श्रीमदानन्दतीर्थभगवत्पादाचार्यविरचितस्य
श्रीमद्ब्रह्मसूत्रानुव्याख्यानस्य टीका
श्रीजयतीर्थमुनिविरचिता
श्रीमन्न्यायसुधा
ॐ॥ श्रियः पत्ये नित्यागणितगुणमाणिक्यविशद
प्रभाजालोल्लासोपहतसकलावद्यतमसे।
जगज्जन्मस्थेमप्रलयरचनाशीलवपुषे
नमोऽशेषाम्नायस्मृतिहृदयदीप्ताय हरये॥१॥
येन प्रादुरभावि भूमिवलये व्यस्तारि गोसन्ततिः
प्राबोधि श्रुतिपङ्कजं करुणया प्राकाशि तत्वं परम्।
ध्वान्तं ध्वंसमनायि साधुनिकरश्चाकारि सन्मार्गग–
स्तेन व्यासदिवाकरेण सततं मा त्याजि मे मानसम्॥२॥
व्याप्तिर्यस्य निजे निजेन महसा पक्षे सपक्षे स्थिति
र्व्यावृत्तिश्च विपक्षतोऽथ विषये सक्तिर्नवै बाधिते।
नैवास्ति प्रतिपक्षयुक्तिरतुलं शुद्धं प्रमाणं स मे
भूयात् तत्वविनिर्णयाय भगवानानन्दतीर्थो मुनिः॥३॥
भवति यदनुभावादेडमूकोऽपि वाग्मी
जडमतिरपि जन्तुर्जायते प्राज्ञमौलिः।
सकलवचनचेतोदेवता भारती सा
मम वचसि निधत्तां सन्निधिं मानसे च॥४॥
रमानिवासोचितवासभूमिः
सन्न्यायरत्नाविलजन्मभूमिः।
वैराग्यभाग्यो मम पद्मनाभ
तीर्थामृताब्धिर्भवताद् विभूत्यै॥५॥
पदवाक्यप्रमाणज्ञान् प्रतिवादिमदच्छिदः।
श्रीमदक्षोभ्यतीर्थाख्यानुपतिष्ठे गुरून् मम॥६॥
श्रीमदानन्दतीर्थार्यसन्मनःसरसीभुवि।
अनुव्याख्याननिलने चञ्चरीकति मे मनः॥७॥
न शब्दाब्धौ गाढा नच निगमचर्चासु चतुरा
नच न्याये प्रौढा नच विदितवेद्या अपि वयम्।
परं श्रीमत्पूर्णप्रमतिगुरुकारुण्यसरणिं
प्रपन्ना मान्याः स्मः किमपि च वदन्तोऽपि महताम्॥८॥
( मङ्गलश्लोकव्याख्यानम् )
भगवता बादरायणेन प्राणिनां निःश्रेयसाय प्रणीतमपि ब्रह्ममीमांसाशास्त्रमसाधुनिबन्धान्धतमसावगुण्ठितत्वेनाप्रणीतमिव मन्यमानो भगवानानन्दतीर्थमुनिर्यथाचार्याभिप्रायमस्य भाष्यं विधाय अनुभाष्यमपि करिष्यन् विलीनप्रकृतितया स्वयमन्तरायविधुरोऽप्यनवरतमीश्वरप्रवणकायकरणवृत्तिरपि नारायणप्रणामादिकं प्रारिप्सितस्यानन्तरायपरिसमाप्तेः प्रचयस्य च हेतुतयाऽविगीतशिष्टाचारपरम्परादिनाऽवगतमवश्यं करणीयं शिष्यान् ग्राहयितुं ग्रन्थादौ निबध्नाति नारायणमिति॥
श्रीमदानन्दतीर्थभगवत्पादाचार्यविरचितम्
श्रीमद्ब्रह्मसूत्रानुव्याख्यानम्
ॐ॥ नारायणं निखिलपूर्णगुणैकदेहं निर्दोषमाप्यतममप्यखिलैः सुवाक्यैः।
अस्योद्भवादिदमशेषविशेषतोऽपि वन्द्यं सदा प्रियतमं मम सन्नमामि॥१॥
अत्र नारायणं सन्नमामीत्यन्वयः। उत्तमपुरुषप्रयोगादेवाहमिति लभ्यते। समिति भक्त्याद्यतिशयसाहित्यलक्षणां प्रणामस्य सम्यक्तामाह। तथाविध एव हि नारायणप्रणामो भवत्यभिमतसिद्धेरङ्गम्। निखिलेत्यादीनां तु प्रणामकर्मणा नारायणेन विशेषणतया सम्बन्धः। प्रयोजनं च स्तुतिपदानां विशेष्यप्रशंसैव। तत्राऽर्थिकपुनरुक्तेः स्तुतित्वमेव समाधानमवधातव्यम्।
॥ नारायणस्य नम्यत्वोपपादनम्॥
अथवा कुतो नारायणस्य नम्यत्वम्? तथात्वेऽपि कुतोऽन्यासु देवतासु सतीषु तस्यैव नमनमित्यत्रोक्तम् अशेषविशेषतोऽपि वन्द्यमिति। विशिष्यते वस्त्वेभिरिति विशेषा असाधारणधर्माः, अशेषाश्च ते विशेषाश्च। अपिरभिव्याप्तौ। यावन्तो वन्द्यत्वनिमित्तभूता धर्माः, तेभ्यो विशेषेभ्योऽपि हेतुभ्यो वन्द्यम्। तथाऽशेषाद् वन्द्यत्वेन समाशङ्कितात् पद्मापद्मभवादेर्जगतो विशेषोऽतिशयोऽशेषविशेषः सर्वोत्तमत्वम्, ततो हेतोः सतीष्वन्यासु देवतासु वन्द्यमिति।
एतदुभयं कथं नारायणस्येत्यतोऽभिहितम् निखिलेत्यादि। त्रिविधा हि देवता वन्द्या भवति विशिष्टा, अधिकृता, इष्टा चेति। नहि देवतावन्दनं व्यसनितया क्रियते, किन्तु विघ्नविघातादिप्रयोजनापेक्षितया। विशिष्टैव देवता तस्येष्टे। अधिकृता च स्वविषयग्रन्थप्रबोधादिकं सम्पादयति। वन्दनं खलु भक्त्याद्युपेतमेव सफलम्। तच्चेष्टायामेव देवतायामुपपद्यत इति।
तत्र वैशिष्ट्योपपादनाय निखिलपूर्णगुणैकदेहम्, निर्दोषम्, अस्योद्भवादिदमिति विशेषणत्रयम्। निखिला निःशेषाः, पूर्णाः प्रत्येकमप्यनवधिकाः, गुणा आनन्दादयः, एकशब्दः केवलार्थः, त एव देहो यस्य न पुनः प्राकृतादिरिति तथोक्तः। निष्क्रान्तो दोषेभ्यः पारतन्त्र्यादिभ्य इति निर्दोषः । अस्य प्रत्यक्षादिप्रमाणसिद्धतया बुद्धिसन्निहितस्य स्वव्यतिरिक्तप्रपञ्चस्योद्भव उत्पत्तिरादिरस्येत्युद्भवादि जन्माद्यष्टकम्, तद् यथासम्भवं ददातीत्युद्भवादिदः, तम्। अस्येति सम्बन्धमात्रे षष्ठी। अशेषविशेषतोऽपीत्येतदस्योद्भवादिदमित्यनेनापि सम्बद्ध्यते, वियदधिकरणादिव्युत्पाद्यसमस्तावान्तरभेदसहितोद्भवादिदमिति।
अधिकृतत्वप्रदर्शनाय आप्यतममप्यखिलैः सुवाक्यैरिति। अपिशब्दो वन्द्यत्वे हेतुसमुच्चयार्थः। अभिव्याप्तौ वा। अपौरुषेयत्वेन तन्मूलत्वेन वाऽनाशङ्कितदोषत्वादिना शोभनानि वाक्यानि वेदादीनि ब्रह्मसूत्रादीनि च सुवाक्यानि, तैरखिलैराप्याप्यतमम्, अतिशयेन प्रतिपाद्यम्।
यदि व्याचिख्यासितेन ब्रह्ममीमांसाशास्त्रेण तन्निर्णेतव्यार्थेन वेदादिना च प्रतिपाद्य इति नारायणो वन्दनीयः, हन्त तर्हि तत एव धर्मादिकं प्राणादिकं वा वन्दनीयं स्यात्। न स्यात्। तस्य नारायणप्रतिपत्त्यङ्गतया वेदाद्येकदेशप्रतिपाद्यत्वात्। अस्य पुनरनन्यार्थतयाऽखिलवेदादिवेद्यत्वात्। तथाविधमेव चाधिकृतमुच्यत इत्याशयवता “आप्यतमम्” इति “अखिलैः” इति चोक्तम्। इष्टत्वप्रदर्शनम् सदा प्रियतमं ममेति। अत्रापि पूर्ववत् सदापदस्य तमपश्च प्रयोजनमवधेयम्।
॥ नारायणस्य लक्षणानि॥
यद्वा, नानिर्धारितस्वरूपस्य प्रणामो युक्तः। नचान्तरेण लक्षणं वस्तुनिर्धारणमित्यतो विभवादनेकानि नारायणस्य लक्षणान्यनेनोच्यन्ते। तत्र निखिलेत्यनेन निखिलगुणत्वम्, पूर्णगुणत्वम्, स्वतो गुणैकदेहत्वं चेति विवक्षाभेदेन त्रीणि लक्षणान्युदितानि। निर्दोषमित्यनेनैकम्। आप्यतममित्यनेन वेदादिमुख्यार्थत्वम्, अखिलवेदाद्यर्थत्वं चेति द्वयम्। अस्येत्यनेनाष्टौ। अशेषेत्यनेन मुख्यवन्द्यत्वमुक्तम्, अशेषाद् विशेषेण वन्द्यमिति। सदेत्यनेन परमप्रेमयोग्यत्वम्। तस्याननुभाविकत्वादसम्भवमाशय सदा ममेत्युक्तम्। अन्येषामपि ज्ञानोत्तरकालमिदमानुभाविकं मम तु सदेति। अपिशब्दो लक्षणसमुच्चये।
॥ नारायणस्य शास्त्रैकसमधिगम्यत्वम्॥
अथवा, निखिलेत्याद्युक्तलक्षणोपपन्नतया नारायणः केन प्रमाणेन प्रतिपत्तव्य इत्यतः सुवाक्यैराप्यमित्युक्तम्। ननु वेदाद्येकदेशेऽन्यथाऽप्युच्यते। न। तत्प्रतीतेरपरामर्शपूर्वकत्वादित्याशयेनाखिलैः इत्युदितम्। तर्हि धर्माद्यसिद्धिः स्यात् , तस्य प्रमाणान्तरागोचरत्वात्। मैवम्। अमुख्यया वृत्त्या धर्मादेरपि वेदादिवेद्यत्वादित्याशयवताऽऽप्यतममित्यभिहितम्। अपिशब्दो वक्ष्यमाणप्रमाणसमुच्चयार्थः। सकलजगन्निमित्तकारणत्वादिहेतुभिरप्युक्तलक्षणो नारायणः प्रत्येतव्य इत्यभिप्रेत्योक्तम् अस्येति।
॥ नारायणस्य जगज्जन्मादिकारणत्वेऽनुपपत्तिपरिहारः॥
यद्वा, नारायणस्य देहसद्भावे दुःखादिदोषानुषङ्गः। तदभावे ज्ञानादिगुणाभावः। उभयथाऽपि जगज्जन्मादिकारणत्वासम्भव इत्याशयोक्तम् निखिलपूर्णगुणैकदेहम्, निर्दोषमिति। देहवत्त्वाज्ज्ञानादिगुणपूर्णः, तस्यापि निखिलपूर्णगुणमात्रत्वेन दुःखादिदोषरहितश्चेति।
॥ नारायणशब्दार्थकथनम्॥
अथवा, नायं नारायणशब्दो डित्थादिशब्द इव भगवति साङ्केतिकः, घटादिशब्द इव वा रूढिमात्रप्रवृत्तः, किन्तु विशिष्टगुणानप्याचष्ट इति ज्ञापयन् तदर्थमनेन कथयति। एतदपि स्तुत्यर्थमित्यवगन्तव्यम्। तथाहि अरा दोषाः, तद्विरुद्धत्वाद् गुणा नाराः, तदयनत्वान्नारायणः। अराणामयनं न भवतीति वा। उपकारित्वादिना नराणामिमे नारा वेदादयः, प्रतिपाद्यतया तदयनत्वाद् वा। नराणामिदं नारमुद्भवादि, दातृतया तस्यायनत्वाद् वा। नरसमूहो नारम्, वन्द्यतया तदयनत्वाद् वा। नराणामधिपतिर्नारो मुख्यवायुः, परमप्रेमास्पदतया तस्यायनत्वाद् वेति यथाक्रममवगन्तव्यम्।
॥ सङ्क्षेपतः अध्यायचतुष्टयार्थकथनम्॥
अथवा श्रोतृबुद्ध्यनुकूलनाय सकलशास्त्रार्थं सङ्क्षेपतोऽनेनाऽचष्टे। विदितसङ्क्षेपा हि प्रपञ्चं जिज्ञासवो भवन्ति। तत्र सदा वन्द्यमिति प्रथमसूत्रार्थोक्तिः। मनोवृत्तेस्तत्प्रवणता हि वन्दनम्। जिज्ञासाऽपि तद्विशेष एव। तस्य जीवादिव्यावृत्तये यद् ब्रह्मेत्युक्तं तस्यार्थः निखिलेति। तदुपपादनाय द्वितीयसूत्रे लक्षणमभिहितम्। तदाह अस्येति।तृतीयसूत्रेण तत्र शास्त्रं प्रमाणमभिधाय तस्याध्यायशेषेण तद्विषयतोपपादिता। तत्कथनम् आप्यतममिति।
प्रथमाध्यायार्थे शङ्कितदोषनिरासो द्वितीयेऽभिहितः। तमाह निर्दोषमिति।
एवं ब्रह्मस्वरूपे सिद्धेऽधिकारिणस्तत्प्रसादसाधनोपायभूततत्साक्षात्कारजननाय वैराग्यभक्तिभ्यामखिलवेदार्थश्रवणादि तृतीये निरूपितम्। तस्यायं सङ्ग्रहः अशेषविशेषतोऽपि प्रियतमम्, आप्यतममिति। ल्यब्लोपनिमित्ता पञ्चमी। अशेषान् विषयविशेषान् विहाय ज्ञातव्यतममिति। “इयदामननात्” इत्याद्यर्थसूचनम् ममेति।
प्रसन्नं च तत्, यादृशं पुमर्थं प्रयच्छति तत्स्वरूपनिरूपणं चतुर्थेऽभिहितम्। तदभिधानम् आप्यतममिति। आप्तिमात्रस्य नित्यसिद्धत्वात् तमपा तां विशिनष्टीति।
॥ गुरुप्रणामः, ग्रन्थारम्भप्रतिज्ञा च॥
नारायणप्रणामस्येव गुरुप्रणामस्याप्यभिमतसिद्ध्यङ्गतया कार्यारम्भेऽवश्यमनुष्ठेयत्वात् तदाचरणपुरःसरं ब्रह्ममीमांसाशास्त्रव्याख्यानं समर्थयमानः प्रतिजानीते तमेवेति।
तमेव शास्त्रप्रभवं प्रणम्य
जगद्गुरूणां गुरुमञ्जसैव।
विशेषतो मे परमाख्यविद्या
व्याख्यां करोम्यन्वपि चाहमेव॥२॥
तं पूर्वप्रणतं नारायणमेव,अन्वपि पुनरपि प्रणम्य भक्त्याद्युपेततालक्षणेन प्रकर्षेण नत्वाऽहं परमाख्यविद्याया ब्रह्ममीमांसारूपाया व्याख्यां करोमीति सम्बन्धः। वर्तमानसामीप्याद् वर्तमानव्यपदेशः। सङ्क्षेपतो व्याख्यानस्य प्रक्रान्तत्वाद् वा।
ननु प्रणतस्य पुनः प्रणामः किमर्थः? नहि प्रणामावृत्तिर्विघ्नविघातादिहेतुरित्यत्र नियामकमस्ति। भावे वा पूर्वश्लोक एव बहुशः सन्नमामीति वक्तव्यम्। मैवम्। गुरुत्वेनात्र प्रणामाचरणात्।
कथं नारायणस्य गुरुत्वमित्यत आह शास्त्रप्रभवमिति। शास्त्रशब्देन प्रकृतत्वाद् ब्रह्ममीमांसाशास्त्रम्, वेदादिकं चोच्यते। प्रभवत्युत्पद्यते प्रथममुपलभ्यते वा यस्मात् स प्रभवः। यथासम्भवं शास्त्रस्य प्रभवः शास्त्रप्रभवः, तम्। यो हि यच्छास्त्रे प्रवर्तते तस्य तत्प्रभवो गुरुरिति प्रसिद्धमेव।
प्रकृतशास्त्रसम्प्रदायप्रवर्तकत्वाच्च नारायणस्य गुरुत्वमित्याह जगद्गुरूणामिति। जगत एतच्छास्त्रप्रवक्तॄणां ब्रह्मादीनामञ्जसा मुख्यतया, नतु वयोधिकत्वादिमात्रेण गुरुम्। अस्य शास्त्रस्य प्रवक्तारमिति यावत्। प्रकारान्तरेण गुरुत्वं नारायणस्य समर्थयते विशेषत इति। गुरुमिति वर्तते। विशेषत इति साक्षादुपदेष्टृत्वेन, नतु जगत इव परम्परया।
अत्र यदि शास्त्रप्रभवमित्याद्येवोच्येत, तदा पृथक्प्रणामेन देवताया गुरोश्च पार्थक्यशङ्का स्यात्। तदर्थं तमेवेत्युक्तम्। नचैवं पृथक्प्रणामानुपपत्तिः। निमित्तद्वयसमावेशे नैमित्तिकविलोपनियमाभावात्। शिष्यशिक्षायै चैतद् ग्रन्थे निवेशनम्। शिष्याणां चास्ति गुरुदेवताभेदः। तदपेक्षयैव जगद्गुरूणामित्युक्तम्। अन्यथा “विशेषतो मे” इत्युक्तमयुक्तं स्यात्।
॥ ब्रह्मसूत्राणां व्याख्येयत्वसमर्थनम्॥
स्यादेतत्। “अथातो ब्रह्मजिज्ञासा” इत्यादिकं ग्रन्थं व्याख्यातुमयं देवतादिप्रणामः। नचायं व्याख्यातव्यः, अर्थविवक्षापूर्वकस्यैव पौरुषेयवाक्यस्य व्याख्यातव्यत्वात्। नहि मातृकामात्रव्याख्याने प्रेक्षावान् प्रवर्तते। नचास्यार्थविवक्षापूर्वकत्वे मानमस्ति। प्रणयनमात्रस्य व्यभिचारित्वात्। प्रेक्षावत्प्रणयनस्य चानिश्चयात्। निश्चये वा विषहरमन्त्रस्येव जपादिनाऽभ्युदयसिद्धये निर्माणोपपत्तेः। गृहीतसङ्गतेरर्थप्रतिभासो हि विषहरमन्त्रेऽपि समानः। नचार्थविवक्षापूर्वकत्वमात्रेणोपादेयतया व्याख्यानं युक्तम्, विप्रलम्भकादिवाक्यव्याख्यानप्रसङ्गात्। किन्नाम। याथार्थ्ये च सति। नचास्य याथार्थ्ये मानमस्ति। तद्भावेऽपि तथाविधवाक्यान्तरपरित्यागेनास्यैव व्याख्याने कारणं वक्तव्यमित्याशङ्कानिरासाय परमाख्यविद्येत्युक्तम्।
अयमभिसन्धिः अस्ति तावदस्मिन् ग्रन्थे “द्वे विद्ये वेदितव्ये…, परा चैवापरा च” इत्यादौ परविद्याख्या। तत्र विद्याशब्देनार्थविवक्षा, याथार्थ्यं चास्यावगम्यते। यथार्थज्ञानतत्साधनयोः विद्याशब्दस्य योगरूढिभ्यां प्रवृत्तत्वात्। “सञ्ज्ञायां समजनिषद” इत्यत्र सञ्ज्ञायामित्यनुवृत्तेः। परशब्देन च यथार्थाद् वाक्यान्तरादुत्कर्षः। तदेवमागमेनास्य सर्वोत्तमप्रामाण्यप्रतीतेर्गहनार्थत्वाच्च उपपन्नमन्यपरित्यागेनास्यैव व्याख्यानमिति।
तथाऽप्यन्यैरेव व्याख्यातत्वान्न पुनरिदं व्याख्यातव्यमित्यतो व्याख्यामित्युक्तम्। विशिष्टा आख्या व्याख्या। अनेन परकृतानामपव्याख्यानतामभिप्रैति। तथाच तत्रतत्र प्रदर्शयिष्यति। तथाऽपि स्वप्रणीतभाष्येणैव कृतव्युत्पादनमिदं शास्त्रमिति किमनेन व्युत्पादनेनेत्यतः अन्वपि चेत्याह। चशब्देनानुव्याख्याने प्रयोजनसद्भावं समुच्चिनोति। तच्च वक्ष्यते। (१५) प्रयोजनसद्भावे भाष्यदिशा शिष्या एव अनुव्याकरिष्यन्तीत्यतः अहमेवेत्यभिहितम्। एवशब्देनान्येषामसामर्थ्यं सूचयति।
॥ ब्रह्मसूत्राणामागमेन प्रामाण्योपपदानम्॥
यदुक्तं नारायणोऽस्य शास्त्रस्य प्रभव इति, तदयुक्तम्, व्यासोपज्ञताप्रसिद्धिविरोधात्। नच नारायण एव व्यासः, जननविरोधात्। कृतकृत्यस्य प्रयोजनाभावेन शास्त्रप्रणयनासम्भवाच्च। यच्चास्य श्रौत्या परविद्याख्यया सर्वोत्तमप्रामाण्यसिद्धिरिति, तदप्ययुक्तम्, परशब्दस्यानेकार्थत्वेन विद्याशब्दस्य चार्थविवक्षाविरहिण्यपि मन्त्रे प्रयोगदर्शनेन परविद्याख्यायाः सर्वोत्तमप्रामाण्यानिश्चायकत्वात्। किञ्चेयं परविद्याख्यैतद्विषयेत्यत्रापि न नियामकमस्तीत्यत आह प्रादुर्भूत इति।
प्रादुर्भूतो हरिर्व्यासो विरिञ्चभवपूर्वकैः।
अर्थितः परविद्याख्यं चक्रे शास्त्रमनुत्तमम्॥३॥
अत्र कृतकृत्योऽपि हरिरात्मकृपास्पदैर्विरिञ्चभवपूर्वकैरमरैरर्थितो व्यासः प्रादुर्भूतो नतु जातः ग्रन्थमिमं चक्र इत्यनेन नारायणस्य शास्त्रप्रभवत्वेऽनुपपत्तिः परिहृता। दृश्यन्ते हि केवलं कृपापारवश्येन परोपकाराय प्रवर्तमानाः सुतरां तैरर्थिताः। अत एव परप्रयोजनमप्यात्मगामीव मन्यमानस्य भगवतः शास्त्रप्रणयनमिति ज्ञापयितुमात्मनेपदप्रयोगः। अत्रच “नारायणाद् विनिष्पन्नम्” इत्याद्यागमः प्रमाणम्। परविद्याख्ययाऽस्य सर्वोत्तमप्रामाण्यसिद्धिं व्युत्पादयितुं परविद्याख्यमित्यनूद्यानुत्तमं शास्त्रमिति व्याख्यातम्। नास्त्युत्तमं शास्त्रमस्मादित्यनुत्तमम्। शिष्यते यथास्थितं प्रतिपाद्यते तत्वमनेनेति शास्त्रम्।
इदमुक्तं भवति “द्वे विद्ये वेदितव्ये…, परा चैवापरा च” इति विद्याद्वयमुद्दिश्य “तत्रापरा” इत्यादिना साङ्गान् वेदानपरविद्यात्वेनोक्त्वा “अथ परा यया तदक्षरमधिगम्यते” इति परविद्या प्रदर्शिता। सा तावद् वेदादिशास्त्रप्रकरणात् परमाक्षराधिगतिकरणत्वलिङ्गाच्च शास्त्रमेव भवितुमर्हति। अन्यथा सकृदुक्तविद्याशब्दस्यानेकार्थत्वकल्पनाप्रसङ्गाच्च। शास्त्रं चाप्रमाणं चेति विप्रतिषिद्धम्। तस्य च परत्वं नामान्यन्न सम्भवतीत्यनुत्तमत्वमेव। तदपि सन्निधानात् प्रमाणत्वेनैव। शब्दान्तरसमभिव्याहारवशेन सामान्यशब्दस्य विशेषार्थस्य कल्पनीयत्वात्। तद्यथा परमधार्मिक इत्यभिहिते परमत्वं धर्मेणेति ज्ञायते। तच्चानुत्तमं शास्त्रमिदमेव विवक्षितम्। निर्णेतव्यार्थानामृगादिपदोपलक्षितानामशेषशास्त्राणामपरविद्यात्वेनोक्तत्वात्। अन्यस्याप्रसङ्गात्, परत्वासम्भवाच्च। सम्भवति त्वस्य परत्वमनुग्राहकत्वात्।
एतेन “उपनिषदः परविद्या” इति व्याख्यानमपि परास्तम्। ऋगादिग्रहणेन तासामपि गृहीतत्वात्। ब्राह्मणपरिव्राजकन्यायश्चागतिका गतिः।
“तज्जन्यं ज्ञानं परविद्या” इत्यपि न युक्तम्। अधिगतिकरणत्वानुपपत्तेः। अनेकार्थताकल्पनाप्रसङ्गाच्च। अतोऽनया परविद्याख्ययाऽस्य शास्त्रस्य सर्वोत्तमप्रामाण्यसाधनमुपपन्नमिति।
यद्यपि विद्याशास्त्रशब्दौ शिष्याचार्यव्यापारानुबन्धिनौ, तथाऽप्युभयानुगततत्वज्ञानकरणत्वमात्रमुपादाय द्वयोरैकार्थ्यमुक्तमित्यवगन्तव्यम्।
“ऋगाद्या अपरा विद्या यदा विष्णोर्न वाचकाः।
ता एव परमा विद्या यदा विष्णोस्तु वाचकाः”
इति भगवत्पादीयं व्याख्यानमप्येतमेवार्थं सूचयति। ब्रह्ममीमांसाशास्त्रव्युत्पादितन्यायानुपकृता हि वेदादयो विष्णोरवाचकाः, तदुपकृताश्च तस्य वाचका भवन्तीति। तथाऽपि केवलस्य न परविद्यात्वं लभ्यत इति चेत्, मा लाभि। वेदादीतिकर्तव्यतारूपस्यास्य पृथक्प्रामाण्यानभ्युपगमात्।
॥ ब्रह्मसूत्राणामनुमानतः प्रामाण्योपपदानम्॥
एवं तावदागमेनास्य शास्त्रस्यानुत्तमं प्रामाण्यं प्रसाध्याधुनाऽनुमानतोऽपि तत् सिषाधयिषुरादौ तावत् प्रामाण्यमात्रेऽनुमानं वक्तुमाह गुरुरिति।
गुरुर्गुरूणां प्रभवः शास्त्राणां बादरायणः।
यतस्तदुदितं मानमजादिभ्यस्तदर्थतः॥४॥
यतो यत्कारणं बादरायणो गुरूणां जगतस्तत्वोपदेशकानां ब्रह्मादीनां गुरुरुपदेष्टा, यतश्च शास्त्राणां वेदानां भारतादीनां च यथासम्भवं प्रभवः, गुरूणामशेषार्थप्रतिपादकानां सविस्तराणां वेदादिशास्त्राणां गुरुर्मुख्यप्रभवो नतु सम्प्रदायमात्रप्रवर्तक इति वा, यतश्चाजादिभ्यः श्रोतृभ्यः, तेषामर्थो मोक्षस्तदर्थः तस्मै तदर्थतः, तदुदितं तेन बादरायणेनोपदिष्टमिदं शास्त्रमतो मानं भवितुमर्हति।
अत्र गुरुर्गुरूणामित्यादिहेतूनां वक्तृश्रोतृप्रसङ्गानामानुकूल्यान्येव साक्षात् साध्यानि, मानमिति तु परमसाध्यनिर्देश इति ज्ञातव्यम्। तथाहि विवक्षितार्थतत्वज्ञानम्, करणपाटवम्, विवक्षा चेति त्रयं वक्तुरानुकूल्यं नाम। तत्वज्ञानयोग्यता, वक्तृप्रीतिविषयता चेति द्वयं श्रोतुः। श्रोतृप्रयोजनोद्देशः प्रसङ्गस्य।
॥ शास्त्रस्य वक्त्रानुकूल्यश्रोत्रानुकूल्यप्रसङ्गानुकूल्यसाधनम्॥
तत्र गुरूणां गुरुरिति वक्तुर्बादरायणस्य विवक्षितार्थतत्वज्ञानसाधने हेतुः। यो हि यस्य तत्वोपदेष्टा स ततोऽधिकतत्वज्ञानवानुपलब्धः। अयं च सर्वज्ञकल्पानां ब्रह्मादीनां तत्वोपदेष्टा “ब्रह्मरुद्रादिदेवेषु” इत्याद्यागमादवगतः। अतः सर्वज्ञो भवितुमर्हतीति। गुरूणां शास्त्राणां गुरुः प्रभव इत्यनेनापि तत्वज्ञानं करणपाटवं च साध्यते। यो हि यावदर्थप्रतिपादकस्याऽगमस्य प्रभवः स तावन्तमर्थं तत्वतो जानन्नवगतः। अयं चाशेषार्थप्रतिपादकस्याऽगमस्य प्रभवः “अनुक्तं पञ्चभिर्वेदैः”, “उत्सन्नान् भगवान् वेदान्” इत्यादिवचनादवगतः। ततो भवितव्यमनेन सर्वज्ञेन।
यश्च बहोरागमस्य प्रभवः सोऽसति निमित्तान्तरे पटुकरणो दृष्टः। अयं चापारस्य वेदादेः प्रभवः कथमपटुकरणो भवेदिति। तदुदितमिति वचनेन कार्येण वक्तुर्विवक्षा कारणभूतोपपादिता।
गुरूणामिति श्रोतॄणां तत्वज्ञानयोग्यतोपपादने हेतुः। नहि स्वयं तत्वज्ञानायोग्यः परेषां तत्वोपदेष्टा दृष्टः। अजादिभ्य इति वक्तृप्रेमास्पदत्वोपपादनम्। ब्रह्मादयो हि परमेश्वरप्रेमविषयाः सुप्रसिद्धाः। तदर्थत इति प्रसङ्गानुकूल्योपपादनम्। अत्र सर्वत्राकारणकार्योत्पत्त्यादिप्रसङ्गो विपक्षे बाधकस्तक उन्नेयः।
॥ शास्त्रप्रभवत्वादिहेतूनां साक्षात् प्रामाण्यसाधकत्वे उत्तरवाक्यासङ्गत्यादिप्रसङ्गः॥
नन्वत्र गुरुर्गुरूणामित्यादीनां शास्त्रप्रामाण्येन यथाश्रुत एव साध्यसाधनभावो व्याख्यायताम्। किं मध्ये साध्यान्तराध्याहारकल्पनया? यद्यपि यथाश्रुतानामेषां व्यधिकरणता, तथाऽपि तदुदितमिति वचनाद् विभक्तिविपरिणामेन एकाधिकरणता भविष्यति। यद्यपि चैते प्रत्येकं बौद्धागमादौ मानतां व्यभिचरन्ति, तथाऽपि मिलितानां हेतुताऽस्तु। भारताद्यशेषसच्छास्त्रप्रभवप्रणीतत्वांशस्य सपक्षाप्रवेशित्वेनासाधारण्यं स्यादिति चेत्, न। तेष्वेव हेतुवृत्तिसम्भवात्। तत्प्रामाण्यस्य महाजनपरिग्रहादिना निश्चितत्वात्।
एवन्तर्हि भारतादिप्रणयनविशिष्टेन तेषामप्रणीतत्वाद् बादरायणेन ब्रह्मादीन् प्रति तन्मोक्षार्थमुपदिष्टत्वमात्रं हेतुः स्यादिति चेत्, बाढम्। तावन्मात्रस्यैव व्यभिचाराभावात्। तथासति गुरुर्गुरूणां प्रभवः शास्त्राणामिति व्यर्थमापद्यत इति चेत्, न। तस्य हेतुशरीराप्रवेशिनोऽपि दृष्टान्तोपदर्शनादिना सार्थक्योपपत्तेरिति।
सत्यम्। तथाऽपि नैतदेवं विज्ञातुं शक्यम्। तथासत्युत्तरवाक्ये वक्त्राद्यानुकूल्यस्य साध्यसम्बन्धव्युत्पादनमसङ्गतं स्यात्। तदनुमानान्तरं भविष्यतीति चेत्, न। तथात्वे प्रामाण्यं त्रिविधमिति वक्ष्यमाणविरोधात्। विजातीयसंवादत्वेनानयोरैक्यविवक्षया त्रित्वोक्तिरस्त्विति चेत्, एवन्तर्हि वक्ष्यमाणश्रुतियुक्तिसंवादोऽपि सजातीयसंवादतयैक एव स्यात्, अर्धजरतीयानुपपत्तेः। तथाच पुनस्त्रित्वानुपपत्तिरेव।
भवेदयं ग्रन्थकृतोऽभिप्रायः। तेनापीदं प्रयत्नगौरवं कस्मादाश्रितमिति चेत्, न। उक्तसाधनोपपन्नत्वेऽपि अस्तु भारतादीनां प्रामाण्यम्, मा भूच्चास्येति शङ्कायां वक्त्राद्यानुकूल्यसाधनस्यावश्याश्रयणीयत्वात्। अन्यथाऽप्रयोजकत्वापत्तेरिति।
॥ अनुकूलवक्त्रादिमत्तया आप्तवाक्यत्वं प्रसाध्य, तेन प्रामाण्यसाधनात् न सोपाधिकत्वप्रसङ्गः॥
ननुतर्ह्यनेनेदमुदितं भवति एतच्छास्त्रं प्रमाणम्, अनुकूलवक्त्रादिमत्त्वात्; भारतादिवत्। वक्त्राद्यानुकूल्यं चोक्तहेतुसिद्धमिति। एतदनुपपन्नम्। आप्तवाक्यतायास्तत्रोपाधित्वात्। नच प्रत्यक्षादौ सत्यपि प्रामाण्ये नास्त्याप्तवाक्यत्वमिति साध्याव्यापकत्वान्नायमुपाधिरिति वाच्यम्। वाक्यत्वावच्छिन्नसाध्यव्यापकत्वेनोपाधित्वोपपत्तेः। तथाऽप्यपौरुषेये वेदे तदभावादनुपाधित्वमिति चेत्, न। वेदापौरुषेयत्वस्यासम्मतत्वात्। सम्मतत्वे वा साधनावच्छिन्ने पौरुषेयवाक्यत्वावच्छिन्ने वा साध्ये अस्योपाधित्वोपपत्तेरिति। मैवम्। अभिप्रायानवगमात्। नहि वयं वक्त्राद्यानुकूल्येन शास्त्रप्रामाण्यं साक्षात् साधयितुमुद्यताः, येनात्रोपाध्युद्भावनं सङ्गच्छेत। अपितर्हि? अनुकूलवक्त्रादिमत्त्वस्याऽप्तवाक्यतया व्याप्तत्वात् तेन तां प्रसाध्य तया प्रामाण्यं शास्त्रस्य साध्यत इत्याशयवानाह वक्तृश्रोतृप्रसक्तीनामिति।
वक्तृश्रोतृप्रसक्तीनां यदाप्तिरनुकूलता।
आप्तवाक्यतया तेन …………..॥५॥
यद् यत्र वाक्ये वक्तृश्रोतृप्रसक्तीनामनुकूलता, तत्राऽप्तिः। यद् वक्त्राद्यानुकूल्योपेतं तदाप्तवाक्यमिति यावत्। यत एवं व्याप्तिः, यतश्चास्य शास्त्रस्यास्त्यनुकूलवक्त्रादिमत्त्वम्, तेन सिद्धयाऽऽप्तवाक्यतया मानमिदं शास्त्रमिति पूर्वेण सम्बन्धः।
एतदुक्तं भवति विमतमाप्तवाक्यम्, अनुकूलेन वक्त्रा अनुकूलान् श्रोतॄन् प्रति तदीयहितसाधनबोधनायोपदिष्टत्वात्; सम्प्रतिपन्नवत्। विमतं प्रमाणम्, आप्तवाक्यत्वात्; सम्प्रतिपन्नवदिति। वक्तुरानुकूल्याभावाज्जैनाद्यनाप्तवाक्यम्। श्रोत्रानुकूल्यविरहाद् बौद्धादि। प्रसङ्गानुकूलतावैधुर्यात् नर्मादि।
॥ खण्डनोक्तस्य आप्तिलक्षणदूषणस्य निरासः, आप्तिस्वरूपनिर्धारणं च॥
ननु “कोऽयमाप्तो नाम यद्वाक्यत्वं साध्यते। यथादृष्टार्थवादीति चेत्, न। भ्रान्तिदृष्टार्थवादिन्यपि प्रसङ्गात्। प्रमाणदृष्टेति विशेषणेऽपि प्रमाणदृष्टस्य प्रमादादिनाऽन्यथाकथकेऽपि प्रसङ्गात्। प्रमाणेन यथा दृष्टं तथा वादीति चेत्, न। एकदेशे तथाभूतवादित्वेऽप्यंशान्तरे अतथाभूतवादिन्यपि प्रसङ्गात्। यावत् प्रमाणदृष्टं तावतो वक्तेति चेत्, न। प्रायेणातथाभूतत्वादेव लक्ष्याणां तदव्याप्तेः। नहि केनापि यावत् प्रमाणप्रमितं तावदभिधीयते। यावत् प्रमाणदृष्टं तावत एव वक्तेति चेत्, न। अज्ञातसन्दिग्धानुवादवाक्यप्रयोक्तुरनाप्तत्वप्रसङ्गात्। भीमाग्रजस्यापि कदाचिच्चाटुवादित्वसम्भवेनानाप्तत्वापत्तेश्च। निर्दोष आप्त इति चेत्, न। आप्तानामपि क्वचिद् रागादिदोषसम्भवात्। यत्र विषये निर्दोषस्तत्राऽप्त इति चेत्, न। यत्तच्छब्दयोर्विशेषविषयत्वेनासाधारण्यादव्याप्तेः” इति।
मैवम्। विवक्षितार्थतत्वज्ञानम्, अविप्रिलप्सा, विवक्षा, करणपाटवं चेतीयमाप्तिः। तद्वानाप्त इत्यङ्गीकारात्। आप्तत्वाभिमतेऽपि कदाचिदिदं नास्तीति चेत्, मा भूत्। तदाऽसावनाप्त इत्यङ्गीकारात्। कालादिभेदेनाविरोधात्।
एवंसति यो यत्रैवम्भूतः स तत्राऽप्त इत्युक्तं स्यादिति चेत्, अस्तु। को दोषः? यत्तच्छब्दार्थयोरननुगम इति चेत्,। कोऽयमननुगमो नाम? किं सार्वत्रिकव्यवहारानौपयिकत्वम्, उतैकस्यानेकवृत्तित्वाभावः? नाऽद्यः, यो यस्य सुतः स तदीयं धनमर्हतीत्यादौ सार्वत्रिकव्यवहारहेतुतोपलम्भात्। न द्वितीयः, अदोषत्वात्। यथाचाननुगतस्यापि नाव्याप्तिः, सार्वत्रिकव्यवहारहेतुता च तथा सामान्यपरीक्षायां वक्ष्यामः। (७२४, ७२८,७३०)
एतेन निर्दोषः, प्रमितस्यैव वक्तेति लक्षणद्वयमपि समाहितं वेदितव्यम्। अनुवादस्य वादविषयत्वेन तत्प्रयोक्तुरप्याप्तत्वाविरोधात्। एवञ्च वक्तुरानुकूल्यमाप्त्येकदेश एव। विप्रिलप्सा च श्रोतृप्रसङ्गाननुकूलतैकनिबन्धना तदभावे निवर्तत इति वक्त्राद्यानुकूल्यवत्ताया आप्तवाक्यतया सुस्थः प्रतिबन्धः।
नन्वाप्तवाक्यता स्वकपोलकल्पितेषु मालतीमाधवादिषु प्रामाण्यं व्यभिचरति। नहि नाटकादिप्रबन्धं विरचयन्नपि कदाचिदुक्तलक्षणोपपन्नो न भवति भवभूतिरिति चेत्, न। यो यत्रैवम्भूत इत्यनेनैव उक्तोत्तरत्वात्। आप्तिमूलवाक्यस्याऽप्तवाक्यतया विवक्षितत्वाच्च।
अबोधकं विपरीतबोधकं वा वाक्यमप्रमाणमित्युच्यते। तत्राबोधकं वक्तुरपटुकरणतया भवति। विपरीतबोधकं च विपरीतज्ञानादिनेत्याप्तिपूर्वकवाक्यत्वस्य प्रामाण्येन प्रतिबन्धसिद्धिः। अन्यथा कारणेन विना कार्योत्पत्तिप्रसङ्गादिति।
॥ अनुकूलवक्त्रादिमत्त्वेनाऽप्तवाक्यत्वम्, तेन प्रामाण्यमिति
परम्परया प्रामाण्यसाधने प्रयोजनादिकथनम्॥
ननुचानुकूलवक्त्रादिमत्तया प्रामाण्यसाधनमेवात्र व्याख्यायताम्। किमाप्तवाक्यतासाधनं मध्ये व्याख्यायते? व्याप्तिपक्षधर्मतयोस्तुल्यत्वात्। नहि यद् यद्व्यापकस्य व्यापकं तत् तस्याव्यापकमिति सम्भवति। अनूकूलवक्त्रादिमत्तया आप्तवाक्यतासाधने वक्त्रानुकूल्यस्याऽप्त्येकदेशत्वेन साध्याविशिष्टता च स्यात्। वक्तृश्रोतृप्रसक्तीनामिति वाक्यं तु शङ्कितस्योपाधेः साधनव्यापकताप्रदर्शनार्थं भविष्यति।
मैवम्। “आप्तवाक्यतया तेन’ इत्युत्तरवाक्यवैयर्थ्यप्रसङ्गात्। उपाधेः साधनव्यापकताया वक्तृश्रोतृप्रसक्तीनामित्यनेनैवोपपादितत्वात्। नह्युपाधिं दूषयता साधनव्यापकतां व्युत्पाद्य साधनेन उपाधेः पक्षे साधनं विधाय तेन साध्यं साधनीयमिति कुलधर्मः। उपाधेः साधनाभेदं प्रदर्श्य तेन साध्यं साध्यत इति चेत्, न। आप्तेर्वक्तृमात्रधर्मस्य साधनाभेदानुपपत्तेः।
साध्याविशिष्टता तु नास्त्येव। वक्त्रादीनामानुकूल्येन वक्तुराप्तिसाधने खल्वंशतः सा स्यात्। अनुकूलवक्त्रादिमत्तया आप्तवाक्यता साध्यत इति चोक्तम्। तथाऽपि साध्यसाधनयोराप्त्येकदेशानुप्रवेशोऽस्तीति चेत्, सत्यम्। तथाऽपि विशिष्टभेदेनादोषत्वात्। अन्यथा यो धूमवानसावग्निमानिति व्याप्यव्यापकभावोऽपि न स्यात्। विशेष्यांशस्योभयत्रानुप्रवेशात्। कृतकत्वानित्यत्वयोः सत्तानुप्रवेशेऽपि परैर्व्याप्यव्यापकभावस्याङ्गीकृतत्वाच्च। यदा तु निर्दोषः, प्रमितस्यैव वक्ता आप्त इत्याश्रितम्, तदा साध्याविशिष्टतायाः शङ्कैव नास्ति।
ग्रन्थकृताऽपि कस्मादियं परम्पराऽऽश्रितेति चेत्, न। वक्त्राद्यानुकूल्येन प्रामाण्यं साधयताऽप्य न्ततोऽस्यार्थस्याऽश्रयणीयत्वात्। अन्यथाऽस्तु वक्त्राद्यानुकूल्यम्, वक्तुर्विप्रिलप्सामूलत्वेनाप्रामाण्यं च भवत्वित्याशङ्कायाः को निवारयिता?
यद्यपि प्रामाण्यं स्वत एवेति बादरायणीयं मतम्। यद् वक्ष्यति “न विलक्षणत्वात्” इति। जैमिनिरपि”तत् प्रमाणं बादरायणस्यानपेक्षत्वात्” इति। तथाऽप्यप्रामाण्यशङ्कानिरासार्थोऽयं प्रयत्न इत्यविरोधः।
॥ ब्रह्मसूत्राणां श्रुतियुक्तिसंवादित्वात् प्रामाण्यम्॥
एवं विजातीयसंवादेनास्य शास्त्रस्य प्रामाण्यमुपपाद्य तदनुत्तमतासिद्धये सजातीयद्वयसंवादमप्याह श्रुतीति।
……………… श्रुतिमूलतया तथा॥५॥
युक्तिमूलतया चैव प्रामाण्यं त्रिविधं महत्।
दृश्यते ब्रह्मसूत्राणामेकधाऽन्यत्र सर्वशः॥६॥
तथाचशब्दौ समुच्चयार्थौ। मानमित्यस्यानुकर्षणार्थौ वा। यथाऽऽप्तवाक्यतया, तथा श्रुतिमूलतयाऽपीत्युपमार्थो वा तथाशब्दः।
यद्यपि श्रुतियुक्तिमूलशब्दौ श्रुतियुक्तिभ्यामर्थमुपलभ्य रचितस्य वाचकौ, तथाऽप्यत्र समानार्थतासाम्येन गौण्या वृत्त्या श्रुतियुक्तिसंवादितार्थौ व्याख्येयौ। भगवतो बादरायणस्य स्वतः सर्वज्ञत्वेन मुख्यार्थासम्भवात्। यदिच श्रुतियुक्तिसंवादित्वादित्येवावक्ष्यत्, तदा यादृच्छिकसंवादिताऽपि व्यज्ञास्यत। सा मा विज्ञायीति गौणप्रयोगः। एवं हि प्रयोगेऽङ्गाङ्गिभावोऽप्यधिको विज्ञायते। स च पक्षधर्मतोपपादको भविष्यति।
ततश्चायमर्थः यत् श्रुतिसंवादि तत् प्रमाणम्, यथा मन्वादिवाक्यम्। श्रुतिसंवादि चेदं शास्त्रम्, तदर्थविचारपरत्वात्; विसंवादे तदनुपपत्तेः। तच्च “पुनस्तस्यार्थवित्तये” इत्याद्यागमसिद्धम्। यच्च युक्तिसंवादि तत् प्रमाणम्; यथा धूमवन्तं पर्वतमुद्दिश्य पर्वतोऽयमग्निमानित्युक्तं वाक्यम्। युक्तिसंवादि चेदम्, मीमांसारूपत्वात्, मीमांसायाश्च युक्त्यनुसन्धानात्मकत्वात्; तस्मात् प्रमाणम्। अन्यथा श्रुतेर्युक्तेश्चाप्रामाण्यप्रसङ्गः। अर्धवैशसासम्भवादिति।
किमतो यद्येवमित्यत आह एव प्रामाण्यमिति। एवशब्दो ब्रह्मसूत्राणामित्यनेन सम्बद्ध्यते। त्रिविधमिति क्रियाविशेषणम्।
॥ ब्रह्मसूत्रशारीरकशब्दयोरर्थकथनम्, मायावाद्युक्तार्थनिराकरणं च॥
ब्रह्म वेदः, तदर्थः परब्रह्म वा। तस्य सूत्राणि ब्रह्मसूत्राणि। सकलवेदार्थभूतस्य परब्रह्मणो विष्णोः स्वरूपनिर्णयार्थानि सूत्राणीति यावत्। सूत्रशब्दार्थश्च “अल्पाक्षरम्” इत्याद्यागमादवगन्तव्यः।
एतेनैतच्छास्त्रवाचिनः “शारीरकशब्दस्य शरीरमेव शरीरकम्, तत्र भवः शारीरको जीवः, तमधिकृत्य कृतोऽयं ग्रन्थः शारीरकः” इति व्याख्यानं निरस्तं भवति। ब्रह्मसूत्रशब्दार्थेन विरुद्धत्वात्। “त्वम्पदाभिधेयस्य तत्पदाभिधेयब्रह्मरूपता मीमांसा” इति व्याख्यानादविरोध इति चेत्, न। असम्भवात्। नहि जन्मादिसूत्राण्यभेदपराणि। प्रत्युत तन्निरासपराणीति वक्ष्यते।
अतः शारीरकः परमात्मैव। यथोक्तम् “शारीरौ तावुभौ ज्ञेयौ जीवश्चेश्वरसञ्ज्ञितः” इति। तस्य सकलगुणपूर्णत्वादिमीमांसैव शारीरकमीमांसा। तथाचोक्तं पुराणे “सर्वदोषविहीनत्वम्” इत्यादि।
॥ आप्तवाक्यत्वश्रुतिसंवादित्वयुक्तिसंवादित्वरूपहेतुत्रयावसितप्रमाण्यकत्वाद्
ब्रह्मसूत्राणामेव निरवधिकं प्रामाण्यम्॥
यत एवं ब्रह्मसूत्राणां प्रामाण्यं त्रिविधं दृश्यते, आप्तवाक्यत्वादिप्रमाणत्रयेण दृश्यत इति यावत्। अतस्तन्महदनुत्तमं मन्तव्यम्। आप्तवाक्यत्वादिलिङ्गत्रयावसितं प्रामाण्यमन्यत्रापि चेत्, स्यात्, तदा कथमेषां तदनुत्तममित्यतो ब्रह्मसूत्राणामेवेत्युक्तम्। तत् कथमित्यत आह एकधेति। सर्वश इति वचनादेकधेत्युपलक्षणम्।
तथाहि क्वचिदेकधा, यथाऽऽप्तिमूलतया लौकिकविषये पितृवाक्ये। श्रुतिसंवादेन धर्मादिविषये प्रतिवाद्युदीरितवचने। तदुक्त एव पर्वतोऽग्निमानिति वाक्ये युक्तिसंवादेन। क्वचिद् द्वेधा यथाऽऽप्तिश्रुतिभ्यां मन्वादिवाक्ये। आप्तियुक्तिभ्यां पर्वतोऽग्निमानित्यादौ पितृवाक्ये। श्रुतियुक्तिभ्यामीश्वरः सर्वज्ञ इति प्रतिवाद्युदीरितवचसीति। जैमिन्यादिवाक्ये त्रेधाऽप्यस्तीति चेत्, सत्यम्। यथा ब्रह्मसूत्रेषु न तथा। निरवधिकं हि तत्राऽप्त्यादिकम्। एतदर्थमपि महदित्येतत् त्रिविधमित्यनेनापि योजनीयम्।
ननु प्रमाणैकत्वानेकत्वयोः प्रमेयतादवस्थ्यात् कथमेतत्? इत्थम् नहि प्रमाणमात्रं निःशङ्कप्रवृत्तावुपयुज्यते। किन्नाम। प्रमाणतया प्रमितमेव। तच्च यावद्यावदधिकं प्रमीयते तत्तदनुसारिणीमविशङ्कां क्षिप्रप्रवृत्तिं प्रसूत इत्यनुभवसिद्धम्। ततः प्रामाण्यमेव स्वकार्यातिशयवशेनातिशयवदुच्यते। एवं विषयप्रयोजनातिशयवशेनाप्यतिशयो द्रष्टव्यः।
तदेवं श्रुत्यनुमानाभ्यामिदमेव शास्त्रं प्रमाणतमम्, नान्यदेतादृशमस्तीत्युपसंहरति अत इति।
अतो नैतादृशं किञ्चित् प्रमाणतममिष्यते।
इष्यते प्रामाणिकैरिति शेषः। तथाचान्यपरिहारेणास्यैव व्याख्यानं युक्तमिति हृदयम्। ननु भारतं सर्वशास्त्रेषूत्तममुच्यते। सत्यम्। विचार्येषु शास्त्रेषु तदित्यविरोधः।
॥ भाष्यकारीयप्रामाण्यादिव्युत्पादनस्य वैयर्थ्यशङ्कापरिहारः॥
ननुचास्य शास्त्रस्याऽरम्भणीयत्वं सूत्रकार एव प्रथमसूत्रे समर्थयते। तद्व्याख्यानेनैव सर्वं सम्पद्यते। किमनेन? प्रथमसूत्र एव कथं प्रवृत्तिरिति चेत्, प्रथमभाष्येऽपि कथम्? सन्देहात् प्रवृत्तस्य पुनरुक्तप्रमाणैर्निर्णय इति चेत्, समं प्रथमसूत्रेऽपि। मैवम्। विषयादिसम्पादनेनैव तत्। नच तावताऽऽरम्भणीयत्वम्। प्रामाण्ये हि सति काकदन्तपरीक्षाग्रन्थवैलक्षण्यार्थं विषयादिव्युत्पादनमुपयुज्यते। अतः सूत्राक्षिप्तमेवेदं शिष्याणां बुद्धिशुद्धये भाष्यकृतोक्तमिति।
॥ भाष्योक्तार्थस्पष्टीकरणार्थत्वादनुव्याख्यानस्यावैयर्थ्यम्,
स्पष्टीकरणस्यानेकप्रकारकत्वप्रदर्शनं च॥
तथाऽपि नेदं व्याख्यातव्यं व्याख्यातत्वादित्यत्र “अन्वपि च” इति यत् प्रयोजनान्तरमस्तीति सूचितं तद्विवरणार्थमाह स्वयमिति।
स्वयं कृताऽपि तद्व्याख्या क्रियते स्पष्टतार्थतः॥७॥
यद्यपि तेषां ब्रह्मसूत्राणां व्याख्या स्वयं मयैव भाष्ये कृता, तथाऽपि पुनरत्र स्पष्टतैवार्थः प्रयोजनं यस्य स्पष्टतार्थः, तस्मै स्पष्टतार्थतः, भाष्येऽस्पष्टीकृतमर्थं स्पष्टीकर्तुं क्रियते।
स्पष्टीकरणं चानेकविधम् क्वचिदनुक्तांशस्योक्तिः, क्वाप्यतिसङ्क्षिप्तस्य विस्तरणम्, क्वचिदतिविस्तृततया बुद्ध्यनारूढस्य सङ्क्षेपः, क्वापि विक्षिप्तस्य एकीकरणम्, कुत्राप्युक्तस्योपपादनम्, क्वचिदपव्याख्याननिरासेन दृढीकरणमित्यादि तत्रतत्र द्रष्टव्यम्।
॥ सङ्क्षेपेण विस्तरेण च प्रमेयप्रतिपादनस्य महाफलहेतुत्वम्॥
नन्वेकत्रैव सर्वं वक्तव्यं वक्तव्यम्, किं प्रस्थानभेदेन? मैवम्। यतः सङ्क्षेपविस्तराभ्यामुक्तं श्रोतॄणां सुग्रहं सुप्रयोजनं च भवति। यथोक्तम्
“सङ्क्षेपविस्तराभ्यां तु कथयन्ति मनीषिणः।
बहुवारस्मृतेस्तस्य फलबाहुल्यकारणात्” इति।
॥ अनुव्याख्यानस्य भाष्योक्तार्थस्पष्टीकरणपरत्वप्रदर्शनम्॥
तत्र भाष्याद्यपद्यार्थोऽत्र श्लोकत्रयेण विवृतः। तथाहि सर्वगुणोदीर्णतोक्त्या प्राप्ता गुणगुणिभेदशङ्का निखिलेत्यादिना निराकृता। ज्ञेयत्वगम्यत्वयोरितरसाधारण्यात् कथं विशेषणत्वमित्याशङ्का आप्यतममित्यनेन परिहृता। अपिशब्दो विशेषणान्तरसमुच्चयार्थः, तद्विवरणम् अस्येत्यादि।
शास्त्रप्रभवमित्यादिभिर्बहुभिः प्रकारैर्यद् गुरुत्वोपपादनं तेन गुरूंश्चेति बहुवचनान्तं पदं विवृतम्। गुरुदेवतयोर्भेदेऽपिपदेनारुचिः सूचिता। तद्विवृतिस्तमेवेति। सम्प्रशब्दाभ्यां नत्वेति विशेषितम्। निरुपपदसूत्रग्रहणेन यद् ब्रह्मसूत्राणां सर्वोत्तमप्रामाण्यं सूचितं तदुपपादनं परमाख्येति।
यद् “द्वापरे” इत्यादिभाष्यं तदसङ्गतम्, सूत्रार्थवचनं प्रतिज्ञाय तदुत्पत्तिक्रमकथनस्योपयोगादर्शनात्। मैवम्। यस्मादाप्तिमूलत्वादियुक्त्याऽपि ब्रह्मसूत्राणां सर्वोत्तमं प्रामाण्यं समर्थयितुमेतदिति दर्शयति गुरुर्गुरूणामित्यादिनेति।
॥ मङ्गलवादः॥
तथाऽपि नेदं शास्त्रं व्याकर्तव्यम्, मङ्गलाचरणरहितत्वात्। मङ्गलाचरणपुरःसराणि खलु कर्माणि निरन्तरायं परिसमाप्यन्ते, प्रचीयन्ते च। नचाकृतमङ्गलाचरणानामपि कार्यपरिसमाप्त्यादिदर्शनात् कृतमङ्गलाचरणानामपि तदभावोपलम्भात्, न तद्धेतुत्वमस्येति साम्प्रतम्। तथासति कारीर्यादेरपि वृष्ट्यादिहेतुत्वाभावापत्तेः।
स्यादेतदेवम्, यदि कारीर्यादेर्वृष्ट्यादिहेतुत्वं निष्प्रमाणकं स्यात्। नचैवम्। श्रुतिनिश्चिते तु साध्यसाधनभावे तदभावेऽपि भावोऽनेककारणकत्वस्य कल्पको भवति। दर्शपूर्णमासाभ्यामिव त्रैवर्णिकपरिचर्यादिनाऽपि स्वर्गप्राप्तेः। भावेऽप्यभावस्तु कर्तृकरणादिवैगुण्यनिमित्तो भवति। नहि सामग्रीवैकल्येन साध्यं व्यभिचरन् हेतुरहेतुः स्यात्। कर्त्रादिसाद्गुण्ये वा प्रबलप्रतिबन्धकसद्भावः कल्प्यते। नहि प्रतिबद्धं कार्यमजनयत् कारणमकारणं भवति। वह्नेरपि स्फोटं प्रत्यकारणत्वप्रसङ्गात्। नचैवं सामग्रीवैगुण्यशङ्कया प्रतिबन्धकशङ्कया वाऽस्याननुष्ठानम्। औत्सर्गिकी खलु प्राणभृतां प्रवृत्तिः। निवृत्तिस्त्वपवादात्। अन्यथैवंविधशङ्कायाः सर्वत्र सौलभ्येन सकलप्रवृत्तिविलयापातादिति।
सममेतत् सकलं प्रकृतेऽपि। मङ्गलाचरणस्याविघ्नपरिसमाप्त्यादिहेतुत्वस्याप्यविगीतशिष्टाचारानुमितश्रुतिसिद्धत्वात्। न तावत् प्रेक्षावत्प्रवृत्तिर्विफला सम्भाविनी। नापि प्रयोजनान्तरार्था, दृष्टपरित्यागादृष्टकल्पनाप्रसङ्गात्। कार्यमारिप्सुः खलु तत्परिसमाप्त्यादिकं कामयत इत्यनुभवसिद्धम्। नच फलान्तरानुसन्धाने प्रमाणमस्ति। नचैतेषामियं साध्यसाधनभावप्रतीतिर्भ्रान्तिः। तथासत्यविगानानुपपत्तेः। नच प्रत्यक्षादेरत्रावकाश इति श्रुतिरेव शिष्टाचारमूलं कल्प्यते।
नच विघ्नहेतुसद्भावानिश्चयादिदमननुष्ठेयम्। तत्सन्देहेऽप्यनुष्ठानस्य “पाक्षिकोऽपि दोषः परिहर्तव्यः” इति न्यायप्राप्तत्वात्। नच भगवतः सूत्रकारस्य विघ्ना एव न सन्तीति तत्परिहारार्थाननुष्ठानं न दोषायेति युक्तम्, शिष्यार्थमपि कर्तव्यत्वात्। यतो मङ्गलाचरणपुरःसराणि शास्त्राणि वीर्यवन्ति भवन्त्यायुष्मत्पुरुषकाणि च। अन्यथा भारतादावपि न कुर्यात्। एतेन, सूत्रकृता कृतमेव मङ्गलाचरणम्। किन्नाम। ग्रन्थादौ न निवेशितमित्यपि निरस्तम्। ग्रन्थे निवेशनस्यापि शिष्टाचारप्राप्तत्वात्, शिष्यार्थत्वाच्च। अत एवान्यत् किमपि विघ्नविघाताद्यर्थमनुष्ठितं सूत्रकारेणेति निरस्तम्।
अत्रोच्यते कर्तव्यमेव कार्यारम्भे मङ्गलाचरणम्। कृतं च भगवता सूत्रकारेण। निवेशितं च ग्रन्थादौ। यदयमोङ्काराथशब्दावादितः कृतवान्। तयोर्माङ्गिलकत्वात्। यथोक्तम्
“ओङ्कारश्चाथशब्दश्च द्वावेतौ ब्रह्मणः पुरा।
कण्ठं भित्त्वा विनिर्यातौ तस्मान्माङ्गिलकावुभौ” इति।
॥ सौत्रोङ्काराथशब्दयोर्मङ्गलार्थत्वम्॥
नन्वेतदनुपपन्नम्। तथासत्येतयोर्विघ्नविघातादिहेतुत्वेन समस्तशास्त्राङ्गतया प्रथमसूत्रावयवत्वाभावप्रसङ्गात्। तथात्वे च प्रथमसूत्रं न्यूनमापद्येत। अधिकार्यादिप्रतिपादकस्यान्यस्याभावात्। तत्प्रतिपादनस्य चाऽवश्यकत्वात्। अन्यथाऽधिकारिविषयवैधुर्येण शास्त्रस्यानारम्भणीयत्वशङ्का न निराकृता स्यादित्यनर्थकं सूत्रमापद्येतेत्यत आह तत्रेति।
तत्र ताराथमूलत्वं सर्वशास्त्रस्य चेष्यते।
तरन्त्यनेनानिष्टनिचयमित्योङ्कारस्तारः। तारश्चाथश्च, तयोर्मूलत्वं क्रमेणाऽदित्वम्। आदौ प्रयुक्तावोङ्काराथशब्दाविति यावत्। तत्र प्रथमसूत्रेऽवयवतया, सर्वशास्त्रस्य चाङ्गतया चेष्यतेऽङ्गीक्रियते सूत्रकृतेति शेषः।
एतदुक्तं भवति प्रथमसूत्रेऽधिकार्यादिप्रतिपादनायोपात्तावोङ्काराथशब्दौ शङ्खवीणावेणुध्वनिवत् श्रुतितो माङ्गिलकत्वात् कृत्स्नशास्त्रस्यानन्तरायपरिसमाप्त्यादिकं कुर्वाते। अन्यार्थानीयमानपूर्णकलशदर्शनवदिति।
ताराथावित्येतावता पूर्णे यन्मूलत्वमित्याह तत् सूत्रकाराङ्गीकारलिङ्गसूचनम्। यत् पर्यायान्तरं विहायानयोरेव, क्रमान्तरं विहायाऽदावेवोपादानम्, तेन जानीमो ज्ञापकतयाऽऽदिसूत्रस्य, कारकतया समस्तशास्त्रस्य चोपयोगित्वेनैतौ सूत्रकृता विवक्षिताविति। नचैतद् यादृच्छिकम्। सकलसूत्रकारैरेवमेव प्रयुक्तत्वात्। नचानेकेषां प्रेक्षावतां यदृच्छयैकविधा प्रवृत्तिरुपलब्धेति। अनेन “अथशब्दो मङ्गलार्थः” इत्यादि भाष्यं विवृतं भवति।
॥ अथशब्दस्य मङ्गलार्थत्वे मायावाद्युक्तदूषणपरिहारः॥
अत्र यत् परेषां दूषणम्”मङ्गलस्य च वाक्यार्थे समन्वयाभावात्” इति। तथाहि “पदार्थ एव हि वाक्यार्थे समन्वीयते। स च वाच्यो वा लक्ष्यो वा। नचेह मङ्गलमथशब्दस्य वाच्यं लक्ष्यं वा। किन्तु मृदङ्गध्वनिवदथशब्दकार्यम्। नच कार्यज्ञाप्ययोर्वाक्यार्थे समन्वयः शाब्दे व्यवहारे दृष्टः”, अस्तु वा मङ्गलस्य पदार्थत्वम्। तथाऽपि न वाक्यार्थे समन्वयः। तथाहि “न तावन्मङ्गलं ब्रह्मजिज्ञासायाः कर्तृकरणकर्मभावेन वाक्यार्थेऽन्वेति। कर्त्राद्यन्यतमभावे प्रमाणाभावात्, कारकान्तराणां विद्यमानत्वाच्च। नापि सामानाधिकरण्येनान्वयः। जिज्ञासा मङ्गलमिति प्रशंसापरतया अर्थवादत्वप्रसङ्गात्” इति। तदेतेनापास्तं भवति। अस्माभिरप्यानन्तर्याभिधेयोऽथशब्दः श्रुत्या मङ्गलप्रयोजन इत्यङ्गीकारात्।
॥ ओङ्कारस्य जिज्ञासासूत्रावयवत्वप्रतिपादनम्, तस्यासंहिततया निर्देशे निमित्तकथनं च॥
नन्वत्र सूत्रादावोङ्कार एव न विद्यते। तत् कथमुच्यते ताराथमूलत्वमिति? यद्यपि शिष्टैरध्येतृभिरुच्चार्यमाणोऽध्यक्षसिद्धः, तथाऽपि नायं सूत्रावयवः। लक्षणान्तराभावे सति असंहिततया सम्पाठे अखिलैः पठ्यमानत्वात्। वेदाध्ययनोपक्रमेऽध्येतृभिरुच्चार्यमाणोङ्कारवत्। अन्यथाऽथशब्दवत् संहिततया निर्दिश्येत।
नच दृष्टान्तः साध्यविकलः। अध्ययनोपक्रमविरतिवैचित्र्येण तत्तत्स्थानपरित्यागेनान्यान्यस्थाने अखिलैः पठ्यमानस्य वेदवाक्यानवयवतायाः सुप्रसिद्धत्वात्। अन्यथाऽध्ययनोपक्रमविरतिवैचित्र्येऽपि “ओमिति ब्रह्म” इत्यादिवन्नियतस्थानतया पाठप्रसङ्गात्। पक्षसपक्षयोरादावुच्चारणं तु प्राङ्मुखत्वादिवदध्ययननियमान्तर्गतमध्येतृभिरनुष्ठीयत इत्यस्तु। एवञ्चायमोङ्कारः सूत्रकृता मङ्गलार्थतया सूत्रादावुपनिबद्ध इत्यनुपपन्नमित्यत आह सर्वत्र इति।
सर्वत्रानुगतत्वेन पृथगोङ्क्रियतेऽखिलैः॥८॥
अखिलैः सूत्रपाठकैः यत् पृथगसंहिततयोङ्क्रियते तत्, सर्वत्र सूत्रेष्वनुगतत्वेनाभिलषितेन निमित्तेनोपपद्यते।
एतदुक्तं भवति सर्वाणि हि सूत्राणि प्रत्येकमनेकवेदवाक्यविचारपरत्वादवान्तरब्रह्मविद्याः। “स्रवत्यनोङ्कृतं ब्रह्म परस्ताच्च विशीर्यते” इति श्रौतार्थवादसामर्थ्यात् सर्वास्वपि ब्रह्मविद्यास्वाद्यन्तयोरोङ्कारस्योहः कर्तव्य इति गम्यते। नचोह्यमानं वाक्यात् पृथगिति शक्यते वक्तुम्। मन्त्रेष्वप्यूह्यमानस्यामन्त्रावयवत्वप्रसङ्गात्। ततश्च प्रतिसूत्रमाद्यन्तयोरुच्चारणे गौरवं स्यादित्यादावेवोङ्कारोऽधिकृतत्वेनोच्चार्यते। तस्य संहिततया निर्देशे प्रथमसूत्रावयव एवायं विज्ञायेत। तन्मा विज्ञायीति शिष्टैः पृथगोङ्क्रियते। नच व्याख्यानतोऽप्यधिकारो ज्ञायत इति व्यर्थं पृथक्करणमिति वाच्यम्। अन्तरङ्गज्ञापकाभाव एव बहिरङ्गस्यान्वेषणीयत्वादिति। तदनेनासंहिततया निर्देशे निमित्तान्तरं वदता हेतोरन्यथासिद्धिरुक्ता भवति।
ननुच श्रौतार्थवादबलेनाऽद्यन्तयोरोङ्कारस्योहो वा प्राङ्मुखत्वादिवद् बहिर्भूतस्यैवोच्चारणं वा विधेयत्वेन कल्प्यमिति सन्दिह्यते। सत्यम्। सन्देहेऽपि तया प्रणाड्याऽनुमानस्य सन्दिग्धान्यथासिद्ध्याऽप्याभासत्वमेव। वक्ष्यमाणन्यायेनोङ्कारार्थस्य प्रथमसूत्रवाक्यार्थे समन्वयेन निश्चयोपपत्तौ बाधितविषयं चानुमानमिति।
अथवा दृष्टान्तदूषणमनेन क्रियते। तथाहि अखिलैर्वेदपाठकैः पृथग् रूपान्तरेण स्थानव्यत्यासेन यदोङ्क्रियते, तदुक्तन्यायेनाऽदावुच्चारणेनैव लब्धेन सर्वत्रानुगतत्वेन कारणेनैवोपपद्यत इति। अनेन दृष्टान्ते साधकस्य हेतोरन्यथासिद्धिरुक्ता। तथाच दृष्टान्तस्य साध्यविकलतेति। एवमनुमाने निरस्ते निरपवादेनाऽदावुच्चारणेनोङ्कारस्य प्रथमसूत्रावयवतासिद्धावुक्तमुपपन्नम्।
॥ प्रयोजनाद्यभिधानस्य शास्त्रप्रवृत्तिजनकत्वम्॥
तदेवं सिद्धे शास्त्रव्याख्येयत्वे प्रेक्षावत्प्रवृत्तिविषयस्यैवाऽरम्भणीयत्वात् प्रयोजनाभिधेयसम्बन्धवत्येव च प्रेक्षावतां प्रवृत्तेः, आरम्भणीयतासिद्धये प्रेक्षावतः प्रवर्तयितुं प्रयोजनाद्यभिसम्बन्धं प्रतिपादयतः प्रथमसूत्रस्य व्याख्यां “ओतत्ववाची” इत्यादिनाऽऽरभते।
॥ जिज्ञासासूत्रे प्रयोजनाद्यभिधानस्य सार्थक्योपपादनम्॥
ननु ब्रह्मज्ञानस्य मोक्षहेतुता यदि शास्त्रप्रवृत्तेः प्रागेव प्रमाणान्तरसिद्धा, व्यर्थं तदा तदभिधानं शास्त्रे। प्रमाणान्तरसिद्धे क्वचिदुपदेशानपेक्षणात्। अथेहैव तन्निश्चयः, तदा प्रवृत्तौ प्रयोजनादिनिश्चयः, निश्चिते च प्रयोजनादौ प्रवृत्तिरित्यन्योन्याश्रयत्वम्। अथ प्रथमसूत्रात् तन्निश्चयः। तत्रैव कथं प्रवृत्तिः? तदर्थं च प्रयोजनान्तराभिधानेऽनवस्था। एवमेव तत्र प्रवृत्तावुत्तरत्रापि तथात्वप्रसङ्गादनर्थकं सूत्रे प्रयोजनाद्यभिधानमिति।
उच्यते त्रिविधा हि पुंसां चित्तवृत्तिः अनुभव इच्छा प्रयत्नश्च। तत्र साधनगोचराविच्छाप्रयत्नौ प्रवृत्तिरित्युच्येते। नत्वनुभवो नापि फलगोचरेच्छा। येन तयोरपि प्रयोजननिश्चयापेक्षा स्यात्। नह्युपेक्षणीयं निष्प्रयोजनमिति नानुभूयते। नापि सुखं प्रयोजनान्तररहितमिति नेष्यते। नच मुमुक्षुणा अनपेक्षिते स्वर्गे यागादिकं तत्साधनतया नानुभूयते। पुरुषार्थसाधने तु इच्छालक्षणा, प्रयत्नलक्षणा वा प्रवृत्तिस्तथा न स्वरससिद्धा। नहि कश्चित् क्षुत्प्रहाणादिकमननुसन्धाय भोक्तुमिच्छति, प्रयतते वा। तस्माद् यो यत्र प्रवर्तनीयः स तत्प्रयोजनादिकं दर्शयित्वैव इति सार्थकं सूत्रे प्रयोजनाद्यभिधानम्।
॥ अभिहितेऽपि प्रयोजनादिके तन्निश्चायकाभावात् प्रवृत्त्यसम्भवशङ्का॥
उक्तं च प्रयोजनादिकं श्रोता कथं श्रद्दधीत, अश्रद्दधानश्च कथं प्रवर्तेतेति शङ्का पुनरवशिष्यते।
॥ प्रयोजनाद्यभिधानस्य आप्तवाक्यतया तन्निश्चायकत्वमङ्गीकृत्य शङ्कापरिहारकथनम्॥
तत्रैके समाधानमाहुः अवगतसूत्रकाराप्तभावस्तावत् तद्वचनादेव श्रद्धास्यति। यद्यप्याप्तत्वावधारणे प्रयोजनाद्यनभिधानेऽपि तत्सामान्यनिश्चयो भवत्येव, प्रयोजनादिमदिदं शास्त्रम्, आप्तोक्तत्वादिति। तथाऽपि नासौ प्रवृत्त्यङ्गम्। नहि प्रयोजनादिमदित्येव प्रवर्तते। किन्नाम। अस्मदभिमतप्रयोजनादिमदिति। स च प्रयोजनादिविशेषो वचनादेवावसीयत इति सार्थकं तदभिधानम्।
॥ अनिश्चितेऽप्याप्तत्वे न प्रवृत्त्यनुपपत्तिरिति विधान्तरेण समाधानकथनम्॥
आप्तत्वानिश्चयेऽप्यर्थसन्देहादेव कृष्यादाविव प्रवृत्त्युपपत्तिः। ननु सन्देहः प्रयोजनाद्यवचनेऽपि साधकबाधकप्रमाणाभावे सति सुलभ एव। विशेषस्मृतिश्च तदर्थित्वविशेषाद् भविष्यति। मैवम्। यो हि यद्वचनात् प्रवर्तते, स तद्वचनादेव विशेषस्मृतिमपेक्षते। नतु स्वातन्त्र्येण। नहि रोगार्तो ममेदं रोगनिवृत्तिसाधनं नवेति यत्रतत्रोच्छृङ्खलः स्वयमुत्प्रेक्ष्य प्रवर्तते। किन्नाम। अनवधृताप्तभावस्यापि वैद्यस्यैव वचनात्। अन्यथा स्वयं प्रयोजनाभिधानमनधिगच्छन्ननर्थमप्याशङ्केत। किं निष्प्रयोजनमिदम्, काकदन्तपरीक्षाग्रन्थवत्; उताशक्यसाधनप्रयोजनम्, मृतिहरहिममहीधरोत्तरसानुसिद्धसञ्जीवनीकथनवत्; उत मदनभिमतप्रयोजनम्, आर्यावर्तवासिनं प्रति दाक्षिणात्यस्य मातुलकन्यापरिणयनप्रकारोपदेशवत्; अथवाऽभिमतस्यापि प्रयोजनस्य सत्यपि लघीयस्युपायान्तरे गरीयानयमुपायः, पिपासुं प्रति गीर्वाणतरङ्गिणीसमीपकूपखननोपदेशवदित्यादि। एतासु चानर्थसम्भावनासु न प्रवर्तेत। नच प्रयोजनाद्यभिधानेऽप्येतासामवकाशः। लोकव्यवहारोच्छेदप्रसङ्गात्। नहि कश्चिद् वैद्यवचनादावेवमाशय निवर्तते। तस्मादुपपन्नमुभयथाऽपि प्रयोजनाद्यभिधानमिति।
॥ न्यायवाचस्पत्युक्तपरिहारद्वयस्याप्यनुपपन्नत्वम्॥
तदेतदनुपपन्नम्। तथाहि यदि तावदाप्तवाक्यतया सूत्रमिदं प्रयोजनादेर्निश्चायकं स्यात्, तदा आगमतया न्यायसूत्रत्वहानिः। किञ्चाऽप्तत्वं सूत्रकृतो येन वेदादिना प्रमाणेनावगन्तव्यम्, तेनैव प्रयोजनाद्यभिसम्बन्धोऽपि शास्त्रस्यावगम्यत इति व्यर्थं तदभिधानमापद्येत।

आप्तत्वानिश्चयेऽप्यर्थसन्देहात् प्रवृत्तिरिति चातिस्थवीयः। नहि कश्चित् प्रयोजनादिसन्देहे अतिमहायाससाध्ये प्रवर्तते, प्रागुक्तानर्थपरम्पराश्च कथं न शङ्केत?
॥ प्रवृत्त्यनुपपत्तिशङ्कायाः, जिज्ञासासूत्रस्य शास्त्रान्तरङ्गत्वाभावशङ्कायाः,
प्रयोजनाद्यभिधानेऽनवस्थाप्रसङ्गस्य च निस्तारः॥
तस्मान्नेदं प्रयोजनाद्युपदेशमात्रम्, किन्तु श्रौतस्य प्रयोजनादेः न्यायेनोपपदानार्थमित्येव परिहारः। आप्तत्वं तु न्यायस्योपोद्बलकमात्रमिति भाष्यकारीयं तद्व्युत्पादनमपि नानर्थकम्। अत एवास्य सूत्रस्य न शास्त्रबहिर्भावः। अध्ययनविध्यादिवदस्याप्यत एव आरम्भणीयत्वसिद्धेर्नानवस्थादिदोषोऽपीति।
॥ जिज्ञासाधिकरणनिवर्त्यसंशयादिप्रदर्शनम्॥
कः पुनरस्य सूत्रस्य प्रसङ्गः? उच्यते प्रारिप्सिततया हि बुद्धिसन्निहितं शास्त्रं सूत्रकारस्य। तत्र संशयः किमिदमारम्भणीयं नवेति। उपलभ्यन्ते खलूभयविधान्यपि वाक्यानि। वाक्यं चेदम्। नच विशेषो दृश्यते, येनान्यतरपक्षनिश्चयः स्यात्।
॥ संशयिचिन्ता॥
ननु कस्यायं संशयः? न तावत् सूत्रकारस्य। अवगतविशेषत्वात्। अन्यथा निर्णायकसूत्रप्रणयनानुपपत्तेः। नापि परस्य। परेणाद्यापि शास्त्रस्यानुपलब्धत्वात्। अनुपलब्धे च समानधर्मदर्शनाद्ययोगेन संशयोत्पादानुपपत्तेः। मैवम्। यदीदं शास्त्रं परेणोपलभ्येत तदोक्तसन्देहकारणोपपत्तौ प्रयोजनार्थित्वेन विशेषस्मृतिमतैवं सन्दिह्येतेति सूत्रकृत एव परकीयसम्भावितसंशयाहरणोपपत्तेः।
॥ जिज्ञासाधर्मिककर्तव्यत्वाकर्तव्यत्वकोटिकः संशयः॥
नन्विदं युक्त्यनुसन्धानात्मकविचारमीमांसामननापरनामकजिज्ञासाङ्गभूतन्यायनिबन्धनं जिज्ञासायाः कर्तव्यतायामारम्भणीयं भविष्यति। नहि विचारः कर्तव्यः तद्द्वारभूतन्यायनिबन्धनं च नाऽरम्भणीयमिति सम्भवति। निःसाधनस्य विचारस्यैवानुत्थानात्। अन्यथा तु नेति जिज्ञासैव विचारणीया। सत्यम्। एतच्छास्त्रव्युत्पादनीयन्यायकरणिकायां जिज्ञासायामुभयविधव्यापारदर्शनाद् विशेषादर्शनाच्च संशयः किं कर्तव्या, नवेति। ननुच “तद् विजिज्ञासस्व” इति जिज्ञासायाः श्रुतिविहितत्वात् कथं विशेषादर्शनम्? मैवम्। विना विचारेण श्रुत्यर्थस्याद्याप्यनिर्णीतत्वेन संशयास्पदत्वात्।
॥ पूर्वपक्षिणा अधिकारिविषयसम्बन्धशून्यत्वात् जिज्ञासाया अकर्तव्यतासाधनम्॥
तत्र तावज्जिज्ञासा न कर्तव्येति प्राप्तम्। कुतः? विषयप्रयोजनसम्बन्धाधिकारिलक्षणानुबन्धविधुरत्वात्। कर्तव्यता खलु विषयादिमत्तया व्याप्ता। कृष्यादिकं हि सति विषयभूते भूम्यादौ, प्रयोजने च सस्याधिगमादौ, अधिकारिणि च कृषीवलादौ कर्तव्यमुपलब्धम्। सा च व्यापिका व्यावर्तमाना इतो व्याप्यामपि कर्तव्यतां व्यावर्तयतीति प्रतिबन्धसिद्धिः।
विषयादिसद्भावो हि जिज्ञासायाः कारणम्। नच कारणाभावे कार्यमुत्पत्तुमर्हति। विषयशून्यत्वाद्धि समनस्केन्द्रियसन्निकृष्टस्य स्फीतालोकमध्यवर्तिनो घटस्य न जिज्ञासा क्रियते। प्रयोजनविकलत्वात् खलु सन्दिग्धमपि वायसदशनादिकं न जिज्ञास्यते। सम्बन्धवैधुर्याद्धि सप्रयोजनं सविषयमपि शब्दज्ञानमर्थयमानो न वैद्यके प्रवर्तते। अधिकारविरहाच्च न मुमुक्षोर्वात्स्यायने प्रवृत्तिः।
॥ अचेतनस्य जिज्ञासाविषयत्वनिराकरणम्॥
विषयादिवैधुर्यमेवात्र कथमिति चेत्, इत्थम् न तावदनात्मविषयेयं जिज्ञासा। तस्य तृणादिलक्षणस्य प्रत्यक्षादिनैव निश्चितत्वात्। सन्दिग्धश्चार्थो न्यायविषयो भवति। यथोक्तम् “अविज्ञाततत्वेऽर्थे कारणोपपत्तितस्तत्वज्ञानार्थमूहस्तकः” इति। निष्पादितक्रिये च कर्मण्यविशेषाधायिनः साधनस्य साधनन्यायातिपातः। नाप्यसौ जिज्ञासितः कस्मैचन प्रयोजनाय कल्पते। एवंविधे चाधिकारी दूरोत्सारितः। यतोऽर्थी समर्थो विद्वानधिक्रियते। नचैतादृशेऽर्थेऽर्थिता सम्भवति। धर्मादिलक्षणस्त्वनात्मा शास्त्रान्तरादिनैव निर्णीतः।
॥ जीवस्य जिज्ञासाविषयत्वनिराकरणम्॥
आत्मा च शरीरेन्द्रियादिसङ्घातव्यतिरिक्तो नास्त्येव। शरीरादिकं च यथायथं प्रत्यक्षादिनैव निश्चितम्। नन्वात्मा शरीरादिव्यतिरिक्तोऽहमित्यसन्दिग्धाविपर्यस्तः साक्षात् प्रतीत्यैव निश्चीयत इति चेत्, एवन्तर्हि तत एव न जिज्ञास्यः। अत एवानादितस्तदीयतत्वज्ञाने विद्यमानेऽपि इष्टानिष्टप्राप्तिपरिहारयोरदर्शनान्नासौ जिज्ञासितः कस्यचित् प्रयोजनस्येष्टे। नन्वयं कर्ता भोक्ता दोषसंसर्गी चाहम्प्रत्यये प्रकाशते, तद्विपरीतस्तु श्रुतिप्रतिपादितः प्रतिपत्तव्यः, अतो जिज्ञास्य इति चेत्, एवन्तर्हि जरद्गवादिवाक्यवत् पावकशैत्यानुमानवच्च प्रतीतिविरोधेन श्रुतिजिज्ञासयोराभासतापातः।
अत एव न परात्मा जिज्ञास्यः। तस्य प्राणादिलिङ्गैरवगतत्वात्। सैव जिज्ञासेति चेत्, न। तस्या लौकिकप्रवेदनीयत्वेन शास्त्राव्युत्पादनीयत्वात्। न खलु बालकः स्तनपानेष्टसाधनत्वानुमाने शास्त्रव्युत्पादनमपेक्षते। यत् क्वचिच्छिास्त्रेऽपि लौकिकप्रवेदनीयार्थव्युत्पादनम्, अनुवादोऽसौ, न पुनः स एव प्रधानव्यापारः।
॥ ईश्वरस्याभावादेव तद्विषयत्वानुपपत्तिः॥
ईश्वरविषया जिज्ञासा भविष्यतीति चेत्, न। तस्यैवाभावात्। नचैवमीश्वरादिपदानामानर्थक्येन अपदत्वप्रसङ्ग इति वाच्यम्। तेषां कथञ्चिज्जीवविषयतोपपत्तेः। सोऽपि हि स्वशरीरेन्द्रियादीनामीष्टे। प्रतीतार्थत्वोपपत्तावप्रतीतार्थत्वकल्पनायां गौरवप्रसङ्गात्। जीवस्य चाहमिति स्वप्रकाशतया, स्वप्रकाशज्ञानाश्रयतया, मानसप्रत्यक्षवेद्यतया वा सिद्धत्वेन न जिज्ञासाविषयत्वमित्युक्तम्।
॥ ईश्वरसद्भावाङ्गीकारेऽपि न जिज्ञासाविषयत्वम्॥
किञ्चेश्वरः प्रमितः, नवा? नोभयथाऽपि जिज्ञासा सम्भवति। नेति पक्षेऽनुग्राह्यप्रमाणाभावेन जिज्ञासायास्तकत्वव्याघातात्। “कारणोपपत्तितः” इति ह्युक्तम्। प्रमाकरणस्य प्रमाणस्य उपपत्तिरनुग्रहः, तत्करणेनेत्यर्थः। नच बुद्धावनारूढं शक्यं जिज्ञासितुम्। प्रमितत्वे तु निश्चितत्वादेव। नचैवं सकलतर्कानुपपत्तिप्रसङ्गेन व्याघातः। सामान्यतः प्रतीतौ विशेषे तदवकाशात्। नचात्र तथात्वं पश्यामः।
॥ ईश्वरस्य प्रत्यक्षानुमानावेद्यत्वात्,
आगमस्य सिद्धार्थबोधकत्वेन तदविषयत्वात् मीमांसानुपपत्तिः॥
किञ्चेश्वरे प्रमाणं भवन् न तावत् प्रत्यक्षम्, तस्याऽपाततस्तदभावावेदकत्वात्। नाप्यनुमानम्, तत्प्रतिबद्धलिङ्गाभावात्। आगमस्तु कार्यनिष्ठो न निष्पन्नस्वरूपमीश्वरं शक्नोत्यवगमयितुम्। नचान्यत् प्रमाणमस्ति यन्मीमांसयाऽनुगृह्येत।
॥ आगमस्य ईश्वरविषयत्वाङ्गीकारेऽपि तस्याप्रमाणत्वेनानुपपत्तितादवस्थ्यम्॥
किञ्चाऽगमोऽपि भवन् वेद एव वक्तव्यः। अन्यस्यानाशङ्कनीयत्वात्, पारतन्त्र्याच्च। वेदस्य पौरुषेयत्वापौरुषेयत्वयोः कारणाभावेन प्रामाण्यमेव दुर्लभम्। स्वतः प्रामाण्याङ्गीकारे तु वेदविरुद्धानामपि शाक्यादिवचसां तथात्वापातेन पुनर्वेदाप्रामाण्यतादवस्थ्यम्।
॥ शब्दमात्रस्य प्रामाण्ये दुर्लभे तद्विशेषस्य वेदादेः सुतरामप्रमाण्यम्॥
किञ्च शब्दस्यैव प्रामाण्यं दुर्घटम्, अर्थसंस्पर्शशून्यत्वात्, वाक्यार्थप्रत्यायनप्रकारानिरूपणाच्च। कुतस्तद्विशेषस्य वेदस्य।
॥ अभ्युदयमोक्षयोः अन्यथासिद्धत्वेन न जिज्ञासासाध्यत्वम्॥
प्रयोजनं चेश्वरजिज्ञासाया अभ्युदयो वा स्यात्, मोक्षो वा। नाऽद्यः, तस्य धर्मादिलघूपायसाध्यस्य शास्त्रान्तरप्रयोजनत्वात्। न द्वितीयः, तस्यापि “अपाम सोमम्” इत्याद्यागमेन लघूपायान्तरसाध्यतावगमात्। नचैकस्यैव कर्मणोऽभ्युदयनिःश्रेयसहेतुत्वं विरुद्धम्। फलाभिसन्ध्यादिभावाभावाभ्यां विशेषोपपत्तेः।
॥ जिज्ञासाया ज्ञानप्रसादद्वारा मोक्षसाधनत्वनिराकरणम्॥
जिज्ञासा च मोक्षसाधनं भवन्ती किं साक्षात्, उत ज्ञानद्वारेण? नाऽद्यः, दृष्टादृष्टत्यागकल्पनाप्रसङ्गात्। न द्वितीयः, “कर्मणा ज्ञानमातनोति” इत्यागमेन ज्ञानस्य लघूपायान्तरसाध्यताध्यवसायात्। ज्ञानस्यापि साक्षान्मोक्षहेतुत्वाभ्युपगमेऽदृष्टकल्पनैव। नचेश्वरप्रसादद्वारा। ज्ञानस्य प्रसादहेतुतायाः क्वाप्यदृष्टत्वात्। “तत् कर्म हरितोषं यत्” इत्यादिना तत्प्रसादस्य कर्माद्यल्पोपायसाध्यताप्रतीतेश्च।
॥ बन्धस्याज्ञानकल्पितत्वेन ज्ञाननिवर्त्यत्वात्
तन्निवृत्तेरीश्वरप्रसादसाध्यत्वाभावः॥
किञ्चायमात्माविद्याकल्पितो बन्धः तद्विद्ययैव निवृत्तिमर्हति। शुक्तिकाविद्याकल्पितं रजतमिव शुक्तिविद्यया। तत् कुतो बन्धनिवृत्तिलक्षणे मोक्षे परमेश्वरप्रसादस्योपयोगः? कुतस्तरां तज्ज्ञानस्य? कुतस्तमां च तज्जिज्ञासायाः?
॥ बन्धस्य सत्यत्वाङ्गीकारे तन्निवृत्त्यनुपपत्तिः॥
अथ परमार्थ एवायं बन्धः, तर्हि न ज्ञानेन निवर्तेत। नच सत्यस्य अनादेरात्मस्वरूपमात्रानुबन्धिनो बन्धस्याऽत्मस्वरूपस्येव केनापि निवृत्तिर्युक्ता।
॥ मुक्तेः प्रयोजनत्वनिराकरणम्॥
अपिच मुक्तस्य शरीरेन्द्रियविषयादिसंसर्गे मुक्तत्वव्याघातः। दुःखादिप्रसङ्गश्च। कारणसामग्रीसद्भावात्। तथाचाभ्युदयतुल्यतयोक्तदोषः। शरीराद्यभावे च तत्साध्यसुखाभावेन कस्यापि तत्रार्थितानुपपत्तेरनधिकारिकं शास्त्रमापद्येत। को हि स्वस्थात्मा सहसा सुखतत्साधने हातुमुत्सहते?
॥ सिद्धान्तः॥
तदेवं विषयाद्यनुबन्धविधुरत्वान्न जिज्ञासा कर्तव्या, तद्विधयोऽपि न प्रमाणम्, शास्त्रं चेदमनारम्भणीयमिति प्राप्ते सूत्रयामास भगवानाचार्यः “ॐ अथातो ब्रह्मजिज्ञासा” इति।
ॐ अथातो ब्रह्मजिज्ञासा ॐ॥१॥
॥ जीवजडातिरिक्तस्य अनन्तगुणपूर्णस्य चेश्वरस्य जिज्ञासाविषयत्वम्॥
यत्तावदुक्तं विषयाभावान्न जिज्ञासा कर्तव्येति, तदनुपपन्नम्। अनात्मजीवात्मनोर्विषयत्वानुपपत्तावपीश्वरस्य तदुपपत्तेः। अत्र यदुक्तं जीवव्यतिरिक्त ईश्वर एव नास्तीति तत्परिहाराय सूत्रकृतोङ्कारब्रह्मशब्दौ प्रयुक्तौ। तेनायमर्थः सूचितः “ओमित्येतदक्षरमुद्गीथमुपासीत”, “तद् विजिज्ञासस्व तद् ब्रह्म” इत्यादिश्रुतावोङ्कारब्रह्मशब्दौ जिज्ञास्ये वस्तुनि श्रूयेते। ताभ्यां च तत् सकलजीवजडात्मकात् प्रपञ्चाद् विलक्षणमवगम्यत इति।
तदयुक्तमिवाऽभाति। ओमादिपदस्य अलौकिकार्थेऽनवगतसङ्गतित्वात्। नहि पदं चक्षुरादिवदप्रतीत एवार्थे प्रतीतिं जनयति, येनापूर्वमर्थं पदप्रयोगादेव प्रतीमः। स्वर्गापूर्वदेवताद्यर्थोऽपि न पदप्रयोगादेव सिद्धः। किन्तु सन्निहितानेकवाक्यार्थसामर्थ्याल्लभ्यत इत्यत आह भाष्यकारः ओतत्ववाचीति।
॥ ओङ्कारब्रह्मशब्दव्याख्यानम्॥
ओतत्ववाची ह्योङ्कारो वक्त्यसौ तद्गुणोतताम्।
स एव ब्रह्मशब्दार्थः ……………………॥९॥
हिशब्दो हेत्वर्थे। ओङ्कारस्तावदोतत्वस्य गतत्वस्य प्रविष्टत्वस्य वा वाचकः। गत्याद्यर्थस्यावतेः खलु रूपमेतत्, “अवतेष्टिलोपश्च” इति सूत्रात्। “ओमिति पुनः कस्य वक्ता” इति प्रश्नपूर्वकं “अवतिर्नामाऽयं धातुर्गतिकर्मा प्रवेशनकर्मा च” इत्यन्यत्राप्येवमेव निरुक्तत्वात्। तथाच यद्यसौ कर्मणि तदा कर्तुः, यदिवा कर्तरि तदा कर्मणोऽपेक्षायामुपपदाद्यभावेऽपि योग्यतया श्रुत्यन्तरादिबलाद् वाऽसावोङ्कारस्तस्य जिज्ञास्यस्य गुणैरानन्दाद्यनन्तकल्याणगुणैः, गुणान् वा ओततां वक्ति। पक्षद्वयेऽप्यनन्तानवद्यकल्याणगुणपूर्णतैवोङ्कारस्यार्थः। ब्रह्मशब्दस्यापि स एवार्थः। बृहतेर्वृद्ध्यर्थस्य खल्वेतद् रूपम्। तथाच पूर्ववद् योग्यतया
“अथ कस्मादुच्यते ब्रह्मेति बृहन्तो ह्यस्मिन् गुणाः”
इत्यादिश्रुत्यन्तरबलाद् वा गुणानां सम्बन्धः।
एतदुक्तं भवति यौगिका हि शब्दा नावश्यमर्थप्रत्यायने सङ्गतिग्रहणमपेक्षन्ते। किन्नाम। निगमनिरुक्तव्याकरणबलेनावयवार्थावगमे सति तत्संसर्गसम्भावनायां प्रसिद्धम्, अन्यथाऽपूर्वमेवार्थमवगमयन्ति। वाक्यरूपत्वात् तेषाम्। यथाऽऽह “श्रोत्रियंश्छन्दोऽधीते, वाक्यार्थे पदप्रयोगः” इति। नच वाक्यं सङ्गतिग्रहणापेक्षमर्थमवबोधयति। अधिगतार्थत्वप्रसङ्गात्, अशक्यत्वाच्च। तदेतावोङ्कारब्रह्मशब्दावपि यौगिकौ जिज्ञास्यमनन्तगुणपरिपूर्णं प्रतिपादयन्तौ जीवजडयोस्तदयोगात् तद्व्यतिरिक्तमेव किञ्चिद् गमयतः। तच्चाविदितत्वात् सम्भवति जिज्ञासाविषयः। नच तत्रापि गुणपूर्णता विरुद्धा। प्राक् प्रतीतेर्निराश्रयस्य विरोधिप्रत्ययस्यानुत्थानात्। प्रतीत्या चैवमेव सिद्धत्वादिति।
॥ मायावादिकृतोङ्कारब्रह्मशब्दव्याख्यानस्य प्रत्याख्यानम्॥
यत् पुनः “अकारवाच्येन तत्पदार्थेनोकारवाच्यस्य त्वम्पदार्थस्याभेदो मकारेणोच्यते, ब्रह्मशब्देन च सकलवस्त्वात्मकत्वलक्षणपूर्णताऽभिधीयते” इति व्याख्यानम्, तदप्रामाणिकं प्रमाणविरुद्धं च।
यत्तु “आप्तेरादिमत्त्वाद् वा” इत्याद्योङ्कारस्य, “नित्यशुद्धबुद्धमुक्तस्वभावं सर्वज्ञं सर्वशक्तिसमन्वितम्” इत्यादि ब्रह्मशब्दस्य व्याख्यानम्, तज्जीवादिव्यतिरिक्तवस्तुसाधनाविरोधीति स्फुटमेवेत्याशयवता न व्याख्यानान्तरं दूषितम्, अनुमतं च।
॥ “गुणोतताम्” इत्यस्य साधुत्वसमर्थनम्॥
ननु गुणोततामिति कथम्। “वृद्धिरेचि” इति भवितव्यम्। मैवम्। “ओमाङोश्च” इति चशब्देन अन्यत्रापि पररूपत्वानुशासनात्। अथवा ऊयते रूपमेतत्। नन्वसौ तन्तुसन्ताने पठ्यते। अनेकार्थत्वाद् धातूनामित्यदोषः। कथन्तर्ह्योतत्ववाचीति गुणः। तत्रावतिरूपाङ्गीकारात्। वैचित्र्यं तु धातुद्वयजत्वसूचनार्थम्। अथवाऽऽकारोपसर्गपूर्वकोऽसावित्यदोषः।
॥ विष्णोरेव ओङ्कारब्रह्मशब्दवाच्यत्वम्॥
अस्तु वोङ्कारब्रह्मशब्दाभ्यां जीवजडातिरिक्तस्य जिज्ञास्यस्य सिद्धिः। तथाऽपीश्वरस्य किमायातमित्यत आह नारायणेति।
…………………नारायणपदोदितः॥९॥
स एवेत्यनुवर्तते। नहि नाम्नि विप्रतिपत्तिरित्याशयः।
॥ सौत्रोङ्कारब्रह्मशब्दयोः नारायणात्मानन्तेश्वरादिशब्दानामुपलक्षणत्वम्॥
अथवा सूत्रकारोक्तावोङ्कारब्रह्मशब्दावुपलक्षणमात्रम्। “नारायणं महाज्ञेयम्” इत्यादिश्रुतौ जिज्ञास्ये नारायणशब्दोऽपि श्रूयते। नारायणपदोदितश्चार्थः स एव यो गुणपूर्णत्वाख्यः। अतो नारायणशब्देनापि जिज्ञास्यं जीवादिव्यतिरिक्तं सिद्ध्यतीत्यनेनोच्यते। एतदप्युपलक्षणम्। आत्मानन्तेश्वरादिशब्दा अपि ज्ञातव्याः। तेषामपि “आत्मानमेव लोकमुपासीत” इत्यादौ जिज्ञास्ये श्रवणात्। गुणपूर्णत्वाभिधायित्वाच्च।
॥ ओङ्कारादिशब्दानां जीवादिवाचित्वाङ्गीकारे बाधकोपन्यासः॥
नचालौकिकार्थकल्पने गौरवप्रसङ्गाद् वरं कथञ्चिदेषां शब्दानां जीवादिविषयताङ्गीकरणमिति वाच्यम्। यौगिकशब्दप्रयोगान्यथानुपपत्तेरुक्तत्वेन कल्पनाभावात्। अन्यथा वाक्यादप्यलौकिकार्थप्रत्ययो न स्यात्। लौकिकार्थ एव कथञ्चिदर्थानुगमस्य वक्तुं शक्यत्वात्।
किञ्च क्वचिन्मुख्यार्थ एव शब्दोऽनुपपत्त्या क्वचिदमुख्यार्थोऽनुगम्यते। न पुनरमुख्यार्थ एव। तथाच श्रौतं ब्रह्मादिशब्दं जीवादिविषयमङ्गीकुर्वाणेनापि निरवग्रहपूर्णतायुक्तं किञ्चिदभिधेयं मुख्यमङ्गीकरणीयमेव। ततश्चानेन किं कृतं स्यात्? जीव एवैते मुख्यार्थाः, तदनुपलब्धिस्त्वविद्यावरणनिमित्तेति चेत्, न। यतोऽत्राऽचार्यः स्वयमेव प्रतिवक्ष्यतीति। (१०७)
॥ वेदानामीश्वरविषयत्वोपपादनम्॥
यदत्रोक्तमीश्वरः प्रमितो नवेति। तत्र प्रमित इत्युत्तरम्। तत्पक्षदोषश्च परिहरिष्यते। (३०) तथाच शास्त्रस्य विषयसम्बन्धः समाहितो भवति। यत् पुनरत्रोक्तं केन प्रमाणेनेति तत्र वेदेनेति वदामः। वेदस्येश्वरविषयता कुत इत्यतोऽप्योङ्कारः सूत्रकृता ब्रह्मणि प्रयुक्तः। तत् कथमस्यार्थस्योपपादकमित्याशय इदमत्राऽकूतं सूत्रकारस्येत्याह व्याहृतीनां चेति।
स एव भर्गशब्दार्थो व्याहृतीनां च भूमतः।
भावनाच्चैव सुत्वाच्च सोऽयं पुरुष इत्यपि।
स एव सर्ववेदार्थो …………………॥१०॥
॥ व्याहृतीनां ओङ्कारव्याख्यानरूपत्वप्रतिपादनम्॥
स एवार्थ इति सम्बन्धः। ओङ्कारस्तावद् भगवत ईश्वरस्य वाचकः, “ओमिति ब्रह्म” इत्यादिश्रुतेः। अतः स एव व्याहृतीनां च भूरादीनामर्थ इति गम्यते, “प्रणवार्था व्याहृतयः” इत्याद्यागमेन तिसॄणां व्याहृतीनां वर्णत्रयात्मकोङ्कारव्याख्यानतयाऽवगतत्वात्। व्याख्यानव्याख्येययोश्चैकविषयता सुप्रसिद्धेति। एवकारो व्याहृतीनामग्न्विायुसूर्यदेवताकत्वप्रसिद्ध्या तत्प्रतिपादकत्वभ्रमं निवारयति। अग्न्यादीनामधिदेवतात्वेनापि प्रसिद्ध्युपपत्तेः। अन्यथोक्तव्याख्यानव्याख्येयभावानुपपत्तिप्रसङ्गः।
॥ व्याहृत्यर्थकथनम्॥
केन निमित्तेन व्याहृतीनां च स एवार्थ इत्यत आह भूमत इति। भूमा पूर्णत्वम्, ततो भूः। भवतेर्बहुत्वार्थस्य क्विपि रूपमेतत्। भावनात्, जगत उत्पादनाद् भुवः। भवतेरेवान्तर्णीतण्यर्थस्य कप्रत्यये रूपम्। सुत्वात् सुखत्वात् स्वः। स्वशब्दो हि सुखवाची प्रसिद्धः। चकारौ निमित्तान्तरसमुच्चये। यथोक्तम् “पूर्णो भूतिवरोऽनन्तसुखो यद् व्याहृतीरितः” इति। एतैरेव निमित्तैः व्याहृतीनामर्थो न पुनर्लोकत्रयात्मकत्वेन। तस्य प्रमाणविरुद्धत्वात्। “भूरिति वा अयं लोकः” इत्यादिश्रुतिरपि लोकत्रयान्तर्गतभगवद्विषयैवेत्येवशब्दार्थः।
॥ गायत्र्याः व्याहृतिव्याख्यानरूपत्वम्, भर्गसवितृशब्दार्थकथनं च॥
किमतो नहि व्याहृतय एव वेद इति चेत्, व्याहृत्यर्थतया तावत् परमेश्वरस्य गायत्रीप्रतिपाद्यता अवगम्यते। त्रिपदाया गायत्र्या व्याहृतित्रयव्याख्यानत्वस्याऽगमसिद्धत्वात्। ननु गायत्र्यां “यो भर्गो नोऽस्माकं धियः प्रचोदयात् प्रेरयेत् तस्य सवितुर्देवस्य तद् वरेण्यं रूपं धीमहि चिन्तयामः’ इति भर्गनामकः सविता प्रतिपाद्यो दृश्यते। तत् कथं भगवत्परत्वमित्यत आह स एव भर्गशब्दार्थ इति। भरणगमनयोगादिति शेषः। उपलक्षणं चैतत्। जगत्प्रसवहेतुत्वात् सवितेत्यपि द्रष्टव्यम्। नतु सूर्यः। तथात्वे गायत्र्या व्याहृत्यर्थत्वानुपपत्तेः। “ध्येयः सदा सवितृमण्डलमध्यवर्ती नारायणः” इत्याद्यागमविरोधाच्चेत्येवार्थः।
॥ पुरुषसूक्तस्य गायत्रीव्याख्यानरूपत्वम्, पुरुषशब्दनिर्वचनं च॥
अस्तु गायत्र्यर्थो नारायणः। किमेतावताऽपि? गायत्र्यर्थत्वात् पुरुषसूक्तार्थोऽपि स एवेति सिद्ध्यति। वर्गत्रयात्मकस्य तस्य त्रिपदागायत्रीव्याख्यानत्वेन “तद्भेदः पौरुषं सूक्तम्” इत्याद्यागमसिद्धत्वात्। ननु पुरुषसूक्ते पुरुषस्य, पशोः, हिरण्यगर्भस्य वा प्रतिपादनात् कथं नारायणः प्रतिपाद्यत इत्यत आह सोऽयमिति। पूर्णत्वादिनेति शेषः। तथाच श्रुतिः “स वा अयं पुरुषः सर्वासु पूर्षु पुरिशयो नैनेन किञ्चनानावृतं नैनेन किञ्चनासंवृतम्” इति। अन्यथोक्तयुक्तिविरोधः। वक्ष्यते चैतत्।(११३८११४२, २५८)
॥ वेदानां पुरुषसूक्तव्याख्यानत्वात् ओङ्कारार्थो विष्णुरेव सर्ववेदार्थ इत्युपपादनम्॥
सिद्धे च पुरुषसूक्तार्थत्वे विष्णोः किं स्यात्? सर्ववेदार्थत्वमेव सिद्धम्।”वेदाः पुरुषसूक्तगाः” इत्यागमेन सर्ववेदानां पुरुषसूक्तार्थतयाऽवगतत्वादित्याह स एवेति। एवशब्दः कार्यादिव्यावृत्त्यर्थः। “सर्वे वेदा यत् पदमामनन्ति” इत्यादिश्रुतिसिद्धमपि भगवतः सर्ववेदार्थत्वं न्यायेन उपपादयितुमयं प्रयत्नः सूत्रकारस्य।
॥ वेदस्य ओङ्कारव्याख्यानरूपत्वं उक्तपरम्परयैव न साक्षादित्युपपादनम्॥
स्यादेतत्। ईश्वरः सर्ववेदार्थः, तद्व्याख्येयोङ्कारार्थत्वात्; यो यद्व्याख्येयार्थः स तदर्थः, यथा सम्प्रतिपन्न इति वा, सर्वो वेद ईश्वरपरः, तत्परोङ्कारव्याख्यानत्वादिति वा साक्षादेवानुमानं किं न व्याख्यायते? “तद् यथा सर्वाणि पर्णानि शङ्कुना सन्तृण्णान्येवमोङ्कारेणैव सर्वा वाक् सन्तृण्णा” इत्यादिश्रुत्या हेत्वर्थसमर्थनं भविष्यति, किमनेन परम्पराव्याख्यानेन? सत्यम्। तथाऽपि वाक्यान्तरबलेन न सर्वा वागोङ्कारव्याख्यानं साक्षात्, किन्नाम, उक्तप्रकारेण परम्परयैवेति ज्ञापयितुमित्थं व्याख्यानमित्यदोषः।
॥ ईश्वरस्य वेदसमधिगम्यत्वम्॥
ननुचेश्वरे प्रमाणं पृष्टवत ओङ्कारब्रह्मशब्दावेव कस्मान्नोक्तौ? किं वेदानुमानेन? नच पदस्याप्रमाणतेति वाच्यम्। यौगिकपदप्रामाण्यस्योक्तत्वात्। मैवम्। मीमांसानुग्राह्यप्रमाणस्य पृष्टत्वात्। नचोङ्कारादिमात्रं तथा विवक्षितम्। किन्नाम। समस्तो वेद एवेति।
॥ ईश्वरस्य सर्ववेदप्रतिपाद्यत्वप्रतिपादनात् शास्त्रस्य तद्विषयतोपपत्तिः॥
किमतो यद्येवमीश्वरः सर्ववेदार्थ इति चेत्, विषयसम्बन्धसम्भवाज्जिज्ञासायाः कर्तव्यता शास्त्रस्य चाऽरम्भणीयत्वं सिद्धमित्याशयवान् साकाङ्क्षस्य वाक्याभासस्याप्रतिपादकत्वादाकाङ्क्षिताध्याहारं सूचयन् सूत्रवाक्यार्थमाह जिज्ञास्य इति।
……………. जिज्ञास्योऽयं विधीयते॥१०॥
अयम्, इत्युक्तविधया जीवजडात्मकात् प्रपञ्चादत्यन्तविविक्तत्वेन निश्चिततया विषयभूतः, सर्ववेदार्थतया शक्यप्रतिपादनश्चेत्यर्थः।
॥ मीमांसाया वेदेतिकर्तव्यतारूपत्वात् तयोरेकविषयकत्वकथनम्॥
ननु वेदानामीश्वरप्रतिपत्तिजनकत्वाद् भवतु तद्विषयत्वम्। शास्त्रं तु तेषामीश्वरप्रतिपादनानुसरणोपायन्यायविषयं कथमीश्वरपरमुच्यते? मैवम्। वेदानामीश्वरमवबोधयतामितिकर्तव्यता हि मीमांसा। तेनोपकारकत्वाद् भवति तद्विषया। तद्द्वारा शास्त्रमपि। नहि बीजस्याङ्कुरं जनयतः सहकारिणो जलादेरङ्कुरो न कार्यम्।
॥ मीमांसाया ईश्वरविषयकत्वेऽनुपपत्तिपरिहारः॥
ननु मीमांसाऽपि सम्भावनादिविषया कथमीश्वरविषया भवति? मैवम्। द्विविधं खलु कर्म कारकं भवति। किञ्चिदव्यवधानेन व्यापारजन्यातिशययोगि। यथोद्यमननिपतनव्यापारजन्योर्ध्वाधोदेशसंयोगविभागातिशयविशिष्टः कुठारः कर्तृव्यापारस्याव्यवधानेन कर्म भवति। किञ्चिदुद्देश्यफलसम्बन्धितया करणव्यापारव्यवधानेन। यथा द्वैधीभाववान् वृक्षः। तत्र कर्तृव्यापारस्य करणव्यापारव्यवधानेन वृक्षकर्मतेव मीमांसाव्यापारस्यापि प्रमाणादिसम्भावनाद्वारेणेश्वरावबोध एवोद्देश्य इति भवति तत्कर्मता।
॥ मीमांसाया वेदेतिकर्तव्यतारूपत्वोपपादनम्॥
स्यादेतदेवम्। यदि वेदेतिकर्तव्यता विचारः स्यात्। नचैवम्। विनाऽपि विचारेण शब्दोपलब्धिसमयग्रहणतत्स्मरणसहकृताच्छब्दादेवार्थावगमदर्शनात्। नच मन्तव्यम्, शक्तितात्पर्याज्ञानविपर्ययदोषाच्छब्दः संशयविपर्ययावुत्पादयति, तत्र दोषापनयनेन संशयादिव्युदासाय शक्तितात्पर्यविचारोऽङ्गं भवतीति। यतस्तत्रापि शब्दो विना विचारेण तत्वज्ञानस्येष्टे। किन्नाम। प्रतिबन्धमात्रं विचारेणापनीयते। नहीतिकर्तव्यतैवम्। तत् कथं वेदेतिकर्तव्यता जिज्ञासा? कथन्तरां चेश्वरविषया? कथन्तमां च शास्त्रस्य तद्विषयता? इति।
अत्रोच्यते सत्यमेवम्। तथाऽपि प्रतिबन्धनिवृत्तौ सत्यामेव निर्णय इति प्रतिबन्धकनिरासहेतोरपि विचारस्योपचारेण निर्णयहेतुत्वादुपपन्नमीश्वरविषयत्वम्।
॥ वेदप्रतिपाद्यस्यापीश्वरस्य वादिभिरन्यथाप्रतिपादनात् तत्स्वरूपनिर्णयाय मीमांसा कर्तव्या॥
एतेनैतदपि निरस्तम् ईश्वरस्य वेदप्रमाणकत्वे तत एव निश्चितत्वात् किं मीमांसयेति। युक्तिवाक्याभासजनितविप्रतिपत्तिप्रतिबन्धस्योक्तत्वात्।
तथाहि वेदप्रामाण्यमेवानङ्गीकुर्वाणाः केचिदीश्वर एव नास्तीति प्रतिपन्नाः। अपरे तु तदङ्गीकृत्यापि तद्वाचिनां पदानां जीवादिविषयतां व्याकुर्वन्तस्तदभावमास्थिताः। अन्ये तु पुनरस्तीश्वरः किन्तु परमार्थतो निर्गुण एवेति सङ्गिरन्ते। एके तु सगुणोऽपि न जगतः कारणम्, अपितूदासीन एवेत्यातिष्ठन्ते। केचित् कारणत्वेऽप्युपादानमित्यभ्युपयन्ति। निमित्तमात्रत्वेऽपि कतिपयगुणं गुणेभ्यो भिन्नमन्ये मन्यन्ते। इतरे तु भिन्नाभिन्नमुपगतवन्तः। केचिद् विग्रहवन्तमित्येवमाद्यास्वनेकासु विप्रतिपत्तिषु सतीषु तत्वज्ञानकरणादपि वेदात् तदनुत्पत्तौ तदपनोदनद्वारेण वेदेतिकर्तव्यतारूपा जिज्ञासा कर्तव्येति।
॥ ब्रह्मजिज्ञासेत्यस्य कर्मषष्ठीत्वसमर्थर्नम्, ब्रह्मणोऽप्राधान्यशङ्कानिरासश्च॥
तत्र तावद् ब्रह्मणो जिज्ञासा ब्रह्मजिज्ञासेति षष्ठीसमासः, न पुनर्धर्माय जिज्ञासेतिवच्चतुर्थीसमासः। “तादर्थ्यसमासे प्रकृतिग्रहणं कर्तव्यम्” इति वार्तिककृता प्रकृतिविकारभाव एव चतुर्थीसमासस्य नियमितत्वात्। तथैवोदाहरणम् “यूपाय दारु यूपदारु” इति। प्रकृतिविकारभावरहितेषु चाश्वघासादिष्वश्वघासादयः षष्ठीसमासा भवन्तीति प्रतिविहितम्। नचात्र प्रकृतिविकारभावोऽस्ति।
षष्ठीसमासेऽपि केचिच्छेषे षष्ठीति प्रतिपन्नाः। केचित् कर्मणीति। तत्र कर्मणि षष्ठीपरिग्रहाय जिज्ञास्य इत्युक्तम्। कृत्यानां कर्मणि स्मरणात्। अन्यथा “जिज्ञासाऽस्य” इत्यवक्ष्यत्। जिज्ञासा खलु कर्मापेक्षा, विना कर्मणा न ज्ञातुं शक्या, नतु सम्बन्धिनं विनेति कर्मणः प्राधान्यात् तदेव वक्तव्यम्। सम्बन्धिसामान्योक्तावर्थात् कर्मापि लभ्यत इति चेत्, न। साक्षात् प्रतीतपरित्यागेनार्थलभ्यस्वीकारस्य वैयर्थ्यात्।
एवंसति लक्षणादिजिज्ञासाऽपि प्रतिज्ञाता स्यादिति चेत्, न। तस्या विनाऽप्यभिधानेन लाभात्। नहि लक्षणादिजिज्ञासामन्तरेण ब्रह्मजिज्ञासाऽस्ति। अन्यथाऽनेकविषयत्वेन शास्त्रभेदप्रसङ्गः। निर्विषयताशङ्कापनोदार्थं प्रयुक्तं पदमिदं कर्माभिधाय्येव युक्तम्। “तद् विजिज्ञासस्व” इत्यादिश्रुत्यर्थानुगतं चैवंसति सूत्रं स्यात्।
ननुच “प्रतिपदविधाना षष्ठी न समस्यत” इति कर्मणि षष्ठ्याः समासः प्रतिषिद्ध्यत इति चेत्, न। “कृद्योगलक्षणा च षष्ठी समस्यते” इति प्रतिप्रसवात्।
अथवा ब्रह्मणः कर्मत्वेनाप्राधान्यशङ्कां निवर्तयितुं जिज्ञास्य इति कर्मप्राधान्यं सूचितम्। ज्ञानविधौ हि ब्रह्मणोऽप्राधान्यं स्यात्। तज्ज्ञानोद्देशेन जिज्ञासाविधाने कुतोऽप्राधान्यम्?
॥ उत्सर्गप्राप्तभवतिपदाध्याहारे सूत्रस्य विधायकत्वाभावप्रसङ्गात्
सूत्रे कर्तव्यपदस्याध्याहार्यत्वकथनम्॥
विधीयत इत्यनेन कर्तव्येति पदाध्याहारं सूचयति। ननु भवतीति स्वतः सिद्धम्। मैवम्। तथासत्यनुवादत्वप्रसङ्गात्।
॥ विवरणोक्तानां ब्रह्मजिज्ञासाया गतार्थताशङ्कातत्परिहाराणां निराकरणम्॥
“अत्रैके चोदयन्ति सिद्धैव ननु ब्रह्मजिज्ञासा। “अथातो धर्मजिज्ञासा” इति सकलवेदार्थविचारस्योदितत्वात्। ब्रह्मज्ञानस्य चोदनालक्षणत्वेन धर्मस्वरूपत्वादभ्यधिकाशङ्काभावादिति। तत्र केचिदभ्यधिकाशङ्कां दर्शयन्तो ब्रह्मजिज्ञासां पृथगारभन्ते। अपरे तु कार्यनिष्ठ एव वेदभागो विचार्यत्वेन तत्र प्रक्रान्तः, विचारितश्च, न वस्तुतत्वनिष्ठ इत्यतो वस्तुतत्वनिष्ठं वेदभागं विचारयितुमारभ्यते इत्याहुः”
सेयं गतार्थताशङ्का तत्समाधानं च नोपपद्यते। सर्ववेदानामीश्वरैकनिष्ठत्वेन सर्ववेदार्थस्यात्रैव जिज्ञास्यत्वात्। धर्मजिज्ञासाशास्त्रं तु वेदैकदेशामुख्यार्थधर्मविचाराय प्रवृत्तमित्याशयेन वा “स एव भर्गशब्दार्थः” इत्याद्युक्तम्। तत्र सर्ववेदार्थ इत्यनेन गतार्थताशङ्कानिरासः, स एव नतु कार्यशेषतयेत्याद्यं समाधानम्, सर्वेति द्वितीयं च निरस्तम्। तदुपपादनाय पूर्ववाक्यम्। जिज्ञास्य इति साध्यनिर्देशः। वक्ष्यति चैतद् विस्तरेण “कार्यता च” इत्यादिना। (१३३)
॥ अतःशब्दव्याख्यानम्, मोक्षस्य जिज्ञासाप्रयोजनत्वकथनम्॥
ब्रह्मजिज्ञासाया निष्प्रयोजनत्वं शङ्कितमपाकर्तुमतःशब्दं व्याचष्टे ज्ञानीति।
ज्ञानी प्रियतमोऽतो मे तं विद्वानेव चामृतः।
वृणुते यं तेन लभ्य इत्याद्युक्तिबलेन हि।
जिज्ञासोत्थज्ञानजात् तत्प्रसादादेव मुच्यते॥११॥
तं विद्वानित्यनेन “तमेवं विद्वानमृत इह भवति” इति वाक्यम्, एवशब्देन “नान्यः पन्था अयनाय” इत्युत्तरवाक्यमवधारणार्थं च सङ्गृहीतम्। चशब्दो वाक्यसमुच्चये। वृणुते यमित्यनेन “यमेवैष वृणुते” इति वाक्यं सङ्गृहीतम्। आदिपदेन “आत्मा वा अरे द्रष्टव्यः” इत्यादेः सङ्ग्रहः। हिशब्दो हेतौ। एवशब्दः प्रत्येकमभिसम्बद्ध्यते।
यस्मात् तस्य ब्रह्मणो नारायणस्य प्रसादात् परमानुग्रहादेव मुच्यते संसारात् नतु कर्मादिनेति “तमेवम्” “यमेवैष वृणुते” इति श्रुतिबलेन गम्यते। यद्यपि “तमेवम्” इति परमपुरुषप्रसादो न श्रूयते। तथाऽपि “यमेवैष वृणुते” इति वाक्यानुरोधेन तत्राप्यनुसन्धेयः। निमित्तेन नैमित्तिकोपलक्षणात्। मुमुक्षुसम्बन्धिसाधनावधारणाय तु न साक्षादुक्तः। वरणं तु प्रसाद उच्यते। “अपाम सोमम्” इत्याद्यास्तु श्रुतयः सावकाशत्वादन्यथा योज्याः।
ईश्वरपरमप्रसादश्च तज्ज्ञानादेव भवति। न पुनः कर्मादिनेति “ज्ञानी प्रियतमः”, “तमेवं विद्वान्” इत्युक्तिबलेनावगम्यते। “विद्वान्” इत्यस्यापि प्रसादातिशयद्वारेणेत्यर्थपर्यवसानस्योक्तत्वात्। कर्मादेरनुग्रहमात्रहेतुत्वेनापि तद्वचनं सार्थकम्।
ईश्वरज्ञानं च तज्जिज्ञासयैव नान्येनेति “आत्मा वा अरे द्रष्टव्यः” इति परमात्मदर्शनानुवादेन तत्साधनतया “श्रोतव्यः” इत्यादिना श्रवणादिविधायकोक्तिबलेन प्रतीयते। कर्मणां त्वन्तःकरणशुद्धिद्वारेण ज्ञानाङ्गत्वोपपत्तेस्तद् वाक्यं सार्थकं भविष्यति। अतो ब्रह्मजिज्ञासा कर्तव्येति सम्बन्धः।
॥ मोक्षस्य ईश्वरपरमप्रसादसाध्यत्वम्॥
इदमुक्तं भवति यद्यपि न जिज्ञासायाः स्वर्गादिरूपोऽभ्युदयः प्रयोजनं सम्भवति, तथाऽपि मोक्षो भविष्यति। तस्यानन्यसाध्यत्वात्। मोक्षसाधनं हि साक्षाद् भगवानेव। “बन्धको भवपाशेन भवपाशाच्च मोचकः” इत्यादिवचनात्।
साधनं च द्विविधम् सिद्धमसिद्धं च। तत्रासिद्धमुत्पाद्यं फलकामेन। यथा यागादि। सिद्धं तु सव्यापारीकरणीयम्। यथा कुठारादि। सिद्धं च साधनं भगवानिति मुमुक्षुणा सव्यापारीकरणीयः। व्यापारश्च प्रसन्नतैव। निगडादिमोचकेषु राजादिषु तथा दर्शनात्, “यस्य प्रसादात् परमार्तिरूपादस्मात् संसारान्मुच्यते नापरेण” इत्यादिश्रुतेश्च। व्यापारप्राधान्योक्तिश्च “इन्द्रियार्थसन्निकर्षः प्रत्यक्षम्” इत्यादाविवौपचारिकी।
॥ परमप्रसादस्य अतिपरिपक्वभक्तिसाध्यत्वम्, भक्तिस्वरूपकथनं च॥
मोचकश्चेश्वरप्रसादस्तद्भक्त्येकसाध्यः। “भक्त्यैव तुष्टिमभ्येति विष्णुर्नान्येन केनचित्” इत्यादिवचनात्। स्वर्गादिहेतुप्रसादमात्रं कर्मादिसाध्यम्। “कर्मणा त्वधमः प्रोक्तः प्रसादः” इत्यादिस्मृतेः। प्रसादो नामेच्छाविशेषः, गुणान्तरं वा, न नः काचित् क्षतिः।
परमेश्वरभक्तिर्नाम निरवधिकानन्तानवद्यकल्याणगुणत्वज्ञानपूर्वकः, स्वात्मात्मीयसमस्तवस्तुभ्योऽनेकगुणाधिकः, अन्तरायसहस्रेणाप्यप्रतिबद्धो निरन्तरप्रेमप्रवाहः। यमधिकृत्य “यत्र नान्यत् पश्यति”, “सा निशा पश्यतो मुनेः” इत्यादिश्रुतिस्मृतयः।
॥ अतिपरिपक्वभक्तेः भगवत्साक्षात्कारजन्यत्वम्, साक्षात्कारस्य तदनुग्रहसाध्यत्वम्र्॥
नचासौ तत्साक्षात्कारणमन्तरेणोत्पद्यते। लोके तथाऽदर्शनात्। नचाव्यक्तस्वभावो भगवान् सहस्रेणापि प्रयत्नानां शक्यः साक्षात्कर्तुम्, विना तदनुग्रहात्। प्रसन्नस्त्वनन्ताचिन्त्यशक्तियोगादात्मानं दर्शयतीति युज्यते।
॥ भगवदनुग्रहस्य निदिध्यासनसाध्यत्वं च॥
दर्शनसाधनं चानुग्रहः स्वयोग्यगुणोपेतस्य निर्दोषस्य भगवद्विग्रहविशेषस्याऽदरनैरन्तर्याभ्यां विषयवैराग्यतद्भक्तिसहिताद् बहुकालोपचितान्निदिध्यासनापरनामकाद् विचिन्तनादृते न लभ्यते।
॥ निदिध्यासनस्य जिज्ञासासाध्यत्वमुपपाद्य तस्याः कर्तव्यतासमर्थनम्॥
नच निदिध्यासनं वाक्यार्थग्रहणलक्षणे श्रवणे कृतेऽपि विना मननापरनाम्ना विचारेणोपपद्यते। संशयविपर्ययोस्तादवस्थ्यात्। नहि तयोः सतोरादरनैरन्तर्याद्युपपद्यते। अतो जिज्ञासा निदिध्यासनपरमेश्वरानुग्रहतद्दर्शनपरमभक्तिपरमानुग्रहद्वारा मोक्षसाधनत्वात् कर्तव्येति।

॥ अभ्यासपाटवापन्नध्यानस्यापरोक्षाकारत्ववादिनां रामानुजीयानां
दर्शनस्य मोक्षसाधनत्वप्रतिपादकश्रुतिविरोधः॥
ये तु ध्यानमेव परमपाटवापन्नमपरोक्षाकारमिति मन्यन्ते, तेषां दर्शनश्रुतय उपचरितार्थाः प्रसज्येरन्।
॥ नैयायिकेन मोक्षस्य ज्ञानस्वभावलभ्यत्वोपपादनम्॥
स्यादेतत्। अतःशब्दस्तावत् प्रकृतस्य हेतुभावे वर्तते। तत्र ब्रह्मजिज्ञासायाः प्रयोजनाकाङ्क्षायामधिकारिविशेषणतयाऽथशब्देन प्रकृतो मोक्षः सम्बद्ध्यते। ज्ञातुमिच्छा जिज्ञासा। नचात्रावयवार्थेन जिज्ञासाशब्दोऽर्थवान्। इच्छायाः स्वातन्त्र्याविषयत्वेन विधातुमशक्यत्वात्। अत एवेष्यमाणज्ञानोपलक्षणाऽप्ययुक्ता। तस्माज्ज्ञानेच्छान्तर्णीतो विचारो जिज्ञासापदेन लक्ष्यते। मुख्यप्रयोगातिक्रमेण लाक्षणिकाश्रयणे चेदं प्रयोजनम् यद् विचारस्य ज्ञानद्वारैव मोक्षसाधनत्वज्ञापनम्। अन्यथा योग्यताविरहेणान्वयाभावप्रसङ्गात्। यदिच जिज्ञासाशब्दो मीमांसाशब्दवद् विचार एवोपसङ्ख्यायते, तदाऽप्यन्वव्यतिरेकाभ्यां विचारस्य ज्ञानसाधनता ज्ञास्यते। एवञ्च विचारो यतो ज्ञानसाधनम्, ज्ञानं च मोक्षसाधनमतोऽसौ कर्तव्य इति लभ्यते। मोक्षादेरन्यलभ्यत्वस्य शङ्कितत्वात् सावधारणताऽपि। ईश्वरप्रसादस्य तु ज्ञापकं न किञ्चिदत्र पश्यामः।
नच ज्ञानस्य मोक्षसाधनता न युक्ता। येनेश्वरप्रसादो मध्येऽध्याह्रियते। आत्मयाथात्म्याज्ञानादनात्मनि शरीरादावात्मत्वारोपे सति हि तदनुकूलप्रतिकूलयो रागद्वेषौ भवतः। ताभ्यां प्रयुक्तः पुण्यपापलक्षणां प्रवृत्तिमाचिनुते। ततश्च सुरनरतिर्यगादिनानायोनिषु नवीनशरीरेन्द्रियादिसंयोगलक्षणं जन्मास्य भवति। तस्माच्च दुःखानुभव इत्यनादिरयं कार्यकारणप्रवाहः संसार इत्युच्यते। आत्मतत्वज्ञानाच्चाज्ञानविपर्ययौ निवर्तेते। तत्वज्ञानस्य समानाश्रयविषयाज्ञानमिथ्याज्ञाननिवर्तनस्वाभाव्यात्। शुक्तिकातत्वज्ञानस्य तदज्ञानरजतारोपनिवर्तकत्वदर्शनात्। मिथ्याज्ञाननिवृत्तौ च रागद्वेषानुदयः, कारणाभावात्। तयोरभावे च न प्रवृत्तेरुत्पत्तिः। तत एव प्रागुपचितायाश्र्चोपभोगेन प्रक्षयः। प्रवृत्त्यभावे च जन्मान्तराभावः, हेत्वभावादेव। वर्तमानशरीरादेश्च आरम्भकक्षये सति निवृत्तिः। जन्माभावे च न निर्बीजस्य दुःखस्योत्पाद इत्येवमात्यन्तिकी दुःखनिवृत्तिर्मुक्तिः।
तथाच ज्ञानस्वभावलभ्यायां मुक्तौ किमीश्वरप्रसादेन? नह्यन्धकारनिबन्धनदुःखनिवृत्तये प्रदीपमुपाददानाः कस्यचित् प्रभोः प्रसादमपेक्षन्ते। स्वभावो हि प्रदीपस्यायं यत् समानाधिकरणान्धकारनिवर्तकत्वम्। तथाच न्यायसूत्रम् “दुःखजन्मप्रवृत्तिदोषमिथ्याज्ञानानामुत्तरोत्तरापाये तदनन्तरापायादपवर्गः” इति।
यत्तु मोक्षस्येश्वराधीनत्ववचनं तज्ज्ञानादिजन्मनीश्वरस्य निमित्ततापरमित्यविरुद्धम्। तदर्थं च तदुपास्त्यादेरुपयोगः। तदेवं ज्ञानस्वभावेनाज्ञानादिनिवृत्तौ कारणाभावे कार्यानुदयस्येश्वरप्रसादानपेक्षत्वादयुक्तमिदमतःशब्दव्याख्यानमित्यत आह द्रव्यमिति।
॥ प्रकृत्यादिबन्धस्य ईश्वराधीनत्वमुपपाद्य बन्धनिवृत्तेस्तत्प्रसादैकसाध्यत्वसमर्थनम्॥
द्रव्यं कर्म च कालश्च स्वभावो जीव एव च।
यदनुग्रहतः सन्ति न सन्ति यदुपेक्षया॥१२॥
नर्ते त्वत् क्रियते किञ्चिदित्यादेर्न हरिं विना।
ज्ञानस्वभावतोऽपि स्यान्मुक्तिः कस्यापि हि क्वचित्॥१३॥
द्रव्यशब्देन प्रकृत्यादितत्वमुच्यते। कर्मेति धर्माधर्मौ। स्वभावः प्रकृत्यादीनां परिणामादिः। जीव इत्यभिमानी। एवेति यदनुग्रहत इत्यतः परं द्रष्टव्यम्। अनेन सर्वोत्पत्तिमदुपादाननिमित्तानां सत्ताऽपि परमेश्वराधीनेत्युच्यते। “न ऋते त्वत् क्रियते किञ्चन” इति श्रुत्या सर्वार्थक्रियायास्तदधीनत्वम्। इत्यादेरागमादवगम्यत इति शेषः। ज्ञानस्वभावतोऽपीत्यपिशब्देनाङ्गीकारवादोऽयमिति सूचयति। हिशब्दो हेतौ। यस्मादेवं तस्मादुपपन्नं पूर्वव्याख्यानमिति।
ततश्चायमर्थः स्यादेतदेवम्, यद्यज्ञानमात्रनिबन्धनोऽयं बन्धो जीवस्य स्यात्। नचैवम्। श्रुतिस्मृतीतिहासपुराणेषु परमेश्वरेच्छानिमित्तत्वावगमात्। अद्वैतिनामविद्याधीनजीवब्रह्मविभागवत्, ताकिकादीनां च गुणवत्त्वाधीनद्रव्यत्ववदनादेरपीश्वराधीनत्वोपपत्तेः।
उपपादयिष्यते हि ज्ञानानन्दादिस्वरूपोऽयं जीव इति “पुंस्त्वादिवत्” इत्यादिना। तद्भावानुपलब्धिश्चानुभवसिद्धा। तेनावगम्यतेऽस्ति किमप्यावरकम्। येनाऽवृतः स्वप्रकाशचैतन्यरूपोऽपि नाऽत्मनस्तत्त्वं वेद। नच कामकर्मादिकमेव तथा भवितुमर्हति। तस्यापि सादिनः कारणापेक्षत्वात्। नच पूर्वपूर्वस्मादुत्तरोत्तरमिति युक्तम्। सुप्तिप्रलययोस्तद्वृत्त्यभावेन निष्कलङ्कचैतन्यबलात् स्वरूपावभासप्रसक्तेः। अतः कामकर्माद्यतिरिक्तम्, माया, अविद्या, प्रकृतिरित्यादिशब्दाभिधेयमनाद्येव किमपि द्रव्यमङ्गीकरणीयम्। “अनादिमायया सुप्तः” इत्यादिश्रुतिस्मृतयश्चात्र भवन्ति। नच मायाऽपि कथं स्वप्रकाशमावृणोतीति युक्तम्। आवरकतयैव तस्याः प्रमितत्वात्। वक्ष्यते चात्रोपपत्तिः। (११३)
नच जडस्य स्वतः किञ्चित्करत्वं युक्तम्। “द्रव्यं कर्म च” इत्यादिवाक्यविरुद्धं च। अतः परमेश्वर एव सत्त्वादिगुणमय्या विद्याविरोधित्वेनाविद्यया स्वाधीनया प्रकृत्या, अचिन्त्याद्भुतया स्वशक्त्या च जीवस्य स्वप्रकाशमपि स्वरूपचैतन्यमाच्छादयतीति युक्तम्। स एव च स्वाधिष्ठानलब्धपरिणाममहदहङ्कारादिप्रकृत्यंशैः संयोज्य कर्तृत्वभोक्तृत्वस्वातन्त्र्यं कारकफलस्वाम्यं चास्य अविद्यमानमेव उपदर्श्य रागाद्युत्पादनद्वारा दुःखमनुभावयति।
तदेवं बन्धस्येश्वराधीनत्वात् स एव मोचकोऽङ्गीकार्यः, अपरस्य स्वातन्त्र्याभावात्। प्रसन्न एवासौ स्वकीयां मायां व्यावर्तयतीति तत्प्रसादार्थं सर्वोऽप्ययं साधनसन्दर्भ इत्युक्तम्। ततः, यद्यपि न सूत्राक्षरेभ्यो भगवत्प्रसादो लभ्यते, तथाऽप्यनुपपत्त्याऽङ्गीकरणीय इति युक्तं व्याख्यानम्। वक्ष्यति चैतत् सूत्रकारः “ततो ह्यस्य बन्धविपर्ययौ” इति। (३२५)
॥ मोक्षस्य ज्ञानस्वभावलभ्यत्वपक्षेऽपि ईश्वरप्रसादस्याभ्युपगमनीयत्वोपपादनम्॥
एवमुक्तेन न्यायेन न ज्ञानस्यैवायं स्वभावो यत् साक्षान्मोक्षसाधनत्वम्। अस्तु वा, तथाऽपीश्वरप्रसादोऽपेक्षितः। सकलकारकाणां तदधीनसत्ताप्रवृत्तित्वेन तदिच्छां विना कस्यापि कार्यस्य अनुदयादिति। अङ्गीकारवादस्य चेदं प्रयोजनं यत् पूर्वस्यैवार्थस्य समर्थनम्। तथाहि येन ज्ञानस्य मोक्षहेतुत्वमङ्गीकृतं न तेनापीश्वरेच्छा त्यक्तुं शक्यते। कारकप्रेरकत्वादिनाऽवश्याभ्युपगमनीयत्वात्। तथाच किमनेन ज्ञानेनाप्रमितेन? प्रमित ईश्वर एवाङ्गीकार्य इति।
॥ मोक्षस्य ईश्वराधीनत्वप्रतिपादकश्रुतीनां नैयायिकोक्तार्थान्तरपरत्वनिराकरणम्॥
यदुक्तं न कार्यो मोक्षः किन्तु प्राचीनेषु मिथ्याज्ञानादिषु निवृत्तेषु कारणाभावादेवोत्तरप्रवाहानुत्पादमात्रम्, तत्र का नाम परमेश्वरापेक्षा? तद्वचनानि तु ज्ञानोत्पत्त्यादिनिमित्ततापराणीति, तदनुपपन्नम्। ज्ञानप्रदानाद्यतिरिक्तस्यापीश्वरप्रयोजनस्याऽगमेषूक्तेरित्याह अज्ञानामिति।
अज्ञानां ज्ञानदो विष्णुर्ज्ञानिनां मोक्षदश्च सः।
आनन्ददश्च मुक्तानां स एवैको जनार्दनः॥१४॥
इत्युक्तेः…………………………।
मोक्षदः प्रागुक्तप्रकृतिबन्धात्।
॥ अनादेः प्रकृतिबन्धस्य विवरणकृदुक्तः निवृत्तिप्रकारः॥
नन्वनादेः प्रकृतिबन्धस्य कथं निवृत्तिरिति चेत्, अत्राऽह कश्चित् न सादित्वमनादित्वं वा विनाशाविनाशयोर्निमित्तम्। किन्तु विरोधिसन्निपातासन्निपातावेव।
किञ्च लोके तावदनादिः प्रागभावो निवर्तते। सुगतानां तत्वपरिभावनाप्रकर्षेणानादिवासनासन्तानानां निवृत्तिरिष्टा। नैय्यायिकानामप्यनादिमिथ्याज्ञानप्रवाहः, परमाणुश्यामता च निवर्तते। साङ्ख्यानामप्यविवेको निवर्तते विवेकेन। मीमांसकानामिदानीन्तनधर्मतत्वज्ञानप्रागभावोऽनादिः निवर्तते। अनादिभावरूपस्य न निवृत्तिरिति चेत्, न। अनिर्वचनीयत्वादज्ञानस्य। अनादिर्न निवर्तत इति सामान्यव्याप्तिः। ज्ञानेनाज्ञाननिवृत्तिरिति विशेषव्याप्तिः। अतः सैव बलवती।
ननु स्वोपादानगतोत्तरावस्था विनाशः। तत् कथमनादेर्निरुपादानस्य विनाशः? न। स्वाश्रयगतोत्तरावस्थेत्येतावत्त्वात्। अन्यथा परमाणुश्यामत्वादीनामनिवृत्तिप्रसङ्गात्। अभाववैलक्षण्यादात्मवदज्ञानस्यानिवृत्तिरिति चेत्, न। सद्वैलक्षण्यात् प्रागभाववन्निवृत्तिः किं न स्यात्? कस्तर्हि निर्णयः? ज्ञानाज्ञानकृतो विशेषान्वय इत्युक्तमिति।
॥ विवरणमतनिरासः॥
तदयुक्तम्। तथाहि यत्तावन्न सादित्वमनादित्वं वेत्यादि। तत्र किं निवर्तकाभाव उपाधिरनेनोच्यते, किंवा निवर्तकसद्भावेन सत्प्रतिपक्षता? नाऽद्यः, साधनव्यापकत्वात्। न द्वितीयः, असिद्धेः। नह्यज्ञानस्यानादितया निवृत्त्यनुपपत्तिं ब्रुवाणस्तन्निवर्तकमभ्युपैति। किन्त्वनादित्वेन तदभावमप्यनुमिनोति।
यदपि प्रागभावे व्यभिचारोद्भावनम्, तदपि भावत्वेन हेतुविशेषणादयुक्तम्। यदपि सुगतानामित्यादि, तदत्यन्तमसङ्गतम्। नहि वासनानामनादित्वं वैनाशिका अभ्युपयन्ति। नच तद्व्यतिरिक्तं सन्तानम्। येन तत्र व्यभिचार उद्भाव्येत। नच नैयायिकादयो मिथ्याज्ञानस्यानादितां तद्व्यतिरिक्तं वा प्रवाहमङ्गीकुर्वते। परमाणुश्यामताऽपि सादिरेव। नहि परमाणुपाकस्येदम्प्रथमता तत्सिद्धान्तः।
यदप्यज्ञानस्यानिर्वचनीयत्वमुक्तम्। तत्रानिर्वचनीयत्वं सदसद्विलक्षणत्वं चेत्, किमनेन प्रकृतानुपयुक्तेन? प्रतिपक्षोऽयमिति चेत्, न। परस्यासिद्धेरव्याप्तेश्च। भावाभावविलक्षणत्वमनिर्वचनीयत्वम्, तेन विशेषणासिद्धिरुच्यत इति चेत्, न। स्वोक्तिविरोधात्। स्वयमेव ह्यनादिभावरूपं यद् विज्ञानेन विलीयत इत्यज्ञानलक्षणमभिधाय भावरूपाज्ञानसाधनाय प्रमाणान्युपन्यस्तानि। अभाववैलक्षण्यमात्रं तत्र विवक्षितमिति चेत्, न। तस्यैव हेतुविशेषणत्वोपपत्तेः।
नन्वत्रोक्तम् सद्वैलक्षण्यात् प्रागभाववन्निवृत्तिः किं न स्यादिति। सत्यमुक्तम्। दुरुक्तं तत्। प्रागभावस्यापि सत्त्वाङ्गीकारात्। अथ सद्विलक्षणत्वं नाम भावविलक्षणत्वं विवक्षितम्, तदा अभाववैलक्षण्याङ्गीकारविरोधेनासिद्धिप्रसङ्गः, अत्यन्ताभावे व्यभिचारश्च। तस्यापि निवृत्तिसाधने तन्निवृत्तावेव व्यभिचारः। किञ्चाऽत्मनि भावत्वं नास्तीति तत्रानैकान्त्यं दुष्परिहरम्। तथाऽप्यारोपितं भावत्वं तत्रास्तीति चेत्, तदविद्यायामपि समानमित्यसिद्धिः।
यदपि व्याप्त्योः सामान्यविशेषभावकथनं तस्योपयोगो वक्तव्यः। तेन बलाबलनिश्चय इति चेत्, स किं सामान्यविशेषभावमात्रेण, उताव्यभिचारादिसम्पत्तौ सत्याम्। आद्ये धूमवानग्निमानिति सामान्यव्याप्तेः पर्वतो निरग्न्कि इति विशेषव्याप्तिर्बलवती प्रसज्येत। द्वितीये किं सामान्यविशेषभावेन? व्यभिचारादिकमेव व्युत्पाद्यताम्। किंवाऽनेन प्रबलत्वेन दुर्बलत्वेन च?
विशेषव्याप्त्या सामान्यव्याप्तिर्बाध्यत इति चेत्, किं सङ्कोचनं बाध्यत्वम्, उत व्यभिचारप्रदर्शनम्, अथ उपाध्युद्भावनम्? नाऽद्यः, यदनादि तदज्ञानातिरिक्तं न निवर्तत इति सङ्कोचनीयम्। नपुनर्यदनादित्वरहितं तदेव ज्ञाननिवर्त्यमिति सङ्कोच्यमित्यत्र नियामकाभावात्। सामान्यविशेषभावे तूक्तम्।
न द्वितीयः, व्यभिचारस्थलस्यादर्शितत्वात्। व्याप्तिबलेनाज्ञानस्य ज्ञाननिवर्त्यत्वे सिद्धेऽनादित्वस्य तत्रैव व्यभिचार इति चेत्, तर्ह्येतदेवोच्यताम्। किं सामान्यविशेषभावेन। अनादित्वेन अज्ञानस्यानिवर्त्यत्वे सिद्धेऽज्ञानत्वस्य तत्रैव व्यभिचार इति किं न स्यात्?
अस्तु तर्हि प्रतिपक्ष एवेति चेत्,। किं व्याप्तिमात्रेण, उत पक्षधर्मतोपेतया व्याप्त्या? न प्रथमः, व्याप्तिमात्रस्याप्रतिपादकत्वात्। अन्यथा पक्षधर्मतावैयर्थ्यात्। द्वितीये संसारकारणमज्ञानं ज्ञाननिवर्त्यं भवितुमर्हति, अज्ञानत्वात्; शुक्तिकाज्ञानवदित्युक्तं स्यात्। अत्रापि किं सामान्यविशेषभावेन?
किञ्च शुक्तिकाज्ञानं नाम किं ज्ञानाभावः, अथ भावरूपमज्ञानम्? आद्ये दृष्टान्तस्य साधनवैकल्यम्। नहि शब्दसाम्यमात्रेण दृष्टान्तदार्ष्टान्तिकभावोऽस्ति। तथात्वे गोत्वेन वागादीनामपि शृङ्गित्वसाधनप्रसङ्गात्। द्वितीये किं तत् सादि, उतानादि? आद्ये कथमयं विशेषः स्यात्? द्वितीये तदपि पक्षतुल्यम्।
न तृतीयः, अज्ञानेतरत्वस्य समव्याप्त्यभावात्, पक्षेतरत्वाच्च। एतेन ज्ञानाज्ञानकृतो विशेषान्वय इति निरस्तम्। यदपि निरुपादानस्य विनाशानुपपत्तिमाशयोक्तम् स्वाश्रयगतोत्तरावस्था विनाश इति। तदनुपपन्नम्। अनुपादानभूताश्रयोत्तरावस्था चेदाश्रितविनाशः स्यात्, तदा भूतलादपसारिते घटे घटविनाशः स्यात्। परमाणुश्यामताप्रतिबन्दी तु तस्या अपि सोपादानत्वेनैव निरस्तेति।
॥ अनादित्वनिवर्त्यत्वयोः व्याप्तिभङ्गः॥
अत्रोच्यते यत्तावदविद्याया अनादित्वेनानिवृत्तिरिति सोऽयं प्रसङ्गः, स्वतन्त्रानुमानं वा? नाऽद्यः, अविद्यानादित्वस्य श्रुतियुक्तिसिद्धत्वेन विपर्ययापर्यवसानात्। न द्वितीयः, “विश्वमायानिवृत्तिः”, “मायामेतां तरन्ति ते”, “तरन्त्यविद्याम्” इत्यादिश्रुतिस्मृतिविरुद्धत्वात्। अनादेरपि निवृत्तौ बाधकाभावेनाप्रयोजकत्वाच्च।
आत्मनोऽपि निवृत्तिप्रसङ्गो बाधक इति चेत्, न। व्याप्त्यभावात्। निवर्तकभावाभावाभ्यां विशेषोपपत्तेः। प्रमितनिवर्तकानभ्युपगमस्यानुचितत्वात्। अनादित्वेन निवर्तकाभावानुमानस्य बाधितत्वात्। एतेन निवर्तकाभावस्योपाधित्वम्, तद्विपर्ययस्य प्रतिपक्षत्वं च समाहितम्।
॥ अनादिप्रकृतिबन्धनिवृत्तेः स्वरूपध्वंसादिरूपत्वम्॥
नन्ववयवतत्संयोगविनाशाभ्यां द्रव्यनाशो दृष्टः, तत् कथमत्र विनाश इति चेत्, कुतोऽयमुभयाभ्युपगमः? एकैकपरिहारेणापि विनाशदर्शनादिति चेत्, तर्हि सादेरेवमस्तु। अनादेस्तृतीयोऽपि प्रकारोऽनुसर्तव्यः। प्रमितत्वादेव विनाशस्य। अनादेः कीदृशो विनाश इति चेत्, स्वरूपध्वंस एव। स्वोपादानगतोत्तरावस्था, स्वोपादानमात्रत्वापत्तिरित्यादि कार्यविषयम्।
नन्वविद्या चेन्निवर्तेत, तर्ह्येकमुक्तौ सर्वमुक्तिः स्यात्। न स्यात्। प्रतिजीवमविद्याभेदाङ्गीकारात्। अत्र विशेषः “स्वगुणाच्छादिका त्वेका” इत्यागमादनुसन्धेयः।
॥ बन्धस्य ज्ञाननिवर्त्यत्वनिराकरणम्, परमेश्वरप्रसादनिवर्त्यत्वकथनं च॥
स्यादेतत्। ब्रह्मविदामप्यविद्याऽनुवर्तते। तेन न श्रुतिस्मृतीनां प्रामाण्यम्। ब्रह्मसाक्षात्कारोऽविद्यानिवर्तको न विवेकमात्रमिति चेत्, न। तद्वतामपि संसारानुवृत्तिदर्शनात्। साक्षात्कृतब्रह्मणां सद्यः शरीरादिपाते वातपुत्रीयाः पौरुषेया ब्रह्मोपदेशाः प्रसज्येरन्निति।
मैवम्। न स्मरति भवानुक्तार्थस्य। प्रसन्नः परमेश्वर एव बन्धविध्वंसं करोतीत्युक्तम्। नच साक्षात्कारस्तत्प्रसादसाधनम्। येन सोऽपि कथं तेषां नेति पर्यनुयुज्येत। भक्तेः परावस्था हि तद्धेतुरुक्ता, तत्सम्पत्तिश्च कार्यगम्या। परचित्तवृत्तीनामप्रत्यक्षत्वात्। प्रारब्धकर्मप्रतिबद्धो भगवत्प्रसाद इति तु मन्दम्। अचेतनानां कर्मणां स्वतन्त्रभगवत्प्रसादप्रतिबन्धकत्वायोगात्। तान्यपि तदिच्छाविशेषानुगृहीतानीति चेत्, भगवदिच्छयोर्विरोधप्रसङ्गात्। मोचकप्रसाद एवैवंरूप इति चेत्, तर्हि स एव अपरिपूर्ण इत्येवाऽगतम्। अन्यथा कथं प्रारब्धानामप्युपमर्दं वक्ष्यति? (११६९) प्रारब्धप्रतिबन्धादिवादास्तु उपचरितार्था एव। वस्तुतस्तु भगवानेव अनादेरपि बन्धस्य निवर्तक इति साधूक्तम्”ज्ञानिनां मोक्षदश्च सः” इति।
॥ मुक्तिप्रदानातिरिक्तानन्ददानोक्तिसमर्थनम्॥
ननुचाऽनन्दः स्वरूपमेव। स चाविद्यावृतोऽविद्यानिवृत्तौ स्वतः सिद्ध एव। अनुभवोऽप्येवमेव। विषयित्वमप्यनुभवस्वभावो नत्वागन्तुको धर्मः। ततो मोक्षदानात् कथं पृथगानन्दादिदानम्?
उच्यते परमेश्वरशक्तिरेव जीवस्वरूपावरणं मुख्यम्। अविद्या तु निमित्तमात्रम्। ततोऽविद्यायां निवृत्तायामपि नाशेषानन्दाभिव्यक्तिर्यावदीश्वर एव स्वकीयां बन्धकशक्तिं न ततो व्यावर्तयति। अत एवाऽनन्दह्रासवृद्धी वक्ष्येते इति। (३४१४)
॥ बन्धस्य मिथ्यात्वप्रतिपादकाध्यासभाष्यस्याभाष्यत्वापादानम्॥
एवं तावत् स्वमतेन सूत्रं व्याख्याय तत्परिशुद्धये परेषां भाष्यं दूषयति “बन्धमिथ्यात्वम्” इत्यादिना। मायावादिना हि कर्तृत्वभोक्तृत्वदोषसंसर्गक्रियाकारकफललक्षणस्य बन्धस्य आत्मन्यारोपितत्वेन मिथ्यात्वं स्वभाष्यादौ वर्णितम्। तदनुपपन्नम्। बन्धमिथ्यात्वस्यासूत्रितत्वात्। असूत्रितार्थवर्णने च भाष्यलक्षणाभावेनाभाष्यत्वप्रसङ्गात्।
“सूत्रार्थो वर्ण्यते यत्र वाक्यैः सूत्रानुसारिभिः।
स्वपदानि च वर्ण्यन्ते भाष्यं भाष्यविदो विदुः”
इति हि भाष्यलक्षणमाचक्षते।
॥ पञ्चपादिकोक्ता अध्यासभाष्यस्य शास्त्रप्रयोजनोपपादकत्वरूपसङ्गतिः॥
अत्राऽह द्विविधो हि सूत्रार्थः श्रौत आर्थश्च। तत्र “अथातो ब्रह्मजिज्ञासा” इति सूत्रेऽनुवादत्वपरिहाराय, शास्त्रे पुरुषप्रवृत्तिसिद्धये च कर्तव्येति पदमध्याहार्यम्। जिज्ञासापदं चानुष्ठानयोग्यस्य अन्तर्णीतस्य विचारस्योपलक्षणमिति स्थिते साधनचतुष्टयसम्पन्नस्य ब्रह्मज्ञानाय विचारः कर्तव्य इति सूत्रवाक्यस्य श्रौतोऽर्थः सम्पद्यते। अर्थादधिकारिविशेषणमोक्षसाधनं ब्रह्मज्ञानमिति सिद्ध्यति। सन्निधानाच्च वेदान्तवाक्यविचार इति श्रुत्यर्थाभ्यां साधनचतुष्टयसम्पन्नस्य मोक्षसाधनब्रह्मज्ञानाय वेदान्तवाक्यविचारः कर्तव्य इति सूत्रवाक्यस्य तात्पर्येण प्रतिपाद्योऽर्थोऽवगतः। एवञ्च शास्त्रे प्रेक्षावत्प्रवृत्त्यङ्गतयाऽर्थतः सूत्रितस्य प्रयोजनादेरुपपादकं बन्धमिथ्यात्वमिति तदपि सूत्रार्थ एव।
ब्रह्मज्ञानं हि सूत्रितमनर्थहेतुनिबर्हणम्। अनर्थश्च प्रमातृताप्रमुखं कर्तृत्वं भोक्तृत्वं च। तद् यदि वस्तुकृतं स्यात्, न ज्ञानेन निबर्हणीयम्। यतो ज्ञानमज्ञानस्यैव निवर्तकम्। तद् यदि कर्तृत्वं भोक्तृत्वमज्ञानहेतुकं स्यात् ततो ब्रह्मज्ञानमनर्थहेतुनिबर्हणमुच्यमानमुपपद्येत। तेन सूत्रकारेणैव ब्रह्मज्ञानमनर्थहेतुनिबर्हणं सूत्रयताऽविद्याहेतुकं कर्तृत्वं भोक्तृत्वं प्रदर्शितं भवति।
॥ अध्यासभाष्यस्य विषयोपपादकत्वरूपसङ्गतिः॥
विचारविषयतया च ब्रह्म सूत्रितम्। आत्मा च ब्रह्म। तस्य चाहं कर्ता भोक्तेति प्रतीयमानं रूपं यदि पारमार्थिकं स्यात्, तदाऽसन्दिग्धतया विचारविषयता न स्यात्। तद् यदि कर्तृत्वादिरूपमविद्यारोपितम्, पारमार्थिकं तु निष्क्रियं निष्कलं ब्रह्मरूपं स्यात्, ततोऽस्य सन्दिग्धतया विषयतोच्यमानोपपद्यते। तेनाऽत्मस्वरूपं विचारविषयं सूत्रयता सूत्रकृतैव कर्तृत्वाद्यतदाकारस्य मिथ्यात्वं सूत्रितं भवति। कर्तृत्वादेर्बन्धस्य मिथ्यात्वं च यावता विना नोपपद्यते तदपि सूत्रितमेव।
नचैवमनेकार्थतादोषः। श्रौतार्थिकत्वभेदस्योक्तत्वात्, सूत्रत्वाच्च। अलङ्कार एव ह्ययं सूत्रस्य यदनेकार्थत्वम्। यथाऽऽहुः
“अल्पाक्षरमसन्दिग्धं सारवद् विश्वतोमुखम्।
अस्तोभमनवद्यं च सूत्रं सूत्रविदो विदुः” इति।
विश्वतोमुखमित्यनेकार्थतामाह। अन्यत्रापि
“लघूनि सूचितार्थानि स्वल्पाक्षरपदानि च।
सर्वतः सारभूतानि सूत्राण्याहुर्मनीषिणः” इति।
यावान् सूचितः स सर्वोऽप्येषामर्थ इति सूचितार्थानि। अतो यः कश्चिदर्थः शब्दसामर्थ्येन, अर्थवशाद् वा प्रतीयते स सर्वस्तदर्थ एवेति भवत्ययमर्थकलापस्तन्महिमाधिगतः। तदेवं विध्यपेक्षितेषु अधिकारिविषयप्रयोजनानुबन्धेषुु सूत्राक्षिप्तप्रयोजनविषययोरुपपादकं बन्धमिथ्यात्वं प्रतिपादयद् “युष्मदस्मत्प्रत्ययगोचरयोः” इत्यादिभाष्यं सूत्रार्थसङ्गतमेव।
॥ अध्यासभाष्यस्य पञ्चपादिकोक्ता सर्वशास्त्रोपोद्घातरूपसङ्गतिः॥
स्यादेतत्। प्रथमप्रतिपन्नं श्रौतार्थमुल्लघ्य चरमप्रतिपन्नमार्थिकार्थमेवोपपादयन् कथमकुशलो न स्यादिति।
अत्रोच्यते स्यादेतदेवम्, यदि युष्मदस्मदित्यादिभाष्यं प्रथमसूत्राक्षिप्तार्थस्यैव उपपादकं स्यात्। नचैवम्। किन्नाम। सकलतन्त्रार्थोपोद्घातोऽपि प्रयोजनमस्य भाष्यस्य। तथाह्यस्य शास्त्रस्य ऐदम्पर्यम् सुखैकतानसदात्मकूटस्थचैतन्यैकरसता संसारित्वाभिमतस्याऽत्मनः पारमार्थिकं स्वरूपमिति वेदान्ताः पर्यवस्यन्तीति। तच्चाहं कर्ता सुखी दुःखीति प्रत्यक्षाभिमतेनाबाधितकल्पेनावभासेन विरुद्ध्यते। अतस्तद्विरोधपरिहारार्थं ब्रह्मस्वरूपविपरीतरूपमविद्यानिमित्तमात्मन इति यावन्न प्रतिपाद्यते तावज्जरद्गवादिवाक्यवदनर्थकं प्रतिभाति। अतस्तन्निवृत्त्यर्थमविद्याविलसितमब्रह्मस्वरूपत्वमात्मन इति प्रथममेव प्रेक्षावत्प्रवृत्तये प्रतिपादनीयम्। तदनेन भाष्येणोच्यत इति।
॥ शास्त्रप्रयोजनस्यान्यथैवोपपत्तिं प्रदर्श्य प्रथमसङ्गतिनिराकरणम्॥
तदेतदादिभाष्यस्य सङ्गतित्रयमप्यसङ्गतम्। तथाहि यत्तावदुक्तं सूत्रितप्रयोजनाक्षिप्तं बन्धमिथ्यात्वमिति। तदसत्। यत् खलु प्रमितमप्यनुपपद्यमानं स्वोपपत्तये यदपेक्षते तत् तदाक्षिपति नान्यत्। यथा जीवतो देवदत्तस्य गृहेऽभावो बहिर्भावम्, न पुनः शब्दानित्यत्वम्। तत् कस्य हेतोः? यतो गृहे अभावो बहिर्भावेनैवोपपद्यमानस्तमपेक्षते। एवञ्च प्रयोजनतयोक्ता मुक्तिर्यदि बन्धमिथ्यात्वमपेक्षेत, तदा तदाक्षिपेत्। नचैतदस्तीत्याह बन्धमिथ्यात्वमिति।
……..बन्धमिथ्यात्वं नैव मुक्तिरपेक्षते।
एवशब्देनान्यथैवोपपन्नतां सूचयति। कथम्? उक्तमेतद् यद् ज्ञानात् प्रसन्नः परमेश्वर एव बन्धनिवृत्तिं करोतीति। उपपद्यते च सत्यस्यापि प्रभुप्रसादान्निवृत्तिरिति वक्ष्यते। (१२०)
॥ ब्रह्मज्ञानस्य साक्षाद् बन्धनिवर्तकत्वेन प्रमितत्वाभावः॥
ननु दर्शनेन बन्धनिवृत्तिरुभयी दृष्टा। यथा सत्यस्यापि निगडादिबन्धस्य दर्शनजन्येन राजप्रसादेन। यथाच मिथ्याभूतस्य स्वाप्ननिगडबन्धस्य प्रबोधेनैव साक्षात्। तत्र ब्रह्मज्ञानात् संसारबन्धनिवृत्तिः सूत्रिता कं पक्षमवलम्बतामिति सन्दिह्यते। तथाचान्यथाऽप्युपपत्तिः स्यान्नान्यथैवोपपत्तिरिति।
मैवम्। विशेषोक्त्या निर्णयोपपत्तेरित्येतदर्थोपपादनाय “अज्ञानाम्” इत्युक्तमत्राप्यनुषञ्जनीयम्। “तरति शोकमात्मवित्” इति सामान्यवचनं विशेषवचनेन बाध्यते। “दृष्ट्वैव तं मुच्यते” इति श्रुतिः दर्शनमोक्षावान्तरा किञ्चिन्न सहत इति चेत्, न। अवधारणस्यायोगव्यवच्छेदपरत्वोपपत्तेः। दर्शनजन्यादेवेश्वरप्रसादान्न पुनः कर्मादिहेतुकादित्यन्ययोगव्यवच्छेदपरत्वोपपत्तेश्चेति।
॥ ब्रह्मज्ञानस्य साक्षाद् बन्धनिवर्तकत्वेऽप्यनुपपद्यमानत्वाभावः॥
अस्तु वा ज्ञानाद् बन्धनिवृत्तिः, तथाऽपि बन्धमिथ्यात्वं नैव मुक्तिरपेक्षते। कथम्? नहि दृष्टसामर्थ्याज्ज्ञानाद् बन्धनिवृत्तिः, येन बन्धमिथ्यात्वमपेक्षेत। किन्त्वागम एव ज्ञानाद् बन्धनिवृत्तिं श्रावयति। प्रमिते च साध्यसाधनभावे का नामानुपपत्तिर्यच्छमनायोपपादकं मृग्यम्।
॥ श्रुतेऽपि ज्ञानस्य बन्धनिवर्त्यत्वे तदुपपत्त्यर्थमेव बन्धमिथ्यात्वकल्पनमिति
विवरणकृता दृष्टान्तमुपदर्श्य समर्थनम्॥
“ननु यथाऽऽग्नेयादीनां षण्णां यागानामपूर्वकरणभावे श्रुतेऽपि कालान्तरभाविप्रधानापूर्वसाधनत्वोपपत्त्यर्थं क्रमभावियागजन्यानि मध्यवर्तीन्यवान्तरापूर्वाणि कल्प्यन्ते, यथावा श्रुतस्यैव यागस्य स्वर्गसाधनत्वस्योपपत्तयेऽपूर्वं कल्प्यते, तथा श्रुतोपपत्त्यर्थमेव बन्धमिथ्यात्वकल्पनमिति”
॥ नियामकसद्भावात् पूर्णमासत्रये दर्शत्रये च अवान्तरापूर्वकल्पनस्य युक्तत्वम्,
नियामकाभावात् मिथ्यात्वकल्पनस्यायुक्तत्वं च॥
मैवम्। वैषम्यात्। युक्तं हि तत्रापूर्वकल्पनम्, यत् कालान्तरभावि न तत् कारणमिति नियमात्। नचेह तथाऽस्ति। इहापि ज्ञानमज्ञानस्यैव निवर्तकमिति नियमोऽस्तीति चेत्, न। सत्यस्यापि ज्ञानेन निवृत्तौ बाधकाभावेन तदनिश्चयात्। नच दर्शनादर्शनमात्रं व्याप्तेर्नियामकमिति वक्ष्यामः। (६९३) नियतपूर्वक्षणवर्तित्वशून्यमपि कारणमस्त्विति व्याहता शङ्कैव नोदेति। यन्निवृत्तये बाधकमुपन्यसनीयम्।
॥ सत्यस्य निवृत्त्यभ्युपगमे बाधकमाशय तत्परिहारः॥
सत्यस्यापि निवृत्तावात्माऽपि निवर्तेतेति चेत्, न। व्याप्त्यभावात्। विपक्षे बाधकाभावाच्च। अनादेश्चाज्ञानस्य निवृत्तावात्मनोऽपि निवृत्तिः किं न स्यात्? मिथ्याभूतमज्ञानमनाद्यपि निवर्तते, न सत्य आत्मेति चेत्, क्वेदमुपलब्धं भवता यत् सत्यं न निवर्तत इति? निवृत्तावनादित्वमप्रयोजकीकृत्य मिथ्यात्वं प्रयोजकीकुर्वताऽज्ञानस्य येन केनापि निवृत्तिः कस्मान्नेष्यते? किं ज्ञाननियमेन? ज्ञानमेव अज्ञानविरोधीति चेत्, हन्त तर्हि विरोधिसद्भाव एव निवृत्तौ प्रयोजक इति कुत आत्मनिवृत्तिः?
॥ सत्यस्य ज्ञानेन निवृत्तौ विवरणोक्तं बाधकम्, तत्परिहारश्च॥
ननु ज्ञानेन सत्यं निवर्तमानं किं विषयगतं निवर्तते, उताऽश्रयगतम्, अथोभयगतम्? नाऽद्यः, यतश्चित्रावयविनि नीलविशिष्टद्रव्यज्ञानं स्वविषयं वा स्वविषयसमवेतं वा रसादिकं विरोधिनं वा पीतिमादिगुणं न निवर्तयति। न द्वितीयः,घटादिज्ञानेनाऽत्मगतधर्माद्यनिवृत्तेः। न तृतीयः, आत्मनः शरीरविषयज्ञानेन शरीरात्मसम्बन्धानिवृत्तेरिति।
मैवम्। उक्तोत्तरत्वात्। यदि ज्ञानमाश्रयगतं निवर्तयेत्, तदा धर्मादिकमपि निवर्तयेदित्यत्र व्याप्त्यभावात्। विपक्षे बाधकाभावाच्च। घटादिज्ञानं धर्माद्यविरोधि। आत्मयाथात्म्यज्ञानं तु बन्धविरोधीति वैषम्याच्च। आत्मयाथात्म्यज्ञानस्यैवाऽपादनविषयतायामिष्टापादनम्। चित्रावयविनि नीलविशिष्टद्रव्यज्ञानं तु मिथ्याज्ञानमेव। नापि तत्र पीतिमगुणोऽस्ति। एकमेव हि चित्रं नाम रूपमाश्रयव्याप्यवृत्तीति पदार्थविदः।
॥ ज्ञाननिवर्त्यस्य बन्धस्याज्ञानेन विनाऽनुपपद्यमानत्वेऽपि न तेन मिथ्यात्वाक्षेपः॥
अस्तु वा ज्ञानमज्ञानस्यैव निवर्तकमिति व्याप्तिः, तथाऽपि बन्धमिथ्यात्वं नैव मुक्तिरपेक्षते। किन्तु बन्धस्याज्ञानतत्कार्ययोरन्यतरत्वमेवेति तदेव वर्णनीयम्। अध्यासवर्णनस्य का सङ्गतिः? अज्ञानस्य मिथ्यात्वं तु कफोणिगुडायितम्। निराकरिष्यमाणत्वात्। (१०९)
॥ सत्यस्यापि विषस्य गरुडध्यानान्निवृत्तिदर्शनात् ज्ञाननिवर्त्यत्वहेतोरनैकान्तिकता॥
अपिच सत्यस्यापि विषस्य गरुडध्यानेन निवृत्तिदर्शनाद् बन्धमिथ्यात्वं नैव मुक्तिरपेक्षते। विषं न सत्यमिति चेत्, न। तथासति नीलविशिष्टद्रव्यादेरपि तवासत्यत्वेन तन्निवृत्त्यापादनस्यानुपपत्तिप्रसङ्गात्। सत्यम्। तदपि मम मिथ्या। पराङ्गीकारेण त्वापादनमिति चेत्, तर्हि तदेव न ज्ञानान्निवृत्तमिति न मिथ्याभूतस्यापि ज्ञानान्निवृत्तिः। मिथ्याभूतं विरोधिज्ञाननिवर्त्यमिति चेत्, न। विशेषणवैयर्थ्यात्। अविरोधादेवाऽत्मनोऽनिवृत्तिसम्भवात्। मिथ्यात्वमङ्गीकृत्यापि विरोधोऽङ्गीकार्यः, ततो वरं स एव प्रयोजक इत्यङ्गीकारो लाघवात्। ज्ञानविरोधित्वं मिथ्याभूतस्यैवेति चेत्, न। प्रमाणाभावात्। दर्शनादिति चेत्, तर्ह्यागमेन सत्यस्यापि भवत् केन वार्यते? नच दर्शनमात्रं व्याप्तेर्नियामकम्।
॥ ध्यानस्य ज्ञानरूपत्वव्युत्पादनम्॥
ध्यानं मानसी क्रिया न ज्ञानमिति चेत्, न। यदि क्रिया परिस्पन्दः स तर्ह्यतीन्द्रियाश्रितोऽतीन्द्रिय इत्यपरोक्षावभासविरोधो रूपरहितत्वेन तदवभासविरोधश्च। यदिच मानसी सृष्टिरिति मतम्, अनुमतमेतत्। श्रवणदर्शनादिजनितमानसवासनामयस्य वस्तुनो मनसाऽवलोकनं ध्यानमित्यङ्गीकारात्। अतीन्द्रियोपादानकस्यापि द्रव्यस्यैन्द्रियकत्वं त्र्यणुकादेरिवोपपद्यते। नीरूपाद् वायो रूपवतस्तेजसो जन्म वेदान्तिनां प्रसिद्धमेव। ताकिकादीन्स्त्वारम्भवादनिराकरणेन तोषयिष्यामः। (६६४)
एवञ्च ध्यायतेश्चिन्तार्थताऽपि स्मृतिसिद्धा सिद्धा। अत एव “क्रियामानसवत्” इति सूत्रविरोधोऽपि परिहृतः। विधिजन्यपुरुषेच्छाप्रयत्ननिरपेक्षमेव सर्वत्र ज्ञानस्य पुष्कलकारणम्। अनिच्छतोऽप्यनिष्टज्ञानदर्शनात्। तत् कथमिदं ज्ञानमिति चेत्, न। विधेः साध्यसाधनभावमात्रज्ञापनेन चरितार्थत्वात्। इच्छाप्रयत्नयोश्च संस्कारोद्बोधे कृतार्थत्वान्मानसवस्त्ववलोकने व्यापाराभावात्। चक्षुश्चलननिरासवत् मनोविक्षेपनिरासे वा तदुपयोगः।
॥ सत्यस्यापि पापस्य सेतुदर्शनादिना निवृत्तिः॥
किञ्च सेतुदर्शनादिना पापादिनिवृत्तिः सुप्रसिद्धा। मध्येऽदृष्टकल्पनायां तु न प्रमाणमस्ति। अन्यथा प्रकृतेऽप्यदृष्टकल्पनाप्रसङ्गात्। अदृष्टसाध्यत्वे मोक्षस्यानित्यताप्रसक्तिरिति चेत्, ज्ञानजन्यत्वेऽपि साम्यात्। ज्ञानजन्यत्वेऽपि प्रध्वंसत्वान्नानित्यत्वमिति चेत्, समानमेतददृष्टसाध्यत्वेऽपीति।
॥ बन्धध्वंसरूपाया मुक्तेः प्रतियोगिसत्यताव्याप्तत्वेन न बन्धमिथ्यात्वसापेक्षता॥
अपिच बन्धविध्वंसलक्षणत्वाद् बन्धमिथ्यात्वं नैव मुक्तिरपेक्षते। किन्नाम। सत्यत्वमेव। नहि मिथ्याभूतस्य शशविषाणादेर्ध्वंसोऽस्ति। ननु यथा मिथ्याभूताच्छशविषाणदेर्व्यावृत्तौ ध्वंसः सत्ये पर्यवस्यतीति भवतोच्यते, तथा सत्याच्चिदात्मनोऽपि व्यावृत्तौ मिथ्याभूते पर्यवस्यतीति मयाऽपि वक्तुं शक्यत एव। सत्यमापाततस्तथा। तथाऽपि सौत्री अर्थापत्तिः सन्देहास्कन्दिता कुण्ठितैव। अनिर्वाच्यनिरासेन निश्चयमपि भवतो जनयिष्यामः। (६५७३, ८७४)
बन्धबाध एव मुक्तिरिति चेत्, नैवं श्रुतिसूत्रे वदतः। “तरति शोकम्”इत्यादौ विपरीताभिधानात्। “विमुक्तश्च विमुच्यते” इति श्रुतार्थापत्तिस्तु भाष्यकृतैवान्यथोपपादिता।
॥ प्रकारान्तरेण प्रथमसङ्गतिनिराकरणम्॥
अपिचैवमुक्तिः”ब्रह्मज्ञानं जीवगतं बन्धं निवर्तयति” इति सौत्री प्रयोजनोक्तिः, बन्धमिथ्यात्वं नापेक्षते। यदि जीवज्ञानं जीवगतस्य बन्धस्य निवर्तकमिति प्रयोजनोक्तिः सूत्रे स्यात्, तदा कथञ्चिदपेक्षेतापि बन्धमिथ्यात्वम्। नचैवं सूत्रकृदाह। नहि शुक्तिकायामारोपितं रजतं घटज्ञानान्निवर्तते। ब्रह्मज्ञानं नाम त्वम्पदार्थस्य जीवस्य तत्पदार्थेन ब्रह्मणैक्यानुभव इति तु स्वगोष्ठीनिष्ठं प्रलापमात्रम्। निराकरिष्यमाणत्वात्। (११६)
अपिच यदि बन्धमिथ्यात्वम्, यदिच ज्ञानमात्राद् बन्धबाधः, तदा ज्ञाने सति किमपि मुक्तिर्नैव अपेक्षत इति सद्य एव साक्षात्कृतब्रह्मणां शरीरादिनिवृत्तिः प्रसज्येतेत्यर्थापत्तेस्तकविरोधः। एतच्च तृतीये प्रपञ्चयिष्यामः।(०००) एवं सूत्रितप्रयोजनाक्षिप्तं बन्धमिथ्यात्वमिह वर्णितमित्येतन्निराकृतम्।
॥ द्वितीयसङ्गतिनिराकरणम्॥
अथवा विषयोक्त्याक्षिप्तमित्येतदनेन निराचष्टे। एवमुक्तिः सौत्री ब्रह्मणो विषयत्वोक्तिर्बन्धमिथ्यात्वं नैवापेक्षते। यदिहि सूत्रे जीवात्मनो विषयतयोक्तिः स्यात्, तदा सा तस्य सन्दिग्धतासिद्धये कर्तृत्वादिबन्धमिथ्यात्वं कथञ्चिदपेक्षेतापि। ब्रह्मैव ह्यत्र विषयतयोच्यते। नह्यन्यस्य सन्दिग्धतया अन्यस्य विचारविषयतोपपद्यते, अतिप्रसङ्गात्। आत्मैव ब्रह्मेत्येतां तु दुराशामपाकरिष्यामः। (११६, २६४, ५७१, ५७५, ८८१, ९०१, १०१९, १२८१, १२३१)
॥ तृतीयसङ्गतिनिराकरणम्॥
यद्वा सकलतन्त्रार्थोपोद्घातः प्रयोजनं युष्मदस्मदित्यादिग्रन्थस्येत्येतदनेनापाकरोति। तथाहि एवमुक्तिः सकलजगज्जन्मादिनिमित्तत्वलक्षणं समस्तजीवजडात्मकात् प्रपञ्चादत्यन्तव्यावृत्तं ब्रह्मैव अशेषवेदप्रतिपाद्यमित्येवं “तत्तु समन्वयात्” इत्यादिकोक्तिः, जीवगतबन्धमिथ्यात्वं नैवापेक्षते। एषा हि ब्रह्मण्येव प्रमाणाभासप्रतिपन्नस्य जीवाभेदादेरेव मिथ्यात्वमपेक्षते। यदिहि जीवस्य ब्रह्मतायां सकलवेदान्तपर्यवसानं प्रतिपादयितुमिदं शास्त्रं प्रवृत्तं स्यात्, तदा विरोधशान्त्यै बन्धमिथ्यात्वापेक्षा। नचैवम्। यथाचैतत् तथा वक्ष्यामः। (१८५, २२७ )
॥ “मुक्तिरपेक्षते’ इत्यस्यानुपन्नतामाशय परिहारकथनम्॥
नन्वपेक्षायाः पुरुषधर्मत्वात् कथमेतत्? इत्थम् प्रतीयमानोऽर्थोऽर्थान्तरविषयां पुरुषस्यापेक्षामुपजनयन् सापेक्ष इत्युपचर्यते। यद्वा प्रमितस्यानुपपद्यमानस्यार्थस्यैवोपपादकाक्षेपशक्तिरपेक्षाऽत्र उच्यत इति। एवञ्च ज्ञानाद् बन्धनिवृत्तेर्बन्धमिथ्यात्वेन विनाऽनुपपद्यमानत्वाभावान्न तदाक्षेपकत्वमित्युक्तम्।
॥ प्रत्यक्षादिविरुद्धत्वाद् बन्धमिथ्यात्वस्य अर्थापत्तेर्बाधितविषयत्वम्॥
दूषणान्तरं चार्थापत्तेराह मिथ्यात्वमपीति।
मिथ्यात्वमपि बन्धस्य न प्रत्यक्षविरोधतः॥१५॥
न केवलं बन्धमिथ्यात्वं नैव मुक्तिरपेक्षते, किन्नाम बन्धस्य मिथ्यात्वं नास्त्यपीति सम्बन्धः।
नन्वेतदनुपपन्नम्। प्रमाणं हि स्वमहिम्नैवार्थं व्यवस्थापयति। न पुनः प्रागर्थसिद्धिमपेक्षते। तथात्वे वा प्रमाणवैयर्थ्यम्, पूर्वप्रमाणस्यापि तथात्वेनानवस्था च स्यात्। अतः प्रागाक्षेप्यासिद्धिरर्थापत्तेः भूषणमेव। प्रवृत्तायां त्वर्थापत्तौ नाक्षेप्यासिद्धिः प्रमितत्वादेव।
एवन्तर्हि परिचितचरपुरुषस्य दिवाऽभुञ्जानस्य पीनत्वमनुपपद्यमानं रसायनसिद्धिं योगर्द्धिं वा कस्मान्नाक्षिपेत्? तदसिद्धिरपि प्रागर्थापत्तिप्रवृत्तेरलङ्कार एव। उत्तरकालं तु नास्त्येवेति चेत्, न। वैषम्यात्। नहि रसायनसिद्ध्याद्यसिद्धतया नार्थापत्तिप्रमेयम्। अपितर्हि? परिचितचरे पुरुषे प्रमाणबाधिततया। असिद्धं साधयति प्रमाणं नतु प्रमाणविरुद्धमिति हि प्रसिद्धम्।
एषा खल्वर्थापत्तिसामग्री यदाक्षेपकस्य प्रमितत्वम्, अनुपपद्यमानत्वं च; आक्षेप्यस्याप्युपपादकत्वम्, प्रमाणाविरुद्धत्वं च। अत एवाप्रमितत्वम्, अनुपपत्त्यभावः, अन्यथाऽप्युपपत्तिः, अन्यथैवोपपत्तिः, प्रमाणविरुद्धार्थत्वं चेत्यर्थापत्तिदूषणानीति।
सत्यम्। वयमपि हि बन्धमिथ्यात्वमहं कर्ता भोक्ता सुखी दुःखीत्यादिप्रत्यक्षविरुद्धत्वादेव नार्थापत्तिप्रमेयमिति ब्रूमः। तदिदमुक्तम् प्रत्यक्षविरोधत इति। प्रत्यक्षविरोधतोऽपीति वा योजना। तेन प्रमाणान्तरविरोधं समुच्चिनोति। चेष्टादिलिङ्गैः, “अहमित्येव यो वेद्यः” इत्याद्यागमैश्चाऽत्मनः कर्तृत्वाद्युपेतस्यैव प्रमितत्वात्। अथवाऽर्थापत्तेराभासत्वेनानाक्षिप्तबन्धमिथ्यात्वं वर्णयत् परेषां भाष्यमनुपयुक्तमित्युक्तम्। (४१) अयुक्तमपि प्रत्यक्षादिविरुद्धार्थप्रतिपादकत्वादित्यनेनोच्यते।
ननु प्रत्यक्षं बन्धस्वरूपमात्रं गोचरयति। नतु तस्मिन् मिथ्यात्वाभावम्। अतोऽर्थापत्तेर्भाष्यकारीयस्य वा तन्मिथ्यात्वव्युत्पादनस्य कथं प्रत्यक्षविरोधः? मैवम्। प्रत्यक्षं खलु बन्धं गोचरयदस्तीति नास्तीति वा गोचरयेत्। उभयोदासीनस्य ज्ञानस्यादर्शनात्। आद्येऽस्तित्वं मिथ्यात्वाभावश्चेत्यनर्थान्तरमिति कथं न प्रत्यक्षविरोधः? द्वितीयेऽनुभवविरोधः, तद्व्युत्पादनवैयर्थ्यप्रसङ्गश्च।
॥ भामतीकृता नेह नानेत्यादिवाक्यबलात्
प्रत्यक्षस्यातत्वावेदकत्वप्रतिपादनम्॥
“स्यादेतदेवम्। यदीदं प्रत्यक्षं तत्वावेदकं भवेत्। नचैतदस्ति। समस्तोपाध्यनवच्छिन्नानन्तानन्दचैतन्यैकरसम्, उदासीनम्, एकमेवाद्वितीयं खल्वात्मतत्वं “नेह नानाऽस्ति किञ्चन” इत्यादिश्रुतिस्मृतीतिहासपुराणेषु गीयते। नचैतान्युपक्रमादिवशादीदृगात्मतत्वमभिदधति तत्पराणि सन्ति शक्यानि केनाप्युपचरितार्थानि कर्तुम्। तद्विरुद्धं च प्रादेशिकम्, अनेकविधदुःखादिप्रपञ्चोपप्लुतमात्मानमादर्शयत् प्रत्यक्षं कथमुपप्लवो न भवेत्?”
॥ पञ्चपादिकाकृता अहङ्कारोपरागात् तन्निष्ठकर्तृत्वादिकस्य आत्मन्यारोपितत्वमुपपाद्य
प्रत्यक्षस्यातत्वावेदकत्वसमर्थनम्॥
“येयं चैतन्यस्य स्वत एव स्थितलक्षणब्रह्मरूपतावभासं प्रतिबद्ध्य जीवत्वापादिकाऽविद्याकर्मपूर्वप्रज्ञासंस्कारचित्रभित्तिरनादिरनिर्वाच्याऽविद्या, तस्याः परमेश्वराधिष्ठितत्वलब्धपरिणामविशेषो विज्ञानक्रियाशक्तिद्वयाश्रयः कर्तृत्वभोक्तृत्वैकाधारः कूटस्थचैतन्यसंवलनसञ्जातज्योतिरपरोक्षोऽहङ्कारः। स च चिदात्मनो बुद्ध्या निष्कृष्य वेदान्तवादिभिरन्तःकरणम्, मनः, बुद्धिः, अहम्प्रत्ययीति च विज्ञानशक्तिविशेषमाश्रित्य गीयते, परिस्पन्दशक्त्या च प्राण इति। तदुपरागनिमित्तं मिथ्यैवऽत्मनः कर्तृत्वादिकं प्रतिभाति, स्फटिकमणेरिवोपधाननिमित्तो लोहितिमा”
तदेवमहं कर्ता भोक्ता सुखी दुःखीत्यादिप्रत्यक्षे श्रुत्यादिविरोधेन पूतिकूष्माण्डीकृते बन्धमिथ्यात्वव्युत्पादनमुपपन्नतरमित्यत आह मिथ्यात्वं यदीति।
॥ परोक्तश्रुत्यर्थस्य उपपत्तिविरुद्धत्वप्रदर्शनपूर्वकं अनूदितमतनिरासः॥
मिथ्यात्वं यदि दुःखादेस्तद् वाक्यस्याग्रतो भवेत्।
भवेदेतत् “नेह नाना” इत्यादिवाक्यविरोधेन प्रत्यक्षमाभासीकृत्य बन्धमिथ्यात्ववर्णनम्, बालजनमनोहरा चैषा प्रक्रिया, यदि तद् वाक्यमुक्तविधात्मतत्वपरं स्यात्। नचैवम्। तथाहि किमापाततः प्रतिपन्न एव वाक्यार्थः, अथवा
“उपक्रमोपसंहारावभ्यासोऽपूर्वता फलम्।
अर्थवादोपपत्ती च लिङ्गं तात्पर्यनिर्णये”
इत्याद्युक्तलिङ्गानुगुणः, तदविरुद्धश्च? नाऽद्यः, मीमांसावैयर्थ्यापत्तेः। द्वितीये तु कथमिदं वाक्यमुक्तलक्षणात्मतत्वपरं स्यात्? उपक्रमादिलिङ्गेषु बलवत्योपपत्त्या विरुद्धत्वात्। अत एव हि”असतः सदजायत” इत्यादिवाक्यप्रतिपन्नोऽप्यर्थः “कुतस्तु खलु सोम्यैवं स्यात् कथमसतः सज्जायेत” इत्युपपत्तिविरुद्धस्त्यज्यते। वक्ष्यति च भगवान् सूत्रकारोऽभिमान्यधिकरणे “मृदब्रवीत्” इत्यादिवाक्यात् प्रतीतमप्यर्थमुपपत्तिविरुद्धं परित्यज्यार्थान्तरम्। (५४३,५४८)
॥ श्रुतेः सर्वमिथ्यात्वप्रतिपादकत्वाङ्गीकारे तस्या एव मिथ्यात्वप्रसङ्गः॥
कथमत्रोपपत्तिविरोध इति चेत्, एवम् यदि दुःखादेरात्मातिरिक्तस्य समस्तस्य मिथ्यात्वं श्रुत्यादिबलेन स्यात्, तत् तर्हि तस्य श्रुत्यादिवाक्यस्य तावन्मिथ्यात्वं भवेत्। आत्मातिरिक्तत्वात्। अन्यथा स्वस्मिन्नेवास्य प्रामाण्यं प्रतिहतमिति न कञ्चिदर्थं प्रतिपादयेत्। यदिचेदं वाक्यं मिथ्या स्यात्, तथाऽपि न दुःखादेर्मिथ्यात्वं प्रतिपादयेत्। मिथ्याभूतस्य वन्ध्यासुतवचसः साधकत्वादर्शनात्। तदेवमस्य वाक्यस्य मिथ्यात्वामिथ्यात्वयोर्बन्धमिथ्यात्वप्रतिपादनासामर्थ्यात् प्रत्यक्षबाधकत्वानुपपत्तेर्न दुःखादिबन्धमिथ्यात्वसिद्धिरिति।
॥ बन्धस्यास्वाभाविकत्वं सिद्धान्ते, मिथ्यात्वं मायावाद इति तत्ववादमायावादयोर्वैलक्षण्यम्॥
तत्वविदो वदन्ति सर्वोऽपि हि बन्धो बुद्धीन्द्रियशरीरविषयतद्धर्मलक्षणोऽस्माभिरप्यात्मन्यारोपित एवेत्यङ्गीक्रियते। यथोक्तं भाष्यकृता “प्रमादात्मकत्वाद् बन्धस्य” इति। अतः किन्निबन्धनो बन्धमिथ्यात्वनिरासे निर्बन्धः?
सत्यम्। तथाऽप्यस्त्यत्र दर्शनभेदः। एवं खल्वध्यात्मविदां दर्शनम् क्रियाज्ञाने प्रति कारकान्तराप्रयोज्यत्वादिलक्षणं कर्तृत्वं भोक्तृत्वं च परमेश्वरायत्तमात्मनि स्वतो विद्यत एव। क्रियावेशादिरूपाया विक्रियाया विनाशाद्यहेतुत्वस्य वक्ष्यमाणत्वात्। (८१७) तस्यापरायत्तत्वावभासोऽविद्यानिमित्तको भ्रमः। अविद्यादिकं च स्वरूपेणाऽत्मसम्बन्धित्वेन च सदेव। एवं बुद्धीन्द्रियशरीरविषयाः स्वरूपसन्त एवेश्वरवशा अप्यविद्यादिवशादात्मीयतयाऽध्यस्यन्ते। परायत्ताऽऽत्मीयताऽप्यस्त्येव। तांश्चाऽत्मनो विविक्तानपि विस्पष्टतयाऽनुपलभमानस्तद्धर्मान् दुःखादीन् सत्यानेवाऽत्मीयत्वेन पश्यंस्तत्कृते नीचोच्चत्वलक्षणे विकृती सत्ये एव प्रतिपद्यते। ततो रागद्वेषाभ्यां प्रयुक्तस्तद्विनिवृत्तये यत् करोति तदप्येतादृगेव आतनोतीत्यनेकयोनिषु बम्भ्रमीति। न क्वाप्यात्यन्तिकं तदुपशमं लभते विना परमपुरुषाराधनादिति।
मायावादिनस्तु दुःखादिकं स्वरूपेणापि मिथ्येति मन्यन्ते। यदवोचत् “सत्यानृते मिथुनीकृत्य” इति। अतस्तन्निराकरणनिर्बन्धो युक्त एवेत्येतत् परिभावयितुं बन्धमिथ्यात्वमिति सम्मुग्धे प्रस्तुतेऽपि दुःखादेरिति निष्कृष्योक्तम्। स्वातन्त्र्यादेः “नान्योऽतोऽस्ति कर्ता” इत्यादिश्रुतिबाधितत्वात्। नहि सर्वमिथ्यात्वश्रुतेरिवास्याः कश्चिद् विरोधोऽस्ति। वक्ष्यति चैतत् तत्रतत्र सूत्रकारः। (५९०, ६५५)
॥ मायावाद्युक्तस्याध्याससाधकप्रमाणस्य प्रत्याख्यानम्॥
यदपि परेणाऽत्मानात्मनोरितरेतराध्याससमर्थनाय “तमेतमविद्याख्यमात्मानात्मनोरितरेतराध्यासं पुरस्कृत्य सर्वे प्रमाणप्रमेयव्यवहारा लौकिकाः प्रवृत्ताः, सर्वाणि च शास्त्राणि” इत्यादिना प्रमाणान्तरमादर्शितम्, तदनेनैव निरस्तम्। अत्रहि प्रमातृप्रमाणप्रमेयकर्तृकर्मकार्यभोक्तृभोग्यभोगलक्षणव्यवहारत्रयस्य शरीरेन्द्रियादिष्वहम्ममाध्यासपुरःसरत्वप्रदर्शनेन व्यवहारकार्यलिङ्गकमनुमानम्, व्यवहारान्यथानुपपत्तिर्वाऽध्यासे प्रमाणमुक्तम्। नचानेनान्तःकरणशरीरेन्द्रियविषयाणां तद्धर्माणां दुःखादीनां च मिथ्यात्वं सिद्ध्यति। स्वरूपसतामपि तादात्म्यतत्सम्बन्धित्वाभ्यामारोपेणैव व्यवहारोपपत्तेः। नचाऽरोपितत्वमात्रेण मिथ्यात्वम्। आत्मनोऽप्यन्तःकरणादिष्वारोपितत्वेन मिथ्यात्वप्रसङ्गात्। अङ्गीकृतश्चान्तःकरणादिषु परेणाऽत्माध्यासः। यथोक्तम् “तं प्रत्यगात्मानं सर्वसाक्षिणं तद्विपर्ययेणान्तःकरणादिष्वध्यस्यति” इति। चेतनस्याचेतने स्वरूपाध्यासाभावात् संसृष्टतयैवाध्यासात् तन्मात्रेणैव सकललौकिकवैदिकव्यवहारोपपत्तेर्न मिथ्यात्वमिति चेत्, सममचेतनस्यापि।
॥ “आत्मानात्मनोरितरेतराध्यासेऽपि अनात्मन एव मिथ्यात्वम्, नाऽत्मनः’
इत्येतस्य विववणमतस्य दूषणम्॥
यदत्र केनचित् प्रलपितम् “इतरेतराध्यासेऽपि देहेन्द्रियादिप्रपञ्चस्य बाधनं श्रुतियुक्तिभिरुपपादयिष्यते। चिदात्मा तु श्रुतिस्मृतीतिहासपुराणतदविरुद्धन्यायनिर्णीतोऽबाधितः” इति। तदसत्। प्रपञ्चबाधकश्रुत्यादेः निराक्रियमाणत्वात्। युक्तीनां च निराकरिष्यमाणत्वात्। (६६, ७९७, ८७२) श्रुत्यादिसिद्धत्वे च मिथ्यात्वस्य “तमेतमविद्याख्यम्” इत्यादि व्यर्थमापद्येत। न खलु कोऽपि वादी वदति “केनापि रूपेण शरीरादिकमात्मनि नाध्यस्तम्” इति। येनाध्यासमात्रमुपपाद्येत। तादात्म्याध्यासं च निराकरिष्यत्याचार्यः। विना च तेन व्यवहारमुपपादयिष्यति। (९८३)
॥ पञ्चपादिकोक्तकर्तृत्वारोपप्रक्रियाभङ्गः॥
यदप्यहङ्कारस्थं कर्तृत्वादिकं तदुपरागादात्मनि चकास्तीति। तदयुक्तम्। अहम्प्रत्ययस्याऽत्मविषयत्वात्। ननु तथासति सुप्तावप्यहमुल्लेखः स्यात्। तदाऽत्मनः स्वप्रकाशतया प्रकाशमानत्वात्। नचाविद्याकार्यस्यापि तदानीं प्रतीतिप्रसङ्गः। सुप्तावविद्यायाः समुत्खातितनिखिलपरिणामत्वेन तदभावादिति। मैवम्। सुप्तावप्यहमवभासस्येष्टत्वात्। तथासति स्मर्येत ह्यस्तन इवाहङ्कारः। अनुभूते स्मृतिनियमाभावेऽपि स्मर्यमाणात्ममात्रत्वादिति चेत्, न। सुखमहमस्वाप्समिति सुप्तोत्थितस्य स्वापसुखानुभवपरामर्शदर्शनात्। तदा विशेषतः स्मर्येतेति चेत्, किं स्पष्टं स्मरणमापाद्यते, उत विषयविशेषोपरक्तम्? आद्ये त्विष्टापादनम्। न द्वितीयः, अविषयजन्यत्वात् सौषुप्तिकसुखस्य। नचायमस्ति नियमो यत् स्मर्यमाणमशेषसम्बन्धिविशेषसहितं स्मर्यत इति। अत एव मुख्यसुखतदनुभवे बाधकाभावाद् दुःखाभावविषयकत्वकल्पनं परामर्शस्यापास्तम्।
यत्तु “अथातोऽहङ्कारादेशोऽथात आत्मादेशः” इत्यात्माहङ्कारयोर्भेदवचनम्, तद् भाष्यकृतैव अन्यथा व्याख्यातम्। वक्ष्यति च सूत्रकारः “सैव हि सत्यादयः” इति। कथमन्यथाऽहङ्कारस्य सर्वगतत्वमुपपद्येत, “महाभूतान्यहङ्कारः” इत्यादिस्मृतिसिद्धस्त्वहङ्कारो यद्यप्यात्मनो भिन्नः, तथाऽपि नासावहं कर्तेत्युल्लेखविषयः। तथासति “अहं ब्रह्मास्मि” इत्यादावपि तथात्वप्रसङ्गात्। अत्रापि यः स्थाणुः स पुरुष इतिवद् व्याख्यानमिति चेत्, न। तदा “आत्मानमेवावेत्”, “अहं ब्रह्मास्मि” इति निरवद्यस्य ब्रह्मणोऽप्यहमुल्लेखदर्शनात्। “मामेव ये प्रपद्यन्ते मायामेतां तरन्ति ते” इति स्वप्रपन्नमायानिरसनसमर्थस्येश्वरस्यापि “अहं सर्वस्य प्रभवः” इत्याद्युल्लेखोपलम्भाच्च।
स्पष्ट एव शब्दतोऽप्यनयोर्भेदः। यत् प्रकृतिपरिणामवाचि मकारान्तमव्ययमहम्पदं न जातु तदात्मनि प्रयुज्यते, यच्चाऽत्मवाचि दकारान्तास्मच्छब्दजं तन्न कदाचिदपि मायापरिणामे प्रयुज्यत इति। तदेवं सर्वमिथ्यात्वपरत्वे श्रुतेरेव मिथ्यात्वप्रसङ्गेनासाधकत्वापत्तौ दुःखादिबन्धमिथ्यात्वासिद्ध्या न प्रत्यक्षमतत्वावेदकमिति।
॥ “तद् वाक्यस्याग्रतो भवेत्’ इत्युक्तिसमर्थनम्॥
नन्वग्रत इति कथम्? “नेह नाना” इति वाक्येनाऽत्मातिरिक्तं सकलमपि मिथ्येत्येकैव बुद्धिरुत्पद्यते। नच बुद्धेर्विरम्य व्यापारोऽस्ति। यावत्स्वविषयगोचराया एव तस्याः समुत्पादात् तदतिरिक्तव्यापाराभावादिति। सत्यम्। वाक्येन सकृदेव जातायाः सकलमिथ्यात्वविषयाया बुद्धेः प्रामाण्यावधारणाय परीक्षकबुद्धय एव तद्विषयं बुद्ध्या विभज्य क्रमेणावगाहन्त इत्यदोषः। समानमेतद् “यावज्जीवमहं मौनी’ इत्यादिवाक्यप्रामाण्यचिन्तायामिति।
॥ श्रुत्यादेर्मिथ्यात्वे साधकत्वानुपपत्तिः॥
ननु श्रुत्यादेर्मिथ्यात्वेऽपि साधकत्वं सम्भवति। मया मिथ्याभूतस्यैव साधकत्वाभ्युपगमादित्यत आह मिथ्या या इति।
मिथ्या याः साधकत्वं च न सिद्धं प्रतिवादिनः॥१६॥
याः श्रुत्यादिवाचो मिथ्या तासामिति योजना। विभक्तिप्रतिरूपकं वा “मिथ्यायाः’ इत्यव्ययम्।
अयमभिसन्धिः “नेह नाना” इत्यादिवाक्यैः किं पुमान् निश्चिताद्वैतो बोध्यते, उत तद्विपरीतः? नाऽद्यः, वैयर्थ्यात्। द्वितीयस्तु सत्यस्यैव साधकत्वमिति मन्यमानो यदीदं वाक्यं सकलमिथ्यात्वं प्रतिपादयेत्, तदा सकलान्तर्गतत्वात् स्वयमपि मिथ्या स्यात्। यथा “शब्दोऽनित्यः” इति शब्दोऽनित्यः। यदिचैतद् वाक्यं मिथ्या स्यात्, न कस्याप्यर्थस्य साधकं स्यादित्यनिष्टप्रसङ्गं पश्यन् कथं त्वदभ्युपगममात्रेण स्वतर्कस्य विरुद्धतां प्रतिपद्येतेति।
ननु वाक्यस्य साधकत्वं नाम पदार्थसंसर्गप्रमितिजनकत्वम्। तत् क्वचित् पददोषेण विहन्यते। क्वचित् सङ्गत्यग्रहणात्, क्वापि तद्विस्मरणात्, कदाचिदाकाङ्क्षादिविरहात्, कुत्रचिद् विपरीतप्रतिपादनेन। तदत्रापि “नेह नाना” इत्यादिवाक्ये साधकत्वाभावमापादयता पददोषाद्यन्यतममेव आपादकमुपादेयम्, किं मिथ्यात्वेन? तत् किमविद्यमानस्यापि वाक्यस्य निर्दोषपदावयवत्वादिकं विद्यत इति वक्तुमुद्यतो भवान्? एवञ्च वदता भवता कस्मिंश्चन विप्रतिपन्नेऽर्थे वन्ध्यासुतवचनं प्रमाणयन्तं प्रतिवादिनं प्रति नूनं पददोषादिकमेवोपपाद्य साधकत्वं दूषयिष्यते। स्वरूपस्यैवाभावेन असाधकत्वे सिद्धे किं तत्र चरमभाविन्या पददोषादिचिन्तया? नहि शब्देऽविद्यमानत्वेनैव चाक्षुषत्वस्यानित्यत्वसाधकत्वाभावे सिद्धे व्याप्तिचिन्ता क्रियत इति चेत्, समं प्रकृतेऽपि।
ननु मा भूत् प्रतिवाद्यपेक्षया तर्कस्य विरुद्धता। वाद्यपेक्षया तु भविष्यति। मैवम्। वादिनाऽपि हि श्रुतिवाक्येनाऽत्मातिरिक्तस्याखिलस्य मिथ्यात्वं प्रतिपद्य मिथ्याभूतस्यापि साधकत्वमिति प्रतिपत्तव्यम्। सोऽपि हि प्राक् सकलमिथ्यात्वबोधात् प्रतिवादितुल्य एव। तथाच श्रुतेः सर्वमिथ्यात्वप्रतिपादकत्वे मिथ्याभूतस्यैव साधकत्वं प्रतीत्य तद्विरोधेन तर्को निरसनीयः, तन्निरासे च श्रुतेः सर्वमिथ्यात्वप्रतिपादकत्वमित्यन्योन्याश्रयमनुत्तीर्णः कथमसावपि तर्कस्य विरुद्धतां प्रतिपद्येत?
॥ मायावादिना ज्ञानद्वयसमाहारात्मकविशिष्टज्ञानेन मिथ्याभूतस्य साधकत्वसाधनम्॥
अथ मतम् प्रत्यक्षादिकस्य साधकत्वं तावदनुभवसिद्धम्। तन्मिथ्यात्वं च श्रुतिभिर्युक्तिभिश्च अवगम्यते। मिथ्याभूतस्य साधकत्वमित्येषोऽर्थः कुतः सिद्ध इति मा वोचः। एकज्ञानजनितसंस्कारसहकृतस्येतरप्रमाणस्यैव सुरभि चन्दनमितिवद् विशिष्टप्रत्ययजनकत्वोपपत्तेः। अथवोभयप्रतिसन्धातुरात्मनो विद्यमानत्वाद् दर्शनस्पर्शनाभ्यामेकार्थग्रहणवद् विशिष्टप्रतिपत्तिर्भविष्यति। एवञ्च प्रमाणेनैव मिथ्याभूतस्यैव साधकत्वे सिद्धे विरुद्धस्तर्को न मदभ्युपगममात्रेणेत्येतद् दूषयितुं विकल्पेन पृच्छति तच्चेति।
॥ मिथ्याभूतस्य साधकत्वसाधने चक्रकापत्त्यादिदोषप्रसङ्गः॥
तच्च मिथ्याप्रमाणेन सता वा साध्यते त्वया।
सता चेद् द्वैतसिद्धिः स्यान्न सिद्धं चान्यसाधनम्॥१७॥
तदिति मिथ्याभूतस्यैव साधकत्वम्। आत्मातिरिक्तस्य मिथ्यात्वमिवेति चशब्दः। सता वा प्रमाणेनेति सम्बन्धः। यदिदं मिथ्याभूतस्यैव साधकत्वं साधयितुं त्वया प्रमाणद्वयसमाहारात्मकं प्रमाणमुपन्यस्यते, तन्मिथ्या, सद् वेति प्रश्र्नार्थः।
सत्त्वपक्षं दूषयति सता चेदिति। यद्यपि परेणाङ्गीचिकीर्षितत्वेन प्राधान्यान्मिथ्यात्वविकल्पः प्रथमं प्रश्र्नावसरे निर्दिष्टः, तथाऽपि मिथ्यासत्ययोः सत्यमर्थतः प्रधानमिति तत्क्रमेण दूषणम्। सता चेदित्यतः परं आत्मरूपेण तदन्येन वेति विकल्पः। प्रथमपक्षे वक्ष्याम (५८) इत्याद्यपक्षदूषणप्रतिज्ञानं चाध्याहार्यम्। आत्मेतरेण सतेति द्वितीयपक्षदूषणम् द्वैतसिद्धिः स्यादिति। तथाचाद्वैतप्रतिपादकश्रुतेरुपपत्तिविरोध इति हृदयम्। न पुनरपसिद्धान्तमात्रे तात्पर्यम्। प्रक्रमाननुरूपत्वात्। श्रुतेरुपपत्तिविरोधेनाद्वैतप्रतिपादकत्वाभावस्य प्रक्रान्तत्वात्।
मिथ्यात्वपक्षे दोषमाह न सिद्धं चेति। चशब्दोऽवधारणे, तुशब्दार्थो वा। सतोऽन्यन्मिथ्याभूतं तु साधनं न सिद्धमेव। मिथ्याभूतस्य प्रमासाधनत्वं न सिद्धमेवेति यावत्।
इदमुक्तं भवति यो हि यन्मिथ्या न तत् साधकमिति व्याप्तिमङ्गीकृत्य श्रुतेर्मिथ्यात्वेऽसाधकत्वं प्रसञ्जयति, स मिथ्याभूतस्यैव साधकत्वमित्यर्थसाधनायोपन्यस्तप्रमाणस्यापि मिथ्यात्वेऽसाधकत्वमापादयिष्यत्येव। तथाचास्य प्रमाणस्य साधकत्वे सिद्धे मिथ्याभूतस्यैव साधकत्वमित्यर्थसिद्धिः, ततश्च तर्कस्य विरुद्धतासिद्धिः, ततश्चास्य प्रमाणस्य साधकत्वसिद्धिरिति चक्रकप्रसङ्गेन नैकस्यापि सिद्धिरिति।
॥ मायावादिना श्रुतेः स्वव्यतिरिक्तआत्मान्याशेषप्रपञ्चमिथ्यात्वप्रतिपादकत्वमङ्गीकृत्य
उपपत्तिविरोधपरिहारोद्यमः, तन्निरासश्च॥
ननुच श्रुतिः स्वव्यतिरिक्तस्य दुःखादेर्मिथ्यात्वं प्रतिपादयन्ती कथमुपपत्तिविरुद्धेति चेत्, कुतोऽयं श्रुत्यर्थसङ्कोचः? साधकत्वानुपपत्तिप्रमाणबलादिति चेत्, तर्हि प्रमितं विहाय मिथ्यात्ववादिनी कथं दुःखादिमिथ्यात्वमपि प्रतिपादयेत्। तस्यापि प्रत्यक्षसिद्धत्वात्।
ननुच श्रुतिविरोधेन प्रत्यक्षमाभासीकर्तुं मयोपक्रान्तम्। तेनैव श्रुतिविरोधाभिधाने कथमितरेतराश्रयत्वं न स्यात्? श्रुतेरप्रामाण्ये बाधकाभावात् प्रत्यक्षप्रामाण्यम्। ततश्च तद्विरुद्धत्वेन श्रुतेरप्रामाण्यमिति। हन्त! तवापि कथमितरेतराश्रयत्वं न स्यात्? श्रुतिप्रामाण्ये तद्विरोधेन प्रत्यक्षाप्रामाण्यम्। ततश्च बाधकाभावेन श्रुतिप्रामाण्यसिद्धिरिति। श्रुतेः प्रबलत्वान्नैवमिति चेत्, न। तस्य दूष्यत्वात्। साधयिष्यते च प्रत्यक्षप्राबल्यम्। (११६,८८३)
॥ परोक्तश्रुत्यर्थस्य उपपत्तिविरुद्धत्वव्युत्पादने निमित्तम्॥
ननुचात्र श्रुतेः प्रत्यक्षविरोधमेवोपन्यस्य तत्प्राबल्यव्युत्पादनं कुतो न कृतम्? किमुपपत्तिविरोधव्युत्पादनेन? उच्यते परेण ह्यत्राद्वैतपरत्वे तात्पर्यलिङ्गानुगुणत्वं महता प्रबन्धेनोपपादितम्। अतस्तद्विरोध एव परस्य विचाराकौशलप्रकटनाय व्युत्पादितः। उपक्रमादिविरोधस्य चैतदुपलक्षणम्। तं च व्युत्पादयिष्यामः। (८८४८९१)
॥ “स्वाप्नार्थादेर्मिथ्यात्वेऽपि साधकत्वदर्शनात् तर्कस्याऽभासता’
इत्याशङ्कायाः परिहारः॥
ननु मा भूत् तर्कस्य विरुद्धता, तथाऽपि मिथ्याभूतोऽपि स्वाप्नोऽर्थः शुभाशुभयोः, रेखारोपितो वर्णोऽर्थस्य, प्रतिबिम्बं च बिम्बस्य, स्फटिकलौहित्यं चोपधानसन्निधानस्य, वर्णदैर्घ्यादिकं चार्थभेदस्य, सवितृसुषिरप्रभृति चारिष्टस्य साधकमुपलब्धमिति प्रशिथिलमूलत्वेनाऽभासत्वम्।
मैवम्। यतोऽत्र, यत् साधकं न तन्मिथ्या, यच्च मिथ्या न तत् साधकम्। तथाहि स्वप्नस्य तावज्ज्ञानार्थरूपस्य सत्यतां वक्ष्यति। (९२२) रेखाऽपि वर्णे पदमिवार्थे सङ्केतिता तं स्मारयतीति न किञ्चिदत्र मिथ्याऽस्ति। अत एव रेखामुपलभ्य वर्णमुच्चारयन्ति। प्रतिबिम्बस्य तु सत्यता परेणाप्यङ्गीकृता। विच्छेदस्यापि सत्यतामुपपादयिष्यामः। (१००९) स्फटिकलौहित्यमप्येतेनैव व्याख्यातम्। दैर्घ्यादयोऽपि ध्वनिष्विव वर्णेष्वपि स्वाभाविका एव। अन्यथा स्वरेष्विव व्यञ्जनेष्वपि ध्वानोपधानवशेन दीर्घादिप्रतिभासप्रसङ्गात्। न तथाविधध्वनिव्यग्यं व्यञ्जनमिति चेत्, न। तथात्वे वर्णेष्वेव विशेषोऽङ्गीकार्यः स्यात्। स एव दैर्घ्यादिपदाभिधेयो भविष्यति। सवितृसुषिरप्रभृतिज्ञानमेवारिष्टसूचकम्। वक्ष्यते चैतत्। (४१२४१३) एवमन्यदप्यूहनीयमिति।
॥ सिद्धान्तरीत्या “नेह नानास्ति” इत्यादिश्रुत्यर्थकथनम्, तत्समर्थनं च॥
तस्मात् पदवाक्यप्रमाणविदामग्रेसरेण परमास्तिकेन भगवता भाष्यकारेणोक्तो भगवति स्वरूपभेदाभाव एव श्रुत्यर्थोऽवधेयः।
नन्वत्राप्यनुपपत्तिरेव। यतो “नाना” इति नानाभूतः प्रपञ्चोऽभिधीयते, नतु भेदः। तथात्वे नानात्वमिति स्यात्। मैवम्। “मुक्तोपसृप्यव्यपदेशात्” इत्यादाविव भावप्रधाननिर्देशोपपत्तेः। भवितृप्राधान्येऽपि ब्रह्मणि नानाभूतावयवगुणकर्मादिनिषेधे नानात्वमेव निषिद्धं भवति। “सविशेषणे हि विधिनिषेधौ विशेषणमुपङ्क्रामतः” इति न्यायात्। उभयनिषेधे गौरवात्। विशेषणस्य प्रथमप्राप्तत्वात्। अन्यथा तदुपादानवैयर्थ्यात्। “न जीर्णमलवद्वासाः स्नातकः स्यात्” इत्यादौ दर्शनाच्च। अत एवोक्तम्”विशेष्यं नाभिधा गच्छेत् क्षीणशक्तिर्विशेषणे” इति। यत् क्वचिद् विशिष्टविधिनिषेधाङ्गीकरणं तदगतिकतयैव। सविशेषत्वं च ब्रह्मणो वक्ष्यामः। (१९९)
नन्वेवंसत्यप्राप्तप्रतिषेध इति चेत्, न। आभासप्राप्तत्वात्। तथाच “न स्थानतोऽपि” इत्याद्यधिकरणपूर्वपक्षे दर्शयिष्यामः। परस्यैव स्वर्गापूर्वादिनिषेधोऽप्राप्तत्वादनुपपन्नः। “एकमेवाद्वितीयम्” इत्यादौ सजातीयविजातीयस्वगतनानात्वनिषेधं व्याकुर्वता भवताऽपि समाधातव्यमेतत्।
॥ मायावादिना श्रुत्यादेः सत्यत्वपक्षेऽपि असाधकत्वप्रसङ्गमभिधाय
प्रमाणसदसत्त्वस्य कथोपयोगित्वप्रत्याख्यानम्॥
ननु यथा भवतो मिथ्याभूतस्य साधकत्वं न सम्मतम्, तथा मम सत्यस्य साधकत्वं न सम्मतम्। चैतन्यातिरिक्तस्य सत्यतानभ्युपगमात्। चैतन्यस्य च क्रियावेशशून्यस्य साधकत्वायोगात्। तत्र यथा मिथ्याभूतस्य साधकत्वानभ्युपगमेन श्रुतेर्मिथ्यात्वेऽसाधकत्वप्रसङ्गान्न बन्धमिथ्यात्वसाधकतेत्युक्तं भवता, एवं मयाऽपि सत्यस्य साधकत्वमनभ्युपगच्छता वक्तुं शक्यत एव प्रत्यक्षस्य सत्यत्वे साधकत्वं न स्यात्, मिथ्यात्वं तु त्वयैव नोपेयते, ततश्च प्रत्यक्षस्यापि बन्धसत्यत्वसाधकत्वाभावात् “मिथ्यात्वमपि बन्धस्य न प्रत्यक्षविरोधतः” इत्यनुपपन्नमिति। एवञ्च प्रथममेव मतिकर्दमे कथारम्भणमशक्यमापद्येत। तेनाविचार्यैव तावत् प्रमाणसदसत्त्वं विचार आरब्धव्य इति।
॥ मायावादिभिरपि सत्यस्य साक्षिणः अज्ञानसाधकत्वमङ्गीकृतमित्युल्लिख्य
सत्यस्य साधकत्वमुभयसम्प्रतिपन्नमित्युपपादनम्॥
मैवम्। दुःखादिसत्यताग्राहिणः प्रत्यक्षस्य सत्यत्वेऽप्यविरोधात्। सतः साधकत्वं मया न स्वीकृतमित्युक्तमिति चेत्, तत्राऽह साधकत्वमिति।
साधकत्वं सतस्तेन साक्षिणा सिद्धिमिच्छता।
स्वीकृतं हि………………………….॥१८॥
तेन मायावादिना। भावरूपाज्ञानस्येति शेषः। हिशब्दो हेतौ। प्रसिद्धिद्योतको वा।
मायावादिना खलु भावरूपाज्ञानं सिषाधयिषता “प्रत्यक्षं तावदहमज्ञो मामन्यं च न जानामीत्यपरोक्षावभासदर्शनात्” इत्यादिना तत्साधनाय साक्षिप्रत्यक्षं प्रमाणमङ्गीकृतम्। “आश्रयप्रतियोगिज्ञानभूतमपि साक्षिचैतन्यम्” इत्याद्युत्तरवाक्येन प्रत्यक्षस्य साक्षित्वावगमात्। एवञ्च साक्षिणा अज्ञानसिद्धिमिच्छता परेण सतः साधकत्वं स्वीकृतमेव। साक्षिचैतन्यस्य सत्त्वात्। अतो मया सतः साधकत्वं नाङ्गीकृतमिति न शक्यते वक्तुम्। अस्माभिरपि दुःखादिबन्धसत्यतायां साक्षिप्रत्यक्षमेवोपन्यस्तमिति हृदयम्। (८८९)
अज्ञानवशादेव साक्षिणः साधकत्वं मयाऽङ्गीक्रियते, न स्वत इति चेत्, न। इतरेतराश्रयत्वप्रसङ्गात्। न खलु साक्ष्यवभासादन्याऽज्ञानसत्ता तवास्ति। ततोऽज्ञाने सति साक्षिणः साधकत्वसिद्धिः, तस्यां चाज्ञानसिद्धिरिति कथं नेतरेतराश्रयत्वम्? द्वयोरनादित्वान्नैवमिति चेत्, तर्ह्यज्ञानवशादिति रिक्तं वचः। नहि सर्वथा यद् यन्नापेक्षते तत् तदधीनमिति युज्यते। अपेक्षायां तु परस्पराश्रयानुत्तारः।
॥ प्रसङ्गात्, मायावादिमते निर्विशेषस्य साक्षिणः साधकत्वाङ्गीकारस्यानुपपन्नत्वव्युत्पादनम्॥
तदेवमुभयवादिसम्प्रतिपन्नं प्रमाणं स्वमतेऽस्तीति दर्शयितुं सत्यस्य साक्षिणोऽज्ञानसाधकत्वं पराभ्युपगतमुपन्यस्तम्। साम्प्रतं प्रसङ्गात् तदपि नोपपद्यत इत्याह अविशेषस्येति।
……….अविशेषस्य साध्या साधकता पुनः॥१८॥
भावरूपमज्ञानमनिच्छन्तं प्रति हि तत्र साक्षिप्रत्यक्षं प्रमाणमुपन्यस्तम्। नच तदुचितम्। साक्षिणोऽशेषविशेषविधुरत्वाङ्गीकारात्। अविशेषस्य साधकता तु परं प्रति त्वया साध्यैव। नतु सिद्धा। यत् साधकं करणं वा, फलं वा नित्यं वा ज्ञानम्, तत् सर्वं जात्यादिविशेषवत्। यच्च निर्विशेषं शशविषाणादि न तत् साधकमिति परेण नियमस्याङ्गीकृतत्वात्। नह्यसम्प्रतिपन्नसाधकभावं कस्याप्यर्थस्य साधनाय उपन्यासमर्हति, अतिप्रसङ्गात्।
ननु प्रमाणं वस्तुसिद्धावुपयुज्यते। तत्सविशेषत्वं तु किमर्थमिति चेत्, सत्यम्। निर्विशेषस्य प्रामाण्यमेव नोपपद्यत इति तदर्थमेव विशेषानुसरणम्। नहि साधकतमत्वादिविशेषाभावे प्रामाण्यं शक्यनिर्वाहम्। साक्षिण्यारोपिततयैवाज्ञानं सिद्ध्यति। न ततोऽतिरिक्तं साधकत्वं तस्येति चेत्, न तर्हि सुतरां साक्षिणाऽज्ञानसिद्धिः। प्रकाशाश्रयं तमः प्रकाशेनैव सिद्ध्यतीत्यस्यार्थस्याविशेषवादिना भवता परं प्रत्युपपादयितुमशक्यत्वात्।
किञ्चाज्ञानमारोपितमपि साक्षिणो विषयः, नवा? आद्ये विषयित्वं साक्षिण्यापतितम्। द्वितीये साक्षित्वमेवानुपपन्नम्। “साक्षाद् द्रष्टरि सञ्ज्ञायाम्” इति निर्वचनासम्भवात्। अतद्विषयेण तत्सिद्धिरलौकिकी। निर्विशेषस्याप्यज्ञानवशात् साक्षित्वमिति च निरस्तम्।
॥ निर्विशेषस्य साधकत्वसाधनेऽन्योन्याश्रयादिदोषः॥
यस्तु वैयात्याद् ब्रवीति सिद्धप्रामाण्यमिव साध्यप्रामाण्यमपि प्रमाणं प्रयोगार्हमेव। अन्यथा शब्दानित्यत्वे कृतकत्वमुपन्यस्य परेणान्यतरासिद्धावुद्भावितायां तत्साधनस्फूर्तिमताऽपि तूष्णीं भवितव्यम्। अहं चाविशेषस्य साक्षिणः साधकत्वं विप्रतिपत्तौ साधयिष्यामीति। स प्रष्टव्यः किं सविशेषेण प्रमाणेनैतत् साध्यते, उताविशेषेणेति? नाऽद्यः, तस्य तव मिथ्यात्वात्। परेण चोक्तन्यायेन तस्य साधकत्वानभ्युपगमात्। अतो द्वितीय एवाङ्गीकर्तव्य इत्याह तच्चेति।
तच्चाविशेषमानेन साध्यमित्यनवस्थितिः।
किमतः? इदं ततः तदविशेषप्रमाणं किं साक्षि, उतान्यत्? आद्येऽन्योन्याश्रयत्वम्। साक्षिणः साधकत्वसिद्धावविशेषस्यापि साधकत्वमित्येषोऽर्थः सिद्ध्यति, तत्सिद्धौ च साक्षिणः साधकत्वसिद्धिरिति। न द्वितीयः, तदभावात्। अविशेषान्तराङ्गीकारे दूषणमाह इत्यनवस्थितिरिति। तस्यापप्यविशेषस्य साधकत्वमविशेषप्रमाणेनैव साध्यमित्युपपादनमितिशब्देन सूचयति।
॥ भाष्यकारीयनपुंसकलिङ्गप्रयोगस्य प्रयोजनम्॥
ननुचाविशेषस्य साध्या साधकतेति प्रकृतम्, अतः सा चेति परामर्शो युक्तः। सत्यम्। तथाऽपि प्राग् यन्मिथ्याभूतस्यापि साधकत्वं प्रमाणविकल्पनिराकरणेन निरस्तम्, तत् सविशेषत्वादिविकल्पनिराकरणेनापि निराकरणीयमिति सूचनाय सामान्ये नपुंसकनिर्देशः। एतेन प्राग् विकल्पितः “सता आत्मभूतेन’ इति पक्षोऽपि निरस्तो वेदितव्यः।
॥ उक्तार्थोपसंहारः॥
मिथ्यात्वं यदीत्यादिनोक्तं प्रसङ्गमुपसंहरति अनङ्गीकुर्वतामिति।
अनङ्गीकुर्वतां विश्वसत्यतां तन्न वादिता॥१९॥
यस्मादेवं न मिथ्याभूतस्य साधकत्वम्, तत् तस्माद् विश्वसत्यतामनङ्गीकुर्वतामात्मातिरिक्तस्य सर्वस्यापि मिथ्यात्वं प्रतिपादयतां “नेह नाना” इत्यादिवाक्यानामपि मिथ्यात्वप्रसक्त्या न वादिता न साधकता स्यात्। तद्वाक्यस्येति प्रकृतमेकवचनं समूहविषयमिति ज्ञापयितुमुपसंहारे बहुवचनम्।
॥ सर्वमिथ्यात्ववादिनां मायावादिप्रभृतीनां प्रमाणादिसत्यत्वानङ्गीकारे वादित्वाभावप्रसङ्गः॥
अथवाऽतिप्रसङ्गान्तराभिधानमेतत्। तथाहि यदि चैतन्यातिरिक्तं समस्तं मिथ्या स्यात्, तदा समस्तान्तर्गतं कथाव्यवहाराङ्गभूतं प्रमाणादिकमपि मिथ्या स्यात्। तथाच विश्वसत्यतामनङ्गीकुर्वतः, तन्मिथ्यात्वमङ्गीकुर्वतो मायावादिनो निरुपायस्य कथकता न स्यात्। कुतः? तत् तस्मादुक्तरीत्या मिथ्याभूतस्य साधनबाधनाङ्गतायोगादिति। विश्वमिथ्यात्वमङ्गीकुर्वतामपि चार्वाकाणां बौद्धानां च वादित्वोपलम्भाद् व्यभिचार इति चेत्, न। तेषामप्यापादनविषयत्वात्। तदिदमुक्तम् अनङ्गीकुर्वतां चार्वाकबौद्धमायावादिनामिति। अन्यथा त्वया तेनेत्येकवचनस्य प्रस्तुतत्वादनङ्गीकुर्वत इत्यवक्ष्यत्।
तथाऽपि प्रमाणबाधः। चार्वाकादीनां वादित्वस्य प्रत्यक्षादिसिद्धत्वात्। मैवम्। वादित्वाभावस्य अत्राऽपाद्यमानत्वात्। साधनस्य हि प्रमाणबाधो दूषणम्। नत्वापादनस्य। तस्यानिष्टविषयत्वात्। अनिष्टस्य च प्रामाणिकपरित्यागाप्रामाणिकस्वीकाररूपत्वात्। अन्यथाऽतिप्रसङ्गमात्रोच्छेदप्रसङ्गादित्याशयवानुक्तस्य प्रसङ्गत्वं स्फुटीकर्तुं विपर्ययपर्यवसानमाह तस्मादिति।
तस्माद् व्यवहृतिः सर्वा सत्येत्येव व्यवस्थिता।
व्यावहारिकमेतस्मात् सत्यमित्येव चाऽगतम्॥२०॥
यस्मादस्ति परस्य वादित्वाभिमानस्तस्मात्। अन्यथा युष्मदस्मदित्यादिपूर्वोत्तरपक्षबलाबलचिन्ता न स्यात्। व्यवह्रियतेऽनयेति व्यवहृतिः। कथाङ्गभूतप्रमाणादीति यावत्। प्रमाणादीनां कथाव्यवहारकारणत्वात्, कारणाभावे च कार्याभावस्य सुलभत्वात् सुस्थोऽतिप्रसङ्गमूलभूतः प्रतिबन्ध इति ज्ञापयितुं प्रमाणादीति रूढपदपरित्यागेन व्यवहृतिरिति यौगिकपदोपादानम्।
अस्तु कथाङ्गभूतप्रमाणादिव्यवहारस्य सत्यता, दुःखादिबन्धस्य तु किमायातमित्यत आह व्यावहारिकमिति। एतस्मात् प्रमाणादिव्यवहारस्य सत्यत्वात्। व्यावहारिकं व्यवहारविषयो दुःखादि। चशब्दो न केवलं व्यवहारो व्यावहारिकं चेति सम्बद्ध्यते। नहि प्रमेयं नास्ति, अस्ति च प्रमाणमिति सम्भवति, व्याघातादित्यर्थप्रतिपादनाय व्यावहारिकमित्युक्तम्।
॥ खण्डनकृता प्रमाणादिसत्ताभ्युपगमे कारणाभावं व्युत्पाद्य तस्य कथोपयोगित्वनिराकरणम्॥
यदत्रोक्तम्, “प्रमाणादीनां सत्त्वं यदभ्युपेयं कथकेन, तत् कस्य हेतोः? किं वाग्व्यवहारस्य प्रमाणादिसत्ताभ्युपगमव्याप्तत्वेन तदभावे प्रवर्तयितुमशक्यत्वात्, अथ कथकप्रवर्तनीयवाग्व्यवहारं प्रति हेतुभावात्, उत लोकसिद्धत्वात्, अथवा तदनभ्युपगमस्य तत्वनिर्णयविजयातिप्रसञ्जकत्वात्?
॥ प्रमाणादिसत्ताभ्युपगमवाग्व्यवहारयोर्व्याप्तिनिराकरणम्॥
आद्येऽपि किं व्यवहारमात्रं प्रमाणादिसत्ताभ्युपगमव्याप्तम्, उत साधनबाधनक्षमो व्यवहारः। न प्रथमः, तदनभ्युपगच्छतोऽपि चार्वाकमाध्यमिकादेर्वाग्विस्तराणां प्रतीयमानत्वेन व्यभिचारात्। तस्यैवानिष्पत्तौ भवतस्तन्निरासप्रयासानुपपत्तेः। तस्यापि पक्षत्वे बाधः। द्वितीये बाधतादवस्थ्यम्। मम सत्तानभ्युपगमस्यानुभवसिद्धत्वात्। हेतुश्च तवासिद्धः। सिद्धत्वे वा सिद्धं मम समीहितम्। व्यतिरेके च सद्वचनाभासलक्षणयोगित्वमुपाधिः। यतोऽभ्युपगम्यापि प्रमाणसत्तां प्रवर्तिता मतान्तरानुसारिभिर्व्यवहारा अभ्युपगतप्रमाणादिसत्त्वैर्मतान्तरानुसारिभिरपरैः साधनाद्यक्षमा इति कथ्यन्ते। तेन ज्ञायते व्यवहारस्य साधनाद्यक्षमतायां सद्वचनाभासलक्षणयोगित्वमेव प्रयोजकम्। नतु सत्तानभ्युपगम इति।
ननु यदि प्रमाणादीनि न सन्ति, तदा व्यवहार एव धर्मी कथं सिद्ध्येत्? दूषणादिव्यवस्था वा कथं स्यात्? सर्वविधिनिषेधानां प्रमाणाधीनत्वात्। मैवम्। न ब्रूमो वयं न सन्ति प्रमाणादीनीति स्वीकृत्य कथाऽऽरभ्येति। किन्नाम। सन्ति न सन्ति प्रमाणादीनीत्यस्यां चिन्तायामुदासीनैर्यथा स्वीकृत्य तानि भवता व्यवह्रियन्ते तथा व्यवहारिभिरेव कथा प्रवर्त्यतामिति।
किञ्च कीदृशीं मर्यादामवलम्ब्य प्रवृत्तायां कथायामिदं दूषणमुक्तं भवता? किं प्रमाणादीनां सत्त्वमुपगम्योभाभ्यां वादिप्रतिवादिभ्यां प्रवर्तितायाम्, उतासत्त्वमभ्युपेत्य, अथैकेन सत्त्वमपरेण चासत्त्वमङ्गीकृत्य? नाऽद्यः, अभ्युपगतप्रमाणादिसत्त्वं प्रत्येतादृक्पर्यनुयोगानवकाशात्। न द्वितीयः, स्वस्याप्यापत्तेः। न तृतीयः, तथैव कथान्तरप्रसक्तेः। तस्मात् प्रमाणादिसत्त्वासत्त्वाभ्युगमौदासीन्येन व्यवहारनियमे समयं बद्ध्वा प्रवर्तितायां कथायां भवतेदं दूषणमुक्तमिति वाच्यम्। तथाच व्याघातः।
नच वाच्यं नेदं दूषणं प्रतिवादिनं प्रत्युच्यते। किन्नाम। शिष्यादयः प्रमाणादिसत्तानभ्युपगन्तुः कथानधिकारं ज्ञाप्यन्त इति। यतः शिष्यादीन् प्रत्यपि चार्वाकादेर्दोषोऽयमित्येवाभिधातव्यम्। कथञ्च तथा स्यात्? तस्य कथाप्रवेशाप्रवेशयोस्तद्बोधाक्षमत्वात्। कथायामेव हि निग्रहः।
॥ प्रमाणादिसत्ताभ्युपगमस्य कथकप्रवर्तनीयवाग्व्यवहारं प्रति हेतुत्वनिराकरणम्॥
न द्वितीयः, स्यादप्येवं यदि कथकप्रवर्तनीयवाग्व्यवहारं प्रति हेतुत्वात् प्रमाणादीनां हेतुता तत्सत्तानभ्युपगमे निवर्तेत। नत्वेवं सम्भवति। तथासति तत्सत्तानभ्युपगन्तॄणां वाग्व्यवहारस्वरूपमेव न निष्पद्येत। हेत्वनुपपत्तेः।
अथ मन्यसे कथकवाग्व्यवहारं प्रति हेतुत्वात् प्रमाणादीनां सत्त्वम्, सत्त्वाच्चाभ्युपगमो यत् सत् तदभ्युपगम्यत इति स्थितेरिति। मैवम्। कयाऽपि नियमस्थित्या प्रवृत्तायां कथायां कथकवाग्व्यवहारं प्रति हेतुत्वात् प्रमाणादीनां सत्त्वं सत्त्वाच्चाभ्युपगमो भवता प्रसाध्यः। कथातः पूर्वं तु तत्वावधारणं परपराजयं वाऽभिलषद्भ्यां कथकाभ्यां यावता विना तदभिलषितं न पर्यवस्यति तावदनुरोद्धव्यम्। तच्च व्यवहारनियमसमयबन्धादेव द्वाभ्यामपि ताभ्यां सम्भाव्यत इति व्यवहारनियममेव बध्नीतः। स च प्रमाणेन तर्केण च व्यवहर्तव्यमित्यादिरूपः। नच प्रमाणादीनां सत्ताऽपीत्थमेव ताभ्यामङ्गीकर्तुमुचिता। तादृशव्यवहारनियममात्रेणैव कथाप्रवृत्त्युपपत्तेः। प्रमाणादिसत्तामभ्युपेत्यापि तथाविधव्यवहारनियमव्यतिरेकेण कथाप्रवृत्तिं विना तत्वनिर्णयस्य जयस्य वाऽभिलषितस्य कथकयोरपर्यवसानात्।
॥ प्रमाणादिसत्ताभ्युपगमस्य लोकव्यवहारसिद्धत्वनिराकरणम्॥
नापि तृतीयः, लोकव्यवहारोऽपि प्रमाणव्यवहारो वा स्यात्, पामरादिसाधारणव्यवहारो वा? नाऽद्यः, विचारप्रवृत्तिमन्तरेण तस्य दुर्निरूपत्वात्। तदर्थमेव च पूर्वं नियमस्य गवेषणात्। नापि द्वितीयः, शरीरात्मत्वादीनामपि तथासति भवता स्वीकर्तव्यतापातात्। पश्चात् तद्विचारबाध्यतया नाभ्युपेयत इति चेत्, तर्हि प्रमाणादिसत्ताऽपि यदि विचारबाध्या भविष्यति तदा नाभ्युपेयैव, अन्यथा तूपगन्तव्येति लोकव्यवहारसिद्धतया सत्त्वमभ्युपगम्यत इति तावन्न भवति।
॥ प्रमाणादिसत्तानभ्युपगमस्य अतिप्रसञ्जकत्वनिरासः॥
न चतुर्थः, यादृशो भवता प्रमाणादिसत्तामभ्युपगम्य व्यवहारनियमः कथायामवलम्ब्यते, तस्यैव प्रमाणादिसत्त्वासत्त्वानुसरणौदासीन्येनास्माभिरप्यवलम्बनात्। तस्य यदि मां प्रति फलातिप्रसञ्जकत्वम्, तदा त्वां प्रत्यपि समानः प्रसङ्गः”। तस्मात् प्रमाणादिसत्ताभ्युपगमस्य कथोपयोगाभावादनङ्गीकुर्वतां प्रमाणादिसत्तां न वादितेत्यनुपपन्नमिति।
॥ उक्तदूषणानामाभासतां व्युत्पाद्य टीकाकृता प्रमाणादिसत्ताभ्युपगमस्य कथोपयोगित्वप्रतिपादनम्
प्रथमपक्षोक्तदूषणानामसङ्गतत्वप्रतिपादनम्॥
तदेतत् सर्वमनेनापहसितं वेदितव्यम्। तथाहि यत्तावद् व्यवहारमात्रस्य प्रमाणादिसत्ताभ्युपगमव्याप्तत्वपक्षे दूषणमुक्तम्, तदसत्। यदि खल्वेवमस्माभिः साध्येत मायावादी प्रमाणादिसत्ताभ्युपगमवान्, व्यवहर्तृत्वात्; तद्व्यवहारो वा प्रमाणादिसत्ताभ्युपगमपुरःसरः, व्यवहारत्वात्; तत्ववादिवत्, तद्व्यवहारवच्चेति। यद्वा नायं व्यवहर्ता, प्रमाणादिसत्तानभ्युपगन्तृत्वात्; तद्व्यवहारो वा न व्यवहारः, प्रमाणादिसत्ताभ्युपगमपुरःसरताशून्यत्वादिति। तदा स्यादेव व्यभिचारदोषः। को नाम स्वस्थात्मैवमनुमिमीते?
किन्नाम। यदि प्रमाणादीनि सन्ति न स्युः, तर्हि साधकानि न स्युः, असतः साधकत्वानुपपत्तेः; तेषां चासाधकत्वे तत्कार्यो व्यवहारो न निष्पद्येत, तथाच वादिता न स्यात्। अस्ति चेयम्। तस्मात् तद्धेतूनां प्रमाणादीनां सत्ताऽभ्युपगन्तव्या, इत्याचार्येण प्रसङ्गत्वेनाभिमतत्वात्। व्यभिचारस्थलस्य च प्रसङ्गविषयतुल्यताऽङ्गीकृता। बाधस्तु प्रसङ्गस्यालङ्कार एवेत्युक्तम्। (५८)
साधनबाधनक्षमव्यवहारस्य प्रमाणादिसत्ताभ्युपगमव्याप्तत्वपक्षेऽप्युक्तदूषणमनेनैव निरस्तम्। मायावादिनं तद्व्यवहारं वा पक्षीकृत्य विशिष्टव्यवहारकर्तृत्वेन विशिष्टव्यवहारत्वेन वा हेतुना प्रमाणादिसत्ताभ्युपगन्तृत्वे तत्पूर्वकत्वे वा साध्यमाने तत् स्यात्। विमतो व्यवहारो न साधनादिक्षमः, प्रमाणादिसत्ताभ्युपगमपूर्वकतारहितत्वात्; इति वा साधने कथञ्चिदन्वये पूर्वोक्तोपाधिः स्यात्। नचैवमित्युक्तम्।
किञ्चायमुपाधिर्न साधनाद् भिद्यते। यदा हि प्रमाणादिसत्ता नाभ्युपगता, तदा तदसत्त्वमेवाङ्गीकृतमिति स्वरूपासिद्धत्वम्। तच्च सद्वचनाभासलक्षणविशेष एव। नन्वेतदाशयोक्तम् न ब्रूमो वयमित्यादि। दुरुक्तं तत्। सत्त्वासत्त्वे विहाय प्रमाणस्वरूपस्य बुद्धावारोपयितुमशक्यत्वेनोदासीनस्य तत्स्वीकारानुपपत्तेः। एवं च वदता यदनिर्वचनीयमभिप्रेतं तदग्रे निराकरिष्यते। (६५, ८७४)
यदप्यत्रोक्तं कीदृशीं मर्यादामित्यादि, तत्र यः प्रमाणाद्यसत्त्वमभ्युपैति, यश्च तत्सत्तां प्रतीत्यापि सत्ताद्युदासीनोऽहमिति मन्यते, तं प्रतीदं दूषणमिति वदामः। नचोक्तदोषः। नहि वयं प्रमाणादिसत्ताभ्युपगमं कथाप्रवृत्तिकारणतयाऽवश्यं ततः पूर्वभाविनं ब्रूमः। किन्नाम। यो यथाकथञ्चित् कथायां प्रवृत्तः, तं विपक्षे कथानुत्पत्तिप्रसङ्गं दण्डं प्रदर्श्य तत्कारणानां प्रमाणादीनां सत्तामङ्गीकारयामः। नचैवं कथान्तरप्रसक्त्यादिदोषः। प्रमाणादिसत्तानभ्युपगमे कथाया एवानिष्पत्तेः।
एतेन शिष्यज्ञापनमपि समाहितम्। प्रतिवादिनः कथाप्रवेशमभ्युपगम्य तत्र प्रवृत्तं प्रति प्रमितकथाकार्यबलेन कारणप्रमाणादिसत्ताया अभ्युपगन्तव्यत्वस्योक्तत्वात्।
॥ द्वितीयपक्षोक्तदूषणानामसङ्गतत्वप्रतिपादनम्॥
द्वितीयपक्षोक्तदोषोऽप्यसङ्गत एव। नहि वयं प्रमाणादिसत्ताभ्युपगममपि कथकप्रवर्तनीयवाग्व्यवहारकारणकोटौ निवेशयामः। येन तत्सत्तानभ्युपगन्तॄणां वाग्व्यवहारस्वरूपं न निष्पद्येतेति प्रसङ्गः स्यात्। अपितर्हि? प्रमाणादीनामेव कथाकारणता। सा च सत्त्वाभावे नोपपद्यत इति तत्सत्त्वमङ्गीकरणीयमिति वदामः।
यत् पुनः कथकवाग्व्यवहारं प्रतीत्याद्याशयोक्तम् “एवं वदता कथाप्रवृत्त्युत्तरकालं प्रमाणादिसत्ताऽङ्गीकारयितव्या। तथाच कथाफलस्य प्रमाणादिसत्ताभ्युपगमस्य न कथाकारणत्वम्। किन्तु प्रमाणैर्व्यवहर्तव्यमित्यादिव्यवहारनियमस्यैव” इति तदस्माभिरभ्युपगतमेव। यस्तु सत्ताभ्युपगममपि कथाकारणं ब्रूते स एवैवं पर्यनुयोज्यः।
यत् पुनः “नच प्रमाणादीनाम्” इत्यादिना कल्पनागौरवमवादि, तत्र किं प्रमाणादिसत्ताभ्युपगमे कल्पनागौरवम्, उत तत्सत्ताभ्युपगमस्य कारणकोटिप्रवेशने? नाऽद्यः, कारणत्वान्यथानुपपत्त्या तत्सत्तायाः प्रमितत्वात्। प्रमितस्य परीक्षकैरङ्गीकरणीयत्वात्। द्वितीये तु संवाद एव।
॥ तृतीयपक्षोक्तदूषणानामसङ्गतत्वप्रतिपादनम्॥
तृतीयेऽप्याद्यं तावदङ्गीकुर्मः। तत्रोक्तं दूषितप्रायम्। द्वितीयाङ्गीकारेऽपि न दोषः। देहात्मत्वादिकं तु पश्चाद् विचारबाध्यतया नाभ्युपगम्यत इति। यदत्रोक्तम् “प्रमाणादिसत्ताऽपि” इत्यादि, तेन किमुक्तं भवति? किं विचारसाध्यः प्रमाणादिसत्ताभ्युपगमो न विचारप्रवृत्तेः कारणमिति, किंवा विचाराबाध्यताया एव प्रमाणादिसत्ताभ्युपगमप्रयोजकत्वेन व्यवहारस्याप्रयोजकत्वमिति। आद्ये सम्प्रतिपत्तिः। न द्वितीयः, औत्सर्गिकं प्रामाण्यं बाधकादपोद्यत इत्यत्र दर्शने तस्यैव प्रयोजकत्वात्।
॥ चतुर्थपक्षोक्तदूषणानामसङ्गतत्वप्रतिपादनम्॥
चतुर्थपक्षोक्तदोषोऽप्यनेनैव परिहृतः। नहि वयं प्रमाणादिसत्ताभ्युपगमं कथाफलनिष्पत्तिहेतुं ब्रूमः। किन्तु प्रमाणादीन्येव। तेषां च तद्धेतुता नासतामुपपद्यत इति तत्सत्ताऽवश्यमभ्युपगमनीयेति।
॥ व्यवहारक्रियां प्रति प्रमाणादीनां कारणत्वात्, कारणस्य च सत्त्वनियमात् प्रमाणादिसत्ता
अवश्यमभ्युपगन्तव्येत्याशय खण्डनकृता उक्तसमाधानस्य निराकरणम्॥
“स्यादेतत्। नियतवाग्व्यवहारक्रियासमयबन्धेन कथां प्रवर्तयताऽपि व्यवहारसत्ताऽभ्युपगन्तव्या। नहि सत्तामनभ्युपगम्य व्यवहारक्रियाऽभिधातुं शक्या। क्रिया हि निष्पादना। असतः सद्रूपताप्रापणमिति यावत्। प्रमाणैर्व्यवहर्तव्यमिति च नियमबन्धनं प्रमाकरणभावस्य नियमान्तर्भावान्नियतपूर्वसत्त्वरूपं कारणत्वं प्रमाणानामनादाय न पर्यवस्यति। दूषणानां चास्तित्वेन भङ्गावधारणनियमबन्धने साधनाङ्गानां च व्याप्त्यादीनां सत्त्वेन तद्विषयस्य तत्वरूपताव्यवहारनियमनादौ च कण्ठोक्त्यैव तस्यतस्य सत्त्वमङ्गीकृतमिति रिक्तमिदमुच्यते प्रमाणादीनां सत्तामनभ्युपगम्य कथारम्भः शक्यत इति” एवमाशय यदुक्तम्”एभिरपि बाधकैः कथायामारब्धायामभिमतस्य प्रसाधनीयत्वेन पूर्वोक्तबाधाया न निस्तारः स्यात्” इति। तदप्यनेनैव परिहृतम्। कथास्वरूपफलनिष्पत्तये स्वेच्छास्वीकृतस्यैव व्यवहारनियमस्य प्रमाणादिसत्तास्वीकार एव पर्यवसानमिति कथायां प्रवृत्तं स्वव्याघातमप्यचेतयन्तं प्रत्यस्माभिरुच्यमानत्वात्।
॥ कथाया एवासत्त्वाङ्गीकारे चक्रकप्रसङ्गः॥
ननु कथादेः कार्यस्य सत्त्वे कथञ्चित् कारणस्य प्रमाणादेः सत्त्वमङ्गीकरणीयं स्यात्। कार्यस्यैव सत्त्वाभावे किं कारणसत्तयेति चेत्, कुतः प्रमाणात् कथादिसत्ताभावो भवता निश्चितः? श्रुत्यादेरिति चेत्, न। तस्यैवानेकातिप्रसङ्गगहननिविष्टत्वात्। तथाच सिद्धे तत्प्रामाण्ये कथादिकार्यासत्त्वसिद्धिः, ततोऽन्यथासिद्ध्या तर्कस्याऽभासतासिद्धिः, तस्यां च श्रुत्यादिप्रामाण्यसिद्धिरिति चक्रकापत्त्या नैकस्यापि सिद्धिः। असतः कारणत्वं तु सूत्रकृतैव निराकरिष्यत इत्यलं प्रसङ्गेन। (२२२६)
॥ व्यावहारिकसतः साधकत्वभङ्गः॥
स्यादेतदेवम्। यदि “नेह नाना” इत्यादिबलेनाऽत्मातिरिक्तस्य सर्वस्यासत्त्वमभ्युपगच्छामः। नचैवम्। किन्नाम। व्यावहारिकी सत्ताऽभ्युपगम्यत एव। तथाच सर्वान्तःपातिनो व्यवहारसतः प्रमाणादेः साधकत्वसम्भवान्नोक्तप्रसङ्ग इत्यत आह व्यवहारसतश्चेति।
व्यवहारसतश्चापि साधकत्वं तु पूर्ववत्।
चशब्दो हेतौ। अपिशब्दः समुच्चये। तुशब्दोऽवधारणे। व्यवहारसतोऽपि साधकत्वं पूर्वस्यासत इव प्रतिवादिनो न सिद्धमेव यतः, अतो नोक्तप्रसङ्गनिस्तार इति।
अयमर्थः यदि व्यावहारिकं सन्नाम सदेव, तदा मिथ्यात्वप्रतिपादनं व्याहतम्। फिलतं चास्मन्मनोरथद्रुमेण। व्यर्थं च व्यावहारिकपदम्। अथ तदसत्, तदा किमनेनाधिकमाचरितम्? सत्त्वाभावे साधकत्वं न स्यादित्यनिष्टप्रसङ्गस्य तदवस्थत्वादिति।
॥ मायावादिना पारमार्थिकव्यावहारिकप्रातिभासिकभेदेन सत्त्रैविध्याङ्गीकारः॥
ननुच द्विविधं सत् मुख्यम्, अमुख्यं च। तत्र यस्य सर्वप्रकारेण बाधितत्वं नास्ति तन्मुख्यं सत् पारमार्थिकमिति च गीयते। यस्य तु सत्प्रतीतिरेव सत्ता तदमुख्यं सत्। नच ततः सत्ता सिद्ध्यति। तथाहि किं सत्तावगममात्रात् तत्सत्ताऽभ्युपगम्येति मन्यसे, अबाधितात् तदवगमाद् वा? नाऽद्यः, मरुमरीचिकादौ जलरूपतासद्भावाभ्युपगमप्रसङ्गात्। द्वितीयेऽपि वादिप्रतिवादिमध्यस्थमात्रस्य तस्यापि कथाकाल एव बाधितत्वावगमाभावात्, अथवा कस्यचिदपि कालान्तरेऽपि च बाधितत्वबोधविरहात्? नाऽद्यः, अतिप्रसङ्गात्। पुरुषत्रयावगतस्याप्येकक्षणावगतस्य पुरुषान्तरेण तेनापि क्षणान्तरेऽपि बहुलं बाधदर्शनात्। नचासावर्थोऽसत्योऽपि द्वित्रादिपुरुषमात्रपूर्वजाततत्प्रतीत्यनुरोधाद् बाधदर्शने सञ्जातेऽपि तथैव सन्नित्यभ्युपगम्यते। तस्माद् द्वितीयः पक्षः परिशिष्यते। नचासावमुख्ये अस्तीति कुतः पारमार्थ्यप्राप्तिः? नच वाच्यं सत्प्रतीतेरपि प्रतीत्यन्तरमेव सत्तेत्यनवस्थेति। प्रतीतेः पारमार्थिकत्वात्। नहि तस्या बाधोऽस्ति। अस्ति चेत्, सैव प्रतीतिरबाधिता परमार्थसती। नच प्रतीतेः स्वरूपभेदोऽस्तीत्यतो विज्ञानं ब्रह्मैव परमार्थसत्।
अमुख्यं पुनर्द्वेधा मायोपाधिकम्, अविद्योपाधिकं चेति। तत्राऽद्यमम्बरादिकम्। तच्चाब्रह्मज्ञानाद् बाधवैधुर्येण हानादिव्यवहारनिर्वाहकत्वाद् व्यावहारिकमिति गीयते। कतिपयप्रतिपत्तृकतिपयकालतथात्वावगमादेव हि लौकिको व्यवहारः प्रतीयते। द्वितीयं शुक्तिरजतादि। तत्तु प्रतीतिसमयमात्रपरिवर्ति। न पुनर्हानादिहेतुरिति प्रातीतिकमुच्यते। तदेवं सत्त्रैविध्यादम्बरादिकं विश्र्वं सदपि पारमार्थिकत्वाभावान्मिथ्येति युज्यते। व्यावहारिकसत्त्वाच्च तदन्तर्गतस्य प्रमाणादेः कथाङ्गतोपपद्यते। पारमार्थिकप्रातीतिकव्यावृत्त्यर्थत्वेन व्यावहारिकपदं च सम्भवतीति।
॥ सत्त्रैविध्यनिराकरणम्॥
अत्रेदं वक्तव्यम् किं पारमार्थिकसदेव सत्, असच्च बाधकभेदेन द्विविधमिति सत्त्रैविध्यम्, उत सती एवावान्तरभेदेन? आद्ये प्रागुक्तदोषानिस्तारः। नहि सदिति ज्ञानमात्रेणासदर्थक्रियार्हम्। येन तथाविधं प्रमाणादि कथाङ्गतां गच्छेत्। तथात्वे विषमपि पीयूषतयाऽवगतं तदर्थक्रियां कुर्यात्। बाधविलम्बस्त्वप्रयोजकः। अर्थतादवस्थ्यानिवृत्तेः। एवं ज्ञानसत्यताऽपि। शुक्तिरजतादेरपि रजतोचितार्थक्रियाकारित्वप्रसङ्गात्।
यदपि तथैव लौकिको व्यवहारः प्रतीयत इति तदग्रे निराकरिष्यते। (१३१४) अर्थक्रियाऽप्यसतीति चेतरेतराश्रयादिना निरस्तम्। सतोऽर्थक्रियाऽसम्भवादसत्येव कथञ्चित् साऽङ्गीकार्येति चेत्, श्रुतिप्रामाण्यनिश्चयोत्तरकालमेवैतत्। प्राक् तन्निश्चयात् परमार्थसत एवार्थक्रियेति मन्यमानः प्रतिवादी कथं बोधनीयः? अन्योन्याश्रयादिप्रसङ्गादित्युक्तम्। (६३)
द्वितीयं दूषयति सत्त्रैविध्यं चेति।
सत्त्रैविध्यं च मानेन सिद्ध्येत् केनेति पृच्छ्यते
तस्याप्युक्तप्रकारेण नैव सिद्धिः कथञ्चन॥।२१॥
केनेत्यस्य परमार्थसता वा, व्यावहारिकसता वा, प्रातिभासिकसता वा? आद्येऽपि किमात्मेतरेण, उताऽत्मनेत्यर्थः। पृच्छ्यतेऽस्माभिरिति शेषः। यथा मिथ्याभूतस्य साधकत्वं केन सिद्ध्येदिति पृष्टं तथेति चार्थः। व्यावहारिकसतः साधकत्वसिद्धये यदुपन्यस्तं तच्चेति वा। पृच्छाविषयत्वमेव न दोष इत्यत आह तस्यापीति। असतः साधकत्वस्येव तस्य सत्त्रैविध्यस्यापि कथञ्चन विकल्पितपक्षेषु कस्मिंश्चन पक्षे नैव सिद्धिः। कुतः? उक्तप्रकारेणैव। तथाहि न तावत् परमार्थसता आत्मेतरेण, द्वैतापत्तेः। नाप्यात्मनैव, तस्य निर्विशेषस्य साधकतायोगात्। व्यावहारिकप्रातीतिकयोस्तु स्वरूपमेवाद्यापि न सिद्धमिति।
॥ मिथ्यात्वसाधकत्वोभयनिर्वाहाय मायावादिनाऽमुख्यसतः
सदसद्वैलक्षण्यलक्षणानिर्वाच्यत्वाङ्गीकारः, तद्दूषणं च॥
नामुख्यं सत् असत्, नापि सत्। येनोक्तदोषप्रसङ्गः। किन्त्वनिर्वचनीयम्। नच तदपि दुर्वचम्। सदसद्वैलक्षण्यस्यैव तत्त्वात्। तच्चोक्तविधया व्यावहारिकप्रातिभासिकभेदाद् द्विविधम्। तत्र व्यावहारिकस्य प्रपञ्चस्य सदसद्विलक्षणस्य सद्विलक्षणत्वादुपपन्नं श्रुत्यादिना मिथ्यात्वसमर्थनम्। असद्विलक्षणत्वात् तदन्तर्गतस्य प्रमाणादेः साधकत्वं चेति।
स्यादेतदेवम्, कथञ्चिद् यदि विश्वस्य सदसद्विलक्षणत्वं स्यात्। तदेव न सिद्ध्यतीत्याह वैलक्षण्यं सदसतोरिति।
वैलक्षण्यं सदसतोरप्येतेन निषिद्ध्यते।
विश्वस्येति शेषः। सदसतोरिति सम्बन्धमात्रे षष्ठी। तथाच सदसद्भ्यामित्यर्थः। एतेन प्रमाणविकल्पनिरासेन। तथाहि विश्वस्य सदसद्वैलक्षण्यं किं सता प्रमाणेन साध्यते, उतासता, अथ सदसद्विलक्षणेन? नाऽद्यः, वादिनोऽनुपपत्तेः। न द्वितीयतृतीयौ। प्रतिवादिनोऽसम्प्रतिपत्तेरिति।
नन्वत्र सदसद्वैलक्षण्ये साधकत्वं न स्यादिति प्रसङ्गो वाच्यः। नच तत्र व्याप्तिः। मैवम्। साक्षिणि व्याप्त्यवधारणोपपत्तेः। सत्त्वाभावे साधकत्वं न स्यादिति वा प्रसङ्गं वक्ष्यामः। तत्रासत्त्वमुपाधिरिति चेत्, न। तस्य सत्त्वाभावानतिरेकात्। तद्भङ्गस्य च प्रागनिर्वचनीयसिद्धेरशक्यत्वात्।
एतेन सद्विलक्षणत्वान्मिथ्यात्वोपपादनम्, असद्विलक्षणत्वात् साधकत्वं चोपपन्नमिति परास्तम्। सद्वैलक्षण्येऽसत्त्वापत्या साधकत्वाभावस्य, असद्वैलक्षण्ये च सत्त्वापातेन मिथ्यात्वोपपादनासम्भवस्याऽपत्तेः। प्रागनिर्वाच्यसिद्धेर्व्याप्तिद्वयनिरासायोगात्। असद्वैलक्षण्यमात्रेण हानादिव्यवहारोपपत्तौ शुक्तिरजतादावपि तत्प्रसङ्गः। मायाविद्यावैलक्षण्यान्नैवमिति चेत्, न। तस्य निराकरिष्यमाणत्वात्। (४०७) वैलक्षण्यमात्रस्य प्रकृतानुपयोगादिति।
आस्तां वा सत्त्वादिविकल्पनिरासेन दूषणाभिधानम्। प्रमाणमेव प्रपञ्चानिर्वचनीयतायां नोपपद्यते। नहि “नेह नाना” इत्यादिश्रुतिः सदसद्वैलक्षण्यलक्षणानिर्वचनीयतां विश्वस्य वक्ति।
॥ विश्वस्य सदसद्विलक्षणत्वसाधकानुमानस्य प्रतिज्ञांशभङ्गः॥
अथ मन्येत विवादपदं सदसद्विलक्षणम्, ज्ञानबाध्यत्वात्; यदेवं तदेवम्, यथा शुक्तिरजतमित्यनुमानं विश्वस्य सदसद्विलक्षणत्वे मानम्। तद्बलाच्छ्रुतिरपि तत्रैव पर्यवस्यतीति। तदसत्। अनुमानस्याऽभासत्वादित्याशयवान् प्रथमप्राप्तत्वात् प्रतिज्ञां तावन्निराकरोति वैलक्षण्यं सतश्चेति।
वैलक्षण्यं सतश्चापि स्वयं सद् भेदवादिनः।
असतश्चापि विश्वस्य तेनानिष्टं कथं भवेत्॥२२॥
चशब्दाववधारणे। अपिशब्दौ मिथः समुच्चये।
अयमर्थः किमत्र सदसच्छब्दौ भावाभाववाचिनौ, किंवा विद्यमानाविद्यमानवाचिनौ? आद्ये दूषणम् सतो भावात्मकस्य विश्वस्य, असतोऽभावाद् वैलक्षण्यमपि भावाभावभेदवादिनो मते स्वयं सदस्त्येव। एवमसतोऽभावात्मकस्य विश्वस्य सतो भावाद् वैलक्षण्यमपि भेदवादिनः स्वयं सदेव। अतस्तेन साधितेन ममानिष्टं कथं भवेत्? किन्नाम। एवं विभागेन सदसद्वैलक्षण्यसिद्ध्याऽपि प्रतिज्ञातार्थसिद्धेरर्थान्तरता परस्य स्यादिति।
यदि च प्रत्येकं भावाभाववैलक्षण्यं विवक्षितम्, तदा सतो भावस्यापि विश्वस्य सतो भावाद् वैलक्षण्यं भावभेदवादिनो मम स्वयं सदेव। भावान्तरवैलक्षण्यस्याङ्गीकारात्। असतोऽभावादपि वैलक्षण्यं सुतरां भावाभावभेदवादिनः स्वयं सदेव। एवमसतोऽभावस्य विश्वस्य, असतोऽभावाद् वैलक्षण्यमभावभेदवादिनः स्वयं सदेव। अभावान्तरवैलक्षण्याङ्गीकारात्। सतो भावाद् वैलक्षण्यमपि सुतरां स्वयं सदेवेति तेनानिष्टं कथं भवेत्?
भावाभाववैलक्षण्यं नाम तत्त्वानधिकरणत्वं विवक्षितमिति चेत्, तथाऽपि सतो भावस्यापि विश्वस्य, असतोऽभावाद् वैलक्षण्यमभावत्वानधिकरणत्वमपि स्वयं सदेव। असतोऽभावस्य विश्वस्य सतो भावाद् वैलक्षण्यमपि भावत्वानधिकरणत्वमपि मम स्वयं सदेव। भावाभावभेदवादित्वात्। यदिहि भावेऽप्यभावत्वम्, अभावेऽपि भावत्वमङ्गीकुर्यां कुतस्तदा भावाभावभेदवादः? तथाच कथं तेन साध्यमानेनानिष्टं मम भवेत्?
अथ प्रत्येकं भावाभावत्वानधिकरणत्वं विवक्षितमिति मन्येत। तदा सतो भावस्यापि विश्वस्य भावभाववैलक्षण्यं भावभावरूपत्वानधिकरणत्वं मम स्वयं सदेव। तथाऽसतोऽभावस्यापि विश्वस्य उक्तरूपं वैलक्षण्यं स्वयं सदेव। भावाभावभेदवादिनैकैकार्थस्योभयरूपतानङ्गीकारात्। भावे हि भावत्वमेव, नाभावत्वमपि। अभावे चाभावत्वमेव, न भावत्वमपीत्यतस्तेन साधितेनानिष्टं मम कथं भवेत्?
अथैकैकस्य वस्तुनो भावत्वानधिकरणत्वम्, अभावत्वानधिकरणत्वं च साध्यतया विवक्षितमिति मन्वीत। तथाऽपि सतो भावस्यापि विश्वस्यासतोऽभावाद् वैलक्षण्यमभावत्वानधिकरणत्वं मम सदेव। एवमसतोऽभावस्यापि विश्वस्य सतो भावाद् वैलक्षण्यं भावत्वानधिकरणत्वं स्वयं सदेव। भावाभावभेदवादित्वात्। अतः कथं मम तेनानिष्टं भवेत्? अंशे सिद्धार्थतया परस्य निग्रहात्। उभयसाधनाददोष इति चेत्, न। असिद्धसन्निधानेऽपि सिद्धस्य तत्त्वानपायात्। विशिष्टसाधनान्नैवमिति चेत्, न। तथाऽपि वैयर्थ्यानिस्तारात्।
अथ भावाभिमते भावत्वानधिकरणत्वम्, अभावाभिमते चाभावत्वानधिकरणत्वं साध्यते। अतो नोक्तदोष इति चेत्, न। सतो भावस्यापि विश्वस्य सतो वैलक्षण्यं भावत्वानधिकरणत्वं मम स्वयं सदेव। कथं भावत्वभेदवादिनो नैकमेव भावत्वं सर्वभावेष्वनुगतम्? किन्नाम। प्रतिभावं भावत्वानि भिद्यन्ते। प्रतिपादयिष्यते चैतत्। (६२४,६२६) तथाच भावोऽपि भावत्वान्तरानाधरो भविष्यति। एवमसतोऽभावरूपस्यापि विश्वस्यासतो वैलक्षण्यमभावत्वानधिकरणत्वं मम स्वयं सदेव। कथम्? अभावत्वभेदवादिनाऽभावेऽप्यभावत्वान्तराभावस्वीकारात्। तथाच तेनानिष्टं कथं भवेत्? परस्यैव सिद्धार्थतानिस्तारात्।
अथ भावाभावाभिमतयोः सर्वथा भावाभावत्वे न स्त इत्यर्थो विवक्षितः, तथापि सत एव भावस्यैवासतो वैलक्षण्यमभावत्वानधिकरणत्वं स्वयं सदेव नियतं भवत्येव। एवमसत एवाभावस्यैव सतो वैलक्षण्यं भावत्वानधिकरणत्वमपि स्वयं सदेव। यतस्तस्माद् विश्वस्य तेन साधितेन भेदवादिनोऽनिष्टं कथं भवेत्?
इदमुक्तं भवति यदि प्रागभावादिकं पक्षीकृत्याभावत्वानधिकरणमिति साध्यते, तदा तस्य भावत्वं प्रतिज्ञातं स्यात्। भावस्यैवाभावत्वानधिकरणत्वनियमात्। द्वौ नञौ हि प्रकृतमर्थं सातिशयं गमयतः। एवं वियदादिकं पक्षीकृत्य भावत्वानधिकरणत्वे साध्यमाने तस्याभावत्वं प्रतिज्ञातं स्यात्। अभावस्यैव भावत्वानधिकरणत्वनियमात्। भावनिषेध एव ह्यभावः। तथाच विश्वस्य भावाभावविभागस्य च परेणाभ्युपगतत्वान्न भावाभावभेदवादिनो ममानिष्टं किञ्चित्। किन्तु भावाभावव्यतिकरमात्रम्। तत्साधनं च प्रकृतानुपयुक्तमिति।
भावाभावाभिमतयोरभावभावत्वानधिकरणत्वे वादिप्रतिवादिसम्मते भावाभावत्वानधिकरणत्वमप्यधिकं साध्यते। अतो नोक्तदोष इति चेत्, न। यतः सतो भावस्यैव विश्वस्य वियदादेरसतो वैलक्षण्यम्, अभावत्वानधिकरणत्वं स्वयं सदेव, प्रमितमेव। यतश्चासतोऽभावस्यैव विश्वस्य प्रागभावादेः सतो वैलक्षण्यं भावत्वानधिकरणत्वं स्वयं सदेव। अतो भेदवादिनस्तेन विपरीतेन प्रतिज्ञातेन अनिष्टं कथं भवेत्? प्रतिज्ञातार्थसिद्धौ खल्वनिष्टं भवेत्। नहि प्रमाणबाधितोऽसौ सिद्ध्यति। व्यावहारिकभावत्वाभावत्वगोचरं प्रमाणं तत्वविषयेणानुमानेनैव बाध्यत इति चेत्, न। यतोऽस्माकं तावद् भावाभावत्वविषयं प्रमाणं तत्वगोचरमेव। अन्यथा चक्रकादिप्रसङ्गात्, अतिप्रसङ्गाच्चेति।
॥ सदसच्छब्दयोः विद्यमानाविद्यमानार्थकत्वपक्षदूषणम्॥
द्वितीयेऽप्येतदेवोत्तरम्। विश्वस्य सतः सत्याद् वैलक्षण्यमपि मम स्वयं सम्मतमेव। तथाऽसतोऽविद्यमानादपि वैलक्षण्यं स्वयमेव। अतस्तेन साधितेन ममानिष्टं कथं भवेत्?
भवतु विश्वस्यासतः शशविषाणादेर्वैलक्षण्यं स्वमतम्। सतो वैलक्षण्यं तु कथम्? सत्त्वाङ्गीकारादिति चेन्मैवम्। सतो विद्यमानस्याप्यसतो भेदं वदतो मम यथा विश्वस्यासतो वैलक्षण्यं स्वयमेव। तथा सतोऽपि विश्वस्य सतो वैलक्षण्यं सतां भेदवादिनः स्वयमेव। सदन्तरवैलक्षण्यात्।
सत्त्वासत्त्वानधिकरणत्वं सदसद्विलक्षणत्वमिति चेत्, तदाऽपि सतो विश्वस्यासतो वैलक्षण्यं सदसद्भेदवादिनः स्वयं सदेव। अतस्तेन साधितेन ममानिष्टं कथं भवेत्? परस्यैवांशतः सिद्धार्थता भवेत्। तर्हि सत्त्वानाधारत्वमेव साध्यत इति चेत्, न। असत एव हि सतो वैलक्षण्यं सत्त्वानधिकरणत्वं भेदवादिनो मम स्वयं सदेव नियमेन भवति। तथाच विश्वस्य तेन सत्त्वानधिकरणत्वेन साधितेनासत्त्वापत्त्या परस्यैवानिष्टं भवेत्। अनिष्टप्रसङ्गेन परं निगृहीतवतो ममानिष्टं कथं भवेत्?
अथासत्त्वानधिकरणत्वे वादिप्रतिवादिसिद्धे सत्त्वानधिकरणत्वमप्यधिकं साध्यत इति चेत्, न। अनिष्टानिस्तारात्। किञ्च न सत्त्वं नामैकमनुगतम्, किन्तु प्रतिवस्तु सत्त्वानि भिद्यन्ते। तत्र वियदादेरसद्वैलक्षण्ये सति सत्त्वानधिकरणत्वं साध्यमानं किमेकसत्त्वानधिकरणत्वम्, उतानेकसत्त्वानधिकरणत्वम्, अथ सर्वसत्त्वानधिकरणत्वम्, किंवाऽविशेषितसत्त्वानधिकरणत्वम्, अथवा सर्वथा सत्त्वानधिकरणत्वं विवक्षितम्? नाऽद्यः, विश्वस्यासतोऽपि वैलक्षण्यं तावन्मम स्वयमेव सतोऽपि वैलक्षण्यं सत्त्वानधिकरणत्वमपि स्वयमेव। कथम्? सत्त्वभेदवादिनो मम सतोऽपि सत्त्वान्तरानधिकरणत्वाङ्गीकारात्। तथाच सिद्धेन तेन साध्यमानेन ममानिष्टं कथं भवेत्? एवमेव चतुर्थनिराकरणमपि व्याख्येयम्।
न द्वितीयतृतीयौ, विश्वस्यासतो वैलक्षण्यमसत्त्वानधिकरणत्वं तावन्मम स्वयमेव। सतो वैलक्षण्यमनेकसत्त्वानधिकरणत्वम्। सर्वसत्त्वानधिकरणत्वमपि स्वयं सदेव। कथम्? भेदवादिनैकैकस्यार्थस्य अनेकसर्वसत्त्वास्वीकारात्। स्वीकारे च भेदभङ्गः स्यात्। ततश्च तेनानिष्टं कथं भवेत्?
न पञ्चमः, यतः सत एवासतो वैलक्षण्यं स्वयं सदेव, नियतमेवास्ति। यतश्चासत एव सतो वैलक्षण्यमपि नियतमेव, अतस्तेन साध्यमानेन विश्वस्य सदसत्त्वापत्त्या भेदवादिनः कथमनिष्टं भवेत्?
मया ह्येकस्यैव सदसत्त्वमङ्गीकृतम्। स्वोपाधौ प्रतिषेधाप्रतियोगित्वात् परोपाधौ च तत्प्रतियोगित्वात्। द्वयोरपि सर्वथा प्रतिषेधात् कथं सदसत्त्वप्रसङ्ग इति चेत्, तर्ह्यसत एव सतो वैलक्षण्यं स्वयं सत् नियतमेव। अतः सद्वैलक्षण्यमुक्त्वा पुनरसतोऽपि वैलक्षण्येन व्याहतेन प्रतिज्ञातेन भेदवादिनः कथमनिष्टं भवेत्? एवं सत एवासतोऽपि वैलक्षण्यं नियतमित्यसद्वैलक्षण्यमुक्त्वा पुनर्विश्वस्य सद्वैलक्षण्यप्रतिज्ञा व्याहता द्रष्टव्या। नह्यनिर्वाच्यसिद्धेः प्रागयं विप्रतिषेधो निवारयितुं शक्यः। अस्मादेव हेतोस्तत्सिद्धिरिति चेत्, तर्हि माता वन्ध्येति प्रतिज्ञा कुतो विप्रतिषिद्धा? वक्ष्यमाणहेतुनैव प्रतिज्ञातार्थसिद्धेस्तत्रापि सुवचत्वात्। “सम्भावितः प्रतिज्ञाया अर्थः साध्येत हेतुना” इति न्यायात् तत्र हेत्वाकाङ्क्षैव नास्तीति चेत्, समम्।
किञ्च सत एव विश्वस्यासतो वैलक्षण्यं स्वयं सदेव, साक्षिप्रमितमस्ति। अतस्तेन बाधितेन सर्वथा सत्त्वानधिकरणत्वेन प्रतिज्ञातेन भेदवादिनः कथमनिष्टं भवेत्? अमुख्यसत्त्वावेदकं प्रमाणं तदिति चेत्, मम तावन्मुख्यमेव तत् सत्यमित्युक्तम्। परकीयप्रमाणतर्काणामद्यापि गहने निविष्टत्वादिति।
केचित् ते तवानिष्टं कथं न भवेदिति व्याचक्षते। तत्र “न पादादौ” इति प्रतिषेधस्य “नञा निर्दिष्टमनित्यम्” इति समाधानमवधेयम्।
द्वितीये दूषणान्तरमाह यद्युच्यत इति।
यद्युच्यतेऽपि सर्वस्मादिति सद्भेदसंस्थितिः।
अपिशब्दो दूषणसमुच्चये। सर्वस्मादपीत्यभिविधौ वा। यदीति श्रवणात् तर्हीति ग्राह्यम्। सर्वशब्दोऽनेकार्थः। यद्यनेकस्मात् सतो वैलक्षण्यं अनेकसत्त्वानधिकरणत्वं विश्वस्य साध्यमित्युच्यते, तर्हि सतां भेदसंस्थितिः, ततश्चापसिद्धान्तः।
इदमुक्तं भवति विश्वमनेकसत्तानधिकरणमिति प्रतिजानताऽनेकसत्त्वान्यङ्गीक्रियन्ते, नवा? द्वितीयेऽनेकविशेषणवैयर्थ्यम्। आद्येऽप्येकस्मिन्नेवार्थेऽनेकानि सत्त्वानि, उताऽधारभेदेन? नाऽद्यः, वैयर्थ्यात्। द्वितीये त्विदमुपतिष्ठते सद्भेदसंस्थितिरिति। अनेकसत्त्वाधिकरणताप्रतिषेधसामर्थ्यादेकैकसत्त्वस्वीकारापत्तेरिति वा।
तृतीयस्य वेदं दूषणान्तरम्। यदि सर्वस्मात् सतो वैलक्षण्यं सर्वसत्त्वानधिकरणत्वं विश्वस्य साध्यतयोच्यते, तर्हि सद्भेदसंस्थितिः। नह्यनेकसदनङ्गीकारे सर्वशब्दस्य प्रयोजनमस्ति। सन्त्येव अनेकानि सन्ति पारमार्थिकं त्वेकमेवेति चेत्, न। तत्सिद्ध्यर्थमेवाद्यापि भवता प्रयतनात्। तदनधिकरणत्वसाधनेंऽशेऽपसिद्धान्तात्।
चतुर्थे दूषणान्तरमाह सन्मात्रत्वमिति।
सन्मात्रत्वं ब्रह्मणोऽपि तस्मात् तदपि नो भवेत्॥२३॥
अविवक्षितविशेषं सत्त्वं यस्माद् ब्रह्मणोऽप्यस्ति। तस्मात् कारणात् तस्मात् सतो ब्रह्मणस्तद्वैलक्षण्यं तत्सत्त्वानधिकरणत्वमपि विश्वस्य नोऽस्माकं मतं भवेत्। तथाच सिद्धत्वात् तदपि साध्यं नो भवेत्। अविवक्षितविशेषसत्त्वानधिकरणत्वे साध्ये ब्रह्मगतसत्त्वानधिकरणतयाऽपि प्रतिज्ञातार्थोपपत्तेरर्थान्तरतेति।
अथवा किमिदं सत्त्वं नाम? यदनधिकरणत्वं विश्वस्य साध्यते। किं सामान्यसत्त्वम्, उत स्वरूपसत्त्वम्? आद्यं दूषयति यद्युच्यत इति। सर्वस्मात् सर्वार्थानुगतात् सामान्याद् वैलक्षण्यं तदनाधारत्वमिति यावत्। साध्यतया यद्युच्यते तदा सद्भेदसंस्थितिः। यदि सत्तैव नास्ति, तदा तदनधिकरणत्वप्रतिज्ञा व्यर्था स्यात्। नेदं शशविषाणाधिकरणमितिवद् विप्रतिपत्तेरेवानुदयात्। सत्तासामान्याङ्गीकारे च सद्भेदो दुर्वार एव। नह्येकाश्रयं सामान्यमस्ति।
सन्ति सत्ताधिकरणानि सन्तीति चेत्, तर्हि कानीति वक्तव्यानि। द्रव्यादीनीति चेत्, कथन्तर्हि तेषामेव तदनधिकरणत्वसाधनम्? व्यवहारतः सर्वमस्ति परमार्थतस्तु नेति चेत्, न। उक्तोत्तरत्वात्। एतच्च परमतेनोत्तरमुक्तं वेदितव्यम्। स्वमतेन तु सिद्धसाधनत्वं द्रष्टव्यम्। द्रव्याद्यतिरिक्तानुगतसत्त्वसामान्यस्यैवानङ्गीकारात्।
द्वितीयं दूषयति सन्मात्रत्वमिति। सत्तानपेक्षं सत्त्वं सन्मात्रत्वम्। स्वरूपसत्त्वमिति यावत्। तद् ब्रह्मणोऽप्यस्ति यतस्तस्मात् कारणात् तस्माद् ब्रह्मणस्तद् वैलक्षण्यमब्रह्मत्वमपि विश्वस्य नो भवेदिति।
अथवा सामान्यसत्तापक्षे दोषान्तरमनेनोच्यते। तथाहि सत्तासामान्यविधुरस्यापि ब्रह्मणः सन्मात्रत्वं स्वरूपसत्त्वं तावदस्ति। न पुनः सत्त्ववैधुर्यादसदनिर्वाच्यं वा ब्रह्म। तस्मात् सत्तावैधुर्यस्य असत्त्वाद्यहेतुत्वात् तत्सत्तानधिकरणत्वमपि विश्वस्य नो भवेदिति।
एतेन ब्रह्मस्वरूपं सत्त्वमिति पक्षोऽपि निरस्तः। अर्थक्रियाकारित्वं ज्ञानाबाध्यत्वं वा सत्त्वमिति पक्षद्वयं स्फुटदोषत्वान्न दूषितम्। अर्थक्रियावैधुर्यसाधने हि बाधः स्फुट एव। परमार्थतो नास्तीत्यप्युक्तोत्तरम्। सत्यस्य नार्थक्रियेति वदता मिथ्याभूतस्यैवार्थक्रियाऽङ्गीकृतेति सिद्धान्तविरोधश्च।
अर्थक्रियाविधुरस्यापि ब्रह्मणः सत्त्वात् तद्वैधुर्यं नासत्त्वादिहेतुः। अर्थक्रियानधिकरणतामात्रसाधनं प्रकृतानुपयुक्तं तद्विरुद्धं च। ज्ञानाबाध्यत्ववैधुर्यं च तद्बाध्यत्वमेव। तच्च हेत्वर्थान्न भिद्यत इति स्फुटमेव। हेत्वन्तराभिधानेऽपि वक्ष्यमाणन्यायेन बाधसिद्धार्थताद्यापत्तिः स्फुटैव।
यदत्रोक्तम् त्वयाऽपि द्वे तत्वे सदसदिति तत्वं व्यवस्थापयता यदेव सत्त्वेन व्यवस्थापितं तस्यैव मयाऽप्यङ्गीकारान्न सच्छब्दार्थानिरुक्तिरिति। तदतीव मन्दम्। मया हि क्वचित् सदिति भावो व्यवह्रियते। क्वचिच्च प्रतिपन्नोपाधौ निषेधाप्रतियोगि। क्वापि मूर्तमित्यादि। तत् सर्वं च निरस्तमिति।
॥ विश्वस्य सदसद्विलक्षणत्वसाधकानुमाने ज्ञानबाध्यत्वरूपहेतुनिरासः॥
एवं प्रतिज्ञां निराकृत्य हेतुमप्यपाकरोति ज्ञानबाध्यत्वमिति।
ज्ञानबाध्यत्वमपि तु न सिद्धं प्रतिवादिनः।
न केवलं प्रतिज्ञा दुष्टा। किन्नाम। हेतुभूतं ज्ञानबाध्यत्वमपीत्यर्थः। तुशब्दः सिद्धान्त्यभिमताज्ज्ञानबाध्यत्वाद् व्यवच्छिनत्ति। ज्ञानबाध्यत्वं हि ज्ञाननिवर्त्यत्वं वा, प्रतिपन्नोपाधौ निषेधप्रतियोगित्वं वा हेतुत्वेन परस्याभिमतम्। नच प्रपञ्चे तत् प्रतिवादिनो मम सिद्धम्। अतोऽन्यतरासिद्धो हेतुरिति।
नन्वीश्वरज्ञानेन प्रपञ्चनिवृत्तिस्त्वयाऽपीष्यत एव। अन्यथा तस्य संहारकर्तृत्वानुपपत्तेः। ज्ञानादिमत एव कर्तृत्वात्। सत्यम्। नैवं ज्ञाननिवर्त्यत्वं परस्याभिप्रेतम्। अपितर्हि? अज्ञानोपादानकस्य समाने विषये विरोधिना ज्ञानेनोपादाने निवृत्ते स्वयमेव विलपनम्। यथाऽऽह “अज्ञानस्य स्वकार्येण वर्तमानेन प्रविलीनेन वा सह ज्ञानेन निवृत्तिर्बाधः” इति। नचायं प्रपञ्चेऽस्माकं सम्मतः। किन्तु मुद्गरप्रहारादिना घटस्येवेश्वरस्य ज्ञानेच्छाप्रयत्नव्यापारैर्विनाश एव। स एव हेतुरस्त्विति चेत्, न। तथाविधमपि ज्ञानबाध्यत्वं पक्षैकदेशे प्रकृत्यादौ न सिद्धं प्रतिवादिन इति भागासिद्धत्वात्।
किञ्च सत्यस्यापि ज्ञानविनाश्यत्वमस्तु। नच विपक्षे किञ्चिद् बाधकमस्तीत्यतोऽप्रयोजकत्वात् ज्ञानबाध्यत्वं न सिद्धमपि व्याप्यत्वासिद्धमपीति यावत्। प्रतिवादिनो मतेनेति गुडजिह्विकामात्रम्। बाधकानुपन्यासे वादिनोऽपि व्याप्यत्वासिद्धेरावश्यकत्वात्।
सतो विनाशे चैतन्यस्यापि विनाशप्रसङ्ग इति चेत्, तर्हि विनाशमात्रस्य साध्यप्रयोजकत्वेन ज्ञानबाध्यत्वमसिद्धमपि। व्यर्थविशेषणासिद्धमपि स्यात्। नाश्यत्वमात्रं हेतुः। ज्ञानेति स्वरूपकथनमात्रम्। स चोक्तबाधकसानाथ्येन नाप्रयोजक इति चेत्, न। सत्त्वसाम्येऽपि विनाशकारणसदसद्भावेन विशेषस्योक्तत्वात्।
ननुच “नेह नानाऽस्ति” इति प्रतिपन्नोपाधौ श्रौतनिषेधात्मा बाधः प्रपञ्चेऽस्तीति चेत्, न। श्रुत्यर्थनिर्णयोत्तरकालमेवैतत्। स एव तूपपत्तिविरोधादशक्य इत्युच्यमानत्वात्।
॥ सिद्धान्ते बाध्यत्वनिरुक्तिः॥
अथवा ज्ञानबाध्यत्वमसिद्धं व्याप्तिरहितमपीति योज्यम्। तथाहि किं त्वदभिमतं ज्ञानबाध्यत्वमत्र हेतूक्रियते, किंवाऽस्मदभिमतमिति वाच्यम्। आद्यं चेदुक्तन्यायेन न सिद्धं प्रतिवादिनः। द्वितीये व्याप्तिवैधुर्यमिति। तत् कथमित्यत आह विज्ञातस्येति।
विज्ञातस्यान्यथा सम्यग् विज्ञानं ह्येव तन्मतम्॥२४॥
हि यस्मादन्यथाविज्ञातस्य सम्यग् विज्ञानमेव बाधः, तद्विषयत्वमेव तद्बाध्यत्वं मतमस्माकम्। तच्चाऽत्मनि विपक्षे गतमिति व्याप्तिविकलमिति वाक्यशेषः। सत्योऽप्यात्मा देहाद्यात्मना विज्ञातो वेदान्तजनितसम्यग्विज्ञानवृत्तिविषय इति परेणाप्यङ्गीकार्यम्। अन्यथा अविद्यानिवृत्त्यनुपपत्तेरिति।
॥ विश्वस्य सदसद्विलक्षणत्वसाधकानुमाने दृष्टान्तनिरासः॥
अथवा दृष्टान्तं प्रत्याचष्टे ज्ञानबाध्यत्वमिति। अपिपदेन सदसद्विलक्षणत्वलक्षणं साध्यमनिर्वाच्यत्वं समुच्चिनोति। तुशब्दो ज्ञानबाध्यत्वमभिमताद् व्यवच्छिनत्ति। न सिद्धं शुक्तिरजतादाविति शेषः। शुक्तिरजतादेरनिर्वचनीयत्वं तावत् प्रतिवादिनो ममासिद्धम्। मयाऽत्यन्तासत्त्वेनाङ्गीकृतत्वात्। अत एव ज्ञानबाध्यत्वं मम तत्रासम्मतम्। तद्धि ज्ञाननिवर्त्यत्वं परस्याभिमतम्। नचासतस्तत् सम्भवति। तस्य नित्यनिवृत्तत्वात्। अतः साध्यसाधनविकलोऽयं दृष्टान्ताभासः।
ननु प्रतिपन्नोपाधौ निषेधप्रतियोगित्वं बाध्यत्वमस्त्येव शुक्तिरजतादौ। मैवम्। तथासत्यसत्त्वप्रसङ्गात्। वक्ष्यते चैतत्। (८७९) यदि तर्हि न बाध्यत्वं शुक्तिरजतादेः। बाढम्। ननु सकललोकविरोधादिप्रसङ्गः। मैवम्। त्वदभिमतस्याभावेऽप्यन्यस्य बाध्यत्वस्य तत्र विद्यमानत्वात्। किं तदित्यत आह विज्ञातस्येति। बाध्यत्वमिति प्रकृतप्रकृत्यर्थं बाधं तदिति सामान्येन परामृशति।
॥ बाधस्य लक्षणान्तरकरणे निमित्तकथनम्॥
केचिन्नेदं रजतमिति ह्यध्यस्तवस्त्वभावबोधं बाधमाहुः। अपरे तु शुक्तिरियमिति विरोधिभावान्तरज्ञानम्। तदुभयं प्रत्येकमव्यापकम्। शाब्दादौ द्वयोरपि बाधत्वप्रसिद्धेः। तस्मादुभयानुगतमेतदुच्यते। रजतत्वादिना विज्ञातस्य पुरोवर्तिनः शुक्तित्वादिना विज्ञानं खल्वन्यथाविज्ञातस्य सम्यग् विज्ञानं भवति। एवमसतो रजतस्य सत्त्वादिनाऽवगतस्यासत्त्वादिना विज्ञानमप्यन्यथाविज्ञातस्य सम्यग् विज्ञानं भवत्येव।
॥ बाधलक्षणवाक्ये पदकृत्यविचारः, अतिव्याप्त्यादिदोषनिरासश्च॥
सम्यग् विज्ञानं बाध इत्येवोक्ते सर्वमपि सम्यग् ज्ञानं बाधः प्रसज्येत। नच तथा व्यवहारः। तन्निवृत्त्यर्थमन्यथाविज्ञातस्येत्युक्तम्। अन्यथाविज्ञातस्य ज्ञानमित्येवोक्ते धारावाहिकभ्रमे रजतत्वेनावगतस्य शुक्तिकाशकलस्य पुनर्नागवङ्गत्वादिज्ञानेऽपि प्रसङ्गः। तन्निरासाय सम्यगित्युक्तम्। अन्यथेति तत्स्वरूपापेक्षया। तेन घटस्यैव पटाद्यपेक्षयाऽन्यथा घटत्वेन ज्ञातस्य पुनर्घटत्वेन ज्ञाने प्रसङ्गो निरस्तः। छलप्रसङ्गात्।
तथाऽपि रजतत्वेनावगतस्य शुक्तिकाशकलस्य शुक्लत्वादिज्ञाने प्रसङ्गस्तदवस्थः। एवमेकेन अन्यथा विज्ञातस्य पुरुषान्तरसम्बन्धिनि तस्यैव वा पुरुषस्य कालान्तरभाविन्याजानसिद्धे सम्यग् विज्ञाने प्रसङ्गोऽपीति चेत्, मैवम्। बाधतिः खलु लोडने पठ्यते। तच्च ज्ञानस्यार्थस्य वाऽस्तु। न तावत् ज्ञानस्य। तस्य क्षणिकत्वेन स्वत एव लोडितत्वात्। सम्यग् विज्ञानस्याप्युत्तरज्ञानविनाश्यस्य बाधितत्वव्यवहारप्रसङ्गात्। नाप्यर्थस्य। शुक्तिकाशकलादेस्तादवस्थ्यात्। रजतादेर्नित्यलोडितत्वात्। अतः पूर्वज्ञानप्रसञ्जितस्य अन्यथाकारस्य लोडनमिवेति वक्तव्यम्। तथाच सति कोऽतिप्रसङ्गः?
तत् किं वक्तव्यमेतत्? नहि। कथमनुच्यमानं ज्ञास्यते? “अन्यथा विज्ञातस्य” इति वचनसामर्थ्यात्। अन्यथा सम्यग् विज्ञानमित्येवावक्ष्यत्। किमनेनेति। तद्विषयत्वं बाध्यत्वमिति शेषः।
॥ सदसद्विलक्षणत्वरूपानिर्वचनीयलक्षणभङ्गः॥
अथवाऽनिर्वचनीयममुख्यं सदित्युक्तम्। तत्र किमिदमनिर्वचनीयत्वम्? किं निरुक्तिविरहः, किंवा निरुक्तिनिमित्तविरहः? नाऽद्यः, अनिर्वचनीयमित्यादिनिरुक्तेः सत्त्वेनासम्भवित्वात्। द्वितीयेऽपि निरुक्तिनिमित्तं ज्ञानमर्थो वा स्यात्? नाऽद्यः, ज्ञानस्योभयवादिसिद्धिसद्भावात्। न द्वितीयः, यथाप्रतिभासमर्थस्यालौकिकस्य रजतादेर्मायावादिनाऽभ्युपगतत्वादित्याशय परेणानिर्वचनीयस्य लक्षणद्वयमभिहितम्। सदसद्विलक्षणत्वमनिर्वचनीयत्वं ज्ञानबाध्यत्वं चेति।
तत्राऽद्यं तावन्निराकरोति वैलक्षण्यं सतश्चेति। व्याख्यानानि तु पूर्ववदेव। तत्र यावत्सु पक्षेषु सिद्धार्थत्वपर्यवसानं तावत्स्वनिर्वचनीयत्वस्य सत्त्वाविरोधित्वेन न सन् प्रपञ्चः किन्त्वनिर्वचनीय इत्यारम्भासङ्गतिर्दोषोऽवगन्तव्यः। यत्र पुनर्बाधादिपर्यवसानं तत्राव्याप्तिरवगन्तव्या।
अथवाऽनिर्वचनीयत्वेन वियदादिकं शुक्तिरजतादिकं च परस्याभिमतम्। तत्र सत एव सत्त्वेन प्रमितस्यैव वियदादेर्विश्वस्यासद्विलक्षणत्वमेव स्वयं सत्। एवमसत एवासत्त्वेन प्रमितस्यैव शुक्तिरजतादेर्विश्वस्य सर्वस्याप्यारोपितस्य सद्विलक्षणत्वमेव स्वयं सत्। वियदादावसद्विलक्षणत्वमेवास्ति। सद्वैलक्षण्यं तु प्रमाणबाधितम्। तथा शुक्तिरजतादौ सद्विलक्षणत्वमेवास्ति। असद्वैलक्षण्यं तु प्रमाणविरुद्धम्। अतोऽसम्भविना तेन लक्षणेनोक्तेन कथं तेऽनिष्टं निग्रहस्थानं न भवेदित्यादियोजना द्रष्टव्या।
भेदवादिन इत्यनेन मायावादिनो वियदादौ सद्वैलक्षण्याङ्गीकारः शुक्तिरजतादौ चासद्विलक्षणत्वाभ्युपगतिराग्रहमात्रमूलैवेत्यभिप्रैति। यद्युच्यत इत्यत्राप्युक्तरीत्याऽसम्भवित्वादिकं ज्ञातव्यम्। सन्मात्रत्वमित्यनेनातिव्याप्तिरुच्यते। तथाहि ब्रह्मणोऽपि सन्मात्रत्वं सत्त्वानधिकरणत्वमिति यावत्। मायावादिनाऽभ्युपगतमिति शेषः, निर्धर्मकत्वाङ्गीकारात्। असत्वानधिकरणत्वं तु निश्चितमेव। तस्मात् तदपि ब्रह्मापि सन्नो भवेत्, किन्त्वनिर्वाच्यं प्रसज्येतेति।
सत्त्वेनासत्त्वेन च विचारासहत्वमनिर्वचनीयत्वम्, न पुनः सत्त्वासत्त्वधर्मानधिकरणत्वम्, ब्रह्म तु सत्त्वेन विचारसहं कथमनिर्वचनीयं स्यादिति चेत्, न। सत्त्वेनेति त्वप्रत्ययार्थस्यानभ्युपगमात्।
किञ्च यो वियदादौ विचारः स ब्रह्मण्यपि समान इति कथं न तस्यानिर्वचनीयत्वम्? यथोक्तम् “सर्ववैलक्षण्याङ्गीकारात्” इत्यादि। निराकरिष्यते चासौ दुर्विचारस्तत्रतत्रेति।
॥ ज्ञानबाध्यत्वरूपानिर्वचनीयलक्षणभङ्गः॥
द्वितीयमपि लक्षणं निराकरोति ज्ञानबाध्यत्वमिति। यदि ज्ञानबाध्यत्वं नामोक्तविधया ज्ञाननिवर्त्यत्वम्, तदा वियदादौ शुक्तिरजतादौ च न सिद्धम्। वियदादेः सत्त्वेन शुक्तिरजतादेश्चासत्त्वेन अविद्योपादानकत्वाभावात्। ततश्चासम्भवित्वं लक्षणदोषः। (४७,४९,५२,५८,४०७,४१०,४१७)
यदि पुनर्ज्ञानविनाश्यत्वमात्रम्। तथाऽपि वियदादौ नित्ये नित्यत्वादेव शुक्तिरजतादौ चासत्वान्न सिद्धमित्यव्याप्तिः। यदिच प्रतिपन्नोपाधौ निषेधप्रतियोगित्वम्, तदपि वियदादौ न सिद्धमित्यव्याप्तिरेव। उपपत्तयस्तूक्ता वक्ष्यमाणाश्चानुसन्धेयाः।
ननु भवताऽपि बाध्यत्वं किमप्यङ्गीकरणीयमेव। पदस्य निरर्थकत्वायोगात्। तदेवास्माकमनिर्वचनीयलक्षणं भवत्वित्यत आह प्रतिवादिनो विज्ञातस्येति। प्रतिवादिनो मम मतमिति सम्बन्धः। तच्चाऽत्मन्यनिर्वचनीयेऽप्यस्तीत्यतिव्याप्तमिति शेषः।
॥ अख्यातिअन्यथाख्यातिआत्मख्यातिअसत्ख्यातिअनर्वचनीयख्याति
रूपपञ्चाख्यातिवादनिराकरणम॥
अत्रान्यथाविज्ञानमेव भ्रान्तिः तत्प्रसञ्जितान्यथाकारलोडनं सम्यग् विज्ञानमेव बाध इत्यवधारयता मतान्तराणि निरस्तानि वेदितव्यानि। हिशब्देन तत्र प्रमाणप्रसिद्धिं सूचयति।
॥ अख्यातिवादिना प्रभाकरेण परिणामवादिभास्करोक्तान्यथाख्यातिलक्षणनिरासः॥
इह खलु केचिद् यथार्थमेव सर्वविज्ञानमिति मन्यमाना नान्यथाख्यातिं सहन्ते। तथाहि केयमन्यथाख्यातिर्नाम? यदि तावदन्यथापरिणते वस्तुनि ख्यातिरन्यथाख्यातिः, तदा घटादिप्रत्ययाः सर्वेऽप्यन्यथाख्यातित्वाद् विभ्रमाः प्रसज्येरन्।
किञ्च शुक्तिकायाः रजताकारपरिणामः किं सकारणः, उताकारणः? न तावदकारणः। कादाचित्कत्वानुपपत्तेः। आद्ये कारणं वाच्यम्। करणदोष इति चेत्, न। तस्य करणसम्बन्धिनः शुक्तिकापरिणामहेतुत्वानुपपत्तेः। अन्यथा तदैव सकलार्थानां रजतरूपपरिणामप्रसङ्गात्।
दुष्टकरणसंसर्गो हेतुरिति चेत्, तथाऽपि किं शुक्तित्वापगमेन रजतरूपपरिणामः, किंवा तदनपगमेन? आद्ये पुरुषान्तरेणापि तदा शुक्तित्वं न प्रत्येतव्यम्। द्वितीये भ्रान्तेनापि तत् प्रत्येतव्यम्। किञ्च शुक्तित्वापगमे बाधेऽपि न तद् भायात्।
अथ पुनः शुक्त्याकारेण रजतं परिणतमिति चेत्, न। करणदोषस्य कारणस्याभावात्। बाधोऽप्येवं सति भ्रमः स्यात्। अपिचैतत् समस्तप्रतिपत्तृसाधारणमपि कुतो न भवेत्? यत्करणपरिणतं तेनैव गृह्यत इति चेत्, न। घटादेरपि कुलालादिमात्रवेद्यतापातात्। सुखादिवदिति चेत्, न। बाह्यान्तरत्वेन विशेषात्। अन्यथोक्तातिप्रसङ्गानिस्तारात्।
किञ्च दोषवशाद् रजताकारेण परिणता चेच्छुक्तिः, तदा दोषापगमेऽपि तथैव कथं नावतिष्ठते। नहि निमित्तकारणनाशात् कार्यनाशो दृष्टः। कमलकुमलविकासनिमित्तसावित्रतेजोऽपगमस्य विकासनिवृत्तिहेतुता दृष्टेति चेन्मैवम्। दलविभागो हि विकासो नाम। स च क्षणिकत्वात् सत्येव सावित्रतेजसि निवृत्तः। संयोगप्रध्वंसस्तु न कदाऽपि निवर्तते। पुनः संयोगलक्षणो मुकुलीभावस्तु शीतादिनोदनजन्य एव। स्थायित्वेऽपि विभागस्यान्यदेव तन्नाशे निमित्तमिति यत्किञ्चिदेतत्। परत्वादिवत् स्यादिति चेत्, न। विप्रतिपत्तेः।
किञ्चोत्पन्नं चेद् रजतं विनष्टम्, तदा तथैव प्रतीतिः स्यात्। न पुनर्नेदं रजतमिति बाधबुद्धिः। एतेन दुष्टकरणजन्याद् विज्ञानाद् रजतजन्मेत्यपि परास्तम्। का चैवंसति दोषवाचोयुक्तिः? नहि मृदो घटाकारपरिणामस्य निमित्तं दण्डचक्रादिकं दोषत्वेन मन्यन्ते।
किञ्च यस्याः प्रतीतेस्तदालम्बनं तत एव तज्जन्म, किंवा प्रतीत्यन्तरात्? नाऽद्यः, परस्पराश्रयप्रसङ्गात्। उत्पन्ने हि रजते तदालम्बनायाः प्रतीतेर्जन्म, तस्यां जातायां रजतोत्पत्तिरिति। न खलु निरालम्बना प्रतीतिरुत्पद्यते।
द्वितीयेऽपि किं तत् प्रतीत्यन्तरं शुक्तिकालम्बनम्, उत शुक्तिकारजतान्तरालम्बनम्, अथवाऽर्थान्तरालम्बनम्? नाऽद्यः, सर्वत्र शुक्तिप्रतीत्यनन्तरं रजतोत्पादप्रसङ्गात्। शुक्तिरजतप्रतीतेः प्राक् शुक्तिरिति प्रतीतिनियमाभावाच्च। दुष्टकरणालोचितशुक्तिसाधारणाकारप्रतीते रजतजन्मेति चेत्, न। साधारणाकारमात्रदर्शनानन्तरं रजतप्रतीतिनियमाभावात्। कारणवैकल्यं तत्र कल्प्यत इति चेत्, स्यादेतदेवम्। यदि रजतजन्म प्रमितं स्यात्। प्रतीतिं तु प्रकारान्तरेणोपपादयिष्यामः। न द्वितीयः, पूर्वरजतस्यापि तदेव कारणमिति रजतप्रतीतिप्रवाहविच्छेदप्रसङ्गात्। न तृतीयः, अतिप्रसङ्गात्। तदेवं भ्रान्तिबाधयोरनुपपत्तेर्न परिणामपक्षो युक्तः।
॥ प्रभाकरेण नैयायिकोक्तान्यथाख्यातिलक्षणनिरासः॥
नापि वस्तुनो वस्त्वन्तरात्मनाऽवभासोऽन्यथाख्यातिरिति युक्तम्। तथाहि किं वस्तुनो वस्त्वन्तरात्मता सती, उतासती? आद्ये न भ्रान्तिर्नापि बाधः। सर्वेषां च सर्वं सर्वात्मना प्रतीयेत। नहि दोषः करणसंस्कारः। तथासत्यदुष्टकरणेन न किञ्चिदुपलभ्येत। किञ्चैवंसति रजतसंवित्समीचीना शुक्तिरेवेयमिति चासमीचीनेत्यापद्येत। न द्वितीयः, असतः प्रतीत्यनुपपत्तेः। उपपत्तौ वा किं रजतस्यापि वस्तुत्वग्रहणेन?
॥ ताकिकैकदेशिविज्ञानवाद्युक्तान्यथाख्यातिलक्षणनिरासः॥
एतेनासम्बद्धविशेषणविशिष्टप्रतीतिरन्यथाख्यातिरिति निरस्तम्। असतो विशेषणसम्बन्धस्य प्रतीत्यनुपपत्तेः। उपपत्तौ वा किमसत्ख्यातिवादिभिरपराद्धम्?
अथ ब्रूषेऽन्याकारं ज्ञानमन्यथाख्यातिरिति। तदसत्। समीचीनज्ञानस्याप्यान्तरबाह्यत्वादिनाऽर्थविलक्षणाकारत्वेन विभ्रमत्वापत्तेः।
॥ नैयायिकसिद्धान्तिसाधारणान्यथाख्यातिलक्षणदूषणम्॥
अन्याकारोल्लेखिज्ञानमन्यालम्बनमन्यथाख्यातिरिति तु विरुद्धम्। तथाहि न तावत् सदसद्भावमात्रेणाऽलम्बनं सद्भावमात्रस्य सर्ववस्तुप्रत्ययसाधारण्येन सर्वप्रत्ययानां सर्वाथाऽलम्बनत्वापत्तेः। सर्वसर्वज्ञता चैवंसति स्यात्। अतीतादिविषयस्य निरालम्बनतापातश्च।
एतेन पुरोदेशे सद्भावेनाऽलम्बनत्वमपि प्रत्युक्तम्। नच कारणत्वेनाऽलम्बनम्। रूपादिज्ञानस्य चक्षुराद्यपि कारणमिति तदालम्बनत्वप्रसङ्गात्। अतीतानागतविषयत्वं च ज्ञानस्य न स्यात्। अतीतानागतयोरसत्त्वेन कारणत्वानुपपत्तेः।
॥ विषयत्वलक्षणदूषणम्॥
एतेन विषयतया कारणत्वमित्यपि निरस्तम्। आत्माश्रयत्वं चैवंसति स्यात्। विषयत्वस्यैव निरूप्यमाणत्वात्। किञ्चैवं विषयत्वमित्येवास्तु। किं कारणतया व्यर्थयाऽनर्थजनन्या?
किं चेदं विषयत्वम्? येन यस्यातिशय उत्पद्यते स तस्य विषय इति चेत्, अतिशयो हि ज्ञातता वा स्यात्, व्यवहारो वा? नाऽद्यः, अनभ्युपगमात्। अभ्युपगमेऽप्यतीतादिज्ञानस्य निर्विषयत्वापातात्। नह्यसति धर्मिणि धर्मोत्पादो युज्यते। न द्वितीयः, अतदर्थिनो व्यवहारानुत्पत्तावविषयत्वापत्तेः। व्याघ्र्चोरादिज्ञानानन्तरमादीयमानस्य दण्डादेरपि तद्विषयत्वप्रसक्तेश्च। यद् विज्ञानं यदाकारं तत् तदालम्बनमिति तु तथागतमतमनुधावति।
॥ सिद्धान्त्यभिमतविषयत्वलक्षणदूषणम्॥
यत्सन्निकृष्टेन यज्ज्ञानं जन्यते तत् तद्विषयमित्यपि न। रूपादिज्ञानस्याऽकाशादिविषयतापातात्। नहि रूपादिज्ञानमुत्पादयच्चक्षुराकाशादिना न सन्निकृष्यत इति युज्यते। प्रत्यभिज्ञा च तत्ताऽसन्निकृष्टकरणजन्या न तद्विषया स्यात्। नच वाक्यं वाक्यार्थेन सन्निकृष्यते। येन तज्जनितज्ञानस्य वाक्यार्थो विषयः स्यात्। आकाशादिविषयतैवं चाऽपद्येत। लिङ्गज्ञानाच्चाऽत्मसन्निकृष्टाज्जायमानं लिङ्गिज्ञानमात्मविषयमापद्येत।
॥ प्रभाकरेण विषयत्वलक्षणाभिधानम्, तत्समर्थनं च॥
तस्माद् यज्ज्ञानं यत्प्रतिभासं तदेव तस्याऽलम्बनमिति मन्तव्यम्। तत्र रजतज्ञाने शुक्तिरवभासते, नवेति वक्तव्यम्। अवभासत इति ब्रुवाणः श्र्लाघनीयप्रज्ञो देवानांप्रियः। यदि संविदि बहुमानवान् नेति ब्रूयात्, तदा कथं तच्छुक्तिकालम्बनं स्यात्? किञ्च रजतमवभासते शुक्तिकालम्बनं चेदतिप्रसङ्गः कथं परिहरणीयः?
ननु रजतावभासस्य रजतविषयकत्वे तेन रजतेन भवितव्यम्। कथं न भवितव्यम्? नहि सम्प्रतिपन्नसमीचीनरजतस्वीकारेऽपि निमित्तमस्त्यन्यद् रजतावभासात्। नह्यन्यतररजतप्रतिभासपक्षपाते कारणमस्ति। नास्त्यत्र रजतमित्यपि प्रतिभासोऽस्तीति चेत्, सत्यम्। प्रतिभाससामर्थ्याद् रजताभावोऽप्यङ्गीकृत एव पुरतः। प्रतीत्योर्विरोधः स्यादिति चेत्, न। यथा न विरोधः, तथा वक्ष्यमाणत्वात्।
॥ इन्द्रियाणां अन्यथाख्यातिजनकत्वनिरासः॥
नचान्यथाख्यातिजनने कारणं पश्यामः। नच चक्षुरादिकमेव कारणम्। तस्य समीचीनज्ञानकरणतावधारणात्। न खलु जरामरणविध्वंसहेतुर्जातु सुधा तद्धेतुरपि भवति। कारणैक्ये कार्यभेदस्य आकस्मिकत्वप्रसङ्गात्। नचादृष्टभेदात् कार्यभेदः। तस्य कार्यभेदनिश्चयोत्तरकालं निश्चेयत्वात्। कार्यभेदस्य च विप्रतिपन्नत्वात्।
दोषसहकृतादिन्द्रियादेवान्यथाज्ञानजननमित्यप्यसत्। दोषा हि कारणानामौत्सर्गिककार्यजननसामर्थ्यं निघ्नन्ति। नतु विपरीतकार्यजननसामर्थ्यमादधति। न खलु दुष्टं कुटजबीजं वटं जनयति। किन्नाम। न जनयत्येव कुटजाङ्कुरम्। नच वक्तव्यं दावदहनदग्धवेत्रबीजानां कदलीकाण्डजननसामर्थ्यमुपलब्धमिति। पाकेन द्रव्यान्तरोत्पत्तेस्तेषामबीजत्वात्।
॥ एकस्य ज्ञानस्य विषयव्यभिचारित्वाङ्गीकारे ज्ञानमात्रानाश्र्वासप्रसङ्गः॥
किञ्च प्रदर्शिताकारव्यभिचारे प्रत्ययस्य सर्वत्र व्यभिचारशङ्का दुर्वारा स्यात्। तथाच कथं बाह्यार्थनिह्नवं निराकुर्मः। तथाहि ज्ञानमेव खलु सर्वत्र वस्तुव्यवस्थापकं नान्यत्। तच्चेत् क्वचिद् व्यभिचरति, तदा तत् सर्वत्र शङ्कितव्यभिचारमेव। नच तच्छङ्कापङ्कसङ्क्षालनक्षमं किञ्चिदन्यद् विज्ञानात्। तच्च सकलमपि शङ्काकलङ्कसङ्कोचितप्रभावं न प्रभवतीत्युक्तम्। ततश्च कुतो बाह्यार्थप्रत्याशा?
नच वाच्यं यथा घटादेः पार्थिवस्य वह्निव्यभिचारेऽपि न धूमस्यापि तद्व्यभिचारः शयते। एवमेकज्ञानस्यार्थव्यभिचारेऽपि न सर्वत्र व्यभिचारशङ्केति। वैषम्यात्। अस्ति हि तत्र पार्थिवत्वाविशेषेऽप्यव्यभिचारनिश्चयोपायो धूमत्वादिरेवावान्तरो विशेषः। नहि तत्र बाधकं किञ्चित्। तेनोपपद्यते तत्राऽश्र्वासः। प्रकृते तु न ज्ञानत्वावान्तरविशेषमनाश्र्वासनिरसनक्षममीक्षामहे। नच बाधकभावाभावरूपाद् विशेषाद् व्यवस्थेति वाच्यम्। बाधकस्यापि ज्ञानत्वेन शङ्कास्पदत्वात्। न खलु बाधकस्य किमपि शृङ्गमस्ति। बाधकाभावश्चानुपसञ्जातबाधभ्रमे समानः।
संवादकभावाभावाभ्यां विशेष इति चेत्, न। उक्तोत्तरत्वात्। संवादकमपि ज्ञानमेवेति तदपि कथं संशयास्पदं न स्यात्, तत्रापि संवादकान्तरान्वेषणेऽनवस्था कुतो न भवेत्? अङ्गीकृतश्च परेण धारावाहिकभ्रमेऽन्योन्यसंवादः। एतेन ज्ञानजन्यव्यवहारविसंवादाविसंवादलक्षणोऽपि विशेषः परास्तो वेदितव्यः। तद्विशेषग्राहिण्यपि विश्र्वासकारणाभावात्।
॥ अन्यथाख्यातिपक्षे ज्ञानस्य साकारताप्रसङ्गः॥
अपिच प्रतीयमानोऽयं रजताकारः कुतस्त्य इति वक्तव्यम्। न तावत् पुरोवर्तिनिष्ठ इतीष्टमन्यथाख्यातिवादिनाम्। बाधविरोधश्च तथासति स्यात्। नापि देशान्तरवर्तीति वक्ष्यामः। ततश्च ज्ञानस्थ एवायमित्यापातितम्। तथाच जितं साकारविज्ञानवादिभिर्बौद्धैः।
॥ प्रभाकरेण इदं रजतमित्यस्य ग्रहणस्मरणात्मकज्ञानद्वित्वव्युत्पादनम्॥
ननुतर्हि “इदं रजतम्’ इत्यादिप्रत्ययस्य का गतिः? उच्यते रजतमिदमिति द्वे ज्ञाने स्मृत्यनुभवरूपे। तत्रेदमिति पुरोवर्तिद्रव्यमात्रग्रहणम्। दोषवशात् तद्गतस्य शुक्तित्वसामान्यविशेषस्याग्रहणात्। तन्मात्रं च गृहीतं सदृशतया संस्कारोद्बोधक्रमेण रजतस्मृतिं जनयति। सा च गृहीतग्रहणस्वभावाऽपि दोषवशाद् गृहीततत्तांशप्रमोषेण गृहीतिसरूपाऽवतिष्ठते। तथाच रजतस्मृतेः पुरोवृत्तिग्रहणस्य च मिथः स्वरूपतो विषयतश्च भेदाग्रहणात् सन्निहितरजतज्ञानसारूप्येणेदं रजतमिति भिन्ने अपि ग्रहणस्मरणे अभेदव्यवहारं सामानाधिकरण्यव्यपदेशं च प्रवर्तयतः। कुत एतदिति चेत्, न। अन्यथानुपपत्तेरुक्तत्वात्।
॥ परिशेषप्रमाणेन रजतज्ञानस्य स्मृतित्वसमर्थनम्॥
किञ्चेदमिति पुरोवर्तिनयनसम्प्रयोगजं ज्ञानमनुभव इत्यविवादम्। रजतज्ञानं च न तावदिन्द्रियजम्। इन्द्रियस्य सन्निकृष्टार्थ एव ज्ञानजननसामर्थ्यात्। अन्यथा सर्वसार्वज्ञ्यप्रसङ्गात्। नच विप्रकृष्टेन रजतेन सन्निकर्षोऽस्ति। तत्कार्यस्य साक्षात्कारस्य कदाऽप्यदर्शनात्। नच शुक्तिशकलसन्निकर्षादेवेन्द्रियं रजतज्ञानमुत्पादयतीति साम्प्रतम्, अतिप्रसङ्गात्।
नच दोषसदसद्भावाभ्यां व्यवस्था। दोषाणां विपरीतकार्यकारिताया निरस्तत्वात्। भस्मकदोषदूषितस्य जाठरजातवेदसो बहुतराहारपरिणतिहेतुतोलभ्यत इति चेत्, न। विप्रतिपत्तेः। दोषस्यैव आहारविकारहेतुतोपपत्तेः। नच दहनकार्यं कथं दोषः करोतीति वाच्यम्। कार्येऽपि वैजात्योपलम्भात्। जाठराग्न्पिरिणता हि रसाः शरीरोपचयहेतवो न भस्मकपरिणतास्तथा। तस्मान्नेदमिन्द्रियजम्। नच लिङ्गाद्यनुसन्धानविधुराणामपि जायमानमनुमानादिप्रभवमिति वक्तुं शक्यते। अतः प्रत्युत्पन्नकरणाभावेऽप्युत्पद्यमानेनानेन परिशेषात् स्मरणेनैव भवितव्यम्।
॥ रजतज्ञानस्य स्मृतित्वसाधकानुमानोपन्यासः, तत्समर्थनं च॥
किञ्चेदं स्मरणम्, अनाकिलतरजतस्यानुत्पद्यमानत्वात्; सम्प्रतिपन्नस्मरणवत्। नचेदमस्मरणम्, तत्तांशविकलत्वात्; सम्प्रतिपन्नवदिति युक्तम्। पदात् पदार्थस्मृतौ हरिहरादिस्मृतौ च व्यभिचारात्। किञ्चानुभूतं तावन्न समस्तं स्मर्यते। तत्तांशश्चातीतदेशकालसम्बन्धः स्मर्यमाणधर्मः। तथाच स्मरणं च भवतु। भवतु दोषवशात् प्रमुषिततत्तांशम्। नच विपक्षे बाधकं किञ्चिदित्यप्रयोजको हेतुः।
नच नेयं स्मृतिरिन्द्रियजन्यत्वात्। तच्चेन्द्रियव्यापारान्वयव्यतिरेकानुविधायित्वादिति वाच्यम्। स्मृतिबीजसंस्कारोद्बोधहेतुपुरोवर्तिसाधारणाकारग्रहण एवेन्द्रियव्यापारान्वयव्यतिरेकयोरुपक्षीणत्वात्। नन्वेवंसति अनास्वादिततिक्तस्य शिशोस्तिक्तस्मरणानुपपत्तेः कथं तिक्तो गुड इति प्रत्यय इति चेत्, न। जन्मान्तरानुभूतत्वात्। अदृष्टवशाच्च कस्यचिदेव स्मरणमुपपद्यते।
॥ विवेकासंसर्गाग्रहयोः प्रवृत्तिकारणत्वप्रतिपादनम्॥
अथवा नायं नियमो ग्रहणस्मरणे एवागृहीतविवेके व्यवहारादिप्रवर्तके इति। किन्तु क्वचिद् ग्रहणे एव मिथोऽगृहीतभेदे। यथा पीतः शङ्ख इति। अत्रहि विनिर्यन्नयनरश्मिवर्तिनः पित्तद्रव्यस्य पीतत्वं दोषवशाद् द्रव्यरहितं गृह्यते। शङ्खोऽपि गुणहीनः स्वरूपमात्रेण गृह्यते। तदनयोर्गुणगुणिनोरितरेतरापेक्षिणोरसंसर्गाग्रहात् सारूप्यात् पीतचिरबिल्वादिफलप्रत्ययाविशेषेणाभेदव्यवहारः सामानाधिकरण्यव्यपदेशश्च भवतः। यत्तु कज्जलकालिमाऽग्रहणं तत् तिर्यगवस्थानात्। अस्वच्छतया नयनरश्मिप्रतिबन्धकत्वाच्च। पित्तं तु आर्जवावस्थितं काचमिव स्वच्छं न प्रतिबन्धकमिति विशेषः। एवं तिक्तो गुड इति व्यवहारोऽपि। क्वचित् पुनः स्मरणे एवागृहीतविवेके। यथा स घटस्तत्राऽसीदिति। अनयैव दिशाऽलातचक्रादिव्यवहाराः सर्वेऽपि निर्वाह्याः।
॥ अन्यथाख्यातिपक्षे कल्पनागौरवप्रसङ्गः॥
किञ्च विपर्ययमङ्गीकुर्वाणेनापि विवेकाग्रहो ग्राह्य एव। नहि विवेकग्रहे विपर्ययावकाशोऽस्ति। विरोधात्। अन्यथा विपर्ययनिवृत्त्यनुपपत्तेः। तथाच तत एव सर्वस्योपपत्तौ किं विपर्ययकल्पनया?
॥ अन्यथाख्यातौ प्रमाणाभावमभिधाय “इदं रजतम्’ इत्यस्य याथार्थ्यव्युत्पादनम्॥
नचान्यथाख्यातौ किमपि प्रमाणमस्ति। भेदाग्रहप्रसञ्जिताभेदव्यवहारबाधनेनैव नेदमिति विवेकज्ञानस्य बाधकत्वमप्युपपद्यते। तदुपपत्तौ चागृहीतविवेकस्य ज्ञानद्वयस्य भ्रान्तित्वमपि लोकसिद्धं सिद्धम्। तथाच प्रयोगः विगीतप्रत्ययो यथार्थः, प्रत्ययत्वात्; सम्प्रतिपन्नवत्।
नन्वत्र विगीतप्रत्ययो नाम किं पुरोवर्तिनिर्विकल्पकज्ञानम्, उत सदृशदर्शनोत्थं रजतस्मरणम्, किंवोभयम्, आहोस्विद् रजतपुरोवर्त्येकताज्ञानम्, आहोस्वित् प्रमुषितभेदं वेदनद्वयम्? तत्राऽद्यपक्षत्रये सिद्धसाधनता। चतुर्थे वाद्याश्रयासिद्धत्वम्, अपसिद्धान्तः, व्याघातश्च। पञ्चमे प्रतिवाद्याश्रयासिद्धतेति चेत्, मैवम्। अस्ति तावत् पुरोवर्तिनिर्विकल्पकज्ञानम्। अस्ति च सदृशपुरोवर्तिदर्शनजनिता रजतस्मृतिः। तथाऽस्त्येव च तत्समुत्थं सविकल्पकमिदमिति वेदनात् सविवादभेदाभेदं रजतवेदनम्। तत्र विप्रतिपन्नौ भेदाभेदौ विहायेदं रजतमित्यवगममात्रमिदं रजतमित्यादिसामानाधिकरण्यव्यवहारकारणं पक्षत्वेन विवक्षितं चेत्, को विरोधः? नहि विप्रतिपन्नाकारेणैव पक्षीकारः क्वचित्। मा हि भून्नित्यानित्याग्न्मिदनग्न्मिच्छब्दपर्वतपक्षीकारे प्रकृतदोषानुषङ्गाद् भङ्गोऽनुमानमुद्रायाः।
किञ्च सिद्धस्यैव पक्षीकरणम्। विमताकारस्यापि सिद्धत्वे किं साध्येत? विमतौ च भेदाभेदौ विभ्रमगोचरविवादावसरे। भेदे हि वेदनयोरिदं वेदनं पुरोवर्तिमात्रगोचरं न रजतवार्तां वेत्ति। रजतवेदनमपि रजतमात्रग्राहि नेदमिति पुरोवर्तिनमनूद्य तस्यैव रजततामिदं रजतमिति विदधाति। किन्तु रजतमित्येव यस्यकस्यचिद् रजतत्वमनुसन्धत्ते। तच्च न प्रमाणविरुद्धमिति क्वान्यथाख्यातिः? अतः तद्वादिभिरभेद एव वक्तव्यः, अपाकर्तव्यश्चाख्यातिवादिभिरित्यस्त्येव विप्रतिपत्तिः। ततो विप्रतिपन्नाकारं परित्यज्येदं रजतमित्यवगममात्रपक्षीकारे न कश्चिद् दोषः। कथमन्यथा ख्यातिवादीदं रजतमिति ज्ञानस्य पुोरवर्तिविषयत्वसाधनाय साधनमुपन्यस्यन्नितो दोषाद् विमुच्येत?
अथ रजतार्थिनः शुक्तिकायां प्रवृत्तौ हेतुभूतं ज्ञानं मया पक्षीक्रियत इति चेत्, मोच्चैर्वोचः। परोऽपि श्रोष्यति। ईश्वरज्ञानेन सिद्धसाधनता स्यादिति चेत्, तवापि बाधः कथं न स्यात्? प्रकृतप्रवृत्तिहेतुरनीश्वरज्ञानं पक्षीक्रियत इति चेत्, ममापि तथैव स्यात्। त्वयेश्वरानभ्युपगमाद् व्यर्थं विशेषणमिति चेत्, तर्हि मां प्रति तवापि कथं न व्यर्थम्? तथाऽपि व्याप्तिज्ञाने सिद्धसाधनतेति चेत्, तत्रैव तव बाधप्रसङ्गः। इदं ज्ञानादगृहीतविवेकं रजतज्ञानमिति विप्रतिपत्तिविषयमुद्घाटयामीति चेत्, सममेतन्ममापि।
॥ रजतज्ञानस्य रजतविषयत्वमुपपाद्य अन्यथाख्यातिनिराकरणम्॥
किञ्च विवादाध्यासितं रजतज्ञानं रजतविषयम्, रजतज्ञानत्वात्; सम्मतवत्। अत्रापि पूर्ववद् विमतिविषयो विवेचनीयः। स्यादेतत्। किमिदं रजतज्ञानं नाम? रजतस्य ज्ञानं रजतज्ञानम्, रजतं च तज्ज्ञानं चेति वा, रजतशब्दोल्लेखिज्ञानं वा, रजतार्थिनः प्रवृत्तिहेतुज्ञानं वा, रजतमिति ज्ञानं वा? न प्रथमः, षष्ठ्यर्थस्य विषयविषयिभावव्यतिरेकेणासम्भवात् साध्याविशिष्टत्वात्। न द्वितीयः, उभयासिद्धेः। ज्ञानस्य निराकारत्वात्। न तृतीयः, उल्लेखार्थस्य विषयत्वेऽसिद्धेः। तज्ज्ञानजनितस्मृतिमात्रयोनित्वे पूर्वपदमात्रज्ञानेनापि रजतपदस्य स्मरणसम्भवेन व्यभिचारात्। न चतुर्थः, विवेकाग्रहवादिनामिदमिति ज्ञानस्यापि शुक्तिकालम्बनस्य तद्धेतुत्वेन व्यभिचारात्। न पञ्चमः, पूर्वोक्तपक्षाबहिर्भावादिति।
मैवम्। अन्यथाख्यातिवादिना किं शुक्तिकाज्ञानं शुक्तिविषयमन्यथाख्यातिरुच्यते, उत रजतज्ञानं शुक्तिविषयम्। आद्ये न नो विवादः, यथार्थख्यातित्वात्। द्वितीये रजतज्ञानशब्देन योऽर्थः परेण विवक्ष्यते स एवास्माकं हेतुर्भविष्यति। तथाहि न तावदाद्यः कल्पः परेणाङ्गीकर्तुमुचितः। व्याघातप्रसङ्गात्। शुक्तिरजतयोरभेदप्रसङ्गाच्च। न द्वितीयः, अनभ्युपगमात्। न तृतीयः, कदाचिच्छुक्तिकाज्ञानस्याप्यन्यथासङ्केतितरजतशब्दस्मृतिहेतुत्वसम्भवेनान्यथाख्यातित्वप्रसङ्गात्। नापि चतुर्थः, यत्र शुक्तिका तदधस्ताद् रजतमस्तीति वाक्यं श्रुतवतः शुक्तिज्ञानमपि रजतार्थिप्रवृत्तिहेतुर्भवतीति तस्याप्यन्यथाख्यातितापातात्। नापि पञ्चमः, प्रागुक्तपक्षाबहिर्भावात्। अतो रजतज्ञानं नामोक्तपक्षेषु किञ्चिदङ्गीकृत्य तद्दोषो वा परिहरणीयः, पक्षान्तरं वोत्प्रेक्षणीयम्। तत्त्वमेव मया हेतूकरिष्यत इति यत्किञ्चिदेतत्।
केचित् पुना रजतविषयं ज्ञानमित्येव हेत्वर्थमुपगम्य रजतेतराविषयत्वं साध्यमङ्गीकृत्य साध्याविशिष्टतादोषं परिहरन्ति। तदसत्। रजतघटाविति ज्ञाने व्यभिचारात्। अन्यतरासिद्धेश्च। तस्मादुक्त एव परिहारः।
॥ ज्ञानमात्रस्य याथार्थ्यादिसाधकानुमानोपन्यासः॥
अपिच ज्ञानत्वं यथार्थमात्रवृत्ति, ज्ञानमात्रवृत्तित्वात्; प्रमात्ववत्। शुक्तिका न रजतत्वेनावभासते, तद्रूपेणासत्त्वात्। यद् यद्रूपेणासत् तत् तद्रूपेण नावभासते, यथा मेरुः सर्षपत्वेन। इदं रजततादात्म्यं न प्रत्येतुं शक्यम्, असत्त्वात्; कूर्मरोमवत्। तस्मादख्यातिपक्ष एव श्रेयानिति।
॥ सिद्धान्तरीत्या अन्यथाख्यातिलक्षणाभिधानम्, प्रभाकरोक्ताख्यातिपक्षनिरासश्च॥
अत्रोच्यते यत्तावदन्यथाख्यातिलक्षणं निराकृतमन्याकारोल्लेखीत्यन्तेन तदिष्टमेवास्माकम्। अन्यदन्यात्मना विषयीकुर्वज्ज्ञानमन्यथाख्यातिरित्यङ्गीकारात्। यथोक्तम् “असतः सत्त्वप्रतीतिः सतोऽसत्त्वप्रतीतिरित्यन्यथाप्रतीतेरेव भ्रान्तित्वात्” इति।
नन्वन्यस्यान्यात्मता सती, उतासती? असतीति ब्रूमः। असतो न प्रतीतिरिति चेत्, न। तस्या उपपादयिष्यमाणत्वात्। (१०१) एवंसति रजतस्यापि कुतः सत्त्वमङ्गीकरणीयमिति चेत्, न। को हि ब्रूते रजतं सदिति? वक्ष्यामो ह्यभिनवान्यथाख्यातिस्वरूपमुपरिष्टात्। (९५)
॥ अविद्यमानतादात्म्यावगाहिज्ञानस्य भ्रमत्वे विवरणकृदुक्तदूषणनिरासः॥
अत्र केनचित् प्रलपितम् “खण्डो गौः, शुक्लः पट इत्यादयः सर्व एव सविकल्पकप्रत्यया विभ्रमाः प्रसज्येरन्। सामानाधिकरण्यप्रत्ययस्य तादात्म्यालम्बनत्वात्। तस्य चात्राभावात्” इति।
तदतीव मन्दम्। तथाहि सामानाधिकरण्यप्रत्ययो हि कयोस्तादात्म्यमवलम्बते? किं गुणक्रियाजात्यादेः द्रव्येण, उत गुणादीनामेव परस्परम्, अथ गुणाश्रयस्य क्रियाश्रयेणेत्यादि। नाऽद्यः, असम्मतेः। नहि शुक्लः पट इत्यस्य शौक्ल्यं पट इत्यर्थोऽभिमतो लौकिकानाम्। नच चलति पट इत्यस्य चलनं पट इत्यर्थोऽभिमतः। नापि खण्डो गौरित्येतत् खण्डत्वं गोत्वं च पिण्ड एवेत्यनेन समानार्थम्। तथात्वे दण्डी देवदत्त इत्यस्यापि दण्डदेवदत्ततादात्म्यविषयतापत्तेः। दण्डीति शाब्दव्यवहारे भेदार्थप्रत्ययप्रयोगाज्ज्ञानमपि तादृशं कल्प्यत इति चेत्, सममत्रापि। शुक्लगुणोऽस्यास्तीत्यस्मिन्नर्थे “अर्शआदिभ्योऽच्” इत्यकारप्रत्ययविधानात्। चलतीत्यादौ तु स्फुट एव प्रकृतिप्रत्यययोरर्थभेदः। नहि गौरिति गोत्वमुच्यते तथात्वे त्वप्रत्ययवैयर्थ्यात्। अत एव शुक्लः पट इत्युक्त्वा शौक्ल्यं पटस्येति व्याकर्तारो भवन्ति।
अत एव न द्वितीयः, नहि शुक्लः पटश्चलतीत्यस्य शौक्ल्यं पटत्वं चलनं चैकमित्यर्थश्चेतसि चकास्ति प्रतिपत्तॄणाम्। तथासति “दण्डी कुण्डली देवदत्तः” इत्यस्यापि ज्ञानस्य दण्डकुण्डलदेवदत्तत्वतादात्म्यविषयतापातात्।
तृतीयस्तु स्यादेव। समानमेकमधिकरणं येषां ते हि समानाधिकरणाः, तेषां भावः सामानाधिकरण्यम्। तथाच गुणादीनामाश्रयेण परस्परं च भेदः, आश्रयाणां चाभेदः स्फुट एव। नहि स्वयमेव स्वस्याधिकरणम्। नापि समानमधिकरणं येषामिति परस्पराभेदे युज्यते। नचाऽश्रयभेदे तस्य समानताऽस्ति। नच गुणाद्याश्रयस्य भेदे प्रमाणमस्ति। विशिष्टयोर्भेदेऽपि न तद् गुणाद्याश्रयः। किन्तु गुणाद्याश्रयाश्रितं वस्त्वन्तरं तत्। एवञ्च यत्र भेदो न तदभेदेन प्रतिभासते, यच्चाभेदेन प्रतिभासते न तत्र भेद इति क्वातिव्याप्तिः?
ननु गुणादीनामाश्रयेण परस्परं चाभेदो भगवतो मुनेः सिद्धान्तः। क्वचिद् भेदाभेदौ च। सामानाधिकरण्यप्रतीतिस्तु भेदनिष्ठैव व्याख्याता। तथाच पुनः शुक्लः पट इत्यादिप्रत्यया विभ्रमाः प्रसक्ताः। मैवम्। सविशेषत्वाङ्गीकारात्। विशदं चैतद् विशेषनिरूपणे व्युत्पादयिष्यामः। (१९५,७०४)
॥ अस्मदभिमतविषयत्वलक्षणस्य प्रभाकरोक्तदूषणानां निराकरणम्॥
यत् पुनरन्याकारोल्लेखीत्यादिनाऽस्मदभिमतान्यथाख्यातेरनुभवविरोधं प्रतिज्ञाय तदुपपादनाय यत्सन्निकृष्टकरणेनेत्यन्तेनाऽलम्बनलक्षणनिराकरणं कृतं तदनुमतमेवास्माकम्। यद्विज्ञानं यत्सन्निकृष्टकरणेन जन्यते स तस्य विषय इत्यङ्गीकारात्।
नन्वत्रापि दोषोऽभिहित इति चेत्, न। सन्निकर्षस्यापि कारणतया विवक्षितत्वेन तस्यासम्बद्धत्वात्। नहि चक्षुरादेराकाशादिसन्निकर्षो रूपादिज्ञानकारणम्, नापि वाक्यस्याऽकाशादिसन्निकर्षो वाक्यार्थज्ञाने हेतुः, नच लिङ्गज्ञानस्याऽत्मना सन्निकर्षो लिङ्गिज्ञाननिमित्तम्। किन्नाम। अवर्जनीयसन्निधयस्ते सन्निकर्षाः। लिङ्गस्य साध्यधर्मिसन्निकर्षो लिङ्गिज्ञानकारणमिति चेत्, न। लिङ्गज्ञानस्य करणतयाऽभ्युपगमात्।
अनेनैव वाक्यस्य श्रोतृश्रोत्रसन्निकर्षाश्रयेण दूषणं परास्तम्। वाक्यज्ञानस्यैव करणत्वाङ्गीकारात्। तथाऽपि प्रत्यभिज्ञायां तत्तांशेन चक्षुरादेः, लिङ्गिना च लिङ्गज्ञानस्य, वाक्यार्थेन वाक्यज्ञानस्य सन्निकर्षाभावादविषयतापत्तिरिति चेत्, न। असन्निकृष्टज्ञापनेऽतिप्रसङ्गात्। तदनुभवजनितसंस्कारसहकृतेन्द्रियेण प्रत्यभिज्ञा जायते, तद्व्याप्तिलिङ्गविषयेण च लिङ्गज्ञानेन लिङ्गिज्ञानमुत्पद्यते, संसर्गधर्मकपदार्थवाचिपदसमुदायरूपवाक्यविषयज्ञानेन वाक्यार्थज्ञानं जन्यते; अतो नातिप्रसङ्ग इति चेत्, तर्ह्यभ्युपगतः सन्निकर्षः। नहि संयोगादिरेव सन्निकर्षः। किन्नाम। प्रत्यासत्तिमात्रम्।
तथाऽपि रूपप्रतीतेरात्मा विषयः प्रसज्येत। तत्र मनसः करणत्वात्। आत्ममनःसन्निकर्षस्यापि रूपज्ञानं प्रति कारणत्वादिति चेत्, न। असाधारणकारणस्य विवक्षितत्वात्। मनसश्च साधारणत्वात्। तर्हि मनःसन्निकृष्टेन चक्षुषा जायमानं रूपज्ञानं मनोविषयमापन्नमिति चेत्, न। सन्निकर्षस्याप्यसाधारणकारणतया विवक्षितत्वात्। चक्षुर्मनःसन्निकर्षो हि द्रव्यादिज्ञानसाधारणः। एवमन्येऽपि क्षुद्रोपद्रवाः परिहरणीयाः।
॥ प्रभाकरोक्तविषयत्वलक्षणनिराकरणम्॥
तदेवं जन्यज्ञाने विषयत्वस्यान्यथा व्यवस्थितत्वाद् यज्ज्ञानं यत्प्रतिभासमित्यन्यथापरिभाषणमनुपपन्नम्। नचैवंसत्यनुभवविरोधः, रजतावभासस्य शुक्तिकासन्निकृष्टकरणजन्यत्वेन तद्विषयत्वोपपत्तेः। नचातिप्रसङ्गः, दोषजन्यत्वतदभावादिना व्यवस्थोपपत्तेः। अन्यथा रजतज्ञानादरजते प्रवृत्तावपि कथं नातिप्रसङ्गः? यत् पुना रजतावभासस्येत्याद्याशय समाधानमभिहितं तत् ज्ञानैकत्वसमर्थनेन निराकरिष्यामः। (अनुपदम्)
अस्तु वा यद् विज्ञानं यत्प्रतिभासं तत् तद्विषयमित्येव व्यवस्था। तथाऽपि नानुभवविरोधः। तत् किं रजतावभासस्य शुक्तित्वविषयतायामनुभवविरोधं ब्रूषे, उत इदन्त्वाकारस्य? आद्ये सम्प्रतिपत्तिः। नहि वयमस्मिन् प्रत्यये शुक्तित्वमवभासत इति ब्रूमो येन विरोधः स्यात्, शुक्तित्वप्रतिभासस्य रजतावभासविरोधित्वाभ्युपगमात्। द्वितीये तु न कश्चिद् विरोधः। विरोधे वा समीचीनरजत इदं रजतमिति प्रतीतिर्न स्यात्। इदमाकारस्य रजतप्रतिभासविषयतामनभ्युपगच्छत एव प्रतीतिविरोधं वक्ष्यामः।
एवंसति रजतस्यापि ज्ञानविषयता प्रसज्यत इति चेत्,; सत्यम्, इष्टमेवैतत्। नचैवमाख्यातिपक्षपातः, ज्ञानैक्याभ्युपगमात्। नापि “शुक्तिरजते” इति ज्ञानं विभ्रमः प्रसज्यते, रजतस्य असत्त्वाभ्युपगमात्, तादात्म्यावभासाभ्युपगमाच्च। अत एवोक्तमसतः सत्त्वप्रतीतिः सतोऽसत्त्वप्रतीतिरिति। वक्ष्यति च “विषयस्य कुतो बाधः” इत्यसतो रजततादात्म्ययोर्ज्ञानविषयतामाचार्यः।
॥ इन्द्रियाणामन्यथाख्यात्युत्पत्तिकारणत्वसमर्थनम्॥
नचान्यथाख्यातिजनने कारणाभावः, इन्द्रियादेरेव तत्कारणत्वात्, समीचीनज्ञानकारणस्यापि तस्य दोषकलुषितस्य विभ्रमहेतुत्वोपपत्तेः। नच दोषाणां स्वारसिकशक्तिविरोधितामात्रमिति वाच्यम्। तथासति समीचीनव्यवहारहेतोर्विज्ञानादयथार्थव्यवहारजन्मानुपपत्तिप्रसङ्गात्।
किञ्च सहकारिमात्रस्य विपरीतशक्त्यनाधायकत्वमङ्गीकर्तव्यम्, दोषाणामेव वा? आद्ये पशुहिंसा किं धर्मजनने स्वारसिकशक्तिमती, उताधर्मजनन इति वाच्यम्। आद्ये कथं क्रतुबाह्याऽपि धर्मं न जनयेत्? द्वितीये कथं क्रत्वन्तर्गताऽपि धर्मं जनयेत्? सहकारिवशादिति चेत्, अङ्गीकृतं तर्हि सहकारिणां स्वारसिकशक्तिप्रतिबन्धेन विपरीतशक्त्याधायकत्वम्। न द्वितीयः, नियामकाभावात्।
किञ्च काचादयोऽपि विपरीतज्ञानजनने सहकारिण एवाङ्गीक्रियन्ते। दोषत्वं त्विष्टकार्यविघातितामात्रेणोच्यते। कामुकस्य कामिनीविभ्रमेषु गुणत्वाभिमानात्। नचैवं भर्जिता कुटजधाना वटाङ्कुरं कुतो न जनयतीति वाच्यम्, पदार्थशक्तिवैचित्र्यात्। केचित् वस्त्वन्तरशक्तिमेव प्रतिबध्नन्ति, यथा भर्जनादयः। केचित् सहजशक्तिप्रतिबन्धेन विपरीतामपि शक्तिमादधाति; यथा विषस्य मारकत्वशक्तिं प्रतिबद्ध्याऽरोग्यादिशक्तिमादधानाः पदार्थाः। गुणा एव न ते दोषा इति चेत्, काचादयोऽपि गुणा एव न ते दोषा इत्युक्तमेव।
ननु जनकस्यैव साक्षात्कारिप्रत्ययविषयत्वं दृष्टम्। नच रजतस्येदन्तादात्म्यस्य वाऽसतो जनकत्वमस्ति। तत् कथं विषयत्वमिति। मैवम्। तथासतीश्वरज्ञानस्य नित्यस्यार्थो विषयो न स्यात्। प्रत्यभिज्ञानस्य च तत्तांशो विषयो न भवेत्। तन्निरूपकत्वादिमात्रेण विषयत्वाङ्गीकारे रजतादेरपि ज्ञाननिरूपकत्वेन विषयत्वोपपत्तेः। कथमसतो निरूपकत्वमिति चेत्, गुरूणां टीका कुरूणां क्षेत्रमितिवदुपपत्तेः। अतीतादिविषयानुमित्यादिव्यावर्तकत्वं च प्रमेयस्य न स्यात्। तत्र व्यावर्तकं कदाचिदस्ति रजतादिकं कदाऽपि नास्तीति वैषम्यमिति चेत्, तत् किं यदाकदाचित् सतः कारणत्वम्, पूर्वक्षणे सतो वा? नाऽद्यः, अतिप्रसङ्गात्। द्वितीये तु किमनेन? अथ नातीतादिरर्थः स्वसामर्थ्येन अनुमित्यादिकं व्यावर्तयति येन तत्सत्तापेक्षा स्यात्; किन्तु स्वहेतुसामर्थ्यादर्थव्यावृत्तं ज्ञानमुत्पद्यत इति चेत्, समं प्रकृतेऽपि।
किञ्च सत्यस्थलेऽपि न साक्षात् साक्षात्कारं प्रति कारणत्वमर्थस्य, किन्त्विन्द्रियसन्निकर्षस्यैव। स च यत्रासता नोपपद्यते तत्रार्थसत्तामपेक्षत इति पारम्पर्येणैवार्थस्य कारणत्वम्। ननुतर्ह्यसता रजतादिना सन्निकर्षायोगात् कथमिन्द्रियेण तज्ज्ञानजन्मेति चेत्, न। शुक्तिकासन्निकृष्टं दुष्टमिन्द्रियं तामेवात्यन्तासद्रजतात्मनाऽवगाहमानं ज्ञानं जनयतीत्यङ्गीकारात्। अत एव नासत्ख्यातिप्रसङ्गः। यावत् खलु विगीते प्रत्यये भासते तस्य सर्वस्यासत्त्वेऽसत्ख्यातिः स्यात्। नचैवमित्युक्तम्।
॥ “अन्यथाख्यात्यङ्गीकारे ज्ञानमात्रानाश्र्वासप्रसङ्गः’ इत्यस्य निराकरणम्॥
यच्चोक्तं विषयव्यभिचारे ज्ञानस्य सर्वत्रानाश्र्वास इति, तत्, औत्सर्गिकं ज्ञानानां प्रामाण्यमपवादाद् विपर्यय इति वदताऽऽचार्येणैव परिहरिष्यते। (१४७) साक्षी खलु चैतन्यरूपो नियतयाथार्थ्यः कदाचिदपि संशयानास्कन्दितोऽन्तःकरणवृत्तीनां याथार्थ्यं स्वयमेव गृह्णाति, परीक्षासहकृतस्त्वयाथार्थ्यमिति बादरायणीयं मतम्। अत एवानाश्र्वासनिरसनोपायो न ज्ञानेषु कश्चिद् विशेषोऽस्तीति निरस्तम्। अन्यथा परस्यापि कथं विषयव्यभिचारे व्यवहृतेर्व्यवहारान्तरे समाश्र्वासः स्यात्? तदभावे च कथं व्यवहारदर्शनेनान्वितार्थे व्युत्पत्तिः? क्वचिद् विवेकाग्रहे च कथमन्यत्र विशिष्टप्रत्यये विश्र्वासो भवेत्? तदभावे च कथं निःशङ्का प्रवृत्तिः? बाधकाभावादिना समाश्र्वासस्तु परोक्तरीत्यैव निरस्तः।
किञ्च प्रवृत्त्युत्तरकालीनो बाधकाभावः कथं निःशङ्कप्रवृत्तावुपयुज्यते। बाधकाभावादिना विशिष्टज्ञानस्वरूपनिश्चयमङ्गीकुर्वाणः कथं स्वप्रकाशविज्ञानवादं न जह्यात्? औत्सर्गिकी प्रवृत्तिरपवादान्निवृत्तिरिति चेत्, समं प्रकृतेऽपि।
॥ “अन्यथाख्यातिपक्षे ज्ञानस्य साकारताप्रसङ्गः’ इत्यस्य निराकरणम्॥
यदप्युक्तं विपरीतख्यातिपक्षे ज्ञानं साकारमापतेदिति। तदनुपपन्नम्। अत्यन्तासत एवाऽकारस्य स्फुरणाङ्गीकारात्। अन्यथा व्यवह्रियमाणस्याऽकारस्य बहिरभावाद् व्यवहारोऽपि तदाकारः प्रसज्येत।
॥ ज्ञानद्वित्वप्रक्रियानिरासः॥
या चेयं प्रक्रिया रजतमिदमित्यादिनोक्ता सा ज्ञानद्वित्वे रजतज्ञानस्य च स्मृतित्वे प्रमाणाभावादनुपपन्ना। विशिष्टज्ञानबाधकानां परिहृतत्वात्। अनुमानानां च दूष्यत्वात्।
॥ रजतज्ञानस्य स्मृतित्वसाधकानुमानभङ्गः॥
यस्तु रजतज्ञानस्य स्मृतित्वे परिशेषोपन्यासः, सोऽपि प्रत्युत्पन्नकरणदुष्टेन्द्रियादिजन्यतोपपादनात् परिशेषानुपपत्तेरयुक्तः। अनाकिलतरजतस्यानुत्पद्यमानत्वं गगनादावनैकान्तिकम्। रजतज्ञानवत एवोत्पद्यमानत्वं विवक्षितमिति चेत्, न। तथाऽपि रजतसंस्कारव्यवहारादौ व्यभिचारात्। ज्ञानत्वे सतीति विशेषणाददोष इति चेत्, न। रजतनिर्विकल्पकज्ञानवत एवोत्पद्यमाने रजतसविकल्पकानुभवे व्यभिचारतादवस्थ्यात्। रजतसविकल्पकज्ञानवत एवोत्पद्यमानत्वं विवक्षितमिति चेत्, न। हानादिबुद्धिष्वनैकान्तिकताऽनिस्तारात्। संस्कारमात्रसहकृतमनोजन्यत्वोपाधिग्रस्तं चानुमानम्। नचानेनैव हेतुनाऽस्य पक्षे साधनम्, व्यभिचारस्योक्तत्वात्।
किञ्चेदं स्मरणत्वं साध्यं न तावत् सामान्यं गुणेषु प्राभाकरैरभ्युपगतम्। अननुभवत्वमिति चेत्, तदपि किमनुभवादन्यत्वम्, अनुभवत्वानधिकरणत्वं वा? आद्येऽनुभवस्यापि तत्सम्भवेन सिद्धसाधनता स्यात्। द्वितीयेऽनुभवत्वं किमिति वाच्यम्। स्मृत्यन्यत्वमिति चेत्, न। स्मृतावपि प्रसङ्गात्, इतरेतराश्रयप्रसक्तेश्च। ज्ञानसंस्कारमात्रप्रभवत्वं स्मृतित्वमिति चेत्, न। मानसप्रत्यक्षजा स्मृतिरित्यस्माभिरङ्गीकृतत्वेन पक्षस्याप्रसिद्धविशेषणत्वात्, दृष्टान्तस्य साध्यवैकल्याच्च।
किञ्चेन्द्रियव्यापारान्वयव्यतिरेकानुविधायीदं रजतज्ञानं तत्कार्यमित्यवसीयते। तथाच बाधितविषयत्वम्। अन्वयव्यतिरेकयोरन्यत्रोपयोगान्नैवमिति चेत्, तत् किमस्य स्मृतित्वे सिद्धेऽन्यत्रोपक्षयः कल्प्यते, उतैवमेव? नाऽद्यः, तदभावात् अस्मादेवानुमानात् तत्सिद्धावन्योन्याश्रयप्रसङ्गात्। न द्वितीयः, समीचीनरजतप्रत्ययेऽपि तथात्वप्रसङ्गात्। अन्यत्रोपक्षयः शङ्कित इति चेत्, न। तथाऽपि सन्दिग्धकालातीतताऽनिस्तारात्।
समीचीनरजतानुभवेऽपि कथमन्यत्रानुपक्षयो निश्चितो भवता? अनुभवत्वनिश्चयादिति चेत्, न। इन्द्रियव्यापारस्यान्यत्रोपयोगशङ्कयाऽनुभवत्वस्यापि सन्दिग्धत्वात्। पुरोवर्तिव्यवहारसंवादादनुभवत्वनिश्चय इति चेत्, न। संवादानुभवस्याप्यनिश्चितत्वात्। असति बाधके न वृथाऽन्यत्रोपक्षयः शयत इति चेत्, समं प्रकृतेऽपीति।
एतेनाप्रत्युत्पन्नकारणप्रभवत्वं स्मृतित्वमित्यपि परास्तम्। संस्कारोत्पत्त्यनन्तरमेव जातायां स्मृतावनैकान्तिकत्वं च। अनुभूतविषयत्वं स्मृतित्वमित्यपि न। द्वितीयादिभ्रमे सिद्धसाधनत्वात् साध्याविशिष्टताप्रसङ्गाच्च। तत्तांशोल्लेखित्वं स्मृतित्वमिति चेत्, न। अनुभवबाधितत्वात्। एतेन ज्ञानसम्भिन्नार्थगोचरत्वमित्यपि परास्तम्।
अनेनैव प्रतिपक्षानुमानद्वयमपि समाहितं वेदितव्यम्। नेदं स्मृतिरिति व्यवहर्तव्यम्, तत्तोल्लेखादिस्मृतिचिह्नविकलत्वादिति प्रथमप्रयोगे विवक्षितत्वात्। अत एव तिक्तगुडादिप्रत्ययप्रक्रियाऽपि परास्ता।
॥ “अन्यथाख्यातिपक्षे कल्पनागौरवप्रसङ्गः’ इत्यस्य निराकरणम्॥
यदपि विपर्ययाभ्युपगमे कल्पनागौरवमुक्तं तत् विवेकाग्रहमात्रेण प्रवृत्त्यादेरुपपत्तौ तथाऽस्तु। नचैवमिति वक्ष्यामः। किञ्चैवमन्त्यतन्तुसंयोगपर्यन्तं कारणकलापमुपादाय पटोऽपि नाङ्गीकरणीयः तन्मात्रेण सर्वस्योपपत्तेः। पटोऽपि प्रमितो न हातुं शक्यते। नच तेन विनैकत्वादिप्रत्ययोपपत्तिरिति चेत्, विपर्ययेऽप्येवमिति कुतो गौरवम्?
॥ अन्यथाख्यातिसद्भावे प्रमाणोपन्यासः॥
अन्यथाख्यातौ किं प्रमाणमिति चेत्, अनुभव एवेति ब्रूमः। यथाहि पुरोवर्तिनि रजते रजतमिदमिति विशिष्टविषयमेकमेव विज्ञानं स्वप्रकाशतया वा मानसप्रत्यक्षतया वा साक्षिणा वाऽवभासते तथेदमपीति कुतोऽस्य न विशिष्टविषयैकज्ञानत्वम्? नहि ततोऽस्य मात्रयाऽपि विशेषं पश्यामः। दर्शने वाऽस्मात् प्रवृत्तिर्न स्यात्। केवलमेकं तादृग्विषयसद्भावाद् यथार्थम्, तदभावादपरमयथार्थम्। अविशिष्टविषयमनेकमपि तद्विशिष्टविषयैकत्वेन प्रतिभासत इति चेत्, न। अन्यस्यापि विशिष्टविषयैकत्वे समाश्र्वासासम्भवप्रसङ्गात्, विपर्ययाङ्गीकारप्रसक्तेश्च। नास्त्येव विशिष्टविषयैकत्वग्राहिप्रत्यय इति चेत्, न। अनुभवसिद्धज्ञानापलापे स्मृत्यनुभवस्वरूपापलापप्रसङ्गात्।
॥ प्रवृत्त्यन्यथानुपपत्त्याऽप्यन्यथाख्यातिसमर्थनम्,
विवेकासंसर्गाग्रहयोः प्रवृत्तिकारणत्वं निरस्य संसर्गाभेदज्ञानयोः प्रवर्तकत्वप्रतिपादनम्॥
किञ्च रजतार्थिनः शुक्तिकायां प्रवृत्तिरन्यथाऽनुपपन्नाऽन्यथाज्ञानमाक्षिपति। नन्वियं प्रवृत्तिः स्वरूपतो विषयतश्चागृहीतभेदाद् वेदनद्वयादुपपद्यत इति चेत्, कोऽयं भेदो नाम? किं स्वरूपम्, उत पृथक्त्वम्, उतान्योन्याभावः, अथवा वैधर्म्यम्। न प्रथमः, स्वप्रकाशज्ञानज्ञेयप्रतिभासे तदनवभासानुपपत्तेः। न द्वितीयः, गुणे गुणानभ्युपगमात्। सर्वत्र भेदाग्रहसम्भवेनान्यार्थिनोऽन्यत्र प्रवृत्तिप्रसङ्गात्। तृतीये वक्तव्यम् किमिदंरजतत्वयोरन्योन्याभावो नावभासते, उतेदंरजतयोरिति? नाऽद्यः, अपर्यायशब्दस्मारकयोर्जातिव्यक्त्योस्तदनवभासासम्भवात्।
किञ्चान्योन्याभावो नामान्योन्यस्वरूपमेव परस्य। तच्चोपलब्धमिति कथं तदनुपलम्भः? अत एव न द्वितीयः। नापि चतुर्थः, रजतासम्भविनः पुरोवर्तिनीदन्त्वस्य पुरोवर्त्यसम्भविनश्च रजते रजतत्वस्य गृहीतत्वात्।
इदंरजतत्वयोरसंसर्गाग्रहो विवक्षित इति चेत्, न। असंसर्गो हि संसर्गस्याभावः। स चेदंरजतत्वयोः स्वरूपमेव परेषामिति कथं तदवभासे नावभासेत? विपर्ययाभ्युपगमवादिभिरपि भेदाग्रहोऽभ्युपगमनीय एव। तत्रापि समानो दोष इति चेत्, न। भेदस्य स्वरूपतावन्मात्रत्वानभ्युपगमात्।

अथ मन्यसे पुरोवर्तिनो यः शुक्तित्वादिधर्मो रजतव्यावर्तकः, यश्च रजते व्यवहितदेशत्वादिधर्मः पुरोवर्तिव्यावर्तकः, तयोरग्रहणं प्रवर्तकमिति। तदसत्। पुरोवर्तिनो हि शुक्तित्वाग्रहे न शुक्तिकार्थी तत्र प्रवर्तेत। रजतस्य चासन्निहितत्वादिधर्माग्रहे रजतार्थी न तत्र प्रवर्तताम्। रजतार्थिनः पुरोवर्तिनि प्रवृत्तिस्तु कुतः?
किञ्च भेदाग्रहादन्यार्थिनोऽन्यत्र प्रवृत्तिमाचक्षाणः प्रष्टव्यः किमयमेव व्यवहारो भेदाग्रहात्, अन्यस्त्वभेदग्रहात्; उत सर्वोऽपि भेदाग्रहादिति। नाऽद्यः, अनियतकारणतापातात्।
ननुच सर्वत्राभेदग्रह एव प्रवर्तकः। तत्सारूप्याद् भेदाग्रहोऽपि तथेष्यते। तथाहि अस्ति तावत् प्रवर्तकत्वाभिमतप्रत्ययेऽप्यपेक्षितोपायपुरोवृत्त्यवगमांशयोः स्वरूपतो विषयतश्च भेदविरहादेव भेदाग्रहः। तथाऽत्राप्यविवेचकं साधारणं रूपमवगम्यते, नावगम्यते च विवेचकोऽसाधारणधर्मो वेद्ययोर्वेदनयोश्च। ततश्चैकप्रवर्तकप्रत्ययसदृशवपुरुपजनयतीदं वेदनद्वयं प्रवृत्तिमिति। मैवम्। अनियतहेतुकत्वानिस्तारात्।
किञ्च प्रवर्तकसादृश्यात् प्रवृत्तिरित्यत्रैव कल्प्यते, उत यद् यत्सदृशं तत् तत्कार्यकारीति सर्वत्र नियमः? नाऽद्यः अदृष्टकल्पनाप्रसङ्गात्। प्रवृत्तिलोभादित्थमास्थीयत इति चेत्, न। तस्या विपर्ययाङ्गीकारादेव सुव्यवस्थितेः। न द्वितीयः, कृशानुसदृशाद् गुञ्जापुञ्जाच्छीतनिवृत्तेरदर्शनात्।
नन्विदं रजतमिति यथा रजतसाध्या बुद्धी रजतसदृशाच्छुक्तिशकलाद् भवति भवताम्, तथा प्रवर्तकैकज्ञानसदृशाज्ज्ञानद्वयात् प्रवृत्तिरपि कुतो न स्यात्? मैवम्। अर्थस्य साक्षाज्ज्ञानकारणत्वानभ्युपगमात्। सादृश्यं तु काचादिवद् दोषतयोपयुज्यते।
अपिचेदं ज्ञानद्वयं प्रवर्तकसादृश्यमात्राद् यदि प्रवृत्तिमुपजनयेत्, निवृत्तिमपि कुतो न जनयेत्? अस्ति हि तत्र निवर्तकभेदग्रहसारूप्यमभेदाग्रहणम्।
ननुच यथा भेदाग्रहो भवतामभेदग्रहं जनयति, तथा प्रवृत्तिमपि किं न जनयेदिति। मैवम्। वैषम्यात्। ज्ञानजनने हि कारणानां स्वातन्त्र्यम्, न पुरुषस्य। तानि च यादृशसामग्रीमध्यपतितानि तादृशं ज्ञानमुपजनयन्ति। नतु पुरुषाकाङ्क्षामपेक्षन्ते, हेयोपेक्षणीयज्ञानजननात्। प्रवृत्तौ तु पुरुष एव स्वतन्त्रो न ज्ञानम्। स हि सत्यपि ज्ञानेऽपेक्षित एव प्रवर्तते। नतु ज्ञानं जातमित्येवोदासीनविपरीतयोरपि। तथाच भेदाग्रहदोषकलुषितानि नयनादीनि विपर्ययं जनयन्ति। नतु पुरुषः प्रवर्तकसादृश्यमात्रेण प्रवर्तितुमर्हति। तथात्वे वा निवर्तकसादृश्यात् प्रेक्षावान्निवर्तेतापीत्युक्तम्।
किञ्च ज्ञानमर्थे प्रवृत्तिं किं साक्षादुपजनयति, उतेच्छाप्रयत्नद्वारेण? नाऽद्यः, हेयोपेक्षणीययोरपि प्रवृत्तिप्रसङ्गात्। द्वितीये कथमगृहीतभेदाज्ज्ञानद्वयात् प्रवृत्तिः? पुरोवर्तिप्रवृत्तेर्हि साक्षात् कारणं प्रयत्नः, तस्य चेच्छा, तस्याश्च समीहितसाधनतानुमानम्। नच तत् सम्भवति। रजतत्वस्य पक्षधर्मतयाऽप्रतिपन्नत्वात्। अथ रजते प्रतिपन्नेन रजतत्वेन तत्समीहितसाधनताज्ञानमुपजातं भेदाग्रहसारूप्यात् पुरोवर्तिनीच्छामुपजनयतीति चेत्,न। तथासति भेदग्रहसारूप्यादभेदाग्रहादुपेक्षाया अप्यापातादिति।
नन्वस्तु तर्हि द्वितीयः पक्षः। तथाहि सत्यरजते तावदस्ति रजतव्यक्तिज्ञानं रजतत्वजातिबोधश्च। नचास्त्यसंसर्गज्ञानम्। एतावतैव तत्र तदर्थिनां प्रवृत्तिः। नहि तयोस्तादात्म्यं पश्यन्ति। जातिव्यक्त्योस्तादात्म्याभावात्। नच तत्र संसर्गग्रहः प्रवर्तकः। समवायो हि तयोः संसर्गः। नचासौ प्रत्यक्षः। इन्द्रियसन्निकर्षाभावात्। नाप्यनुमानतस्तदा शक्यते ज्ञातुम्, लिङ्गाभावात्। अविसंवादिव्यवहारजनकत्वविशिष्टसाकाङ्क्षरूपरूपिसहोपलम्भो हि तल्लिङ्गम्। नचाविसंवादित्वं प्राक् प्रवृत्तेः शक्याधिगमम्। अस्ति चेदं सकलमपि प्रवर्तकं विभ्रमेऽपीति कुतो विपर्ययाभावे प्रवृत्त्यनुपपत्तिः?
इदं रजतत्वाधारयोर्भेदाग्रहो वा सत्यरजते प्रवृत्तिहेतुः। अस्ति चासौ प्रकृतेऽपि। नच पुरोवर्तिनि रजतत्वाप्रतीताविच्छानुपपत्तिरिति वाच्यम्। रजतत्वेन सहागृहीतासंसर्गतया वा रजतादगृहीतभेदतया वा समीहितसाधनतानुमानोपपत्तेरिति।
एतदप्ययुक्तम्, असंसर्गाग्रहभेदाग्रहयोर्निरस्तत्वात्। किञ्चैवंसति सविकल्पकप्रत्यक्षोच्छेदप्रसङ्गः। वस्तुमात्रग्रहस्यासंसर्गाग्रहस्य च निर्विकल्पकसाम्यात्। रूपरूपिभावः सविकल्पके चकास्ति। निर्विकल्पके तु वस्तुस्वरूपमात्रमिति भेद इति चेत्, कोऽयं रूपरूपिभावः? धर्मधर्मिणोः परस्पराकाङ्क्षाविषयत्वमिति चेत्, तत् किं तयोः स्वरूपम्, उतान्यत्? आद्ये तदपि निर्विकल्पके प्रकाशत एव। द्वितीये किं तदैन्द्रियकम्, उतातीन्द्रियम्? प्रथमे कथमविकल्पके न प्रकाशेत? द्वितीये कथं सविकल्पके प्रकाशेत? अथ तद्वस्तुदर्शनसापेक्षदर्शनं निर्विकल्पकेऽचकासदपि सविकल्पके भातीति चेत्, तर्हि न तत्संसर्गातिरिक्तमस्तीति संसर्गग्रहादेव सविकल्पकोपपत्तिः। नच निर्विकल्पकस्य प्रवर्तकत्वमस्ति। किञ्चासंसर्गाग्रहादेव सर्वत्र प्रवृत्त्यङ्गीकारे मध्यमवृद्धप्रवृत्तेरपि तथात्वेन बालस्य तदीयसंसर्गज्ञानानुमानोपायाभावात्। पदानामन्वितार्थेषु व्युत्पत्त्यनुपपत्तौ शाब्दप्रमाणोच्छेदप्रसङ्गः।
अथैवं मन्येत अस्त्येव व्यवहर्तुरन्वयज्ञानम्। किन्नाम। सदपि न प्रवृत्तावुपयुज्यते। अतो न कश्चिद् दोष इति। तत्र किं तदन्वयज्ञानं प्रवृत्तौ नियतम्, उतानियतमिति वाच्यम्। आद्येऽस्तु तत्प्रवृत्तावुपयोगि मा वा भूत्, अन्यथाख्यातिं विना न रजतार्थिनः पुरोवर्तिनि प्रवृत्तिरिति तावत् सिद्धम्। द्वितीये तु शब्दोच्छेदस्तदवस्थः।
किञ्च नियतपूर्वभावि चाकारणं चेत्यनुपपन्नम्। प्रतिभासमानयोरसंसर्गाग्रहे सति संसर्गग्रहोऽवर्जनीयसन्निधिरिति चेत्, न। विपर्ययस्यापि वक्तुं शक्यत्वात्। अवश्यं चैतदेवम्। व्यवहारो हि व्यवहर्तव्योपलम्भनिबन्धनो युक्तः, नतु व्यवहरणीयविपर्ययानुलब्धिनिबन्धनः। नहि घटव्यवहारो घटमतिक्रम्य तद्विपर्ययाप्रतिभासे सति भवति।
तदमी प्रयोगाः विमतो व्यवहारो व्यवहर्तव्यज्ञानपुरःसरः, व्यवहारत्वात्; घटव्यवहारवत्। विवादपदं ज्ञानं पुरोवर्तिविषयम्, तद्विषयव्यवहारजनकत्वात्; सम्मतवत्। पुरोवर्ती वा रजतज्ञानगोचरः, रजतानुपायत्वे सति तदर्थिप्रवृत्तिविषयत्वात्; सम्यग्रजतवत्। विवादपदं रजतज्ञानमिदंज्ञानान्न भिद्यते, प्रकाशमानात् ततोऽप्रकाशमानभेदत्वे सति प्रकाशमानत्वात्; सम्प्रतिपन्नरजतज्ञानवदित्यादयः।
किञ्च विपर्ययाभावे नेदं रजतमिति ज्ञानस्य बाधकत्वमनुपपद्यमानं तं गमयति। नहि तथात्वे बाधकत्वमस्ति। न तावदग्रहणनिवर्तकतया बाधकत्वम्, सर्वप्रत्ययानां तथात्वापातात्। नापि व्यवहारविच्छेदकत्वेन, अतदर्थिनां व्यवहारानुत्पत्तौ नेदं रजतमिति ज्ञानस्याबाधकत्वप्रसङ्गात्; व्याघ्र्चोरादिज्ञानस्यापि प्रवृत्तिविच्छेदकत्वेन, बाधकत्वप्रसक्तेश्च। नचार्थस्य व्यवहारयोग्यताविच्छेदकत्वेन, समयान्तरेऽपि तत्र विभ्रमात् प्रवृत्त्यभावापत्तेः। नच व्यवहारप्रतिबन्धकत्वेन, अविवेकनिवृत्तौ कारणाभावादेव व्यवहारानुत्पत्तेः प्रतिबन्धककल्पनायोगात्, व्याघ्र्चोरादिज्ञानस्य बाधकतापत्तेश्च। विमतमयथार्थम्, बाध्यत्वात्; व्यवहारवदिति। अत एव भ्रान्तित्वप्रसिद्ध्याऽपि विपर्याससिद्धिः।
॥ भ्रान्तेर्याथार्थ्यसाधकानुमानस्य रजतज्ञानत्वानुमानस्य च निरासः॥
एवञ्च सति प्रत्ययत्वानुमानं कालात्ययापदिष्टं वेदितव्यम्। अदुष्टकरणजन्यत्वोपाधिग्रस्तं च। एतेन रजतज्ञानत्वानुमानमपि निरस्तम्। अन्यथा, विमतो व्यवहारो यथार्थः, व्यवहारत्वात्; रजतविषयो वा, रजतव्यवहारत्वादित्यपि स्यात्।
॥ ज्ञानमात्रस्य याथार्थ्यादिसाधकानुमानभङ्गः॥
यदपि ज्ञानत्वं च यथार्थमात्रवृत्तीत्यादि, तत्र किमिदं ज्ञानत्वं सामान्यं वा, प्रतिनियतं वा? नाऽद्यः, वादिप्रतिवादिनोराश्रयासिद्धेः। द्वितीये यथार्थज्ञानवृत्तिज्ञानत्वे सिद्धसाधनता। विमतज्ञानवृत्तिज्ञानत्वपक्षीकारेऽपि मात्रेति व्यर्थं स्यात्। तत्त्यागेन च प्रतिज्ञाने प्रथमानुमानदोष एव। किञ्च यथार्थमात्रवृत्तीत्ययथार्थावृत्तित्वमात्रं विवक्षितम्, उतायथार्थज्ञानावृत्तित्वम्? आद्ये सिद्धसाधनम्, अयथार्थव्यवहारावृत्तित्वस्य सिद्धत्वात्। द्वितीये परस्याप्रसिद्धविशेषणता, अदुष्टसामग्रीजन्यमात्रवृत्तित्वमुपाधिश्च।
यच्च शुक्तिका रजतत्वेन नावभासत इत्यादि, तदप्यसत्। मेरुः सर्षप इत्यादिवाक्यान्मेरोरपि सर्षपत्वेन प्रतिभासाद् दृष्टान्तस्य साध्यवैकल्यात्। अन्यथा तथाविधवाक्याभासं श्रुतवता तत्प्रतिषेधो न क्रियेत, अप्रसक्तत्वात्। नहि पदार्थप्रतिषेधो युक्तः। अपिचैवं सत्यग्न्रिनुष्ण इति बाधितविषयस्य वाक्यस्य घटः पचतीत्यपार्थकाद् भेदो न स्यात्।
यदपि इदं रजततादात्म्यमित्यादि, तच्चायुक्तम्। तदप्रतीतवाश्रयासिद्धेः, प्रतीतौ व्याघातात् दृष्टान्तस्य साध्यसमत्वाच्चेत्यास्तां विस्तरः।
॥ रामानुजोक्तयथार्थख्यातिपक्षानुवादः॥
कश्चित् पुनरेवमाह “तासां त्रिवृतं त्रिवृतमेकैकामकरचेत्,” इत्यादिश्रुतेः, “समेत्यान्योन्यसंयोगम्” इत्यादिपुराणात्, त्र्यात्मकत्वादिसूत्राच्च सर्वस्य सर्वात्मकत्वं प्रतीयते। किञ्च सोमाभावे पूतिकग्रहणम्, व्रीह्यभावे च नीवारग्रहणमन्यथाऽनुपपद्यमानं पूतिकनीवारयोः सोमव्रीह्यवयवसद्भावं गमयति। अपिच वस्तुनो वस्त्वन्तरसादृश्यं प्रत्यक्षत एव प्रतीयते। नच तद्द्रव्यावयवयोगादन्यत् सादृश्यं नामास्ति। अतः शुक्तिकादिषु रजतादेः सद्भावाद् यथार्थ एवायं रजतप्रत्ययः।
निर्देशव्यवस्था, अर्थक्रियाव्यवस्था च भूयस्त्वादुपपद्यते। दोषवशादिन्द्रियं भूयांसमप्यंशं परित्यज्याल्पीयांसमंशं प्रकाशयतीति रजतार्थिनस्तत्र प्रवृत्तिरपि युज्यते। अपगते तु दोषे भूयस एवांशस्योपलम्भे निवर्तते। बाध्यबाधकभावोऽपि ज्ञानयोरत एवोपपद्यते।
पीतशङ्खादौ नयनवृत्तिपित्तसम्भिन्ना नायनरश्मयः शङ्खादिभिः संयुज्यन्ते। ततः पित्तगतपीतिमाभिभूतः शङ्खगतशुक्लिमा न गृह्यते। अतः सुवर्णानुलिप्तशङ्खवत् पीतः शङ्ख इति प्रतीयते। एवं स्वप्नस्फटिकलौहित्यमरीचिकाजलालातचक्रदर्पणमुखदिगन्तरद्विचन्द्रादिप्रत्ययाः सर्वेऽपि यथार्था बोद्धव्या इति।
॥ रामानुजमतनिरासः॥
तदिदमयुक्तम्। तथाहि यानि तावच्छुक्तिकादिषु रजतादिसद्भावे श्रुतिपुराणसूत्राणि पठितानि तानि तेजोबन्नादीनां मिश्रतामभिदधति, न पुना रजतादीनां शुक्तिकादौ सद्भावम्। नहि कारणसद्भावे कार्यस्य सद्भावो नियतो येनोपपत्त्याऽपीममर्थं प्रतीमः। तथात्वे शुक्तौ रजतवत् सर्वस्यापि प्रतीतिः प्रसज्येत। अदृष्टादिवशान्नैवमिति चेत्, न। कार्यनिश्चयोत्तरकालीनत्वादस्याः कल्पनायाः।
श्रुतार्थापत्तिस्त्वत्यन्तायुक्ता। तथाहि पूतिकादौ सोमाद्यवयवा भूयांसः कल्प्यन्ते, उत समाः, अथाल्पीयांसः? आद्ये सोम एवासौ, तत् कथमनुकल्पः स्यात्? नहि सोमोऽपि केवलः सोमः। किन्तु सोमांशभूयस्त्ववान्। न द्वितीयः, उभयदर्शनप्रसङ्गात्। तृतीये तु कथं सोमकार्यं कुर्यात्? अन्यथा शुक्तिकाऽपि कुतो रजतार्थक्रियां न कुर्यात्? श्रुतिप्रामाण्यात् तदर्थक्रियाकारिताऽवगम्यत इति चेत्, किन्तर्हि सोमावयवकल्पनया? श्रुतिप्रामाण्यादत्यन्तविविक्तानामेव वस्तूनामर्थक्रियासाम्यमुपगम्यताम्।
सादृश्यं च सामान्यं वा, धर्मान्तरं वा; नान्योन्यावयवसंयोग इति वक्ष्यामः। (७२४) किञ्च घृततैलयोरन्योन्यसदृशयोरन्योन्यावयवसंयोगादन्योन्यार्थक्रियया भाव्यम्। न भाव्यं च विसदृशयोर्द्रव्ययोः। किञ्च मातृमातङ्गमदिराद्यतिसादृश्यं भार्यादिष्वप्यस्तीति तदुपभोगे प्रत्यवायः स्यात्। अल्पावयवसंयोगान्नैवमिति चेत्, कथन्तर्हि नीवारा व्रीहिकार्यं कुर्युः? श्रुतिप्रामाण्यादिति वदतो दत्तमुत्तरम्। अपरावयवसंयोग एव सादृश्यं चेत्, कथं ककारखकारयोः सादृश्यमिति चिन्त्यम्।
रजतार्थिनः शुक्तिकायां प्रवर्तकं च किं भूयसां शुक्त्यवयवानामदर्शनम्, उताल्पीयसां रजतावयवानां दर्शनम्, उतोभयम्? नाऽद्यः सुप्तस्यापि प्रवृत्तिप्रसङ्गात्। द्वितीयेऽपि किं तेषामल्पीयस्त्वज्ञानम्, उत भूयस्त्वज्ञानम्, अथवा ज्ञानमात्रम्? आद्ये तस्या रजतत्वमेव विदितमिति कथं ततः प्रवृत्तिः? द्वितीयेऽन्यथाख्यातिप्रसङ्गः। तृतीये सदृशमात्रे प्रवृत्तिप्रसक्तिः।
न तृतीयः, किमपि तत्रास्तीत्यादिज्ञानादपि प्रवृत्तिप्रसङ्गात्। कथञ्चास्य ज्ञानस्य भ्रान्तित्वम्? अल्पांशग्रहणादिति चेत्, नूनं ब्रह्मज्ञानमपि महाभ्रान्तिरापन्ना। अत एव न बाधस्य बाधकत्वमपि।
पित्तगतपीतिमानुलिप्तश्चेच्छङ्खः कथन्तर्हि न तथा पार्श्वस्थेन दृश्यते? सूक्ष्मत्वादिति चेत्, किमिदं सूक्ष्मत्वम्? अतीन्द्रियत्वं चेत्, न तर्हि भ्रान्तेनापि दृश्येत। अन्यच्चेत् किमनेन? पित्तोपहतेन तु सामीप्याद् दृश्यत इति चेत्, किमिदं सामीप्यं नाम? इन्द्रियसन्निकर्षश्चेत्, स तर्हि उभयोः समानः। शरीरसामीप्यं चेत्, तदनुपयुक्तम्। अन्यथा परशरीरसमीपस्थानां दण्डकुण्डलादीनामदर्शनप्रसङ्गात्।
पीतः शङ्खः प्रतीयत इति कोऽर्थः? किं पीतरूपवत्तयेति, उत पीतरूपद्रव्यसंयुक्ततयेति? नाऽद्यः, अन्यथाख्यातिप्रसङ्गात्। द्वितीयेऽनुभवविरोधः। एवमुदाहरणान्तराणि विप्रतिपन्नानि निरसनीयानीत्यलमपहसनीयप्रक्रियानिराक्रियाविस्तरेण।
॥ न्यायकल्पतरूक्ताख्यातिमतानुवादः, तन्निरासश्च॥
अन्यस्तु मन्यते गृह्यमाणयोर्भेदाग्राहिसविकल्पकमेकमेव विज्ञानं भ्रमः। तथाहि रजतसंस्कारदोषसचिवमिन्द्रियं शुक्तिशकलसन्निकृष्टं रजतशुक्तीदमंशविषयं तत्संसर्गासंसर्गावनवगाहमानमेकमेव सविकल्पकज्ञानमुत्पादयति। तथाच तयोरेकविज्ञानोपारोहिणोर्भेदाग्रहादयथार्थव्यवहारः। तन्निरासादेव विवेकज्ञानं बाधकमित्युच्यते। न पुनरन्यदन्यात्मना प्रतीयत इति। तदिदमनुपपन्नम्। विवेकाग्रहः किं सर्वत्र प्रवृत्तिहेतुः, उतात्रैवेति प्रागुक्तदोषाणामशेषाणामविशेषात्।
किञ्च प्राभाकराणां वेदप्रामाण्यसिद्ध्यङ्गतयाऽस्त्यख्यातिस्वीकारे प्रयोजनमिति विद्यते भ्रमः। कणभक्षाक्षचरणपक्षपातिना तु “अतस्मिंस्तदिति प्रत्ययो विपर्ययः” इति पूर्वाचार्यवचनमनादृत्य परमतप्रमोषः कस्मादिष्यते? असत्ख्यातिपरिहारार्थमिति चेत्,न। तथासत्यन्यथाव्यवहारस्यापि परिहारप्रसङ्गात्। नहि असत् प्रत्येतुमशक्यम्, शक्यं तु व्यवहर्तुमित्यत्र कारणविशेषोऽस्ति। व्यवहारः प्रतीतिसिद्ध इति चेत्, तत् किं विशिष्टप्रत्ययो न प्रतीतिसिद्ध इत्यलम्।
॥ “विपर्ययाभ्युपगमे वेदप्रमाण्यस्यासिद्धिप्रसङ्गः’ इत्यस्य दूषणम्॥
ननु विपर्ययाभ्युपगमे कथं वेदप्रामाण्यसिद्धिः? वेदजनितप्रत्ययेऽपि विपर्ययशङ्काप्रसरात्। सर्वस्यापि विज्ञानस्य याथार्थ्ये तु नेयं शङ्काऽवकाशमासादयतीति।
मैवम्। तथासति विवेकाग्रहस्याप्यनङ्गीकार्यत्वापातात्। तथाहि न तावद् वेदवाक्यं पदार्थेषु प्रमाणम्। तेषामन्यतोऽधिगतत्वात्। नापि संसर्गे। विनाऽपि संसर्गग्रहमसंसर्गाग्रहेणैव व्यवहारान् पश्यतो वेदजनितविज्ञानेऽपि शङ्काप्रसरात्। अपौरुषेयत्वादिना सा निरसिष्यत इति चेत्, किं तर्हि सकललोकावसितविपर्यासनिरासेन? तच्छयाया अपि तत एव निराकर्तुं शक्यत्वादिति। सिद्धमेतच्छुक्ती रजतत्वेनावभासत इति।
॥ रजतस्य बहिःसत्त्वाभ्युपगमवादिजरन्नैयायिकोक्तान्यथाख्यातिमतानुवादः॥
तत्राऽरोप्यमाणं रजतं सदेवेति केचिदातिष्ठन्ते। तथाहि यद्धि यथाऽवभासते तत् तथेत्यौत्सर्गिको न्यायः। अपवादस्तु बलवद्बाधकोपनिपातात्। तथाचेदं च रजतं च तत् तादात्म्यं चेति त्रितयमिहावभासते। इदं च रजतत्वं च तत्संसर्गश्चेति वा। तत्र रजतरजतत्वयोरिदङ्कारास्पदस्य च बाधकाभावान्नासत्त्वमुपपद्यते, संवादसद्भावाच्च। तत्तादात्म्यस्य संसर्गस्य वा बाधकाद् विसंवादाच्च असत्त्वमस्तु। यथोक्तम् “असम्भवि च यावत्तु तावत् संपरिहीयताम्” इति।
नच नेदं रजतमिति बाधबोधो रजतस्याप्यसत्त्वमावेदयतीति वाच्यम्। तस्य तादात्म्यमात्रगोचरत्वेन उपपत्तौ रजतगोचरत्वकल्पनायां गौरवप्रसङ्गात्। यथाऽऽहुः
“एकदेशापवादेन कल्प्यमाने च बाधके।
न सर्वबाधनं युक्तमिति न्यायविदः स्थिताः” इति।
किञ्च रजतस्यात्यन्तासत्त्वे प्रतिभासो नोपपद्यते। स्थिते चैवं सत्त्वे बाधसमये पुरोऽदर्शनाद् देशान्तरे सत्त्वमास्थीयते। दोषदूषितं चक्षुः शुक्तिशकलमात्रसन्निकृष्टमपि विप्रकृष्टरजतात्मना तदा दर्शयतीति को दोष इति।
॥ आरोप्यस्य सत्त्वनिराकरणपूर्वकमनूदितान्यथाख्यातिनिरासः, अभिनवान्यथाख्यातिनिरूपणम्॥
एतदप्ययुक्तम्। सत्त्वेऽपि रजतस्य “असदेव रजतं प्रत्यभात्’ इत्यनुभवविरोधात्। अत्रासत्त्वेऽप्यन्यत्र सत्त्वमङ्गीक्रियत इति चेत्, न। अत्र प्रतीतस्यैवान्यत्र सत्त्वे मानाभावात्। तथाहि भ्रान्त्यनुभवो वा तत्र प्रमाणम्, बाधानुभवो वा, भ्रान्त्यनुपपत्तिर्बाधानुपपत्तिर्वा? नाऽद्यः, तस्याप्रमाणत्वात्, अत्रैव सत्त्वावेदकत्वाच्च। न द्वितीयः, तस्येह रजतनिषेधात्मनोऽन्यत्र सत्त्वासत्त्वयोरौदासीन्यात्। न तृतीयः, भ्रान्तेः पुरोवर्तीन्द्रियदोषादिभिर्विनाऽनुपपद्यमानायास्तन्मात्राक्षेपहेतुत्वात्।
असत्त्वे कथं प्रतीतिरिति चेत्, सत्त्वेऽपि कथम्? नह्यन्यत्र सत्त्वमत्र प्रतीतेरुपकारि। इन्द्रियसन्निकर्षार्थं वा तदास्थेयम्, संस्कारसिद्ध्यर्थं वा? नाऽद्यः, विप्रकृष्टेन सन्निकर्षाभावात्, पुरोवर्तिसन्निकर्षमात्रेणैव भ्रान्त्युत्पादाङ्गीकाराच्च। न द्वितीयः, संस्कारो हि रजतानुभवमाक्षिपेत्, अनुभवश्च यथार्थो रजतसत्ताम्। अत्र प्रतीतस्यैवान्यत्र सत्ता कुतः कल्प्या?
किञ्च घटान्तरं विनष्टोत्पत्स्यमानघटान्तरतया यदा प्रत्येति, तदा कथम्। नहि विनष्टोत्पत्स्यमानयोरन्यत्र सत्ताऽस्ति। कालान्तरेऽस्तीति चेत्, सत्यम्। न तस्या भ्रान्तावुपयोगं साक्षात् पश्यामः। संस्कारादिना हि तदुपयोगः। स च रजतान्तरानुभवमात्रेण भविष्यतीति व्यर्था तस्यैवान्यत्र सत्त्वकल्पना। एतेन प्रवृत्त्यनुपपत्तिरपि परास्ता। किञ्चासतः प्रतिभासासम्भवे तादात्म्यमपि न प्रतिभासेत। तस्य कुत्राप्यभावात्। धर्मधर्मिभावस्तु वैधर्म्यमात्रम्।
न चतुर्थः, बाधस्यान्यत्र सत्तया विनाऽनुपपत्त्यभावात्। अत्रैव रजतसत्तानिषेधानुपपत्त्याऽन्यत्र सत्त्वसिद्धिरिति चेत्, न। तस्यात्रैव प्राप्तत्वेनैवोपपत्तेः।
एतेन यद् यथाऽवभासते तत् तथैवेत्यादि परास्तम्। असदेव रजतं प्रत्यभादिति रजतासत्त्वप्रमाणस्योपन्यस्तत्वात्। तद्विषयसङ्कोचप्रमाणस्य निरस्तत्वात्।
॥ स्वमतेऽपि क्वचिदारोप्यस्य सत्त्वाङ्गीकारः॥
तत् किं सर्वत्राऽरोप्यमत्यन्तासदेव? उच्यते यत्राऽरोप्यमधिष्ठानसन्निहितं तत्र तत्तादात्म्यमात्रमसत्, यथा दूरस्थयोश्र्चूतपनसयोरेक एवायं चूत इति। बाधोत्तरकालमपि स्वरूपद्वयानुवृत्तेः। यत्र पुनरसन्निहितमारोप्यम्, तत्र तत् तादात्म्यं चोभयमप्यसत्। उक्तन्यायेनेति। तदेवं नैवंविधान्यथाख्यातिवादोऽप्युपपन्नः।
॥ विज्ञानवादिबौद्धोक्तात्मख्यातिमतानुवादः, तन्निरासश्च॥
अपरे पुना रजतं सदेव किन्त्वन्तरेवेति मन्यन्ते। तथाहि न तावदसदेव रजतम्, प्रतीत्यनुपपत्तेः। नापि पुरत एव सत्, भ्रान्त्यनुपपत्तेः, बाधविरोधाच्च। नच देशान्तरे सत्, प्रमाणाभावात्। अतः परिशेषाज्ज्ञानाकारमेवावतिष्ठते। किञ्चेदं ज्ञानरूपम्, इन्द्रियसम्प्रयोगेऽसति अपरोक्षत्वात्; ज्ञानवत्। नच सत्यत्वे भ्रान्त्यनुपपत्तिः, आन्तरस्यैव बाह्यतयाऽवभासो भ्रम इत्यङ्गीकारात्। तस्य नेदमिति बाह्यतानिषेधेनैव बाधकस्य बाधकत्वोपपत्तिरिति।
एतच्चानुपपन्नम्। सत्त्वेऽसदेव रजतमित्यसत्त्वावेदकप्रत्ययविरोधस्योक्तत्वात्। असतः प्रतीत्यनुपपत्तौ च बहिष्ठताया अपि प्रतीत्यनुपपत्तिप्रसङ्गात्। तत्सत्त्वे भ्रान्तित्वानुपपत्तेः। बहिःसत्त्वमेव असत्प्रत्ययेन निषिद्ध्यत इति चेत्, न। आन्तरत्वे प्रमाणाभावात्।

इन्द्रियसम्प्रयोगमन्तरेणापरोक्षत्वस्य हेतोर्बाह्यतायामनैकान्त्यात्। शुक्तिसम्प्रयोगेणापरोक्षतायाः स्वीकारादसिद्धेश्च। दृष्टान्तश्च साधनविकलः। ज्ञानस्यापीन्द्रियसम्प्रयोगादेवापरोक्षताङ्गीकारात्।
किञ्च गुञ्जापुञ्जादौ दहनादिसमारोपे तस्यान्तःस्थत्वे देहदाहादिप्रसङ्गः। अन्यथाऽन्तरपि तदसदित्यत्यन्तासदेवाऽपन्नमिति नाऽत्मख्यातिपक्षोऽप्युपपत्तिमान्।
॥ बौद्धैकदेश्युक्तासत्ख्यातिमतानुवादः, तन्निरासश्च॥
अन्ये पुनरिदं रजतमिति प्रतीतिरसदालम्बनैवेत्यास्थिताः। तथाहि न तावदिदं सदेव, बाधबोधविरोधात्। नापि सदसत्, तत्रैव तदैव तस्यैव सदसत्त्वविरोधात्। देशकालप्रकारव्यवस्थया सदसत्त्वाङ्गीकारे घटादितुल्यतापातात्।
किञ्चैवंसति सदिदं रजतमिति ज्ञानं भ्रान्तिर्नैव भवेत्, सत्त्वस्य विद्यमानत्वात्। सदसदात्मकं सत्त्वेन विषयीकुर्वत् कथं न भ्रान्तिरिति चेत्, तत् किमेकदेशदर्शनं भ्रान्तिः? तथाच बाधकप्रत्ययोऽप्यसत्त्वमात्रावलम्बी न कथं भ्रान्तिः? सदेवेत्यसत्त्वनिषेधाद् भ्रान्तित्वमिति चेत्, तर्ह्यसदेवेति सत्त्वप्रतिषेधाद् बाधस्यापि भ्रान्तितानिस्तारः। तस्मादसदेव विभ्रमालम्बनम्।
नचासतोऽवभासानुपपत्तिः विवेकाग्रहवादस्य निरस्तत्वात्। अन्यथाख्यातिवादिभिरसत एव तादात्म्यस्य संसर्गस्य वा प्रतिभासाभ्युपगमात्। विज्ञानख्यातिवादिभिरप्यसत्याया एव बाह्यतायाः प्रतीत्यङ्गीकारात्। सत एव प्रतीतिरिति पक्षे न भ्रान्तिर्नापि बाध इति।
अत्रेदं विवेचनीयम् केयमसत्ख्यातिरिति। यदि सदेव शुक्तिकाशकलं सकलदेशकालासद्रजतात्मनाऽवगाहमानं ज्ञानमिति, तदाऽनुज्ञया वर्तामहे। यथोक्तम्
“तस्माद् यदन्यथा सन्तमन्यथा प्रतिपद्यते।
तन्निरालम्बनं ज्ञानमसदालम्बनं च तत्” इति।
यदि पुनरिदं रजतमित्यवभासे चकासदसदेवाखिलमिति, तदसत्। इदङ्कारास्पदस्य शुक्तिकाशकलस्य प्रागूर्ध्वं सत्त्वावगमात्। यदिच न तदिदङ्कारास्पदम्, तदा न भ्रान्तिबाधयोरङ्गुल्यग्रेण निर्दिशेत्, नोपादद्यात्, न परित्यजेत्। किञ्चास्य ज्ञानस्य कारणं वक्तव्यम्। दुष्टेन्द्रियादिकमिति चेत्, न। तस्य सन्निकर्षाद्यनपेक्षस्य कारणतायामतिप्रसङ्गात्। असता च सन्निकर्षायोगात्। शुक्त्यादिना सन्निकर्षोऽस्तीति चेत्, न। तथासति तज्ज्ञानस्यावर्जनीयत्वात्।
अथ संवृतिरेव रजतादिप्रतिभासकारणम्, तदाऽन्धस्याप्यसन्निहिते शुक्तिशकले किं न स्यात्? अथ काचादिवच्छुक्तीन्द्रियसन्निकर्षोऽपि संवृतेः सहकारीति चेत्, न। तथात्वे भूतलवच्छुक्तेरपि शुक्तित्वेनावभासप्रसङ्गात्। दोषनिमित्तः शुक्तित्वानवगमोऽपि कारणमिति चेत्, न। अधिष्ठानत्वानभ्युपगमे भूतलशुक्तिशकलयोरविशेषेण कस्यानवगमः कारणमिति विवेक्तुमशक्यत्वात्।
अपिचासदेव रजतमवभासमानं न तावदसत्तयैवावभासते। अर्थक्रियानर्हे प्रवृत्त्यनुपपत्तेः। सत्तया प्रतिभासे त्वन्यथाख्यातिरङ्गीकृतेति शुक्तिरेव रूप्यतयाऽवभासत इति कुतो नाङ्गीकरणीयम्? तथासत्यङ्गुल्यग्रनिर्देशादयोऽप्यनुकूलिताः स्युः। केशोण्ड्रकादिभ्रमस्तर्हि कथमिति चेत्, सोऽपि तेजःप्रभृतिद्रव्यमालम्ब्यैवेति वदामः। तस्मान्नैवंविधासत्ख्यातिपक्षोऽपि साधीयान्।
॥ मायावाद्युक्तानिर्वचनीयख्यातिपक्षानुवादः, तन्निरासश्च॥
मायावादिनो वदन्ति अनिर्वचनीयमेव शुक्तिकादौ प्रतीयमानं रजतादिकमिति। तदनुपपन्नम्। प्रमाणाभावात्। शुक्तिरजतादिकमनिर्वाच्यम्, दोषप्रयुक्तभानत्वात्; भ्रान्तिसिद्धतादात्म्यवदित्यनुमानं मानमत्रेति चेत्,
किमिदमनिर्वाच्यत्वं नाम? यन्न सत्, नासत्, नापि सदसत्, तदनिर्वाच्यम्; तस्य भावस्तत्त्वमिति चेत्, न। शुक्तिरजतादेः सत्त्वस्य सदसत्त्वस्य चास्माभिरनङ्गीकृतत्वेन सिद्धसाधनत्वात्। अथासत्त्वाभावमात्रं साध्यम्, तथाऽप्यसदेव रजतं प्रत्यभादित्यनुभवविरोधः।
किञ्चेदं दोषप्रयुक्तभानत्वं किं दोषजन्यज्ञानविषयत्वम्, किंवा दोषजन्यप्राकट्याश्रयत्वम्। नाऽद्यः, दोषजन्येति विशेषणवैयर्थ्यात्। असतो ज्ञानविषयत्वानङ्गीकारेण व्यावर्त्याभावात्।
किञ्च मायावादिमतेऽधिष्ठानज्ञानस्यान्तःकरणवृत्तित्वेन सत्यत्वान्न दोषजन्यत्वम्। भ्रमस्य दोषजन्यत्वेऽप्यविद्यापरिणामतया न ज्ञानत्वम्। साक्षिणस्तु जन्यत्वमेव नास्तीत्यसिद्धो हेतुः। अपिच अस्माकं ज्ञानस्यैकत्वेन तज्ज्ञानविषयताऽधिष्ठानस्याप्यस्तीति व्यभिचारः। न द्वितीयः, असिद्धेः। नचान्यद् दोषप्रयुक्तभानत्वं निरूपयितुं शक्यम्। दृष्टान्तश्च साध्यविकलः, भ्रान्तिप्रतिपन्नतादात्म्यस्य अस्माभिरसत्त्वेनाङ्गीकृतत्वात्।
विवादपदमनिर्वचनीयम्, भ्रमविषयत्वात्; यन्नैवं तन्नैवम्, यथाऽऽत्मेत्यनुमानमस्त्विति चेत्, न। अत्रापि सिद्धसाधनत्वाद्यपरिहारात्। अप्रसिद्धविशेषणश्च पक्षः। शुक्त्यादावात्मनि च वर्तमानतया विरुद्धश्च हेतुः।
विमतमनिर्वचनीयम्, बाध्यत्वात्; व्यतिरेकेणाऽत्मवदित्यनुमानं भवत्विति चेत्, न। सिद्धसाधनताबाधाप्रसिद्धविशेषणत्वानामपरिहारात्।
सदसत्त्वे एकधर्मिनिष्ठात्यन्ताभावप्रतियोगिनी, धर्मत्वात्; रूपरसवदित्यनिर्धारितधर्मिनिष्ठतया सामान्यतः सिद्धस्य सदसद्वैलक्षण्यस्य केवलव्यतिरेकिणा रजतधर्मिनिष्ठतयोपसंहारान्नाप्रसिद्धविशेषणतेति चेत्, न। सत्त्वासत्त्वयोरत्यन्ताभावप्रतियोगितासाधने घटादावपि सत्ताद्यभावप्रसङ्गेन बाधितविषयत्वात्। यद्धि सकलदेशकालासत् तदत्यन्ताभावप्रतियोगीत्युच्यते, यथा शशविषाणादिकम्। घटादौ च सत्त्वमभावप्रतियोगित्वलक्षणमसत्त्वं च प्रत्यक्षादिसिद्धमिति कथं न बाधितविषयत्वम्? अभावप्रतियोगितामात्रसाधनेऽप्यन्योन्याभावमुपादायार्थान्तरत्वापातः।
एकस्मिन्न स्त इति साध्यत इति चेत्, किमिदं सत्त्वं नाम? सत्तासामान्यं वा स्वरूपसत्त्वं वा। नाऽद्यः, आश्रयासिद्धेः। अस्माभिरप्यनुगतसत्ताया अनभ्युपगमात्। तदभ्युपगमवादिनां च सामान्यादित्रये सत्त्वासत्त्वयोरभावादर्थान्तरतातादवस्थ्यात्।
न द्वितीयः, यत्किञ्चित्स्वरूपसत्त्वपक्षीकारे घटादौ पटादिस्वरूपसत्त्वस्यासत्त्वविशेषस्य चाभावेनार्थान्तरताऽनिस्तारात्। सर्वाणि स्वरूपसत्त्वानि सर्वाणि चासत्त्वान्येकधर्मिनिष्ठसंसर्गाभावप्रतियोगीनीति साधनेऽपि स्वरूपसत्त्वस्य धर्मत्वाभावेनासिद्धिः स्यात्। विशेषणत्वं धर्मत्वम्। तच्च वस्त्वन्तरापेक्षया सर्वस्याप्यस्तीति चेत्, तथासति वस्तुत्वमात्रं हेतुरित्युक्तं स्यात्। तच्चाऽत्मन्यभावप्रतियोगित्वरहितेऽप्यस्तीति व्यभिचारः।
अपिच प्रमेयत्वादिनाऽनैकान्तिकं धर्मत्वम्। प्रमेयत्वादीनामपि सकलधर्मरहिते ब्रह्मण्यवृत्तेः सपक्षतैवेति चेत्, तर्हि तस्मिन्नेव सत्त्वासत्त्वयोरभावेन प्रकृतप्रतिज्ञातार्थपर्यवसानादर्थान्तरता स्यात्। एकशब्देनैकत्वगुणवतो विवक्षितत्वाद् ब्रह्मणो गुणाभावान्नेति चेत्, तथाऽप्येकत्वगुणवद्विभिन्नाधिकरणसंसर्गराहित्येन प्रतिज्ञातार्थसम्भवादर्थान्तरताऽपरिहारात्।
सत्त्वमसत्त्वानधिकरणानात्मनिष्ठसंसर्गाभावप्रतियोगीति प्रतिज्ञाने न दोष इति चेत्, न। प्रमेयत्वादिषु व्यभिचारात्। असत्वं सत्त्वानधिकरणानात्मनिष्ठसंसर्गाभावप्रतियोगि, अनात्मनिष्ठसंसर्गाभावप्रतियोगिधर्मत्वात्; रूपवदित्यनुमीयत इति चेत्, किमिदमसत्त्वं नाम? अभावप्रतियोगित्वमात्रं चेत्, तदनात्मनि सर्वत्रास्तीति परेणाङ्गीकृतत्वादसिद्धो हेतुः। अत्यन्ताभावप्रतियोगित्वं चेत्, तदाऽपि वक्तव्यम्। किं प्रतिज्ञाहेत्वोरनात्मपदेनाऽत्मव्यतिरिक्तमात्रं विवक्षितम्, उत आत्मव्यतिरिक्तं वस्तु। आद्ये शशविषाणादावनात्मनि निर्धर्मके सत्त्वासत्त्वयोरभावेनार्थान्तरत्वापातः। द्वितीये दृष्टान्तस्य साध्यविकलता। रूपादीनां सत्त्वानधिकरणानात्मवस्तुनिष्ठसंसर्गाभावप्रतियोगित्वस्यासम्प्रतिपत्तेः।
स्यादेतत्। सद्विलक्षणत्वमसति, असद्विलक्षणत्वं च सति प्रसिद्धमेव। अतः कथमप्रसिद्धविशेषणतेति। मैवम्। विशिष्टस्याप्रसिद्धत्वात्। अन्यथा शशविषाणोल्लेखिता भूरित्याद्यप्रसिद्धविशेषणोदाहरणेऽप्येकैकदेशप्रसिद्धिव्युत्पादनसम्भवेन तदभावप्रसङ्गात्।
सद्विलक्षणत्वासद्विलक्षणत्वे स्वतन्त्रे साध्ये इति चेत्, न। सिद्धसाधनस्योक्तत्वात्। तर्ह्यसद्वैलक्षण्यमात्रं साध्यमस्त्विति चेत्, न। जगद्ब्रह्मणोरसद्विलक्षणयोरवृत्तेर्बाध्यत्वस्यासाधारण्यापातात्। प्रतीतत्वस्य चासत्यपि वृत्तेर्वक्ष्यमाणत्वात्। बाध्यत्वविकल्पदूषणानि चोक्तवक्ष्यमाणान्यनुसन्धेयानीति नानुमानाच्छुक्तिरजतादेरनिर्वाच्यतासिद्धिः। ख्यातिबाधान्यथाऽनुपपत्तिश्च अनेनैव निराकृता वेदितव्या।
किञ्चानिर्वचनीयं चेद् रजतम्, कथन्तर्हि प्रतीतिसमये सदिति, उत्तरकालं चासदिति प्रतीयते? अनिर्वचनीयमित्येव प्रतीतिः कुतो न भवेत्? अधिष्ठानेदन्तासंसर्गवत् तत्सत्तासंसर्गस्याऽरोपात् प्रातीतिकसत्त्वस्य रजतेऽपि विद्यमानत्वाद् वा न सत्प्रत्ययविरोध इत्येतदनन्तरमेव निराकरिष्यते।
असदित्यर्थक्रियासामर्थ्यलक्षणमेव सत्त्वं निराक्रियते नात्यन्तासत्त्वं गृह्यत इति चेत्, न। अर्थक्रियासामर्थ्यस्य तवाप्रसक्तत्वात्। प्रसक्तौ चान्यथाख्यातिस्वीकारप्रसक्तेश्च। वक्ष्यते चैतत्। (१०५)
किञ्चेदं रजतं नित्यम्, अनित्यं वा। आद्ये सर्वदोपलम्भप्रसङ्गः। द्वितीये कारणं वाच्यम्। अविद्येति चेत्, न। तस्यास्त्वन्मतेऽनुपपत्तेर्वक्ष्यमाणत्वात्। (१०७)
किञ्चाविद्याया आत्मनिष्ठत्वात् तत्परिणामभूतं रजतमपि प्रत्यक् प्रकाशेत। आत्मनः सर्वगतत्वाच्छुक्त्यवच्छिन्नचैतन्यस्थाविद्याविवर्तभूतं तत्सम्भिन्नतया प्रतीयत इति चेत्, न। तथासति सर्वोपलब्धिप्रसङ्गात्।
अपिचेदमिन्द्रियसन्निकर्षादुपलभ्यते घटादिवत्, संस्काराद् वा अतीतघटादिवत्, साक्षिणा वा सुखादिवत्? नाऽद्यः, प्रतीतिसमय एव रजतजन्माङ्गीकारात्। न द्वितीयः, अननुभूतत्वात्। न तृतीयः, इन्द्रियव्यापारान्वयव्यतिरेकानुविधानविरोधात्।
अधिकरणग्रहणे तदुपक्षयान्नेति चेत्, न। रजतग्रहेऽधिकरणग्रहस्योपयोगाभावात्। रजतं गृह्यमाणं साक्षिणा शुक्तिसम्भिन्नं गृह्यते। नहि शुक्तिः साक्षात् साक्षिवेद्या, व्यावहारिकत्वात्। किन्त्विन्द्रियव्यवधानेन। रजतं तु प्रातिभासिकं नेन्द्रियव्यवधानमपेक्षते। अतोऽस्ति रजतप्रतीताविन्द्रियोपयोग इति चेत्, न। शुक्तिसम्भेदप्रतीतिनियमे नियामकाभावात्।
किञ्चेन्द्रियेणाधिकरणग्रहणं रजतग्रहणं च साक्षिणेत्यङ्गीकारेऽख्यातिमतानुमतिप्रसङ्गेन प्रवृत्त्याद्यनुपपत्तिः। शुक्तितादात्म्यमपि रजतस्य साक्षिणा गृह्यते, अतो नैवमिति चेत्, न। तथाऽपि ज्ञानद्वयाङ्गीकारेणानुभवविरोधापरिहारात्। इन्द्रियजन्यवृत्तेरपि साक्षिचैतन्यमेव फलमिति फलैक्यान्नेति चेत्, न। अस्याः प्रक्रियाया निरसिष्यमाणत्वात्। (१२१९) अनिर्वचनीयनिराकरणं च तत्रतत्राऽचार्यः स्वयमेव करिष्यतीत्यलं पल्लवेन। तस्मात् साधूक्तम् “विज्ञातस्यान्यथा सम्यग् विज्ञानं ह्येव तन्मतम्” इति॥*॥
॥ असतः प्रतीतिविषयत्वप्रतिपादनम्॥
शुक्तिरजतादौ सदसद्विलक्षणत्वं ज्ञाननिवर्त्यत्वं च न विद्यते असत्त्वादित्युक्तम्। तदयुक्तम्। असतः प्रतीत्यभावात्। अस्य च प्रतीतत्वादित्यत आह असद्विलक्षणेति।
असद्विलक्षणज्ञप्त्यै ज्ञातव्यमसदेव हि।
तस्मादसत्प्रतीतिश्च कथं तेन निवार्यते॥२५॥
हिशब्दो हेतौ। यस्मादसद्विलक्षणत्वज्ञप्त्यै असज्ज्ञातव्यमेव, तस्मादसत्प्रतीतिश्च कथं तेनासद्विलक्षणं शुक्तिरजतादिकमिति जानता निवार्यते? कथन्तरां च तया रजतादेरसत्त्वं निवार्यत इति चशब्दार्थः।
इदमुक्तं भवति स्यादिदं प्रतीतत्वहेतुना शुक्तिरजतादेरसत्त्वाभावानुमानम्, यदि यदसत् तन्न प्रतीयत इति व्याप्तिः स्यात्। नचैवम्। परस्यैवासत्प्रतीतिमत्त्वेन व्याप्तिभङ्गात्। विप्रतिपन्नोऽसत्प्रतीतिमान्, असद्विलक्षणमिति प्रतीतिमत्त्वात्; यो यद्विलक्षणं प्रत्येति स तत्प्रतीतिमान्, यथा घटविलक्षणः पट इति प्रतीतिमान् देवदत्तो घटप्रतीतिमानित्यनुमानात्।
ननु भवत्वसद्विलक्षणं रजतमिति ज्ञानम्, मा भूच्चासज्ज्ञानम्। नच बाधकं किञ्चिदिति चेत्, न। वैलक्षण्यज्ञानं प्रति प्रतियोगिज्ञानस्य कारणत्वात्। कारणाभावे च कार्योत्पत्तौ नियामकाभावेन कादाचित्कत्वानुपपत्तिप्रसङ्गात्। कारणत्वं चान्वयव्यतिरेकाभ्यां गम्यते। तदिदमुक्तमसद्विलक्षणज्ञप्त्या इति चतुर्थीप्रयोगेण। अन्यथाऽसद्विलक्षणज्ञेनेत्यवक्ष्यत्।
किञ्चाऽस्तां तावदन्यो व्यवहारः। असतोऽप्रतीतावसत्प्रतीतिश्च कथं तेन मायावादिना निवार्यते। नहि यो यन्न जानाति स तत्सम्बन्धितया किञ्चिन्निषेधति। अयमत्र प्रयोगः विमतोऽसत्प्रतीतिमान्, तत्सम्बन्धिधर्मनिषेधकत्वात्; यो यत्सम्बन्धितया किञ्चिन्निषेधति स तत्प्रतीतिमान्, यथा घटस्य नास्ति शौक्ल्यमिति निषेधको घटप्रतीतिमानिति। असत्प्रतीतिश्च कथं तेन निवार्यत इति व्यतिरेकप्रदर्शनं चान्वयावधारणार्थम्। असत्प्रतीतिनिषेधसामर्थ्यात् तस्यासत्प्रतीत्यभावावधारणाद् बाधितविषयतेति चेत्, तर्हि मूकोऽहमिति वचननिषेधसामर्थ्यात् तस्य वचनाभावावधारणाद् वचनप्रतीतेरपि बाधितत्वं स्यात्। स्वक्रियाविरोधात् प्रतिषेध एवायुक्त इति चेत्, समं प्रकृतेऽपि।
॥ असतः सत्त्वाद्यावेदकवाक्य बोधकत्वान्यथानुपपतत्त्याऽपि असतः प्रतीतत्वसमर्थनम् ॥
किञ्च नरशिरसि विषाणमस्तीति वाक्यं बोधकम्, नवा? आद्ये स बोधः सद्विषयः, असद्विषयो वा? नाऽद्यः, बाधाभावप्रसङ्गात्। द्वितीये कथमसतः प्रतीत्यभावः? अनिर्वचनीयार्थप्रतीतिरसाविति चेत्, न। निराकृतत्वात्।
अपिच शशविषाणादिकमपि चेन्नासत्, तदा कुतो वैलक्षण्यं शुक्तिरजतादेराशास्यते? निरूपाख्यादिति चेत्, तर्हि तद्वैलक्षण्यं नाम सोपाख्यत्वमेव। नच तत्र कश्चिद् विप्रतिपद्यते येनायं परस्य प्रयासः सार्थकः स्यात्।
॥ असतः सत्त्वावेदकवाक्यस्य विकल्पत्वोक्तिपरीक्षा॥
कश्चिदाह नास्माद्वाक्यान्नरशिरसि विषाणबोधो जायते। किन्नाम। विकल्पमात्रम्। यथोक्तम् “शब्दज्ञानानुपाती वस्तुशून्यो विकल्पः” इति। स प्रष्टव्यः कोऽयं विकल्पः? ज्ञानम्, अन्यद् वा? द्वितीयो द्वितीयेऽन्तर्भवति। आद्ये वस्तुशून्य इति कोऽर्थः? किं किमप्यनुल्लिखन्, असदेवोल्लिखन् वा? आद्येऽनुभवविरोधः। नहि विषयानुपरक्तो घटादिवदसावनुभूयते। यो हि शशविषाणं नास्तीति न प्रतीतवान् तस्य शशविषाणशब्दाज्जायमानं ज्ञानं न गोविषाणज्ञानाद् विशिष्यते। द्वितीये सिद्धं नः समीहितम्।
नापि द्वितीयः, अनुभवविरोधात्। विमतानि पदानि स्वार्थान्वयप्रतिपत्तिजनकानि, आकाङ्क्षासन्निधिमत्पदत्वात्; गामानयेत्यादिपदवदित्यनुमानविरोधाच्च। नच योग्यतावत्त्वमुपाधिः। प्रतिवादिप्रयुक्तपदेषु साध्याव्यापकत्वात्। तेषां च स्वार्थसंसर्गाबोधकत्वे बधिरविवादवद् वादिवचनस्य निर्विषयत्वापत्तेः। अत एव योग्यताराहित्येन प्रतिपक्षोऽपि परास्तः।
॥ असतः प्रतीतत्वङ्गीकारे कर्तृत्वकर्मत्वाद्यनुपपत्तिपरिहारः॥
ननु कथमसतो भाति भास्यत इति कर्तृत्वं कर्मत्वं वा? समस्तसामर्थ्यविरहितत्वादिति। अथ समस्तसामर्थ्यरहितत्वमपि कथम्? भाववदभावस्यापि सद्धर्मत्वदर्शनात्। बौद्धमेवाभावाश्रयत्वं न वस्तुकृतम्, अतो न विरोध इति चेत्, समं कर्तृत्वकर्मत्वयोरपि। अन्यथा जायते घट इत्यादि न स्यात्। सत्कार्यवादं त्वारम्भणाधिकरणे निराकरिष्यामः। (५८५) अतोऽसतः प्रतीत्युपपत्तेः प्रतीतत्वान्नासच्छुक्तिरजतादिकमित्ययुक्तम्।
॥ रजतेदमंशयोः परस्परधर्मसंसर्गरूपान्यथात्वस्यासतः अपरोक्षतया सत्त्वेन च प्रतीतिप्रतिपादनम्॥
स्यादेतत्। न ब्रूमो वयमसतः प्रतीतिरेव नास्तीति। किन्नाम। अपरोक्षतया सत्त्वेन च। यथोक्तम् “नहि नरि शृङ्गं भातीति गवीव” इति। शुक्तिरजतादिकं चापरोक्षतया सत्त्वेनावभासते। अतः कथमसदित्यत आह अन्यथात्वमिति।
अन्यथात्वमसत् ……………..।
रजतादिकमनिर्वचनीयं प्रतिपद्यमानेनापीदंरजतयोस्तादात्म्यावभासोऽङ्गीक्रियत एव। यथोक्तम् “अध्यासो नामातस्मिंस्तदिति प्रत्ययः” इति। नचैवमन्यथाख्यातिप्रसङ्गः। अधिष्ठानस्य संसृष्टरूपेण मिथ्यात्वेऽपि स्वरूपेण सत्यत्वम्। अध्यस्तस्य संसृष्टरूपेण स्वरूपेण च मिथ्यात्वमिति मायावादिभिरङ्गीकृतत्वात्। तथाचोक्तम्”सत्यानृते मिथुनीकृत्य लोकव्यवहारः” इति। अन्यथाख्यातिवादिभिरधिष्ठानारोप्ययोरुभयोरपि संसृष्टरूपेणैवासत्त्वं स्वरूपेण तु सत्त्वमेवेत्यङ्गीकृतम्। इदंरजतयोस्तादात्म्यानवभासे प्रवृत्त्याद्यसम्भवश्च। तत्र यदन्यथात्वं शुक्तिकेदमंशस्य रजतत्वसंसर्गो रजतस्येदन्तासंसर्गस्तत्तावदसदेव। प्रतीयते चापरोक्षतया सत्त्वेन च। अपरोक्षावभासस्यानुभवसिद्धत्वात्। सत्त्वेनाप्रतीतौ प्रवृत्त्यनुपपत्तेश्च। नहि प्राग् बाधात् सत्यरजतेदन्तासंसर्गादयं संसर्गो मात्रयाऽपि विलक्षणोऽनुभूयते। तथाचासदपरोक्षतया सत्त्वेन च नावभासत इति व्याप्तेरन्यथात्वे भग्न्त्वान्नानेन हेतुनाऽसत्त्वाभावोऽनुमातुं शक्यत इति।
॥ उक्तरूपान्यथात्वस्यासत्त्वसमर्थनम्॥
स्यादेवं यद्यन्यथात्वमसत् स्यात्। तत् कुत इति चेत्, शुक्तिकेदन्तारजतादिसंसर्गरूपस्यान्यथात्वस्यासत्त्वमनभ्युपगच्छतः कोऽभिप्रायः? किं तदन्यथात्वं सदिति, उतानिर्वचनीयमिति? द्वितीये वक्ष्याम इत्याशयेनाऽद्यं दूषयति तस्मादिति।
…………….तस्माद् भ्रान्तावेव प्रतीयते।
एवेति तस्मादित्यनेनापि सम्बद्ध्यते। असत्त्वादेव हि तद् भ्रान्तावेव प्रतीयते। यदि सत् स्यात् तर्हि शुक्तिकादिवदभ्रान्तावपि प्रतीयेत। नचैवम्। तस्मान्न सत्। नहि कारणसामग्र्ये सति कार्यानुत्पत्तिर्युक्तेति।
किञ्चान्योन्यस्मिन्नन्योन्यात्मकत्वमपि चेत्, सत् स्यात् तदाऽतस्मिंस्तदिति न भवेत्। किन्तु तस्मिंस्तदिति। तथाच न तत्प्रत्ययस्य भ्रान्तित्वं स्यात्। सत्यरजतप्रत्ययवत्। तदिदमुक्तम् अन्यथात्वमिति भ्रान्ताविति च। उपलक्षणं चैतत्। अन्योन्यसंसर्गस्य सत्त्वे बाधोऽपि नेदं रजतमिति न स्यादित्यपि द्रष्टव्यम्।
॥ असतोऽपि रजतसत्त्वस्यापरोक्षतया सत्त्वेन च प्रतीतिप्रतिपादनम्॥
असदपरोक्षतया सत्त्वेन च नावभासत इति व्याप्तेः स्थानान्तरेऽपि व्यभिचारं दर्शयति सत्त्वस्येति।
सत्त्वस्यासत एवं हि स्वीकार्यैव प्रतीतता।
एवंशब्दः समुच्चये। उपमार्थो वा। हिशब्दोऽनुभवसिद्धिद्योतनार्थः। स्वीकार्यैवेति युक्त्युपेततामाह। प्रतीतता अपरोक्षया सत्त्वेन चेति शेषः।
अयमर्थः रजतमनिर्वचनीयं मन्यमानस्यापि मते तत् किमनिर्वचनीयतया प्रतीयते, उतासत्त्वेन, अथवा सत्त्वेन? न प्रथमद्वितीयौ, तथा प्रतीत्यनुपलम्भात्। तथाप्रतीतौ प्रवृत्त्यभावप्रसङ्गाच्च। नहि असत् प्रातिभासिकं वा कदाचिदनेनार्थक्रियासूपयुज्यमानं दृष्टम्। येनास्यासत्त्वादिकं प्रतीत्यापि प्रवर्तेत। तस्मात् सत्त्वेनैव प्रतीयत इत्येव स्वीकार्यम्। तथाचानुभवः सदिदं रजतमिति। प्रवृत्तिश्चैवमुपपद्यते। रजतप्रतीतिमात्रात् प्रवृत्तिरिति चेत्, न। उक्तानुभवविरोधात्। विधिनिषेधाववधूय प्रत्ययायोगाच्च। तथाच तत् सत्त्वं सत्, असत्, अनिर्वचनीयं वा? नाऽद्यः, अनिर्वचनीयताविरोधात्। नहि यस्य सत्त्वं सत् तदनिर्वाच्यमिति सम्भवति। द्वितीयस्तु स्यात्। ततश्च यथाऽसतोऽन्यथात्वस्य अपरोक्षतया सत्त्वेन च प्रतीतता स्वीकार्या, एवमसतः सत्त्वस्यापि विशिष्टप्रतीतता स्वीकार्यैव। तथाच यदसत् तदपरोक्षतया सत्त्वेन च नावभासत इति व्याप्तेः सत्त्वे भग्न्त्वात्। एतेन हेतुना नासत्त्वाभावो रजतस्यानुमातुं शक्यत इति।
॥ संसर्गद्वयस्याप्यनिर्वाच्यत्वाङ्गीकारेऽनवस्थितिप्रसङ्गः॥
आह अपरोक्षतया सत्त्वेन च प्रतीतत्वमसत्यप्यन्यथात्वे वर्तमानमनैकान्तिकमिति यदुक्तं तदयुक्तम्। अन्यथात्वस्यासत्त्वाभावात्। शुक्तौ तावदिदन्ता सत्यैव। तत्संसर्गश्च रजते रजतत्ववदनिर्वचनीय एवाऽरोपितः। एवं रजतत्वं च रजतेऽनिर्वचनीयं तत्संसर्गश्चेदमास्पदेऽनिर्वचनीय एवाऽरोपितः।
यदपि रजते सत्त्वमसदेवापरोक्षतया सत्त्वेन प्रतीयत इत्यभिहितम्। तच्चानुपपन्नम्। शुक्तिकायां सदेव सत्त्वं रजते प्रतीयते। नतु रजतस्य परं सत्त्वं नामास्तीत्यङ्गीकारात्। शुक्तिकेदन्तासंसर्गवत् तत्सत्तासंसर्गस्याप्यनिर्वचनीयस्यैवाऽरोपितस्य प्रतीयमानत्वादिति प्राग् विकल्पितं पक्षमाशय परिहरति तस्येति।
तस्यानिर्वचनीयत्वे स्यादेव ह्यनवस्थितिः॥२६॥
इदन्तारजतत्वयोरितरेतरसंसर्गस्य तथा रजते शुक्तिकासत्त्वसंसर्गस्यानिर्वचनीयत्वेऽङ्गीक्रियमाणे अनवस्थितिः स्यात्, हि यस्मात् तस्मादुभयमसदेवाङ्गीकरणीयमिति पूर्वेण सम्बन्धः।
तथाहि संसर्गद्वयमनिर्वचनीयमिति कोऽर्थः? किं व्यावहारिकम्, उत प्रातिभासिकमिति। नाऽद्यः, अनङ्गीकारात्। तथात्वे वा रजतस्यापि व्यावहारिकत्वापातात्। द्वितीये प्रातिभासिकतयैव प्रतीयते, व्यावहारिकतया वा? नाऽद्यः, प्रवृत्त्यभावप्रसङ्गात्। नहि प्रातिभासिकमर्थक्रियासूपयुक्तं क्वचिदुपलब्धं यतस्तद्भावं प्रतीत्यापि प्रवर्तेत। द्वितीये तु किं व्यावहारिकता सती,अथासती? नाऽद्यः, प्रातिभासिकत्वानुपपत्तेः। द्वितीयेऽपरोक्षतया सत्त्वेन चासतोऽपि प्रतीतिप्रसङ्गः।
अथ सा व्यावहारिकताऽप्यनिर्वचनीयैवाऽरोपितेत्युच्यते तदाऽनिर्वचनीयेति कोऽर्थ इत्यादेरावृत्त्याऽऽरोपपरम्पराऽपर्यवसानापत्तिः स्यात्। यत्रैवाऽरोपपर्यवसानं तत्रैव प्रवृत्त्यभावो वाऽसतो विशिष्टप्रतीतिर्वा प्रसज्येत।
नचेयमपर्यवसिता परम्परा सिद्धविषया। येन बीजाङ्कुरपरम्परावददूषणं स्यात्। नचेयं कस्याप्यप्रतिबन्धकत्वाददोष इति वाच्यम्। पूर्वपूर्वारोपानुपपत्तावुत्तरोत्तरारोपानुपपत्तेः। प्रवृत्त्यनुपपत्तेश्च।
नच वाच्यं सर्वेऽप्यारोपा एककालमेव भवन्तीति। ज्ञानानां यौगपद्यायोगात्। अधिष्ठानसिद्ध्युत्तरकालीनत्वाच्चाऽरोपस्य। यथा विसर्पणविशिष्टः सर्पो रज्जावारोप्यते, एवमेक एवायं विशिष्टारोप इति चेत्, न। अनन्तानिर्वाच्यविशेषणविशिष्टार्थगर्भस्याऽरोपस्याननुभवात्। विशेषणभेदेन विशिष्टप्रत्ययभेदस्याऽवश्यकत्वाच्च।
ननुच संसर्गद्वयं न प्रातिभासिकतया प्रतीयते, नापि व्यावहारिकतया। किन्तु स्वरूपेणैव। अतो नानवस्थेति चेत्, व्यावहारिकत्वाप्रतीताविष्टाभ्युपायत्वानुमानाद्यनुपपत्तौ प्रवृत्त्यनुपपत्तेः। अन्यथा रजतावभासादेव प्रवृत्त्युपपत्तौ किं संसर्गग्रहणेनेति वदता जितं प्राभाकरेण। तस्मादपरिहार्यैवेयमनवस्था। तदिदमुक्तम् स्यादेवेति।
॥ सिद्धान्तेऽप्यनवस्थितिमाशय परिहारकथनम्॥
ननु भवत्पक्षेऽपि रजतस्य प्रतीयमानं सत्त्वं सत्, असद् वा? नाऽद्यः, रजतस्यापि सत्त्वापत्तेः। द्वितीये किमसत्त्वेन प्रतीयते, किंवा सत्त्वेन? नाऽद्यः प्रवृत्त्यभावापत्तेः। द्वितीये तदपि सदसद्वेति समानो दोषः। न समानः। विधिप्रत्ययस्यैव सत्त्वविशिष्टविषयत्वाभ्युपगमात्। नच सत्त्वस्यापरं सत्त्वमस्माभिरभ्युपगम्यते। किन्तु रजतविधिप्रत्ययमात्रादेव प्रवृत्त्युपपत्तेः। नचैवं परस्याभ्युपगमः। सत्त्वेऽप्यवान्तरभेदाङ्गीकारेण तत्प्रतीतिमात्रस्य प्रवृत्त्यनुपयोगित्वादिति।
॥ रजतसत्त्वस्य अविद्योपाधिकप्रातिभासिकत्वाङ्गीकारस्य दूषणाभिधानम्॥
अपर आह सदिदं रजतमिति प्रतीयमानं सत्त्वम्। नासत्। येनोक्तव्याप्तेर्भङ्गः स्यात्। किन्नाम। ब्रह्मणीव पारमार्थिकमम्बरादेरिव मायोपाधिकं व्यावहारिकं शुक्तिरजतादावप्यविद्योपाधिकं प्रातिभासिकं सत्त्वमस्त्येवेति। तदसत्। सत्त्रैविध्यस्यैव दूषितत्वात्। (६५)
दूषणान्तरं चाऽह तस्येति। तस्य सत्त्वस्यानिर्वचनीयत्वे प्रातीतिकत्वे तथैव प्रतीतौ स्वरूपमात्रप्रतीतौ वा स्यादेवानवस्थितिः अव्यवस्थितिः, प्रवृत्तेरिति शेषः। व्यावहारिकत्वाद्याकारेण प्रतीतौ पूर्ववदनवस्थितिः स्यादेवेति। तस्मान्न वियदादिप्रपञ्चस्यानिर्वचनीयत्वमिति सिद्धम्।
॥ बन्धस्याज्ञानोपादानकत्ववादनिरासाय मायावादिमतेऽज्ञानस्य असम्भवित्वव्युत्पादनम्॥
एवं बन्धस्याध्यस्तत्ववर्णनं प्रकृतानुपयुक्तम्, अयुक्तं चेत्यभिधायाधुना यत् परेण मिथ्याज्ञाननिमित्त इति बन्धस्य मिथ्याभूताज्ञानोपादानकत्वमुक्तं तदप्यनुपपन्नमित्याशयवान् परमतेऽज्ञानासम्भवं तावदाह “निर्विशेषे” इत्यादिना।
॥ अज्ञानस्य ब्रह्माश्रितत्वे तद्धर्मस्वरूपावरकत्वानुपपत्तेरज्ञानवैयर्थ्यम्॥
तथाहि यत् तावत् परेण भावरूपमज्ञानमङ्गीकृतम्। तत् किं जीवाश्रयम्, उत जडाश्रयम्, अथ ब्रह्माश्रयम्? नाऽद्यः, प्रकृत्यधिकरणे निराकरिष्यमाणत्वात्। (४०८) न द्वितीयः, अनभ्युपगमात्। जडस्य अज्ञानकल्पितत्वेनेतरेतराश्रयत्वात्। कारणस्य कार्याश्रितत्वादर्शनाच्च।
तृतीयेऽपि वक्तव्यम् किं तद् ब्रह्माश्रितमज्ञानं ब्रह्मैव प्रतिबध्नाति, अथ जीवम्, उत जडम्। आद्ये तस्य ब्रह्माश्रितस्य ब्रह्मावरणस्याज्ञानस्य विषयो वाच्यः। आवरणं खलु पटलादिकं क्वचिदाश्रितं किञ्चिद्विषये किञ्चित् प्रतिबध्नातीत्युपलब्धम्। तत्र ब्रह्मावरणेनाज्ञानेन ब्रह्मगतः कश्चिद्धर्मो वाऽऽव्रियते, स्वरूपमेव वा, अन्यद् वा किञ्चित्। आद्यपक्षद्वयं निराकरोति निर्विशेष इति।
निर्विशेषे स्वयम्भाते किमज्ञानावृतं भवेत्
मिथ्याविशेषोऽप्यज्ञानसिद्धिमेव ह्यपेक्षते॥२७॥
हेत्वर्थगर्भं विशेषणद्वयम्। किमाक्षेपे। ब्रह्मण्यावरणतयाऽङ्गीकृतेनाज्ञानेन किमावृतं भवेत्? न किमपि भवेत्। न तावद् धर्मः। परेण ब्रह्मणो निर्विशेषत्वाङ्गीकारात्। नापि स्वरूपम्। स्वयम्प्रकाशत्वेन नित्यसिद्धत्वात्। नहि प्रकाशमानमावृतं चेति सम्भवति। आवरणकृत्याभावात्।
॥ ब्रह्माश्रिताज्ञानस्य मिथ्याभूततद्धर्मावरकत्वेऽन्योन्याश्रयः॥
स्यादेतत्। मा भूद् ब्रह्मावरकेणाज्ञानेन स्वरूपमावृतम्। तथाऽप्यद्वितीयत्वादिस्तद्धर्मो भविष्यति। परमार्थतो ब्रह्मणो निर्विशेषत्वेऽपि मिथ्याधर्माङ्गीकारात्। मिथ्यात्वं चाद्वितीयत्वादीनां न स्वरूपेण। किन्नाम। धर्मत्वेनैव। यथोक्तम् “अपृथक्त्वेऽपि चैतन्यात् पृथगिवावभासन्ते” इति।
तत्राऽह मिथ्याविशेषोऽपीति। नाज्ञानावृत इत्यपेरर्थः। कुत इत्यत आह अज्ञानसिद्धिमेवेति। हिशब्दो हेतौ। अद्वितीयत्वादिधर्मो ह्यज्ञानावृतो भवन् न तावत् स्वरूपेण। स्वरूपस्याऽवरणविषयताया निरस्तत्वात्। मिथ्याभूतेन धर्मत्वेनाज्ञानावरणविषयतायां तु परस्पराश्रयत्वं स्यात्। यतो मिथ्याधर्मः अज्ञानसिद्धिमपेक्षते। अज्ञानातिरिक्तस्य मिथ्याभूतस्याज्ञानकार्यत्वाभ्युपगमात्। अज्ञानं च मिथ्याभूतविशेषमपेक्षते। निर्विषयस्याऽवरणस्यानुपपत्तेः।
॥ ब्रह्माश्रिताज्ञानस्य जीवावरकत्वानुपपत्तिः॥
एतेन ब्रह्मान्यद् ब्रह्मावरणाज्ञानावृतमिति तृतीयोऽपि निरस्तः। तस्य मिथ्यात्वेनाज्ञानसापेक्षतया अन्योन्याश्रयत्वात्। अत एव जीवं प्रतिबध्नात्यविद्येति द्वितीयो निरस्तो वेदितव्यः।
॥ ब्रह्माश्रिताज्ञानस्य जडावरकत्वनिराकरणम्, मायावादिनाऽपि तदङ्गीकारः॥
मा भूद् ब्रह्मणोऽज्ञानमावरणम्, मा भूज्जीवस्य, जडस्य तु भविष्यतीति तृतीयं निराचष्टे नचेति।
नचाऽवरणमज्ञानमसत्ये तेन चेष्यते।
जड इति वक्ष्यमाणमत्रापि सम्बद्ध्यते। तेनाऽद्यस्य चशब्दस्य सम्बन्धः। आवरणमिति ज्ञानाभावनिवृत्त्यर्थम्। तस्य जडेऽपि सम्भवात्। असत्य इति हेत्वर्थगर्भं विशेषणम्। तेन च नेष्यत इति दूषणान्तरम्।
तदयमर्थः जडस्याप्यावरणरूपमज्ञानं न सम्भवति। तस्य मिथ्यात्वेनाज्ञानसापेक्षतया पूर्ववदितरेतराश्रयतापातात्। कारणस्य कार्याश्रितत्वादर्शनाच्च। मायावादिनाऽपि जडावरणाज्ञानानभ्युपगमाच्च। यदाह “सा च न जडेषु वस्तुषु तत्स्वरूपावभासं प्रतिबध्नाति” इति।
॥ मायावादिनाऽज्ञानस्य जडावरकत्वानभ्युपगमे निमित्तम्॥
केन हेतुना मायावादी जडेऽज्ञानं नाङ्गीकरोतीत्यत आह अप्रकाशेति।
अप्रकाशस्वरूपत्वाज्जडेऽज्ञानं न मन्यते।
आवरणमित्यत्राप्यनुवर्तते। न मन्यते मायावादीति शेषः। सति पुष्कलकारणे कार्यानुदयेन खलु प्रतिबन्धकमावरणं कल्प्यम्। जडस्याप्रकाशस्वरूपत्वादेव स्वपरग्रहणासम्भवे किमावरणकल्पनयेति परो मन्यते। यथाऽह “प्रमाणवैकल्यादेव तदग्रहणसिद्धेः” इति। प्रमाणवैकल्यात् प्रकाशत्स्वरूपत्वाभावादित्यर्थः।
॥ अज्ञानस्य जडाश्रितत्वाङ्गीकारे अज्ञानस्वरूपस्यैव प्रतीत्यभावप्रसङ्गः॥
अथवा अप्रकाशस्वरूपत्वादित्यनेन जडाश्रयत्वेऽविद्यायाः प्रतीत्यभावप्रसङ्गमाह। प्रतीतिर्हि स्वप्रकाशतया वा, प्रकाशाश्रयतया वा। न तावदाद्यः, अविद्यायामप्रकाशस्वरूपत्वात् तस्याः। नापि द्वितीयः। तदाश्रयस्य जडस्याप्रकाशस्वरूपत्वादिति। अनेन परोक्तिव्याजेन जडेऽज्ञानावरणनिराकरणे युक्त्यन्तरमुक्तं भवति।
यद्यप्यत्राप्यप्रकाशस्वरूपत्वादित्येवालम्, तेन नेष्यत इत्यनेनान्वयोपपत्तेः। तथाऽपि तेन नेष्यत इत्यनावर्त्येयं स्वमतेनैव युक्तिरभिहितेति प्रतीतिः स्यात्, तदर्थं जडेऽज्ञानं न मन्यत इत्युक्तम्।
॥ मायावादिमतेऽज्ञानासम्भवेन शास्त्रवैयर्थ्यप्रसङ्गः॥
किमतो यद्येवमित्यत आह अज्ञानाभावत इति।
अज्ञानाभावतः शास्त्रं सर्वं व्यर्थीभविष्यति॥२८॥
आवरणं हि खल्वाश्रयादिमत्तया व्याप्तमुपलब्धं यथा नयनपटलादि। अज्ञानावरणस्य चाऽश्रयादि उक्तविकल्पान्यतमत्वेन व्याप्तम्। अतिरिक्तस्य शङ्कितुमप्यशक्यत्वात्। व्यापकाभावे व्याप्याभावः सुलभ एव। तथाचोक्तविकल्पानुपपत्तावाश्रयाद्यभावेऽज्ञानावरणस्याप्यभावः परमते प्रसक्तः। अज्ञानाभावे च बन्धस्य न तदुपादानत्वम्। ततश्च सर्वं शास्त्रं वेदतन्मीमांसात्मकं व्यर्थीभविष्यति।
अर्थो विषयः प्रयोजनं च। प्रसङ्गस्यानिष्टत्वख्यापनायाभूततद्भावार्थस्य च्वेः प्रयोगः। मायावादिना हि शास्त्रस्य विषयप्रयोजनवत्तासिद्ध्यर्थमात्मनि मिथ्याभूताज्ञानोपादानको बन्धाध्यासो वर्णितः। अज्ञानानुपपत्तौ च तदुपादानकस्याऽत्मनि बन्धाध्यासस्याप्यनुपपत्तेस्तदधीना विषयप्रयोजनवत्ता च शास्त्रस्य न स्यादिति।
किञ्चास्तु वा बन्धोऽज्ञानोपादानकः, तथाऽप्यज्ञानस्य सत्यत्वे बन्धस्यापि सत्यत्वात् सत्यस्य च ज्ञाननिवर्त्यत्वाभावाभ्युपगमाच्छास्त्रस्य वैयर्थ्यं तदवस्थमेव।
॥ अज्ञानस्य मिथ्यात्वाङ्गीकारेऽनवस्थित्यादिदोषप्रसङ्गः॥
नन्वत एव अज्ञानस्यापि मिथ्यात्वमुक्तम् “मिथ्याज्ञाननिमित्तः” इति। सत्यमुक्तम्, दुरुक्तं तत्। तथाहि मिथ्या चेदज्ञानं तदप्यात्मन्यारोपितमिति वक्तव्यम्। मिथ्याभूतस्याशेषस्य तथात्वाभ्युपगमात्। तथाचाज्ञानारोपः स्वाभाविकः, सहेतुको वा। आद्येऽनिर्मोक्षप्रसङ्गः। स्वाभाविकस्य निवृत्त्यनुपपत्तेः। उपपत्तौ वाऽऽत्मरूपस्यापि तदापत्तेः।
द्वितीयेऽपि किमात्मस्वरूपमेव निमित्तमज्ञानारोपस्य, उताज्ञानम्? नाऽद्यः, निष्कलङ्कैकरसाद्वितीयस्य चैतन्यस्य तदयोगात्। योगे वाऽहङ्काररजतादिसमारोपस्यापि तथात्वोपपत्तावज्ञानकल्पनावैयर्थ्यात्। चैतन्यमात्रहेतुकस्य मोक्षेऽपि प्रसङ्गाच्च। द्वितीये दूषणमाह अज्ञानस्येति।
अज्ञानस्य च मिथ्यात्वमज्ञानादिति कल्पने।
अनवस्थितिस्तथाच स्यादन्योन्याश्रयताऽथवा॥२९॥
मिथ्यात्वं तत एवाऽरोपितत्वं च। अभ्युपगम इति वक्तव्ये कल्पन इति वचनमस्याभ्युपगमस्य अप्रामाणिकत्वं सूचयितुम्। तेनाज्ञानारोपोपादानमप्यज्ञानं सत्यं चेद् बन्धस्यापि सत्यत्वापत्तिः, आरोपितत्वे पूर्ववदज्ञानान्तरारोपोपगमादनवस्थेत्यदूषणं बीजाङ्कुरानवस्थावत् कर्मानवस्थावद् वाऽस्याप्यनवस्थाया सिद्धविषयत्वादित्यपास्तं भवति। नह्यहङ्काररजताद्यारोपोपादानमज्ञानमपि प्रागारोपिताज्ञानान्तरोपादानकं तदप्येवमेवेत्यत्र किमपि प्रमाणमस्ति।
स्यादियमनवस्था यद्यज्ञानोपादानमज्ञानान्तरोपादानकमित्यभ्युपगच्छामः। नचैवम्। प्रथमाज्ञानस्यैव तदुपादानत्वादित्यत आह तथाचेति। अज्ञानद्वयस्याप्यन्योन्योपादानत्वं शङ्कितुर्बुद्धौ परिवर्तमानं तथाच सतीति परामृश्यते। अथवा तथाशब्द उपमायाम्। चशब्दः समुच्चये। यथाऽज्ञानस्य उपादानत्वेऽनवस्थितिः, तथाऽन्योन्याश्रयता च स्यादिति योज्यम्। दूषणसमुच्चयश्र्चोक्तविधया व्यवस्थित इति।
नन्वज्ञानस्याज्ञानोपादानकत्वेऽपि नानवस्थादिदोषः। एकमेवाज्ञानं स्वोपादानमित्यभ्युपगमादित्यत आह अथवेति। आत्माश्रयतेति शेषः। अथवेत्युक्तपक्षान्तरद्योतको निपातः।
ननुचाज्ञानारोपस्यानादित्वात् कथमनवस्थितिप्रसङ्ग इति चेत्, न। स्वाभाविकत्वसहेतुकत्वपक्षयोरन्यतरस्यावश्याभ्युपगमनीयत्वात्।
अपिचानादिरेकैवाविद्येत्यभ्युपगच्छताऽपि न तावत् तस्याः स्वरूपतः सत्त्वमभ्युपगतम्। किन्नाम। प्रातिभासिकम्। नच तत्प्रतिभासोऽसङ्गस्य निष्कलङ्कचैतन्यस्य विनाऽज्ञानप्रतिभासादुपपद्यते। ततो मा नाम भूदज्ञानपरम्परादिनाऽनवस्थादिदोषः। तत्प्रतिभासपरम्परादिकृतस्तु कथं परिहरणीयः? कर्मपरम्पराप्रतिबन्दी तु मोचितैवेति।
“नवैकेनाक्षरेण छन्दांसि वियन्ति न द्वाभ्याम्” इति वचनादत्र छन्दोभङ्गो न शङ्कनीयः। अनवस्थेति वक्तुं शक्ये यदनवस्थितिरित्याह तद् वैदिकत्वज्ञापनार्थम्।
॥ विवरणकारेण भावरूपाज्ञानस्य प्रत्यक्षप्रमाणकत्वोपपादनम्॥
स्यादेतत्। अवश्यं तावदज्ञानमनादि भावरूपं विज्ञानविलाप्यमभ्युपगन्तव्यम्, प्रत्यक्षानुमानागमार्थापत्तिसिद्धत्वात्।
“प्रत्यक्षं तावत् “अहमज्ञः’ , “मामन्यं च न जानामि’ इत्यपरोक्षावभासदर्शनात्। ननु ज्ञानाभावविषयोऽयमवभासः। न। अपरोक्षावभासत्वात्। अहं सुखीतिवत्। अभावस्य षष्ठप्रमाणगम्यत्वात्।
प्रत्यक्षाभाववादिनोऽपि नाऽत्मनि ज्ञानाभावावगमः सम्भवति। “मयि ज्ञानं नास्ति’ इति प्रतिपत्तावात्मनि धर्मिणि प्रतियोगिनि चार्थेऽवगते तत्र ज्ञानसद्भावाज्ज्ञानाभावप्रत्ययायोगात्। अनवगतेऽपि धर्म्यादौ सुतरामभावानवगमात्। षष्ठप्रमाणगोचरे फललिङ्गाभावानुमेयेऽपि ज्ञानाभावे आत्मादाववगतेऽनवगते आत्मनि ज्ञानाभावप्रतिपत्त्ययोगात्।
इह च “त्वदुक्तमर्थं सङ्ख्यां वा शास्त्रार्थं वा न जानामि’ इति विषयव्यावृत्तमज्ञानमनुभूय तच्छ्रवणादौ प्रवर्तते। भावरूपाज्ञानप्रत्यक्षवादे तु सत्यप्याश्रयप्रतियोगिज्ञाने ज्ञानाभावस्येव भावान्तरस्यापि नानुपपत्तिर्नियन्तुं शक्यते।
नचाऽश्रयप्रतियोगिज्ञानभूतमपि साक्षिचैतन्यं भावान्तरस्याज्ञानस्य निवर्तकम्। तस्याज्ञानविषयप्रतिभासत्वात्। नहि स्वज्ञानेन स्वयं निवर्तते।
नन्वज्ञानस्य व्यावर्तको विषयः कथं साक्षिचैतन्येनावभास्यते, प्रमाणायत्तत्वाद् विषयसिद्धेरिति। उच्यते सर्वं वस्तु ज्ञाततयाऽज्ञाततया वा साक्षिचैतन्यस्य विषय एव। तत्र ज्ञाततया विषयः प्रमाणव्यवधानमपेक्षते। अन्यस्तु सामान्याकारेण विशेषाकारेण वाऽज्ञानव्यावर्तकतया सदा साक्षादवभास्यत इत्युपपत्तिसहितमज्ञानप्रत्यक्षं भावरूपमेवाऽत्मन्यज्ञानं गमयतीति सिद्धम्”
॥ भावरूपाज्ञाने चित्सुखोक्तं सौषुप्तिकानुभवरूपप्रत्यक्षम्॥
“किञ्च न किञ्चिदवेदिषमिति परामर्शसिद्धसौषुप्तिकानुभवोऽप्यत्र प्रमाणम्। नच ज्ञानाभावविषयोऽयमनुभवः, अभावप्रतीतेर्धर्मिप्रतियोगिबोधपराधीनतया तदभावे तस्यानुभवितुमयोग्यत्वस्योक्तत्वात्। नच नायं सुषुप्तिकालीनानुभवपरामर्शः, किन्तु तदुत्थितस्येदानीमेव सौषुप्तिकज्ञानाभावानुमानमिति वाच्यम्। तदनुमापकलिङ्गासिद्धेः। नच सामग्र्यभावो लिङ्गम्, तस्याप्यसिद्धेः। नच ज्ञानाभावेन तदनुमानम्, अन्योन्याश्रयतापत्तेः। नच स्मरणाभावो ज्ञानाभावे लिङ्गम्, व्यभिचारात्”
॥ भावरूपाज्ञाने विवरणकृदुक्तमनुमानम्॥
तदेवं प्रत्यक्षसिद्धेऽज्ञाने “अनुमानमपि विवादगोचरापन्नं प्रमाणज्ञानं स्वप्रागभावव्यतिरिक्तस्वविषयावरणस्वनिवर्त्यस्वदेशगतवस्त्वन्तरपूर्वकम्, अप्रकाशितार्थप्रकाशकत्वात्; अन्धकारे प्रथमोत्पन्नप्रदीपप्रभावदिति। ततश्च ज्ञानेन समानाश्रयविषयं भावरूपमज्ञानं सिद्धम्”
॥ भावरूपाज्ञाने न्यायदीपावल्युक्तमनुमानम्॥
“अपिच न तावदज्ञानं ज्ञानाभावः, अभावमानागम्यत्वात्; सम्प्रतिपन्नवत्। अभावो ह्यभावस्य प्रत्यक्षस्य वा विषयः परेणेष्यते। अज्ञानं च न मानगम्यम्, माननिवर्त्यत्वात्; सम्प्रतिपन्नवत्”
॥ भावरूपाज्ञाने चित्सुखोक्तमनुमानम्, आगमोदाहरणं च॥
“किञ्च विगीतं देवदत्तनिष्ठप्रमाणज्ञानं देवदत्तनिष्ठप्रमाणप्रागभावातिरिक्तानादेर्निवर्तकम्, प्रमाणज्ञानत्वात्; यज्ञदत्तगतप्रमाणज्ञानवत्”
“तम आसीत्”, “मायां तु प्रकृतिं विद्यात्” इत्याद्यागमोऽत्र प्रमाणम्।
॥ भावरूपाज्ञाने चित्सुखोक्ताऽर्थापत्तिः॥
“त्वदुक्तमर्थं न जानामीति व्यवहारान्यथानुपपत्तिरपि भावरूपाज्ञानसद्भावे मानम्। नच प्रमाणतो न जानामीत्येवम्परतया व्यवहारोपपत्तिः। त्वदुक्तेऽर्थे प्रमाणज्ञानं मम नास्तीत्यस्य विशिष्टविषयज्ञानस्य प्रमाणत्वात्। तद्विशेषणतयाऽर्थस्यापि प्रमाणेनाधिगमात् स्ववचनव्याघातापत्तेः। एतदतिरिक्तप्रमाणज्ञानं मम त्वदुक्तेऽर्थे नास्तीति च वदतो वचनव्याघातदोष एव। अस्यापि ज्ञानस्य पूर्ववदेव प्रमाणत्वात्। नच प्रमाणेन सामान्यतोऽर्थस्याधिगमेऽपि विशेषानधिगमाददोषः। विशेषस्याप्यधिगमानधिगमयोः पूर्वोक्तदोषानतिवृत्तेः।
ननु भावरूपमप्यज्ञानं ज्ञाननिरस्यमभ्युपगम्यते भवद्भिः। तत् कथं ज्ञायमानेऽर्थे न जानामीति व्यवहारः? मैवम्। अस्मन्मतेऽज्ञानस्य साक्षिवेद्यतया प्रमाणाबोध्यत्वात्। प्रमाणज्ञानोदयात् प्राक् चाज्ञानविशेषितोऽर्थः साक्षिसिद्धोऽज्ञात इत्यनुवादगोचरो भवति। भवति च प्रश्र्नार्हः”
॥ भावरूपाज्ञाने विवरणकृदुक्ते अर्थापत्ती॥
“किञ्च विशुद्धब्रह्मात्मनि शुक्तिकायां चाहङ्काररजताद्यध्यासस्यार्थज्ञानात्मकस्य मिथ्याभूतस्य मिथ्याभूतमेव किञ्चिदुपादानमन्वेषणीयम्। सत्योपादानकत्वे कार्यकारणस्वभावतयाऽध्यासस्यापि सत्यत्वप्रसङ्गात्। तस्यापि मिथ्योपादानस्य सादित्वे तथाविधोपादानान्तरकल्पनाप्रसङ्गादनाद्येव तन्मिथ्योपादानमिति कल्पनीयमिति मिथ्याध्यास एव तथाविधाज्ञानोपादानकारणमन्तरेणानुपपद्यमानस्तत् कल्पयतीति”
“किञ्च ज्ञानाद् बन्धनिवृत्तिश्रवणाद्यन्यथाऽनुपपत्तिरपि बन्धोपादानाज्ञाने प्रमाणम्”
तदेवं प्रत्यक्षादिप्रमाणतः सिद्धमज्ञानं न तावदनात्मनि सम्भवति। प्रमाणप्रयोजनयोरभावात्। अतः परिशेषादात्मन्येवाज्ञानमङ्गीकरणीयम्। तत् कथमुच्यतेऽज्ञानाभावत इति?
॥ टीकाकृता भावरूपाज्ञानसाधकप्रमाणानामाभासताव्युत्पादनम्॥
अत्रोच्यते यत्तावद् भावरूपाज्ञानसिद्धौ प्रत्यक्षमुपन्यस्तम्, तस्य ज्ञानाभावविषयत्वे को दोषः? अभावस्य षष्ठप्रमाणविषयत्वान्नेति चेत्, न। प्रत्यक्षत्वस्याङ्गीकर्तुमुचितत्वात्। धर्मिप्रतियोगिज्ञानभावाभावयोरनुपपत्तिरिति चेत्, न। तथासति ज्ञानाभावस्य तव सर्वथाऽप्यप्रतीतिप्रसङ्गात्। ततश्च तन्निरासप्रयासानुपपत्तिः। मम साक्षिणा ज्ञानाभावप्रतीतिरिति चेत्, तर्हीयमेव सा भवतु।
सौषुप्तिकज्ञानाभावानुमानेऽपि काऽनुपपत्तिः? पक्षाप्रतीतेर्नेति चेत्, न। तस्याप्यनुमानोपपत्तेः। नच ज्ञानाभावानुमाने लिङ्गाभावः। अवस्थाविशेषत्वस्यैव लिङ्गत्वसम्भवात्।
अनुमानं त्वसम्बद्धमेव। प्रकाशकत्वस्य ज्ञाने प्रदीपप्रभायां चैकस्याभावेनासिद्ध्यादिप्रसङ्गात्। शब्दसाम्यमात्रेणानुमाने तु गोत्वेन वागादीनामपि शृृङ्गित्वादिप्रसङ्गः। तमोविरोधित्वमेकमुभयत्र अस्तीति चेत्, न। तमोऽप्यविद्या, अन्धकारो वा? नाऽद्यः, दृष्टान्तस्य साधनविकलत्वात्। न द्वितीयः, असिद्धेः।
अभावमानागम्यत्वं त्वसिद्धमेव। अज्ञानं न मानगम्यं माननिवर्त्यत्वादिति चेत्, न। तथासति तत्र प्रमाणोपन्यासवैयर्थ्यापातात्। तदभावो व्यावर्त्यत इति चेत्, न। अभावव्यावर्तनं भावसाधनमित्येकार्थत्वात्। तृतीयानुमानं तु घटादेरपि तत्साधनसौलभ्येन परास्तम्।
त्वदुक्तमर्थं न जानामीति व्यवहारस्तु ज्ञानाभावविषयोऽपि भविष्यति। अध्यासकार्यानुपपत्तिस्तु नास्त्येव, ज्ञानस्यान्तःकरणोपादानतोपपत्तेः। सत्योपादानत्वे सत्यताप्रसङ्गस्त्विष्ट एव। नहि रजतवज्ज्ञानस्यापि बाधोऽस्ति। तथात्वे याथार्थ्यमपि स्यादिति चेत्, न। स्वरूपसतोऽपि विषयासत्त्वेनायथार्थत्वोपपत्तेः। नहि स्वरूपसतो विषयसत्तयाऽपि भाव्यमिति नियामकमस्ति, साक्षिचैतन्ये व्यभिचारात्। अर्थस्तु रजतादिः, असत्त्वात् कारणमेव नापेक्षते। ज्ञानाद् बन्धनिवृत्तिस्त्वसिद्धैवेत्युक्तम्। अतो नोक्तप्रमाणैर्भावरूपाज्ञानसिद्धिः।
॥ सिद्धान्तेऽज्ञानस्य जीवाश्रितत्वजीवावरकत्वाङ्गीकारात् न शास्त्रवैयर्थ्यादिदोषप्रसङ्गः॥
किञ्च न वयं भावरूपाज्ञानस्य परिपन्थिनः। किन्नाम। परपक्षे तन्न सम्भवतीति ब्रूमः। नन्वङ्गीकृतं चेदज्ञानं तर्हि भवतोऽप्युक्तानुपपत्त्या शास्त्रवैयर्थ्यमापन्नमित्यत आह स्वभावेति।
स्वभावाज्ञानवादस्य निर्दोषत्वान्न तद् भवेत्।
स्वश्चासौ भावश्चेति स्वभावो जीवः, तदाश्रितं तदावरणं चाज्ञानमिति वादः स्वभावाज्ञानवादः। तस्य निर्दोषत्वाज्जडब्रह्माज्ञानवादोक्तदोषाभावान्न तत् शास्त्रवैयर्थ्यमस्मन्मते भवेत्।
तथा स्वयमेव भवत्यस्तीति स्वभावो नाज्ञानकल्पित इति यावत्। तदज्ञानवादस्योक्तेतरेतराश्रयदोषविकलत्वान्न तद् भवेत्।
तथा स्वः स्वतन्त्रो भावः परमात्मा, स्वस्य भावो धर्मः पारतन्त्र्यादिर्वा स्वभावस्तद्विषयमज्ञानं जीवस्येति वादः स्वभावाज्ञानवादः। तस्य स्वप्रकाशे स्वविषयाज्ञानासम्भवदोषविधुरत्वान्न तद् भवेत्।
तथा स्वभावभूतमेवाज्ञानं न मिथ्येति वादस्यानवस्थादिदोषरहितत्वान्न तद् भवेत्। तथा स्वभावेन स्वतन्त्रेण परमेश्वरेणाज्ञानं जीवस्येति वादस्य स्वप्रकाशस्वरूपाभिन्नधर्मविषयमप्यज्ञानं जीवे न युक्तमिति दोषहीनत्वान्न तद् भवेत्।
एतदुक्तं भवति नास्मन्मतेऽज्ञानाङ्गीकारे दोषोऽस्ति। येन शास्त्रस्य विषयप्रयोजनशून्यता स्यात्। जीवाश्रितं जीवावरणं चाज्ञानमित्यङ्गीकारात्। तस्य च स्वत एव ब्रह्मणो भिन्नत्वात्। ज्ञानस्वभावत्वाच्च। तस्य स्वप्रकाशस्यापि परमेश्वरेच्छया परमेश्वरे स्वधर्मेषु चाज्ञानं सम्भवत्येव। यद्यपि धर्माः स्वप्रकाशचैतन्यान्न भिद्यन्ते, तथाऽपि सविशेषत्वाङ्गीकारादज्ञानविषयतोपपत्तिः। अज्ञानमपि सत्यमेव नाज्ञानकल्पितम्। तथाविधस्यापि निवृत्तिं वक्ष्यामः। यद्यपि जीवचैतन्यं ब्रह्मस्वधर्मप्रकाशात्मकम्, तथाऽपि परमेश्वराचिन्त्याद्भुतशक्त्युपबृंहिताविद्यावशान्न तथा संसारे प्रकाशयतीति।
॥ अविद्याया विचारासहिष्णुत्वरूपदुर्घटैकस्वभावत्वाङ्गीकारे
आत्मनोऽपि मिथ्यात्वप्रसङ्गः॥
स्यादेतत्। अस्ति तावदविद्या। सा च दुर्घटघटनास्वभावा। यथोक्तम्
“दुर्घटत्वमविद्याया भूषणं नतु दूषणम्।
कथञ्चिद् घटमानत्वेऽविद्यात्वं दुर्घटं भवेत्” इति।
तथाचानुपपत्तिः, कथं तत्स्वरूपापलापाय प्रभवतीति। अत्र वक्तव्यम् किमविद्या दुर्घटसुघटघटनास्वभावा वा, उत दुर्घटैकस्वभावा वा? नाऽद्यः, सुघटांशेऽविद्यात्वाभावप्रसङ्गात्। द्वितीये दोषमाह अविद्येति।
अविद्यादुर्घटत्वं चेत् स्यादात्माऽपि हि तादृशः॥३०॥
अविद्याया दुर्घटत्वं चेत्, स्वभाव इति शेषः। हिशब्दस्तस्मादित्यर्थे। तादृशोऽविद्यासदृशः। मिथ्येति यावत्।
अयमर्थः यद्यविद्या दुर्घटैकस्वभावा स्यात्, तदा साधिष्ठाना ससाक्षिका च न स्यात्। तथात्वे सुघटत्वप्रसङ्गेनाविद्यात्वाभावप्रसङ्गात्। ततश्चाऽत्माभावेन शून्यवादापत्तिरिति।
नन्वीश्वरशक्तिरपि कथम्? यावत् प्रमाणसिद्धं तावतः सुघटस्य दुर्घटस्य वा घटनायां पटुरिति ब्रूमः। नचैवं त्वया वक्तुं शक्यत इत्युक्तम्। सर्वस्यापि सुघटस्यापह्नवोऽनेनातिप्रसङ्गेनोपलक्षितो बोद्धव्यः।
॥ मायामतस्य प्रेक्षावदनुपादेयत्वम्॥
निर्विशेष इत्यादिनोक्तमुपसंहरति अत इति।
अतोऽधिकारिविषयफलयोगादिवर्जितम्।
अनन्तदोषदुष्टं च हेयं मायामतं शुभैः॥३१॥
परमतेऽविद्यानुपपत्तेरित्यर्थः। योगो विषयप्रयोजनयोः परस्परं शास्त्रेण च सम्बन्धः। आदिग्रहणेन स्वपक्षसाधकं प्रमाणं गृह्यते। अनन्तदोषा उक्ता वक्ष्यमाणाश्च। सति खल्वज्ञाने अज्ञो विप्रतिपन्नः सन्दिग्धो वा शास्त्रेऽधिकारी स्यात्। अज्ञातश्च विषयो भवेत्। अज्ञाननिवृत्तिश्च फलम्। नच विषयाद्यभावे सम्बन्धः सम्भवी। अधिकार्यादिवर्जितत्वादनादरणीयम्, दुष्टत्वाद्धेयं च। अज्ञानमित्युपक्रम्य मायेत्युपसंहारोऽज्ञानस्यैवावस्थाभेदेन सञ्ज्ञाद्वयम्, नतु वस्तुभेद इति परमताविष्करणार्थः। उपपादितं चैतत् परेणैवेति।
॥ वेदानां जीवब्रह्मैक्यपरत्वनिराकरणम्॥
जीवब्रह्मणोरेकत्वं शारीरकमीमांसाविषयो न भवतीत्यतस्तदुपपत्त्यर्थं बन्धमिथ्यात्ववर्णनमसङ्गतमित्युक्तम्। तत् “सत्यत्वात् तेन” इत्यादिना प्रपञ्चयति। तथाहि जीवब्रह्मणोरेकत्वं शारीरकमीमांसाशास्त्रविषयं प्रतिपद्यमानेन वेदस्यापि तद्विषयत्वं प्रतिपत्तव्यम्। तदितिकर्तव्यतारूपत्वान्मीमांसाशास्त्रस्य। करणेतिकर्तव्यतयोरेकविषयतानियमात्। नच वेदो जीवब्रह्मणोरेकत्वं वक्ति। सर्वस्यापि मन्त्रब्राह्मणोपनिषद्रूपस्य वेदस्य भेदावलम्बनत्वावभासनात्।
॥ मायावादिना “तत् त्वमसि” इति वाक्यबलाद्
वेदान्तानामैक्यपरत्वप्रतिपादनम्॥
ननु कथं वेदो न जीवब्रह्मणोरेकत्वपरः? मन्त्रब्राह्मणयोरतत्वावेदकयोरविद्वद्विषययोर्द्वैतालम्बनत्वेऽप्युपनिषदामद्वैतनिष्ठत्वात्। तत्र हि “तत् त्वमसि” इत्यादिवाक्यं साक्षाज्जीवस्य ब्रह्मतां प्रतिपादयति। “सदेव सोम्य” इत्यादीनि वाक्यानि तत्पदार्थस्वरूपनिरूपणपराणि तत्रैव समन्वितानि। “अथ यो वेदेदं जिघ्राणीत्” इत्यादीनि त्वम्पदार्थपराण्यपि तत्रैव समन्वयं प्रतिपद्यन्ते। सृष्ट्यादिकथनं च ब्रह्मणो निष्प्रपञ्चताप्रतिपादनायानुवादतयोपयुज्यते। प्राणाद्युपासनानि चान्तःकरणस्य पराग्वृत्तिनिरोधद्वारेणाद्वैतप्रतिपत्तावेवोपयुक्तानि। तदेवं वेदान्तानां जीवब्रह्मणोरेकत्वं विषय इति तदुपकरणभूता मीमांसाऽपि तद्विषयैवेति युक्तम्।
॥ तत् त्वमसीत्यादिवाक्यस्य जीवब्रह्मैक्यपरत्वे उपजीव्यप्रत्यक्षविरोधः॥
अत्रोच्यते आस्तां तावदियं समन्वयप्रक्रिया। “तत् त्वमसि” इत्यादिवेद एव तावदेकताविषयो न भवति। तथाहि “तत् त्वमसि” इत्यत्र त्वम्पदार्थस्य जीवस्य तत्पदार्थब्रह्मता मुख्यया वृत्त्या वा प्रतिपादनीया, विरोधिभागत्यागेन स्वरूपमात्रलक्षणया वा? नोभयथाऽपि सम्भवतीत्याह सत्यत्वादिति।
सत्यत्वात् तेन दुःखादेः प्रत्यक्षेण विरोधतः।
न ब्रह्मतां वदेद् वेदो जीवस्य हि कथञ्चन॥३२॥
वेदः “तत् त्वमसि” इत्यादिः। कथञ्चनोक्तप्रकारद्वयेनापि जीवस्य त्वम्पदार्थस्य तत्पदार्थब्रह्मतां न वदेत्, हि यस्मात् तस्मान्मीमांसाऽपि तद्विषया न भवतीति शेषः। कुतः? प्रत्यक्षेण विरोधतः। कथम्? तेन प्रत्यक्षेण दुःखादेः सत्यत्वात् सत्यत्वावधारणात्। अथवा पृथक् साध्यद्वये हेतुद्वयम्।
इदमुक्तं भवति न तावत् “तत् त्वमसि” इत्यादिवाक्यं त्वम्पदमुख्यार्थस्य तत्पदमुख्यार्थैक्यप्रतिपादकमिति युक्तम्, प्रत्यक्षविरोधात्। दुःखादिविशिष्टो हि त्वम्पदमुख्यार्थः। तस्य निर्दुःखत्वाद्युपेततत्पदमुख्यार्थैक्यप्रतिपादने कथं न प्रत्यक्षविरोधः? स्ववचनविरोधस्य चोपलक्षणं चैतत्। नापि जहदजहल्लक्षणया। विरोध्याकारपरित्यागो हि विवक्षाभावमात्रेण, उत तस्यानित्यत्वेन, अथवा मिथ्यात्वेन? नाऽद्यः, तन्मात्रेण विरोधानिवृत्तेः। नहि पृथिवीत्वाद्यविवक्षामात्रेण क्षितिजलादेरभेदो वक्तुं शक्यते। विरोध्याकारस्याविवक्षायामप्यनपायात्। न द्वितीयः, असीति वर्तमाननिर्देशायोगात्। तथासति “तत् त्वं भविष्यसि’ इति स्यात्। न तृतीयः, प्रत्यक्षेण दुःखादेः विरोध्याकारस्य सत्यत्वावगमादिति।
॥ उपजीव्यप्रमाणविरुद्धस्य न श्रुत्यर्थत्वमित्युपपादनम्॥
ननु कथमेतत् प्रत्यक्षविरोधेन श्रुतेः प्रतीतार्थात् प्रच्यावनम्? क्वाप्येवमदर्शनात्। प्रत्युत परत्वान्निर्दोषत्वाच्च बलवत्या श्रुत्या विरुद्धं पूर्वं दोषशङ्काकलङ्कितं “अहं दुःखी’ इत्यादिप्रत्यक्षमेवाप्रमाणं भवितुं युक्तमित्यत आह यजमानेति।
यजमानप्रस्तरत्वं यथा नार्थः श्रुतेर्भवेत्।
ब्रह्मत्वमपि जीवस्य प्रत्यक्षस्याविशेषतः॥३३॥
श्रुतेः “यजमानः प्रस्तरः” इत्यस्याः। तथा ब्रह्मत्वमपि जीवस्य तत्त्वमस्यादिश्रुतेरर्थो न भवेदित्यर्थः। अत्रेमौ प्रयोगौ जीवब्रह्मणोरेकत्वं न मीमांसाशास्त्रस्य विषयः, तदुपकर्तव्यवेदाविषयत्वात्; यद्युपकर्तव्यप्रमाणस्याविषयः न तत् तदितिकर्तव्यताविषयः, यथा सम्प्रतिपन्नम्। तथा तत्त्वमस्यादिवाक्यं न प्रतीतार्थम्, प्रत्यक्षविरुद्धत्वात्; “यजमानः प्रस्तरः” इति वाक्यवदिति। अनेनैव परत्वनिर्दोषत्वयोः “यजमानः प्रस्तरः” इति वाक्ये व्यभिचारश्च सूचितो भवति।
नन्वत्र निर्दोषत्वमेव नास्ति, अगृहीतवृत्तित्वस्यैव दोषस्य विद्यमानत्वात्। अमुख्यवृत्त्या हीदं प्रवृत्तमिति चेत्, तर्हि तत्त्वमस्यादिवाक्यमप्येवमित्यसिद्धिः। कुतोऽत्रामुख्यवृत्तिरिति चेत्, समं यजमानादिवाक्ये। प्रत्यक्षविरोधादिति वदतः समः समाधिः।
स्यादेतत्। न “यजमानः प्रस्तरः” इत्यादिवाक्यस्य प्रत्यक्षविरोधमात्रेण प्रतीतार्थपरित्यागः। तथात्वे परमेश्वरावतारनिर्दोषतावाक्यस्यापि प्रत्यक्षविरोधेनार्थपरित्यागप्रसङ्गात्। किन्नाम। उपजीव्यप्रत्यक्षविरोधात्। उपजीव्योपजीवकयोरुपजीव्यं बलवदिति हि न्यायः।
ननु यजमानस्वरूपं न प्रत्यक्षविषयः, शास्त्रीयत्वात् तद्भावस्य। तत् कथमुपजीव्यप्रत्यक्षविरुद्धा श्रुतिरिति चेत्, तर्हि प्रत्यक्षविरोधोऽपि कथम्? प्रत्यक्षाकारस्य प्रस्तराभेदप्रतिपादने निदर्शितेयमिति चेत्, समं ममापीत्यत आह प्रत्यक्षस्येति। सत्यम्, “यजमानः प्रस्तरः” इति श्रुतिरुपजीव्यप्रत्यक्षविरोधात् प्रतीतार्थे न प्रमाणमिति। तथाऽपि नोक्तदोषः। अद्वैतश्रुतिबाधकतयाऽस्माभिरुपन्यस्तस्यापि प्रत्यक्षस्य यजमानग्राहिप्रत्यक्षादविशेषात्। अस्याप्युपजीव्यत्वात्। प्रत्यक्षावगतं हि जीवं त्वमित्यनूद्य तस्य तदसीति ब्रह्मता विधातव्या। तदनेनोपजीव्यप्रत्यक्षविरोध एवास्माभिर्हेतूकृत इति सूचितं भवति।
॥ “तद् योऽहम्’ इत्यादिवाक्यस्यैक्यपरत्वे उपजीव्यश्रुतिविरोधः॥
एवं जीवमनूद्य तस्य ब्रह्मत्वं प्रतिपादयन्तीनां तत्त्वमसीत्यादिश्रुतीनामुपजीव्यप्रत्यक्षविरोधादतत्परत्वमुक्तम्। अधुना या ब्रह्मानुवादेन तस्य जीवैक्यं विदधति तासां “तद् योऽहं सोऽसौ योऽसौ सोऽहम्” इत्यादीनामुपजीव्यश्रुतिविरोधादतत्परत्वमाह सार्वज्ञ्यादीति।
सार्वज्ञ्यादिगुणं जीवाद् भिन्नं ज्ञापयति श्रुतिः।
ईशं तामुपजीव्यैव वर्तते ह्यैक्यवादिनी।
उपजीव्यविरोधेन नास्यास्तन्मानता भवेत्॥३४॥
तामिति श्रवणाद् येत्यध्याहार्यम्। सार्वज्ञ्यादिगुणं तत एव जीवाद् भिन्नमिति विरोधस्फुरणार्थम्। एवशब्देनेशस्य प्रमाणान्तरागोचरत्वमाह। हिशब्दो यस्मादित्यर्थे। अस्या “तद् योऽहम्” इत्याद्यायाः श्रुतेः। तत् तस्मात्। तस्मिन्नर्थ इति वा।
तदयमर्थः ईश्वरमनूद्य तस्य जीवाभेदं प्रतिपादयन्त्या श्रुत्या सर्वथा तावदीश्वरसिद्धिरपेक्षिता। अप्रतीतस्यानुवादायोगात्। नचेश्वरसिद्धिः श्रुतिं विना सम्भवति। ततो “यः सर्वज्ञः” इत्यादिश्रुतिरेव अस्या उपजीव्येति वाच्यम्। सा चासर्वज्ञाज्जीवादीश्वरस्य भेदमेव प्रतिपादयतीति तद्विरुद्धा “तद् योऽहम्” इत्याद्या श्रुतिर्नाद्वैतवादिनीति।
एतेन जीवब्रह्मस्वरूपानुवादेन तदैक्यमात्रपराणां “परेऽव्यये सर्व एकीभवन्ति” इत्यादिवाक्यानामुपजीव्यप्रत्यक्षागमविरोधोऽप्युक्तो वेदितव्यः।
ननु “सर्पोऽयम्’ इत्युपजीव्यप्रत्यक्षविरुद्धमपि, “नायं सर्पः किन्तु रज्जुरेव’ इत्युपजीवकमाप्तवचनं प्रमाणं दृश्यत इति चेत्, तत् किमुपजीव्योपजीवकन्यायो व्यभिचरितत्वादकिञ्चित्कर इति वक्तुमुद्यमः, आहोस्वित् सापवादः इति? नाऽद्यः, दहनानुष्णतानुमानस्य “यजमानः प्रस्तरः” इति वाक्यस्य चाप्रामाण्ये कारणान्तरस्य वक्तव्यतापातात्। द्वितीयेऽपवादो वक्तव्यः। तत्वविषयेण उपजीवकेनाप्युपजीव्यं बाध्यत इति चेत्, तत्वविषयता किमेवमेव निश्चिता, उत न्यायान्तरेण? नाऽद्यः, विनिगमने कारणाभावेनानिर्णयात्। द्वितीये तदेव वाच्यम्। किमनेन? निरसिष्यते चैतदिति। (८८३८८८)
॥ भेदश्रुतीनां निरवकाशत्वादद्वैतश्रुतीनां तद्बाध्यत्वप्रतिपादनम्॥
किञ्च सर्वा अप्यद्वैतश्रुतयो “द्वा सुपर्णा” इत्यादिभेदश्रुतिविरुद्धत्वान्न प्रतीतार्थे प्रामाण्यं भजन्ते। नन्वधिकबलविरोधेन हीनबलमप्रमाणं भवति। भेदश्रुतीनां च कथमद्वैतश्रुतिभ्योऽधिकबलत्वं येन तद्बाधकतोच्यत इत्यत आह स्वातन्त्र्ये चेति।
स्वातन्त्र्ये च विशिष्टत्वे स्थानमत्यैक्ययोरपि।
सादृश्ये चैक्यवाक् सम्यक् सावकाशा यथेष्टतः॥३५॥
अवकाशोज्झिता भेदश्रुतिर्नातिबला कथम्।
स्वातन्त्र्य इत्यादिका निमित्तसप्तमी। स्थानमत्यैक्ययोरिति द्वन्द्वात् परमैक्यपदं प्रत्येकमभिसम्बद्ध्यते। सम्यगिति स्वातन्त्र्यादिनिमित्तमैक्यव्यवहारसद्भावमभिप्रैति। तेन “स्वतन्त्रामुख्यप्रयोगे प्रयोजनं वाच्यम्। नह्यस्मदायत्ते शब्दप्रयोगेऽकस्मादमुख्यं प्रयुञ्ज्महे’ इति निरस्तम्। व्यवहारास्तु टीकाकृतोक्ता द्रष्टव्याः।
काऽद्वैतश्रुतिः स्वातन्त्र्यादिषु किं निमित्तमुपादाय प्रवृत्तेत्यपेक्षायामुक्तम् यथेष्टत इति। यथासम्भवमित्यर्थः। एतच्च स्पष्टीकरिष्यत्याचार्यः। वृत्तिचिन्तां च तत्रैव करिष्यामः। (८९७८९८)
एतदुक्तं भवति सावकाशनिरवकाशयोर्निरवकाशं बलवत्। सावकाशा चाद्वैतश्रुतिः। विनाऽपि साक्षादद्वैतं स्वातन्त्र्यादिना निमित्तेनामुख्यार्थतयाऽपि घटमानत्वात्। भेदश्रुतिस्तु निरवकाशा। जीवेशभेदमन्तरेणार्थान्तराप्रतीतेः। अतो निरवकाशतया बलवत्या भेदश्रुत्या सावकाशतया दुर्बलया अद्वैतश्रुतेर्बाधो युक्त इति।
॥ भेदश्रुतीनां सावकाशत्वनिराकरणम्॥
ननु भेदश्रुतिरपि सावकाशा मिथ्याभेदपरत्वादिति चेत्, कोऽयं मिथ्याभेदो नाम? किमसन्, उतानिर्वचनीयः? नाऽद्यः, अनङ्गीकारात्। द्वितीये दोषमाह अज्ञानेति।
अज्ञानासम्भवादेव मिथ्याभेदो निराकृतः॥३६॥
अज्ञानातिरिक्तमनिर्वचनीयमज्ञानकार्यमिति हि परसम्मतम्। नचाज्ञानं तन्मते सम्भवतीत्युक्तम्। ततो मिथ्याभेदासम्भवान्न तदर्थत्वं भेदश्रुतेरिति।
ननु भेदश्रुतिरनुवादिनीत्युक्तम्। यथा नानुवादिनी तथा वक्ष्यते। (८८८) किञ्च प्रमितस्यानुवादो भ्रान्तिसिद्धस्य वा? नाऽद्यः, अनभ्युपगमात्। अभ्युपगमे वा तत्प्रमाणप्रतिरोधोऽद्वैतश्रुतेः। न द्वितीयः, अज्ञानासम्भवेन निरस्तत्वात्। एतेनापूर्वताविरहाद् दुर्बला भेदश्रुतिरिति निरस्तम्।
॥ अपव्याख्याननिरासस्यासङ्गतत्वनिराकरणम्॥
परकृतापव्याख्याप्रत्याख्यानमुपसंहरन्; “परदोषं पश्यसि त्वमात्मदोषं न पश्यसि” इत्याभाणकविषयता भवतामापन्ना। यतः सूत्रव्याख्यानमुपक्रम्य परापव्याख्यानिराकरणेऽप्यसङ्गतिः नाऽलोचितेत्याशङ्कां परिहर्तुं सूत्रार्थमनुवदति अत इति।
अतो यथार्थबन्धस्य विना विष्णुप्रसादतः।
अनिवृत्तेस्तदर्थं हि जिज्ञासाऽत्र विधीयते॥३७॥
अस्मदुक्तः सूत्रार्थो न तावच्छिष्याणां चेतसि स्थिरो भवति, यावत् परकृतापव्याख्यामापातरमणीयां पश्यन्ति। अतस्तदपकरणमपि सूत्रार्थस्थिरीकरणार्थतया सङ्गततरमिति भावः।
॥ बन्धमिथ्यात्वनिराकरणम्, तत्सत्यत्वसमर्थनं च सूत्रगतातःशब्दव्याख्यानमित्युपपादनम्॥
अथवा “अज्ञानां ज्ञानदो विष्णुः” इत्यादिबन्धमिथ्यात्वनिराकरणं तत्सत्यत्वसमर्थनं च सूत्रगतातःशब्दस्यैव वर्णकान्तरमित्यतो नासङ्गतमिति दर्शयन् सूत्रेऽप्यस्यार्थस्योपयोगं दर्शयति अतो यथेति। अत्रेयमाशङ्का “अतो ब्रह्मजिज्ञासा” इति खलु सूत्रखण्डेन मोक्षस्य भगवत्प्रसादैकसाध्यत्वान्मुमुक्षुणा तदर्था ब्रह्मजिज्ञासा कर्तव्येत्युक्तम्। एतदयुक्तम्। मोक्षो बन्धनिवृत्तिमात्रम्। न पुनरभ्युदयावाप्तिः, स्वर्गादिवदनित्यतापातात्। बन्धश्च मिथ्याभूत एव। “तरति शोकमात्मवित्” इति ज्ञाननिवर्त्यत्वश्रवणस्यान्यथाऽनुपपत्तेः। न खलु सत्यं ज्ञानेन निवर्तते। सत्यशृङ्खलाबन्धस्य तथात्वादर्शनात्। नच मिथ्याभूतस्य निवृत्तौ कस्यचित् प्रसादोऽपेक्षणीयः, रजतादिनिवृत्तौ तथाऽनुपलम्भात्। किन्नाम। यदज्ञानकल्पितोऽयं बन्धस्तज्ज्ञानमेव। ततो न भगवत्प्रसादार्था जिज्ञासा मुमुक्षुणा कर्तव्येति। सेयमाशङ्काऽतःशब्देनापेक्षितार्थसाधकहेतुसूचकेन निराकृतेति। तदर्थं विष्णुप्रसादार्थम्। अत्र सूत्रे।
ननूक्तमत्र सत्यश्चेद् बन्धो न निवृत्तिमर्हतीति तत्राऽह यथेति।
यथा दृष्ट्या प्रसन्नः सन् राजा बन्धापनोदकृत्।
एवं दृष्टः स भगवान् कुर्याद् बन्धविभेदनम्॥३८॥
दृष्ट्या प्रेमातिशययुक्तया, सन् उत्तमः कृपालुत्वादिगुणवान्। स तथाविधगुणः। ननु विषमोऽयमुपन्यासः। सादिरयं निगडादिबन्धो राज्ञा निवर्त्यताम्। अनादिरयं कथं निवर्त्यत इति। तत्रोक्तम् भगवानिति। अघटितघटकानन्तैश्वर्यादिगुणवानित्यर्थ इति।
॥ अतःशब्दस्य तृतीयं व्याख्यानम्, प्रभाकरोक्तकार्यतावादनिरासः॥
एवं मीमांसाप्रयोजनसमर्थनार्थत्वेनातःशब्दं द्वेधा व्याख्याय विषयसमर्थनपरतयाऽपि व्याख्याति “कार्यता च” इत्यादिना।
॥ प्रभाकरेण वाक्यपर्यवसानान्यथानुपपत्त्या कार्यस्य वाक्यार्थत्वोपपादनम्॥
अत्र जैमिनीया मन्यन्ते विध्यर्थवादमन्त्रात्मकः समस्तोऽप्याम्नायः कार्यनिष्ठ एव, न वस्तुतत्वनिष्ठः। स च “अथातो धर्मजिज्ञासा” इत्यादिना मीमांसितः। तत् कथं ब्रह्ममीमांसारम्भसम्भवः? कार्यनिष्ठतैव कथमिति चेत्, इत्थम् अनेकपदात्मकवाक्यश्रवणादनेकार्थप्रतीतावपि वाक्यस्य तावदेकत्र तात्पर्यं कल्प्यम्। अन्यथैकवाक्यतासम्भवात्। “यत्परः शब्दः स शब्दार्थः” इति च शाब्दाः। वाक्यतात्पर्यविषयश्च स एव। यत्प्रतिपादनेन वाक्यपर्यवसानम्, यत्प्रतिपादनाय च पदार्थान्तरोपादानम्, तथाभूतश्च कार्यात्मैव। नहि “गौरश्र्वः पुरुषो हस्ती” इति वा “देवदत्तः पचति” इति वा पर्यवसितमनुभूयते। किन्तु “देवदत्त गामानय” इत्यादि कार्यनिष्ठमेव। अतः कार्यमेव सर्वत्र वाक्यार्थः। तत्र लिङादिप्रत्ययः साक्षात् कार्यताभिधायी। पदान्तराणि तु तत्प्रतीतये तदन्वितस्वार्थानभिदधति तत्पराण्येव। एवं कार्यान्तरविधुराणि वाक्यान्तराण्यपि तदेकवाक्यतामापद्यन्ते। अनेनैव न्यायेनाऽम्नायोऽप्यशेषः कार्यताबोधे पर्यवसितः।
॥ लिङादेः कार्याभिधायकत्वसमर्थनम्॥
किञ्च प्रत्याय्यप्रत्यायकभावसम्बन्धग्रहणलक्षणव्युत्पत्त्यपेक्षो हि शब्दोऽर्थमवबोधयतीत्यविवादम्। अन्वयव्यतिरेकाभ्यां तथाऽवगमात्। व्युत्पत्तिश्च वृद्धव्यवहारदर्शनादेव। वृद्धव्यवहारश्च कार्यप्रतिपत्तिनिबन्धन इति कार्यप्रतिपादकतैव युक्ता।
तथाहि “जलं चैत्र आहरस्व” इति प्रयोजकवृद्धवाक्यश्रवणात् प्रयोज्यवृद्धस्य विशिष्टार्थविषयां प्रवृत्तिं दृष्ट्वा व्युत्पत्स्यमानोऽन्यो बाल एवमाकलयति स्वाधीनाऽस्य प्रवृत्तिः सा मद्वद् बुद्धिपूर्विकेति। पुनस्तस्यायं विमर्शो जायते या चास्य प्रवृत्तिहेतुभूता बुद्धिः सा यद्विषया सती मम प्रवृत्तिहेतुस्तद्विषयैवेति। तदेवमनुमानद्वयमेतत्। वृद्धस्य स्वतन्त्रा प्रवृत्तिर्धर्मिणी बुद्धिपूर्विकेति साध्यो धर्मः, स्वतन्त्रप्रवृत्तित्वात्; मदीयस्वतन्त्रप्रवृत्तिवत्। तथा वृद्धस्य प्रवृत्तिहेतुभूता बुद्धिर्धर्मिणी, यद्विषयैव बुद्धिर्मम प्रवृत्तिहेतुभूता तद्विषयैवेति साध्यो धर्मः, प्रवृत्तिहेतुभूतबुद्धित्वात्; मदीयप्रवृत्तिहेतुभूतबुद्धिवदिति।
पुनश्च तस्यायं विमर्शः प्रवर्तते यद्विषया सा बुद्धिः प्रवृत्तिहेतुभूता तद्वस्त्वनेन शब्देन बोध्यते तद्भावे भावात्। मम तु मानान्तरेण तद्बोध इत्यावयोर्विशेषः। तेन यद् बुद्ध्वा प्रवृत्तिर्मम तदनेन शब्देन बोध्यत इति शब्दस्य प्रवृत्तिहेतुभूतार्थबोधकतामवधारयति। पुनश्च कोऽसौ प्रवृत्तिहेतुभूतोऽर्थः शब्दाभिधेय इति निर्धारयितुं स्वात्मनि प्रतिपन्नं प्रवृत्तिहेतुभूतार्थमनुसन्धत्ते। तत्र न तावदहं क्रियामात्रं फलमात्रं वा क्रियाफलसम्बन्धमात्रं वा बुद्ध्वा प्रवृत्तः। किन्तु कार्यतामेव। “ममेदं कार्यम्’ इति प्रतीत्य हि सर्वत्र प्रवृत्तोऽस्मि।
आस्तां तावदन्या क्रियाऽन्ततः स्तनपानादिकमपि यावन्मया कार्यतया नावधारितं न तावत् तत्राहं प्रवृत्त इति स्वप्रवृत्तेः कार्यताबोधपूर्वकत्वं निश्चित्य प्रवर्तमानं चैत्रं दृष्ट्वा अनुमिनोति चैत्रोऽपि कार्यबोधात् प्रवर्तत इति। चैत्रस्य प्रवृत्तिर्धर्मिणी, कार्यबोधपूर्विकेति साध्यो धर्मः, बुद्धिपूर्वप्रवृत्तित्वात्; मदीयप्रवृत्तिवदिति। लिङादयश्च प्रवृत्तिहेतुभूतार्थाभिधायकाः कार्यमेवाभिदधतीति वाक्यस्य तावत् सामान्यतः कार्यपरतामवधार्य लिङाद्यावापे कार्यतावगतिदर्शनात् तदुद्धारे चादर्शनात् त एव कार्यतावगतिं कुर्वन्ति, पदान्तराणि च तदन्वितांस्तांस्तानर्थानित्यावापोद्धाराभ्यामवगच्छति।
एतेन शब्दः, तद्व्यापारो वा प्रवर्तक इति निरस्तम्। बालेन स्वप्रवृत्तौ तयोः कारणतयाऽनवधृतत्वात्। तथाविधस्यैव परप्रवृत्ताववधारणात्। किञ्च शब्दस्यैव प्रवर्तकत्वे सर्वेऽपि तच्छ्राविणः प्रवर्तेरन्। याऽपीयं शङ्खादिशब्दश्रवणानन्तरं प्रवृत्तिः, साऽपि पुरुषाभिप्रायानुमानादेव। न साक्षात्। रागद्वेषयोर्यद्यपि प्रवर्तकत्वमस्ति, यथाऽऽह “प्रवर्तनालक्षणा दोषाः” इति। तथाऽपि सत्तयैव नतु ज्ञाततया। ज्ञानं त्वबुभुत्सितग्राह्यतयाऽवर्जनीयसन्निधि। अतो न वाक्ये बोध्यतया तौ कल्प्येते। किन्तु कार्यमेवेति तदेव वेदार्थः।
अपिच, यद्यपि बोधकत्वेनैव प्रामाण्यम्। तथाऽपि वाक्यप्रयोगस्य परार्थत्वात् परप्रवृत्तिनिवृत्त्यौपयिक एवार्थो वाक्यबोध्योऽङ्गीकार्यः। कार्यमेव तथाविधमित्युक्तमिति तत्रैव सर्ववेदपर्यवसानादनुग्राह्यप्रमाणाभावान्न ब्रह्ममीमांसारम्भः सम्भवतीति।
॥ सिद्धान्ते इष्टस्य, इष्टसाधनस्य च कार्यत्वव्युत्पादनम्॥
अत्रोच्यते स्यादेतदेवम्। यदि वेदो ब्रह्मनिष्ठो न भवेत्। नत्वेवम्। तन्निष्ठत्वे प्रमाणस्योदितत्वात्, बाधकाभावाच्च। ननूक्तमत्र कार्यताबोध एव वाक्यस्य पर्यवसानं न सिद्धार्थबोध इति, अतः कार्यमेव वाक्यार्थो न सिद्धस्वरूपं ब्रह्मेति। सत्यमुक्तम्। सा चेद् वाक्यार्थपर्यवसानोपयोगिनी कार्यता सिद्धविशेषस्य स्यात् तदा तस्यापि वाक्यार्थत्वे कीदृशो दोषः स्यादित्याशयवान् कार्यतां तावन्निर्धारयति कार्यता चेति।
कार्यता च न काचित् स्यादिष्टसाधनतां विना।
कार्यं नहि क्रियाव्याप्यं निषिद्धस्य समत्वतः॥३९॥
न भविष्यत्क्रिया कार्यं स्रक्ष्यतीश इति ह्यपि।
कार्यं स्यान्नैव चाकर्तुमशक्यं कार्यमिष्यते।
साम्यादेव निषिद्धस्य तदिष्टं साधनं तथा॥।४०॥
कार्यं…………………………..।
चशब्दो व्याख्यानान्तरसमुच्चयार्थः। गवानयनादौ या कार्यता वाक्यपर्यवसानहेतुः सा तावदिष्टसाधनतातिरिक्ता नास्तीति प्रतिज्ञा। कुत इत्यतोऽन्यस्या अनुपपत्तेरित्यभिप्रेत्य प्रसक्तान् पक्षान्निराचष्टे कार्यमिति।
॥ “क्रियया विशेषेणाऽप्यं कार्यम्’ इत्यस्य निराकरणम्॥
कार्यमिति हि कृत्यप्रत्ययान्तः शब्दः। कृत्याश्च कर्मणि स्मर्यन्ते “तयोरेव कृत्यक्तखलर्थाः” इति। कर्म च तदुच्यते यत् कर्तुः क्रिययाऽऽप्तुमिष्टतमम्। तथाच क्रियया विशेषेणाऽप्यं कार्यं, तद्भावः कार्यतेति प्राप्नोति। नच तत् सम्भवति। निषिद्धस्यापि ब्राह्मणहननादेः क्रिययाऽऽप्तुमिष्टतमत्वसाम्यात्। तदपि कार्यमस्त्विति चेत्, न। तत्रापि कार्यताबुद्धिप्रसङ्गात्। अस्त्येव निषिद्धताबोधात् प्रागिति चेत्, परतोऽपि किं न स्यात्? नहि निषिद्धताबोधे ब्राह्मणहननादेः क्रियया व्याप्यताऽपगता। तन्मात्रं च कार्यतेति कथं निषेधज्ञानादपि परतो न स्यात् कार्यताबोधः? सति च तस्मिन् प्रवर्तेत। तस्यैव प्रवर्तकत्वाभ्युपगमात्।
॥ “भविष्यत्क्रिया कार्यम्’ इत्यस्य निराकरणम्॥
न भविष्यत्क्रियेति। देवदत्त कृतः किं त्वया कटः, क्रियते वा? इति पृष्टः प्रत्याह “न मया कृतः, नापि क्रियते, किन्तु कार्यः’ इति। तेन प्राप्नोति भविष्यत्क्रिया कार्यं, भविष्यत्वावच्छिन्नं क्रियात्वम्, क्रियागतं भविष्यत्वं वा कार्यतेति। तदपि नोपपद्यते। कुत इत्यत आह स्रक्ष्यतीति। हिशब्दो हेतौ। तथासतीति शेषः। भविष्यत्क्रिया कार्यमित्यङ्गीकारे हि यस्मादीशो विश्र्वं स्रक्ष्यति देवदत्तो गामानेष्यतीति वाक्यात् प्रतिपन्नं भविष्यत्सर्जनादिकमपि कार्यं प्रसज्येत तस्मान्नेति। नच तदपि कार्यम्, लिङादिवाच्यताङ्गीकारात्। किञ्च परसम्बन्धिन्यां वाक्यादितोऽवगतायां भविष्यत्क्रियायां परस्य ममेदं कार्यमिति प्रत्ययोऽपि किं न स्यात्? नहि परं प्रति सा न क्रिया नापि न भविष्यन्तीति। तन्मात्रशरीरा च कार्यता प्रवृत्तिरपि तत्र परस्य प्रसज्येत।
॥ “अकर्तुमशक्यं कार्यम्’ इत्यस्य निराकरणम्॥
नैव चेति। “कृत्याश्च” इत्यावश्यकार्थे कृत्याः स्मर्यन्ते। आवश्यकत्वं चाकर्तुमशक्यत्वम्। तथाचाकर्तुमशक्यं कार्यम्, तद्भावश्च कार्यतेति प्रसक्तम्। तच्च प्रामाणिकैर्नैवेष्यते। कुतः? निषिद्धस्य परनारीगमनादेरप्यकर्तुमशक्यत्वसाम्यादेव। भवति हि कस्यचिदतिकामाद्याक्रान्तचेतसो न पराङ्गनागमनेन ब्राह्मणस्य वा हननेन विना स्थातुं शक्नोमीति बुद्धिः। नच तत् कार्यमेव, तस्यैव श्रुतशास्त्रस्यापि कार्यताबुद्धिप्रसङ्गात्। आस्तिककामुको ह्यकार्यमेवेदमकृत्वा स्थातुं नोत्सह इति मन्यते।
यत एवं न पक्षान्तरसम्भवः। तस्मादिष्टत्वमिष्टसाधनत्वं वा कार्यतेत्युपसंहरति तदिति। अत्रेष्टग्रहणादुपक्रमेऽपि तद् ग्राह्यम्।
॥ “कृतिसाध्यप्रधानं कार्यम्’ इत्यस्य निराकरणम्॥
ननु “कृतिसाध्यं प्रधानं यत् तत् कार्यमभिधीयते” इति परोदीरितं कार्यलक्षणं कुतो न शङ्कितमिति चेत्, न। अनेनैव गतार्थत्वात्। तथाहि किमिदं प्रत्येकं लक्षणम्, उत मिलितम्? आद्ये कृतिसाध्यत्वस्योक्तो दोषः, “कार्यं नहि क्रियाव्याप्यम्” इति। कृतिप्राधान्यं च किमुच्यते? प्रयत्नोद्देश्यत्वमिति चेत्, तत् किं मुख्यम्, उतामुख्यम्? आद्यं त्विष्टत्वमेव। द्वितीयं त्विष्टसाधनत्वमेवेत्यङ्गीकृतमेव। न द्वितीयः, कृतिसाध्यताविशेषणस्य व्यर्थत्वात्।
॥ शालिकानाथोक्तस्य कार्यताफलसाधनतयोर्भेदस्य दूषणम्॥
एतेनैतदपि निरस्तम्। यदुक्तम्
“फलसाधनता नाम या सा नैव हि कार्यता।
कार्यता कृतिसाध्यत्वं फलसाधनता पुनः।
कारणत्वं फलोत्पादे ते भिद्येते परस्परम्” इति।
ननु सत्यपि चन्द्रमण्डलादाविष्टसाधनत्वे न कार्यताबुद्धिरिति चेत्, केयं कार्यताबुद्धिः? इष्टसाधनताबुद्धिः, तदतिरिक्ता वा। आद्ये कथं सा नास्ति? द्वितीयो न। अनिरूपणात्।
ननु कार्यज्ञानं प्रवर्तकं नेष्टसाधनज्ञानमिति चेत्, न। असिद्धेः। अतीतादौ प्रवृत्तिप्रसङ्ग इति चेत्, न। तस्येदानीमिष्टसाधनत्वाभावात्। अन्यथाऽतीतकार्येऽप्ययं प्रसङ्गस्तुल्यः।
किञ्च कृतिसाध्यत्वं कृत्युद्देश्यत्वमिष्टसाधनत्वं चेत्येकार्थसमवायिनस्त्रयो धर्माः। तत्र कृतिसाध्यतावच्छिन्नं कृत्युद्देश्यत्वं कार्यत्वम्। तदवगमस्त्विष्टसाधनतावगमनिबन्धन इति परस्य मतम्। यथाऽऽह
“किन्तु स्वयं क्लेशरूपं कर्म यत् कार्यतां व्र्जेत्।
फलसाधनता तत्र कारणं तेन कार्यता” इति।
तथाचेष्टसाधनताज्ञानात् प्रवृत्ताविव कार्यतावगमेऽपि कथं नातीतादावतिप्रसङ्गः?
न तत्रेष्टसाधनतामात्रं गमकं किन्तु कृतिसाध्यतावच्छिन्नम्, गम्यं तु कृत्युद्देश्यत्वमात्रमिति चेत्, तथाऽपि भूताद्यतिप्रसङ्गानिवारणात्। नहि भूतादिकं न कृतिसाध्यम्। तथासति कथं तत् ततो जातम्? तथाऽपि नेदानीं कृतिसाध्यमिति चेत्, इष्टसाधनमपि तथेति व्यर्थं विशेषणम्। गम्यगमकयोः कथं न भेद इति चेत्, न। तद्भावस्यैवानभ्युपगमात्। ननु तथासति लोकविरोधः स्यात्। तथाहि लौकिका हीदं मे कार्यमित्युक्त्वा कुत इति पृष्टा इष्टसाधनत्वादिति हेतुमाचक्षत इति चेत्, न। द्विविधं खलु कार्यम् इष्टम्, इष्टसाधनं च। तत्रेष्टसाधनत्वादिति विवक्षितकार्यव्याख्यानं लौकिकानाम्।
किञ्च प्रथममिष्टसाधनताज्ञानम्, ततश्चेच्छा, ततः प्रयत्नः, ततः परिस्पन्द इत्यात्मन्येवैकार्थविषया धर्मा जायन्ते। नत्वर्थे कश्चिदतिशयोऽनुभूयते। योऽभिमतसाधनतयाऽनुमीयत इति।
॥ परब्रह्मण इष्टसाधनत्वनिरुपाधिकेष्टत्वयोः प्रतिपादनम्॥
अस्तु वा वाक्यपर्यवसानस्य कारणं कार्यम् इष्टम्, इष्टसाधनं वा। ततः किमित्यत आह साधनमिति।
……..साधनमिष्टस्य भगवानिष्टदेवता।
मुख्येष्टं वा सुमनसां प्रेयस्तदिति च श्रुतिः॥४१॥
प्राणबुद्धिमनःखात्मदेहापत्यधनादयः।
यत्सम्पर्कात् प्रिया आसंस्ततः को न्वपरः प्रियः॥४२॥
इत्यादिवाक्यैः…………………।
मीमांसाविषयस्य ब्रह्मणो वक्तव्यत्वे किमुच्यते भगवानिति। तत्रोक्तम् इष्टदेवतेति। मीमांसाविषयत्वेनेष्टदेवता ब्रह्मैव भगवानित्यर्थः। इष्टसाधनमपीष्टं भवति, अतो मुख्येत्युक्तम्। निरुपाधिकमित्यर्थः। नन्विष्टस्य सुखादेः साधनं भवतु भगवान्, निरुपाधिकेष्टस्तु कथमित्यत आह सुमनसामिति। पुरुषार्थान्तराभिलाषाऽकलुषितमनसामित्यर्थः। यथाप्रकृतमिष्टसाधनमिष्टं चानूद्य भगवानिति विधानान्न लिङ्गव्यत्यासदोषः। यथा यदिदं दृष्टं स स्थाणुरिति। एवं यदिष्टमिष्टसाधनं वा वाक्यपर्यवसानकारणं स भगवानिति।
मुख्येष्टत्वं भगवतोऽस्तीत्यत्र सम्भावनैवोक्ता, कुतः प्रमाणात् तन्निश्चय इत्यत आह प्रेय इति। न केवलं सम्भावना, श्रुतिश्चात्रास्तीति चशब्दः। प्रेयोऽतिशयेन प्रियम्। अतिशयश्च निरुपाधिकत्वम्।
“तदेतत् प्रेयः पुत्रात् प्रेयो वित्तात् प्रेयोऽन्यस्माच्च सर्वस्मादन्तरतरं यदयमात्मा” इत्युदाहृतश्रुतावात्मनो जीवस्य प्रियतमत्वमुच्यत इति प्रतिभाति। ततो विस्पष्टैः पुराणादिवाक्यैर्भगवतो मुख्येष्टत्वं प्रतिपत्तव्यमित्याह प्राणेति। प्राणः शारीरो वायुः। बुद्धिर्मनश्चान्तःकरणवृत्ती। खानीतरेन्द्रियाणि। आत्मा जीवः।
॥ परब्रह्मणि आकाङ्क्षासन्निधियोग्यता निरूप्य तस्य सर्ववेदार्थत्वप्रतिपादनम्॥
किमतो यद्येवमीश्वर इष्टः, इष्टसाधनीभूतश्चेत्यत आह आकाङ्क्षेति।
………….आकाङ्क्षासन्निधिर्योग्यता यतः।
तस्मिन्नेव समस्तस्येति………………..॥४३॥
इतिशब्दस्तस्मादित्यर्थे। स एव सर्ववेदार्थ इत्यनेन सम्बन्धः। यत् खलु येन जिज्ञासितं यच्च सन्निहितं यच्च प्रतीतान्वययोग्यं तत् तं प्रति प्रतिपादनीयं शब्देन। अजिज्ञासितत्वाद्धि नापिपासुं प्रति जलाशयोपदेशः क्रियते। सत्यामपि जिज्ञासायां दाक्षिणात्यस्य पिपासोरसन्निहितत्वादस्ति गीर्वाणतरङ्गिण्यां शीतलं जलमिति नोपदिश्यते। सतोरपि जिज्ञासासन्निधानयोरयोग्यत्वान्नाकाशपानं विधीयते। तथाच परमेश्वरस्येष्टेष्टसाधनत्वात् समस्तस्यापि वेदाधिकारिणोऽस्ति तस्मिन्नाकाङ्क्षा जिज्ञासा। अस्ति च सन्निधिः, सर्वगतत्वात्। योग्यता च बाधकप्रमाणाभावात्। यत एवं तस्मात् स एव सर्ववेदार्थो भवितुं युक्तः। कार्ये जिज्ञासाद्यभावं दर्शयितुमेवशब्दः। तच्चोपपादयिष्यते। (१२९) तेन स एव सर्ववेदार्थ इत्यवधारणमुपपद्यते।
॥ सिद्धार्थे व्युत्पत्तिप्रकारप्रदर्शनम्॥
ननु तथाऽपि नेश्वरे वेदस्य प्रामाण्यं सम्भवति। केवलसिद्धार्थे व्युत्पत्त्यभावात्। कार्य एव लोके व्युत्पत्तिदर्शनात्। “लोकावगतसामर्थ्यः शब्दो वेदेऽपि बोधकः” इति न्यायात्। कार्यान्वितत्वेन व्युत्पत्त्यङ्गीकारे चेश्वरस्याप्राधान्यप्रसङ्गेन स एवेत्यवधारणानुपपत्तेः। यद्यपीष्टत्वमिष्टसाधनत्वं च कार्यत्वम्। तच्चास्तीश्वरस्येत्युपपादितम्। तथाऽपि नैतावता व्युत्पत्तिसम्भवः। वृद्धचेष्टैकलिङ्गत्वाद् व्युत्पत्तेः। वृद्धचेष्टायाश्च कृतिसाध्यार्थे नियतत्वात्। नहि चन्द्रादावकृतिसाध्येष्टसाधने प्रवृत्तिरस्ति। नचेश्वरस्य कृतिसाध्यताऽस्ति येन तत्र प्रवृत्तिं दृष्ट्वा व्युत्पद्येतेत्यत आह इष्ट इति।
…………………. इष्टे व्युत्पत्तिरिष्यते॥४३॥
अत्त्यपूपांस्तव भ्रातेत्यादावावापतोऽपि च।
उद्वापाद् वर्तमानत्वादाकाङ्क्षादिबलादपि।
बालो व्युत्पत्तिमप्येति………….॥४४॥
केवलसिद्धमात्रे व्युत्पत्त्यभावेऽपीष्टे सिद्धविशेषे व्युत्पत्तिरिष्यत एव, प्रामाणिकैरिति शेषः। तत् कथमित्यत आह अत्तीति। इत्यादौ वाक्ये प्रयुक्ते सति व्युत्पत्तिमेतीति सम्बन्धः। अपिशब्दचशब्दावावापोद्वापयोरितरेतरयोगे वर्तेते। आदिग्रहणेनाङ्गुलिप्रसारणभ्रूविक्षेपच्छोटिकावादनादिकमुच्यते।
अयमर्थः छोटिकावादनादिनाऽव्युत्पन्नमभिमुखीकृत्यापूपानदन्तं तद्भ्रातरमङ्गुलीप्रसारणादिना प्रदर्श्य “देवदत्त तव भ्राताऽयमपूपानत्ति” इति वाक्ये प्रयुक्तेऽपूपादिपदार्थानां वर्तमानत्वेन प्रतिसम्बन्धिनां प्रत्यक्षत्वोपपत्तेः। इष्टत्वेनाऽकाङ्क्षाया जिज्ञासायाः सम्भवात्। पदसमुदयस्यार्थसमुदाये तावत् सामान्यतः शक्तिमवधार्य पुनस्तव भ्राता पयः पिबतीति प्रयोगान्तरे यदर्थप्रक्षेपे यच्छब्दप्रक्षेपो यदर्थोद्धारे च यच्छब्दोद्धारः स तस्य वाचक इति विशेषतोऽप्यवधारयतीति किमनुपपन्नम्? तथा “अयं तव माता’, “अयं तव पिता’ इत्यादिवाक्ये प्रयुक्तेऽपि पूर्ववद् व्युत्पत्तिः सम्भवति।
किञ्च “देवदत्त पुत्रस्ते जातः” इति वाक्यश्रवणसमनन्तरं विकसितवदनं देवदत्तमवलोक्य पार्श्वस्थो व्युत्पित्सुस्तेन लिङ्गेन देवदत्तस्य हर्षोदयमनुमाय तस्य चाऽत्मदृष्टान्तेन प्रियार्थज्ञानं हेतुमवगम्य तस्य च शब्दश्रवणे सत्येव भावाच्छब्दस्य सामान्यतस्तत्र शक्तिं विदित्वा प्रियार्थं स्वदृष्टं पुत्रजन्म परित्यज्यान्यस्य कल्पनायोगात्, तदेवेति ज्ञात्वा पुनरावापोद्धाराभ्यां विशेषतोऽप्यवगच्छति।
यदत्रोक्तम् अतीतानागतवर्तमानानामनेकेषां प्रियाणां सम्भवाद् विशेषावधारणानुपपत्तिरिति। तदयुक्तम्। सन्निहितस्वदृष्टपरित्यागेनान्यकल्पनानुपपत्तेरुक्तत्वात्। तत्रैव प्रियासुखप्रसवादीनां सम्भवेऽपि प्रयोगान्तरेष्वावापोद्धाराभ्यां विशेषावधारणं युज्यते। अन्यथा गामानयेति प्रयुक्तो दण्डादिकमप्याददानो दृश्यत इति कथं तवापि विशेषावधारणम्?
यदुक्तम् यावती सिद्धार्थपरादपि वाक्याद् व्युत्पत्तिः, सा सर्वा प्रथमभाविकार्यव्युत्पत्त्यनन्तरभावित्वात् कार्यव्युत्पत्तिरेवेति, तन्निरासायोक्तम् बालोऽपीति।
यद्यपि “इह प्रभिन्नकमलोदरे मधूनि मधुकरः पिबति” इत्यादिवाक्ये व्युत्पन्नेतरपदार्थो ज्ञातविभक्त्यर्थश्चाविदितमधुकरप्रातिपदिकार्थो यं मधुपानकर्तारं पश्यति तं मधुकरशब्दार्थं जानाति, तथा “पिकः कोकिलः” इत्युपदेशाद् व्युत्पद्यते, तथा “सास्नादिमान् गौः” इति वाक्याद् व्याप्तिमवधार्य सास्नादिमति पिण्डे गोशब्दवाच्यतामनुमिनोतीत्येवमादिरानन्तरिकी व्युत्पत्तिः। तथाऽपि व्युत्पादिता बालस्याप्युक्तविधया सम्भवत्येव। किञ्चास्या व्युत्पत्तेरनन्तरभावित्वेऽपि कार्यव्युत्पत्त्यधीनत्वं कुतः? कमलादिपदानामुक्तरीत्या योग्यान्वितस्वार्थ एव व्युत्पत्त्युपपत्तेरिति।
॥ मीमांसाकाभिमतव्युत्पत्तिप्रकारस्य निराकरणम्॥
एवं सिद्धार्थे व्युत्पत्तिसम्भवमभिधायेदानीं परव्युत्पादितं व्युत्पत्तिप्रकारं निराकर्तुमाह नानयेति।
……………….नानयेत्यादिवाक्यतः॥४५॥
आनीयमानदृष्ट्यैव व्युत्पत्तेः सम्भवे सति।
एष्यदानयनायायं कुत एव प्रतीक्षते॥४५॥
“देवदत्त गामानय’ इत्याद्युत्तमवृद्धवाक्यश्रवणात् प्रवृत्तं मध्यमवृद्धमुपलभ्य प्रवृत्तिलिङ्गेन तस्य प्रवर्तकबोधमनुमाय तस्य स्वात्मदृष्टान्तेन कार्यताविषयत्वमवधार्य ततः शब्दानन्तरभावित्वेन शब्दजत्वं ज्ञात्वा पुनरावापोद्धाराभ्यां लिङादेः साक्षात्कार्यवाचित्वमन्येषां शब्दानां तदन्वितस्वार्थवाचित्वमवगच्छतीति यदुक्तं तन्नेत्यर्थः।
कुत इति चेत्, कल्पकाभावात्। तथाहि प्रौढमतीनामपि दुरधिगमयाऽनया प्रक्रियया बालो व्युत्पद्यत इति किं सिद्धार्थे व्युत्पत्त्यनुपपत्त्या कल्प्यते, किंवा सम्भवत्यामपि सिद्धार्थव्युत्पत्तौ तदनादरेण व्युत्पित्सुरेवैतां गरीयसीं प्रक्रियामाश्रयतीति। नाऽद्यः, सिद्धार्थे प्राथमिकव्युत्पत्तिसम्भवस्योक्तत्वात्।
द्वितीयं दूषयति आनीयमानेति। प्रयोजनार्थिनो हि प्रयोजन एव निर्बन्धो नतूपायविशेषे। तत्रोपायानेकत्वे च गुरुं परित्यज्य लघुमाश्रयते, नतु लघुं परित्यज्य गुरुमिति स्वात्मन्येव तावत् सिद्धम्। व्युत्पित्समानेऽप्येवं कल्पयितुं युक्तम्। तत्र “देवदत्तो गामानयति’ “तव भ्राताऽपूपानत्ति’ इति पदानामानीयमानाद्यमानगवादिदर्शनेनैवोक्तरीत्या व्युत्पत्तिर्लघीयसी। वर्तमानत्वेन कालान्तरभाव्यर्थप्रतीक्षाभावात्, तावत् पर्यन्तं शब्दानुसन्धानप्रयासाभावाच्च। देवदत्त गामानयेत्यादिपदानामेष्यदानयनादौ व्युत्पत्तिस्तु गरीयसी। वाक्यश्रवणानन्तरं तावत् तदनुसन्धानस्याऽगामिकार्थप्रतीक्षणस्य च प्रयाससाध्यत्वात्। तत्र गवादिशब्दव्युत्पत्त्यर्थं लघीयांसमुपायमनादृत्यैष्यदानयनप्रतीक्षादिकं गरीयांसमुपायं व्युत्पित्सुरनुतिष्ठतीति कल्पना निर्मूलैवेति।
॥ लिङादौ स्वार्थे व्युत्पत्तिः पश्चात्तनी॥
तत् किं प्रयत्नगौरवाद् भविष्यत्क्रियायां तदन्वितेषु च व्युत्पत्तिर्नास्त्येव? तथासति तच्छब्दव्यवहारोऽपि कथमित्यत आह व्युत्पन्न इति।
व्युत्पन्नो वर्तमाने तु क्रियाशब्दे भविष्यति।
पुनर्दृष्ट्यैव शब्दश्रुत् पश्चाद् व्युत्पत्तिमेष्यति॥४६॥
वर्तमाने वर्तमानार्थे क्रियाशब्दे आनयतीत्यादौ व्युत्पन्नोऽर्थसम्बन्धज्ञानवान् भविष्यति भविष्यदर्थे क्रियाशब्दे देवदत्त गामानयेत्यादिशब्दश्रुत् पुनर्दृष्ट्या गवानयनस्य।
अयमर्थः वर्तमानायां क्रियायां तदन्वितेषु चार्थेषु गामानयतीत्यादिपदानां सम्बन्धं प्रथमतोऽवगच्छति। भविष्यत्क्रियायां तु पश्चादानयेत्यादिपदानां सम्बन्धं जानाति त्वदुक्तरीत्येत्येव ब्रूमः। नतु सर्वथा तत्र व्युत्पत्त्यभावम्। अतो न काचिदनुपपत्तिरिति। शब्दश्रुत् पुनर्दृष्ट्येति परोक्तप्रक्रियानुवादः।
॥ कार्यस्य कालत्रयसम्बद्धत्वाङ्गीकारात् जिज्ञासाद्यभावेन व्युत्पत्त्याद्यसम्भवः॥
एवं लिङादीनां स्वार्थे व्युत्पत्तिः पश्चात्तनीत्युक्तम्। पराभ्युपगते तु कार्ये न काचिदपीत्याह वर्तमानमिति।
वर्तमानमतीतं च भविष्यदिति च क्रमात्।
आकाङ्क्षादियुतं यस्माद् विधेर्व्युत्पादनं कुतः॥४७॥
यस्माद् वर्तमानादिक्रमेण कालत्रयसम्बन्ध्येव वस्त्वाकाङ्क्षासन्निधियोग्यतायुक्तं च भवति, आकाङ्क्षाद्युपेत एव च व्युत्पत्तिः, नह्यजिज्ञासितेऽर्थे प्रवृत्तिसहस्रदर्शनेऽपि व्युत्पद्यन्ते, कार्यं च कालत्रयासम्बद्धं परेणेष्यते, तस्मादाकाङ्क्षादिविरहाद् विधेः कार्यापरनाम्नो व्युत्पादनं व्युत्पत्तिर्लिङादिवाच्यताज्ञानं कुतः सम्भवतीति।
अथवा लिङादिशब्दो विधिः, तस्य व्युत्पादनं कार्ये व्युत्पत्तिः कुत इति योज्यम्। अत्र कालसम्बन्ध्येवेति वक्तव्ये क्रमप्रदर्शनमुत्तरार्थम्।
किञ्च कालत्रयानवमर्शो विधेः किमर्थतः, किंवा शब्दतः? आद्ये शशविषाणादिवत् तस्य सत्त्वमेवासम्भावितम्। व्युत्पत्तिस्तु तद्विषये लिङादीनां कुतः? द्वितीये घटादितुल्यत्वात् कालत्रयानवमृष्टो विधिरिति विशेषाभिधानं व्यर्थम्। अनुभवविरुद्धं चैतत्। कर्तव्यमिति शब्दादेष्यत्कालीनताप्रतीतेरुक्तत्वात्।
॥ भूतभविष्यदर्थव्युत्पत्तेः वर्तमानार्थव्युत्पत्त्यनन्तरभावित्वम्॥
यदप्युक्तम् वर्तमानार्थक्रियादिशब्दव्युत्पत्त्यनन्तरभाविनी भविष्यदर्थक्रियाशब्दव्युत्पत्तिरिति। तदयुक्तम्। व्युत्पत्तिसम्भवे प्राथमिकत्वस्यैवोपपत्तावानन्तरिकत्वकल्पनायां नियामकाभावादित्यत आह दृष्ट्येति।
दृष्ट्या ज्ञातपदार्थस्य स्यादाकाङ्क्षा भविष्यति।
व्युत्पत्तिः प्रथमा तस्माद् वर्तमाने(ऽ)गते ततः॥४८॥
प्रथमत एवानागतार्थे जिज्ञासाप्रतीक्षयोरसम्भवान्न व्युत्पत्तिरित्युक्तम्। वर्तमानार्थस्य तु दृष्टिसम्भवेन जिज्ञासोपपत्तौ प्रतीक्षायासासम्भवाच्च प्रथमं व्युत्पत्तिस्ततो ज्ञातः पदस्यार्थो येन तस्य वर्तमानक्रियायां तदन्वितेषु चार्थेषु व्युत्पन्नस्य पश्चाद् भविष्यति अतीते चाऽकाङ्क्षा स्यात्। देवदत्तो गामानयतीत्यादिपदानां वर्तमानक्रियायां तदन्वितेषु व्युत्पत्तौ जातायां देवदत्त गामानयेत्युक्ते गवादिपदानामानयतेश्च ज्ञातार्थत्वेनोर्वरितप्रत्ययार्थमात्रे जिज्ञासा प्रतीक्षा च स्यात्। तस्माद् वर्तमानार्थव्युत्पत्तेराकाङ्क्षादिजननद्वारेण कारणत्वेन भविष्यदाद्यर्थव्युत्पत्तेश्च कार्यत्वात् पौर्वापर्योपपत्तिरिति। अगतेऽनागत इत्यर्थः।
॥ इष्टानिष्टप्राप्तिपरिहारयोरेव प्रयोजनत्वम्, न प्रवृत्तिनिवृत्त्योः, ज्ञानस्यैव तत्साधनत्वं च॥
यदप्युक्तं प्रवृत्तिनिवृत्त्यौपयिकार्थशासनाच्छास्त्रत्वम्। नच सिद्धार्थबोधस्तथा। अतः कार्यबोधस्यैव तद्भावात् कार्यपरत्वं वेदस्येति। तत्र वक्तव्यम् किं प्रवृत्त्यादिकमेव वेदस्य मुख्यं प्रयोजनम्, उतावान्तरप्रयोजनम्? नाऽद्य इत्याह इष्टमिति।
इष्टमाकाङ्क्षते सर्वो न प्रवृत्तिमपेक्षते।
अपरोक्षं परोक्षं वा ज्ञानमिष्टस्य साधनम्॥४९॥
पुरुषापेक्षितं हि प्रयोजनं भवति। अन्यस्यानिरूपणात्। पुरुषश्च इष्टावाप्तिमनिष्टनिवृत्तिं चापेक्षते, न प्रवृत्तिनिवृत्ती। क्लेशरूपत्वात्। अतो न तयोर्मुख्यप्रयोजनतेति। अस्तु प्रयोजनत्वमिष्टानिष्टप्राप्तिप्रहाणयोः तत्साधनं प्रवृत्तिनिवृत्ती इत्यवान्तरप्रयोजनमिति द्वितीयं दूषयति अपरोक्षमिति। ज्ञानमेवेष्टावाप्तिसाधनं न प्रवृत्त्यादिकमित्यर्थः।
॥ क्रियाया ज्ञानार्थत्वम्, परोक्षज्ञानस्यापि इष्टानिष्टप्राप्तिपरिहारसाधनत्वं च॥
तत् किं नोपदेष्टव्यैव क्रिया? न। क्वचिज्ज्ञानार्थत्वादित्याह क्वापीति।
क्वापि चेष्टा तदर्था स्यादत्तिर्हि रसवित्तये।
वाक्यार्थज्ञानमात्रेण क्वचिदिष्टं भवेदपि॥५०॥
तत् कथमित्यत आह अत्तिर्हीति। अत्तिश्चर्वणादिरूपा क्रिया। रससाक्षात्काराय भवति। नन्वभिमतरसादिसाक्षात्कारस्यैवेष्टसाधनत्वं दृष्टम्। तत् कथं परोक्षं वा ज्ञानमिष्टस्य साधनमुक्तमित्यत आह वाक्यार्थेति। अपिशब्दो वाक्यार्थज्ञानमात्रेणापीति सम्बद्ध्यते। क्वचिदिति “पुत्रस्ते जातः’, “पिता ते राजा वर्तते’ इत्यादौ। यद्यप्यभिमतार्थानुमितिज्ञानमपीष्टसाधनम्। तथाऽपि प्रकृतानुपयोगात् तन्नोक्तम्।
॥ इष्टे इष्टसाधने च परब्रह्मण्येव समस्तवेदराशेः तात्पर्यमित्युपपादनम्॥
अयमत्राऽशयः यो हि सात्त्विकप्रकृतिर्लोकप्रवादात् कार्यत्वादिलिङ्गानुसन्धानाद् वा स्वतनुभवनादेः कर्तारं सामान्यतो जानन् स्नेहमाहात्म्यज्ञानाभ्यां तद्विशेषज्ञानार्थमुत्कण्ठितमानसः, तत्संस्कारवशाच्चान्यदगणयन् वर्तते, तं प्रत्याप्तो बन्धुरिवायं समस्तो वेदस्तत्स्वरूपं स्वप्रधानमेव प्रतिपादयति। ततो वाक्यार्थज्ञानादवाप्तपरमानन्दस्तत्साक्षात्कारं कामयते। तं प्रति तदुपासना विधीयते। सा च प्रक्षीणान्तःकरणमलस्यैव सम्भवतीति तदर्थं कर्मविधयः।
अथवा यः सांसारिकविविधदुःखं जिहासुः परमानन्दं च प्रेप्सुस्तत्साधनं जिज्ञासते। तं प्रति परमेश्वर एव प्रसन्नः परमेष्टसाधनतयोपदिश्यते। ततः कथमसौ प्रसीदतीत्यपेक्षायां तत्साक्षात्कारः, तदङ्गतया कर्माणीत्युभयथा स्वप्रधान एव परमेश्वरो वेदार्थ इति। नच प्रयोजनशेषतयेश्वरस्याप्राधान्यम्, प्रतिपत्तावपरार्थत्वात्। प्रतिपत्तेरेव प्रमाणफलत्वात्।
॥ वेदानां कार्यपरत्वपक्षेऽपि सिद्धार्थे ब्रह्मण्येव तात्पर्यमित्युपपादनम्॥
एवमकार्यशेषतया स्वप्रधाने ब्रह्मणि वेदस्य प्रामाण्यसम्भवाद् युक्ता ब्रह्मजिज्ञासेत्युक्तम्। इदानीमस्तु वा कार्यपरत्वं वेदस्य। तथाऽपि “आत्मानमुपासीत” इत्युपासनाकार्ये कर्मकारकतया प्रतीतस्य ब्रह्मणः स्वरूपं प्रतिपादयतां “सत्यं ज्ञानम्” इत्यादिवाक्यानां तत्र प्रामाण्यसम्भवाद् युक्ता ब्रह्मजिज्ञासेति पक्षान्तरं समर्थयमानो विधिपरेभ्योऽपि वाक्येभ्यो वस्तुतत्वसिद्धिर्भवतीत्यत्र परसम्प्रतिपन्नं निदर्शनमाह नचेति।
नच स्रुक्स्रुववह्न्यादावतात्पर्यं श्रुतेर्भवेत्।
यत्किञ्चित्करणस्यापि यज्ञतैवान्यथा भवेत्।
तस्मादुपासनार्थं च स्वार्थे तात्पर्यवद् भवेत्॥५१॥
आदिग्रहणाद् यूपादयः। सर्वस्याऽम्नायस्य कार्यपरतां मन्यमानस्यापि मते यूपाहवनीयादिस्वरूपे श्रुतेरप्रामाण्यं तावन्न भवेत्। किन्तु यूपे पशुं बध्नातीति बन्धनाय यूपे विनियुक्ते तस्यालौकिकत्वात् कोऽसौ यूप इत्यपेक्षायां “खादिरो यूपो भवति”, “यूपं तक्षति”, “यूपमष्टास्रीकरोति” इति वाक्यैः तक्षणादिविधिपरैरपि संस्काराविष्टं विशिष्टसंस्थानं दारु यूप इति गम्यत एव। एवं स्रुक्स्रुवादयोऽपि द्रष्टव्याः। अप्रामाण्यमिति वक्तव्येऽतात्पर्यमिति वचनं यत् परेण प्रत्यक्षादिवैधर्म्यं शास्त्रस्योक्तम्, तन्निरासार्थम्।
कुतो न भवेदित्यत आह यत्किञ्चिदिति। अन्यथा यूपाहवनीयादिवाक्यानां यूपादिस्वरूपे तात्पर्याभावे। यत इति शेषः। किमतो यद्येवं स्रुक्स्रुववह्नयादावपि श्रुतेस्तात्पर्यमस्तीत्यत आह तस्मादिति। यस्मात् कार्यान्वितत्वेन यूपाहवनीयादिशब्दानां स्वार्थे तात्पर्यमस्ति। तस्मात् तत्समानन्यायेनोपासनाकार्यार्थत्वेन “सत्यं ज्ञानम्” इत्यादिवेदवाक्यं च स्वार्थे सकलगुणक्रियाद्युपेते ब्रह्मणि तात्पर्ययुक्तं भवेत्।
॥ आरोपिताकारेणैव ब्रह्मोपासनासम्भवात्
न ब्रह्मणि तात्पर्यं कल्पनीयमित्याशाङ्कानिरासः॥
ननु विषमोऽयमुपन्यासः। यूपादिस्वरूपाभावे पशुबन्धादिकार्यमेव न निष्पद्यत इति तत्स्वरूपेऽपि तात्पर्यमवश्याश्रयणीयम्। नचैवमुपासनं विना कर्मकारकसत्तया नोपपद्यते, आरोपिताकारेणापि सम्भवादिति। मैवम्। पार्थिवद्रव्यमात्रे बन्धनसम्भवेन खादिरत्वादावतात्पर्योपपत्तेः। तदप्यपूर्वत्वादविरुद्धत्वाच्च गृह्यत इति चेत्, समं प्रकृतेऽपि। अथ खादिरत्वाद्यभावे नापूर्वोत्पत्तिरिति चेत्, न। श्रुतेस्तत्र प्रामाण्यस्याद्याप्यनिश्चयात्। अविद्यमानार्थोपासनेऽपि फलाभावस्य साधयिष्यमाणत्वात्।
॥ उपासनावाक्येषु इतिशब्दश्रवणात् ब्रह्मणि तात्पर्याभावप्रतिपादनम्,
इतिशब्दस्य प्रकारवाचित्वमङ्गीकृत्य तन्निरासः, विपक्षे बाधकोक्तिश्च॥
ननु श्रुतिरेवाऽत्मादिस्वरूपे तात्पर्याभावं गमयति। “आत्मेत्येवोपासीत” इत्यादावितिशब्दसम्बन्धात्। इतिशब्दो हि वैपरीत्ये वर्तते। “न वेति विभाषा” इति यथा शब्दप्रकरणे न वेति शब्दयोर्विभाषासञ्ज्ञायां वैपरीत्यवाचिनेतिशब्देन तावर्थपरौ व्यवस्थाप्येते, तथेहाप्यर्थप्रकरणे श्रुतेनेतिशब्देनाऽत्मनः स्वरूपेणोपासनासम्बन्धं निवार्य स्मृतिमात्रेण सम्बन्धो ज्ञाप्यते। तत् कथमात्मसिद्धिर्वेदादिति चेत्, न। अत्रेतिशब्दस्य प्रकारवाचित्वात्। विपक्षे बाधकमाह इतिशब्दोन्नय इति।
इतिशब्दोन्नयेऽग्नावित्यप्युन्नीते स्मृतिर्भवेत्।
इतिशब्दव्यपेतानि ह्यपि सन्ति वचांस्यलम्।
आत्मनमेवेत्यादीनि योगेऽग्नावपि तत् समम्॥५२॥
आत्मादिशब्दैरितिशब्दस्य वैपरीत्यवाचिनो योगे व्याख्यायमानेऽग्नौ जुहोतीत्यादावपि वैपरीत्यार्थे इतिशब्दे योजितेऽग्नेरपि स्वरूपेण होमान्वयो न स्यात्। किन्तु स्मृतिमात्रेणेति।
नन्वग्नौ जुहोतीत्यत्रेतिशब्द एव नास्ति तस्य वैपरीत्यार्थत्वं कुत इति चेत्, न। तर्हि उपासनावाक्यानामपि इतिशब्दविधुराणां बहुलमुपलम्भात् स्वार्थे तात्पर्योपपत्तिरित्याह इतिशब्देति। अलं बहूनीति शेषः। सत्यम्। तथाऽपि तत्राध्याहारः क्रियत इत्याह योग इति। योगे इतिशब्दस्य अध्याहृतस्य योजने। अग्नौ जुहोतीत्यत्रापि तद्योजनं समम्। आत्मादिशब्दात् परतो यद्यश्रुतेतिशब्दोऽध्याह्रियते, तदा अग्न्यादिशब्दात् परतोऽपि कुतो नाध्याह्रियत इत्यर्थः।
॥ वेदान्तानां ब्रह्मपरत्वम्, तदितरवेदभागानां कार्यपरत्वं चाभ्युपगम्य
पञ्चपादिकाकृता गतार्थताशङ्कायाः परिहारकथनम्॥
एकदेशिनस्त्वेवं परिहारमाहुः सत्यं कार्यनिष्ठो वेदः, तथाऽपि न सर्वः। वेदान्तास्तु परिनिष्ठितस्वरूपेऽपि ब्रह्मणि प्रमाणम्। “अथातो धर्मजिज्ञासा” इति कार्यनिष्ठवेदभागे विचारितेऽपि वस्तुतत्वनिष्ठवेदान्तविचाराय शारीरकमीमांसारम्भः सम्भवतीति।
॥ कृत्स्नस्यापि वेदस्य ब्रह्मपरत्वरूपैकवाक्यत्वे सुलभे वाक्यभेदकल्पनस्य अयुक्तत्वप्रतिपादनम्॥
सोऽयमयुक्तः परिहारः। तथाहि वेदान्ता ब्रह्मनिष्ठाः, अपरो वेदभागः कार्यनिष्ठ इति वाक्यभेदः किमेकवाक्यत्वासम्भवात् कल्प्यते, उतैकवाक्यत्वसम्भवेऽपि? न तावद् द्वितीयः, कल्पनागौरवप्रसङ्गादित्याह एकवाक्यत्वेति।
एकवाक्यत्वयोगे तु वेदस्यापि ह्यशेषतः।
वाक्यभेदो न युक्तः स्याद् योगश्च स्यान्महाफले।
अशेषतोऽपीति सम्बन्धः। हिशब्दः कल्पनागौरवादिप्रसङ्गं हेतुं सूचयति। आद्यं दूषयति योगश्चेति। अशेषतोऽपि वेदस्यैकवाक्यताया योगो घटना च स्यादेव। यथोक्तं पुरस्तात्। (१३१) वक्ष्यति च “अतो ज्ञानफलान्येव कर्माणि” इति।
किञ्च कृत्स्नोऽपि वेदः कार्यनिष्ठ इति वदन्तं प्रति एकस्यापि वाक्यस्य परिनिष्ठितवस्तुप्रतिपादकत्वप्रतिपादने यः प्रयासः, तेनैव कृत्स्नस्यापि वेदस्य तथात्वे सम्भवति किं वाक्यभेदकल्पनया? दृष्टो हि तस्यार्थः “कर्मावबोधनम्” इत्याद्यभियुक्तवाक्यानुरोधादिति चेत्, तर्हि “वेदोषरा वेदान्ताः” इत्यभियुक्तवाक्यं परमास्तिकेन भवताऽनुरोद्धव्यं स्यात्। उपक्रमादिना कार्यनिष्ठतावगमादेवमिति चेत्, न। अवान्तरवाक्येऽप्युपक्रमाद्यानुगुण्यस्य सम्भवात्। अधिकारादिविरोधादिति चेत्, न। तथासत्युपनिषत्स्वपि वाक्यभेदप्रसङ्गादिति।
॥ वेदानां मीमांसकाभिमतकार्यपरत्वरूपैकवाक्यत्वनिरासः॥
अपर आह भवतु कृत्स्नस्यापि वेदस्यैकवाक्यता। सा चाऽत्मज्ञानस्य स्वर्गादिफलकर्मशेषतया अस्तु। देहव्यतिरिक्तात्मज्ञानव्यतिरेकेण पारलौकिककर्मप्रवृत्त्यनुपपत्तेः। अथवा कर्माङ्गभूतदेवतानुस्मरणार्थमात्मप्रकरणमस्तु। तत्र फलश्रुत्यादिकमर्थवादोऽस्तु। यथोक्तम्
“आत्मा ज्ञातव्य इत्येतन्मोक्षार्थं नतु चोदितम्।
कर्मप्रवृत्तिहेतुत्वमात्मज्ञानस्य लक्ष्यते।
विज्ञाते चास्य पारार्थ्ये याऽपि नाम फलश्रुतिः।
साऽर्थवादो भवेदेव न स्वर्गादेः फलान्तरम्” इति।
तत्राऽह महाफल इति। महत् फलं कैवल्यं यस्मात् तत् महाफलं ब्रह्म तस्मिन्नेवाशेषतो वेदस्य योगः सम्बन्धः स्यात्। न पुनरल्पफले कर्मणि। प्रयाजादिषु तथा दर्शनात्।
॥ कर्मकाण्डब्रह्मकाण्डयोः भिन्नवाक्यत्वनिराकरणम्॥
अथवा “योगेऽग्नावपि तत् समम्” इति न युक्तम्। सम्भवति खलूपासनावाक्ये क्वचित् “आत्मेत्येवोपासीत” इतीतिशब्दश्रवणादविद्यमानेतिशब्देष्वप्युपासनावाक्येष्वितिशब्दाध्याहारः। नच कर्मप्रकरणे क्वचिदपीतिशब्दोऽस्ति। येन तदभावस्थानेऽध्याहारो भविष्यति। अत्रैव विधिवाक्ये श्रवणात् कर्मकाण्डेऽपि तदध्याहारः किं न स्यादिति चेत्, न। वेदान्तानां कर्मकाण्डस्य च भिन्नवाक्यत्वादित्यत आह एकवाक्यत्वेति।
॥ इतिशब्दस्य वैपरीत्यवाचित्वे, इतिशब्दोपेतवाक्यमुदाहृत्य तत्रानुपपत्तिकथनम्॥
अस्तु वा कर्मब्रह्मकाण्डयोर्वाक्यभेदः, तथाऽप्यग्न्यादिशब्दात् परमितिशब्दाध्याहारो युज्यते। कर्मप्रकरणेऽपि क्वचिदितिशब्दश्रवणादित्यभिप्रेत्याऽह इति ब्रूयादिति।
इति ब्रूयादिति वचो गतमग्नौ समीपगम्॥५३॥
“न गिरा गिरेति ब्रूयात्” इति वचोऽग्नावित्यस्य समीपगम्। गतमवगतमित्यर्थः। नन्वत्रेतिशब्दः शब्दस्वरूपग्रहणार्थ इति। सत्यम्। अत एवार्थप्रकरणे शब्दस्वीकारार्थो वैपरीत्यवाचीत्युक्तमिति।
॥ “खादिरो यूपः” इत्यादिवाक्यानां यूपस्वरूपे तात्पर्याभावाङ्गीकृतौ यूपादिपदार्थाभावप्रसङ्गः॥
तथाऽपि नोपासनाकर्मतया ब्रह्मणः सिद्धिः। ब्रह्मप्रतिपादकवाक्यानां ह्युपासनाकार्यत्वे तावत् तात्पर्यमावश्यकम्। ब्रह्मस्वरूपेऽपि तात्पर्यमित्यङ्गीकारे तु कल्पनागौरवप्रसङ्गादित्यत आह कल्पनेति।
कल्पनागौरवं चेत् स्यात् पृथक् तात्पर्यकल्पने।
कल्पनागौरवादेव पदार्था न स्युरेव हि॥५४॥
एवन्तर्हि यूपाहवनीयादिवाक्यानामपि पशुबन्धादिकार्ये तात्पर्यं तावदावश्यकम्। यूपादिस्वरूपेऽपि पृथक् तात्पर्यकल्पने कल्पनागौरवं स्यात्। ततश्च वेदात् तदसिद्धौ प्रमाणान्तराभावाद् यूपादिपदार्थाभाव एव प्रसज्यत इत्यर्थः।
॥ सत्यज्ञानादिवाक्यानां पदार्थे ब्रह्मणि वाक्यार्थे उपासनादिकार्ये च तात्पर्यवत्त्वप्रतिपादनम्॥
ननु यूपादिषु तद्वाक्यानां तात्पर्याणि प्रमाणसिद्धानि, नतु कल्प्यन्ते। येन खलु वाक्येन यस्यार्थस्य प्रमितिरुत्पद्यते तत् तत्परमित्युच्यते। यूपादिवाक्याच्च यूपादिज्ञानं तावदुत्पद्यते। नचायं संशयः एकाकारनियतत्वात्, नच विपर्ययः बाधकाभावात्, नचानुवादोऽयं अप्राप्तत्वात्। तत् कथं कल्पनागौरवम्? कथञ्च यूपादिपदार्थाभाव इत्याशयाऽह प्रमाणेति।
प्रमाणावगतत्वं चेत् तात्पर्याणां तथैव हि।
तस्मात् पदार्थे वाक्यार्थे तात्पर्यमुभयत्र च॥५५॥
तथैव हि तर्हि ब्रह्मवाक्यानां ब्रह्मणि तात्पर्यं प्रमाणावगतमिति न कल्पनागौरवमिति शेषः। कल्पनागौरवं परिहृत्योपसंहरति तस्मादिति। सत्यज्ञानादिपदानां पदार्थे ब्रह्मणि वाक्यार्थे कार्ये चोपासनादावित्युभयत्र तात्पर्यं ग्राह्यम्। पदार्थ इत्यवान्तरवाक्यार्थोपलक्षणम्।
॥ अवान्तरवाक्यभेदस्यादोषत्वमङ्गीकृत्य सत्यज्ञानादिवाक्येऽनुपपत्तिपरिहारः॥
ननु तथाऽपि सत्यज्ञानादिवाक्यानां कथं स्वार्थे तात्पर्यम्? सत्यत्वे हि विधातव्ये ज्ञानत्वादीनामनुवादेन भाव्यम्। ज्ञानत्वे च विधातव्ये सत्यत्वादीनाम्। नचैतत् सम्भवति। युगपदाकारद्वयविरोधात्। मैवम्। सत्यं ब्रह्म, ज्ञानं ब्रह्मेति पृथगन्वयेन पृथग् वाक्यत्वाङ्गीकारादित्याह पृथगेवेति।
पृथगेव च वाक्यत्वं पृथगन्वयतो भवेत्।
अवान्तरत्वाद् वाक्यानां वाक्यभेदो न दूषणम्॥५६॥
तर्हि वाक्यभेददोष इत्यत आह अवान्तरत्वादिति। एकवाक्यत्वे सम्भवति स्वतन्त्रवाक्यभेदकल्पनैव दोषो नत्ववान्तरवाक्यभेदः। तथात्वे क्वापि महावाक्यं न स्यात्।
॥ मीमांसकैरपि अवान्तरवाक्यभेदस्यादोषत्वमङ्गीकृतमिति सदृष्टान्तमुपपादनम्॥
किञ्च परेणाप्येवमङ्गीकृतमित्याह अङ्गीकृतत्वादिति।
अङ्गीकृतत्वादपि तैः पदानां च पृथक्पृथक्।
क्रियापदेनान्वयस्य वाक्यभेदो हि दूषणम्॥५७॥
“अरुणयैकहायन्या पिङ्गाक्ष्या गवा सोमं क्रीणाति” इत्यादौ तैर्मीमांसकैरपि पदानामरुणयेत्यादीनां क्रीणातीत्यादिक्रियापदेनैकैकश्येनान्वयोऽङ्गीकृतः। अनुवादविधानयोर्युगपद् विरोधभयादरुणादीनां गवादिभिस्त्वाकाङ्क्षादिवशात् पार्ष्णिकान्वयोऽभ्युपगतः। ततश्च तेषामपि वाक्यभेदो दूषणं प्रसज्येत। तत्रैतावदेव वक्तव्यम्। महावाक्यभेद एव दोषो नावान्तरवाक्यभेद इति। तदस्माकमपि समानमिति।
॥ सत्यज्ञानादिवाक्यानां प्रत्यक्षादिविरोधेन ब्रह्मणि तात्पर्याभावशङ्का, तन्निरासश्च॥
स्यादेतत्। तथाऽपि वेदान्तपदानां स्वार्थेषु तात्पर्यं नोपपद्यते। प्रत्यक्षादिविरोधात्। तथाहि “विज्ञानमानन्दं ब्रह्म”, “सत्यं ज्ञानमनन्तं ब्रह्म”, “तत् त्वमसि” इत्यादौ ब्रह्मानुवादेनाऽनन्दादित्वमद्वितीयत्वं च विधीयत इति व्याख्येयम्। ब्रह्म च प्रत्यक्षादिसिद्धो जीवः। नच तस्यैतद्रूपत्वं प्रत्यक्षादिकं सहते, तेन तद्विपरीतोल्लेखनादित्यत आह प्रत्यक्षादिविरोध इति।
प्रत्यक्षादिविरोधेऽतो गौणार्थस्यापि सम्भवात्।
अतात्पर्यं पदार्थेऽपि न कल्प्यमविरोधतः॥५८॥
न तावत् सर्वत्र प्रत्यक्षादिविरोधः। “सत्यं ज्ञानम्” इत्यादिवाक्यानां जीवातिरिक्तेश्वरविषयत्वाङ्गीकारात्। तत्त्वमस्यादिवाक्यानां प्रत्यक्षादिविरोधेऽपि न स्वार्थे तात्पर्याभावः कल्पनीयः। प्रतीतार्थस्य प्रत्यक्षादिविरोधादेवाग्न्र्मिाणवक इत्यादेरिवामुख्यार्थकल्पनोपपत्तेः। नह्याभिधानिक एव स्वार्थो नान्य इति कस्यचिदभ्युपगमः। नच गौणार्थे तात्पर्याङ्गीकृतौ कश्चिद् विरोधोऽस्ति। ननु गौणार्थाङ्गीकारेऽपि जीवस्याऽनन्दादिरूपत्वमङ्गीकार्यम्। तच्च प्रत्यक्षादिविरुद्धम्। मैवम्। अविद्यावरणतिरोभावसम्भवात्। तदिदमुक्तम् अविरोधत इति।
॥ उक्तार्थस्य उत्सूत्रितत्वशङ्कानिरासपूर्वमुपसंहारः॥
“योगश्च स्यान्महाफले” इत्युक्तं प्रपञ्चयन्नुक्तार्थमुत्सूत्रितत्वभ्रमनिरासायातःशब्दारूढं कुर्वन्नुपसंहरति अत इति।
अतो ज्ञानफलान्येव कर्माणि ज्ञानमेव हि।
मुख्यप्रसाददं विष्णोर्जिज्ञासायाश्च तद् भवेत्।
कर्तव्या तेन जिज्ञासा श्रुतिप्रामाण्ययोगतः॥५९॥
अत्र ज्ञानफलान्येव कर्माणीत्युक्तप्रपञ्चनम्। अतः श्रुतिप्रामाण्ययोगतो ब्रह्मणि श्रुतिप्रामाण्यस्य उपपन्नत्वाज्जिज्ञासा कर्तव्येत्युपसंहारः। न विषयसद्भावमात्रेण जिज्ञासोपपत्तिरित्यत उक्तं प्रयोजनसम्बन्धं स्मारयति ज्ञानमेव हीति। हि यस्माज्ज्ञानमेव विष्णोर्मुख्यप्रसाददम्। जिज्ञासाया एव तज्ज्ञानं भवेत्, नतु विषयादिसिद्धिमात्रेणेति। मुख्यप्रसादो मोक्षहेतुप्रसादः। कर्माणि तु जिज्ञासाजनकत्वेन ज्ञानफलानीत्युक्तानीति न विरोध इति।
शब्दप्रामाण्यवादः।
॥ बौद्धेन प्रमाकरणत्वायोगात् शब्दस्याप्रामाण्यमित्युपपादनम्॥
ननु शब्दस्यैव तावत् प्रामाण्यं दुर्लभम्। तथाहि प्रमाकरणं हि प्रमाणम्। प्रमाकरणं च तदुच्यते यस्मिन् सति प्रमा भवत्येव नासति। सत्यपि शब्दे प्रमा न जायते। तत् कथं प्रमाकरणं स्यात्?
॥ निर्विषयत्वात् शब्दस्याप्रामाण्यम्॥
किञ्च प्रमाणं हि विषयसद्भावेन व्याप्तम्। विषयश्च द्वेधा अपरोक्षः परोक्षश्च। तत्रापरोक्षः प्रत्यक्षसिद्धः। परोक्षस्त्वनुमानवेद्य इति विषयाभावान्न प्रमाणं शब्दः।
॥ अविज्ञानात्मकत्वात् शब्दस्याप्रामाण्यम्॥
अपिच यत् प्रमाणं तद् विज्ञानात्मकं दृष्टम्। यथा धूमज्ञानम्। अविज्ञानात्मकश्च शब्दोऽतो न प्रमाणम्। एवं बाह्यकरणप्रत्यक्षत्वात्, आत्मन्यनाश्रितत्वाच्च, घटवत्। आकाशगुणत्वाच्च तत्परिमाणवत्।
॥ शब्दार्थयोः सम्बन्धानुपपत्तिकथनम्॥
किञ्च किं शब्दोऽर्थेन सम्बद्धस्तं बोधयति, उतासम्बद्धः? आद्ये सम्बन्धस्तादात्म्यम्, संयोगः, समवायो वा? न प्रथमः, अग्न्यादिशब्दोच्चारणे सति मुखदाहादिप्रसङ्गात्। वर्तमानस्य शब्दस्य अतीतादिनार्थेन तादात्म्येऽर्थस्यापि वर्तमानतापत्तिः, शब्दस्य वाऽतीतत्वादिप्राप्तिः। न द्वितीयः, गुणत्वात्। द्रव्यत्वेऽपि मूर्तस्य क्रिययाऽर्थसंयोगेऽन्तरावस्थितार्थविषयत्वापत्तिः। सर्वगतत्वे तु सर्वार्थप्रतिपादकत्वप्रसङ्गः। सर्वथाऽतीतादिना संयोगानुपपत्तौ तदप्रतिपादकत्वं स्यात्। न तृतीयः, आकाशगुणस्यान्यत्र समवायायोगात्। सर्वशब्दानामाकाशार्थतापत्तेश्च। द्रव्यस्यापि मूर्तस्य वा अमूर्तस्य वा न घटादिना समवायो युज्यते। असम्बद्धस्य च बोधकत्वे नियामकाभावात् सर्वोऽपि सर्वं बोधयेत्।
॥ आप्तप्रतारकवाक्ययोः विशेषाभावकथनम्॥
किञ्च आप्तानाप्तप्रयुक्तयोः “नद्यास्तीरे पञ्चफलानि सन्ति’ इति वाक्ययोरस्ति कश्चिद् विशेषः, नवा? नाऽद्यः, अनुपलम्भात्। पुरुषे विशेषोऽस्तीति चेत्, न। तस्य वाक्योच्चारण एवोपक्षीणत्वेन तदुत्पाद्यज्ञानेऽनुपयोगात्। द्वितीये तु कथमेकस्यार्थविसंवादोऽपरस्य तु संवादः? अतः सम्भावनामात्रेण शब्दात् कृष्यादाविव प्रवृत्तिः।
॥ अनूदितबौद्धमतनिरासः॥
तदेवं शब्दस्यैवाप्रमाण्यात् कुतस्तद्विशेषस्य वेदस्य प्रामाण्यम्, कुतस्तरां सिद्धरूपे ब्रह्मणि, कुतस्तमां च तन्मीमांसारम्भ इत्यत आह प्रत्यक्षवच्चेति।
प्रत्यक्षवच्च प्रामाण्यं स्वत एवाऽगमस्य हि।
चशब्दो व्याख्यानान्तरद्योतकः। न केवलं सिद्धविषयत्वम्, प्रामाण्यं चेति वा। अनुमानवच्चेति वा। हेतुसमुच्चये वा।
॥ शब्दस्य प्रमाकरणत्वव्युत्पादनम्॥
तथाहि शब्दात् क्वचिज्ज्ञानमुत्पद्यते, नवा? नेति पक्षेऽनुभवविरोधः, स्वक्रियाविरोधश्च। न शब्दोऽर्थप्रत्यायक इति ब्रूते, परप्रत्यायनार्थं च शब्दमेव प्रयुङ्क्त इति। आद्ये स बोधः संशयो विपर्ययो वा? नाऽद्यः, एकाकारनियतत्वात्। न द्वितीयः, बाधबोधविरहात्। सर्वत्रापि बाधाभ्युपगमे स्वप्रयुक्तवाक्यस्य तद्भावाभावयोः स्वव्याघातात्। एवं व्यवस्थिते प्रयुज्यते शब्दः प्रमाणम्, संशयविपर्ययाजनकत्वे सति ज्ञानजनकत्वात्; प्रत्यक्षादिवदिति। नहि प्रत्यक्षादेरपि अन्यत् प्रामाण्यनियामकमस्ति। नन्विदमेव प्रामाण्यमिति साध्याविशिष्टत्वम्। न। याथार्थ्यं प्रामाण्यमिति वक्ष्यमाणत्वात्। (४७७)
॥ सम्यक् श्रुतस्य, समयस्मरणानुगृहीतस्य, शाब्दन्यायानुसन्धानसहितस्यैव शब्दस्य
प्रमाकरणत्वमङ्गीकृत्य उक्तानुपपत्तिपरिहारः॥
यदुक्तं सत्यपि शब्दे प्रमानुदयादप्रमाणं शब्द इति। तदयुक्तम्। सत्यपि चक्षुषि रूपज्ञानानुत्पत्तेः, सत्यपि धूमेऽग्न्ज्ञिानानुदयात् प्रत्यक्षानुमानयोरप्यप्रामाण्यप्रसङ्गात्। अथ ब्रूषे नेन्द्रियमात्रं प्रत्यक्षं किन्त्वन्तःकरणाधिष्ठितम्, विषयसन्निकृष्टं च। तथा न धूममात्रमनुमानम्, अपितु व्याप्तिपक्षधर्मतावत्त्वेनानुसंहितम्। नच तस्मिन् सति न प्रमोत्पद्यत इति। तर्हि वयमपि ब्रूमो न शब्दमात्रं प्रमाणम्, किन्तु श्रुतोऽनुस्मृतसम्बन्धश्च। नचैवंविधे शब्दे सति न प्रमोत्पद्यते। तथाच शब्दमात्रपक्षीकरणे सिद्धसाधनम्। विशिष्टशब्दपक्षीकारे चासिद्धिरिति। तदिदमुक्तम् प्रत्यक्षवच्चेति।
॥ शब्दस्य सविषयत्वप्रतिपादनम्॥
यदुक्तं विषयाभावान्न शब्दः प्रमाणमिति। तदप्ययुक्तम्। तथासति चाक्षुषप्रत्यक्षस्याप्यप्रामाण्यप्रसङ्गात्। तस्यापि हि परोक्षोऽपरोक्षो वा विषयः? नाऽद्यः, तस्यानुमानविषयत्वात्। न द्वितीयः, तस्य श्रोत्रादिविषयत्वादिति वक्तुं शक्यत एव। तत्रचैवं वक्तव्यम् उत्पद्यते तावच्चक्षुषा शुक्लोऽयं पट इति प्रमा। तथाचापरोक्षत्वेऽपि विषयस्य श्रोत्राद्यविषयत्वाद् युक्तं तत्र चक्षुषः प्रामाण्यम्। किञ्च प्रयोजनाभावेन न स्पष्टदृष्टं वस्तु निराकर्तुं शक्यते, सर्वापलापप्रसङ्गात्। किन्तु वस्तुदर्शनात् प्रयोजनमपि किञ्चित् कल्पनीयमिति। तदेतच्छब्देऽपि समानम्। परोक्षोऽपि स तादृशः कश्चिद् विषयो यो नानुमानस्य विषय इति वक्ष्यामः। (१४८, ५४१, १११९) एतदप्युक्तम् प्रत्यक्षवदिति।
तथाऽपि चक्षुरादीनां प्रत्यक्षत्ववच्छब्दानुमानयोरेकजातीयत्वं स्यादिति चेत्, तत् किं सर्वथा, उत यथाकथञ्चित्, अथानुमानत्वेन? नाऽद्यः, चक्षुरादावप्यभावात्। न द्वितीयः, इष्टापादनात्। न तृतीयः, वैलक्षण्यस्यापि वक्ष्यमाणत्वात्? (१४३) किञ्चैवं विषयविकल्पेन शब्दनिराकरणे शब्दमुपादाय अनुमानमपाकुर्वन्तं प्रति किं वक्तव्यम्। अनुमानाप्रामाण्ये सकललोकव्यवहारोच्छेदप्रसङ्गात्। परचित्तवृत्त्याद्यसङ्कीर्णविषयदर्शनात् परोक्षविषयत्वेऽपि शब्दाद् भिन्नं तदङ्गीकरणीयमिति वाच्यमिति चेत्, सममेतच्छब्देऽपि। एतदपि चशब्देनोक्तम् अनुमानवदिति।
॥ अविज्ञानात्मकत्वाच्छब्दस्याप्रामाण्ये प्रत्यक्षादेरप्यप्रामाण्यप्रसङ्गः॥
यच्चाविज्ञानात्मकत्वान्न शब्दः प्रमाणमिति। तदप्ययुक्तम्। यथेन्द्रियम्, इन्द्रियसन्निकर्षो वा प्रत्यक्षमविज्ञानात्मकमपि विज्ञानकरणत्वात् प्रमाणम्, तथा शब्दस्याप्युपपत्तेः। किञ्च धूमाद्यनुमानस्य अविज्ञानात्मकस्यापि प्रामाण्यं दृष्टमिति शब्दस्य कथं न स्यात्? अथ न धूमादिकमेवानुमानम्। किन्नाम। तज्ज्ञानम्। यथाऽऽहुः प्रमाणविदः “लिङ्गपरामर्शोऽनुमानम्” इति। तर्हि शब्दमात्रं न प्रमाणम्, किन्तु तज्ज्ञानमेवेत्यसिद्धिः। एतदप्याह प्रत्यक्षवच्चेति।
एतेन बाह्यकरणप्रत्यक्षत्वादात्मन्यसमवेतत्वादित्यपि हेतुद्वयं निरस्तं वेदितव्यम्। बाह्यकरणप्रत्यक्षस्यापि धूमवत् प्रामाण्योपपत्तेः। आत्मन्यसमवेतस्यापि प्रत्यक्षवदनुमानवच्च तत्सम्भवात्। ज्ञानाङ्गीकारेण व्यभिचारपरिहारे शब्दोऽपि ज्ञानात्मेत्यसिद्धिरेवेति।
॥ वर्णात्मकशब्दस्यैव प्रामाण्याङ्गीकारात् तस्य चाऽकाशगुणत्वाभावात् न तत्प्रामाण्येऽनुपपत्तिः॥
यदप्याकाशगुणत्वादिति। तदसिद्धम्। वर्णात्मा हि शब्दः प्रमाणम्। नचासावकाशगुणस्तत्वविदाम्। अत्र च प्रत्यक्षवच्चेति व्यतिरेकदृष्टान्तः। यथा प्रत्यक्षस्य नाऽकाशगुणत्वं तथा शब्दस्यापीति तस्य प्रामाण्यं न विहन्यत इति। अप्रयोजकाश्चैते हेतवो विपक्षे बाधकाभावादवगन्तव्याः।
॥ शब्दार्थयोः तादात्म्यादिभिन्नसम्बन्धान्तरस्य कल्पनीयत्वप्रतिपादनम्॥
यच्चोक्तं शब्दस्यार्थेन सम्बन्धोऽस्ति नवेति। तत्रास्तीति ब्रूमः। स च तादात्म्यादेरसम्भवेऽन्यो भविष्यति। यथा खलु चक्षुरादेः प्रत्यक्षस्यासम्बद्धस्य ग्राहकत्वेऽतिप्रसङ्गात् तादात्म्यादेरसम्भवात् कार्यवशादेव घटादिना संयोगः कल्प्यते, श्रोत्रस्य शब्देन संयोगाद्यसम्भवात् समवायः, अनुमानस्य च धूमादेरग्न्यादिना संयोगादेरव्याप्त्यतिव्याप्त्यादिनाऽसम्भवाद् व्याप्यव्यापकभावः कल्पितः, एवं शब्दस्यासम्बद्धस्य गमकत्वेऽतिप्रसङ्गात् तादात्म्यादेरसम्भवात् सम्बन्धान्तरं कल्पनीयम्। न पुनः स्पष्टदृष्टतत्कार्यापलापो युक्तः। तदिदमाह प्रत्यक्षवच्चेति।
॥ शब्दार्थयोः स्वाभाविकस्य वाच्यवाचकभावसम्बन्धस्याभ्युपगमः॥
स च सम्बन्धः पारमेश्वरः सङ्केत एवेत्येके। स्वाभाविकः प्रत्याय्यप्रत्यायकत्वलक्षण इत्यपरे। तत्र कः सम्बन्धो विवक्षित इत्यपेक्षायामुक्तम् स्वत एवेति। स्वाभाविकेनैव सम्बन्धेनेत्यर्थः। तदुक्तं जैमिनिना”औत्पत्तिकस्तु शब्दस्यार्थेन सम्बन्धः” इति। वक्ष्यति चाऽचार्यः
“नित्ययोगोऽपि शब्दानामर्थे नैव निषिद्ध्यते” इति।
॥ वाच्यवाचकसम्बन्धस्य स्वाभाविकत्वेऽपि
विदितसम्बन्धस्यैव शब्दस्य बोधकत्वाङ्गीकारात् नानुपपत्तिः॥
ननु यदि शब्दस्य स्वाभाविकी वाच्यविषया शक्तिः, तदा व्युत्पन्नवदव्युत्पन्नोऽपि शब्दादर्थं प्रतीयात्। नह्यग्न्रिविदितशक्तिर्न दहतीति। मैवम्। यथा प्रत्यक्षस्य चक्षुरादेः स्वाभाविक्यां रूपप्रतीतिजननशक्तौ सत्यामप्यागन्तुकसन्निकर्षापेक्षया रूपप्रत्यायकत्वम्, यथाच लिङ्गस्य सत्यपि स्वाभाविके साध्यसम्बन्धे तदनुसन्धानापेक्षयैव गमकत्वम्, एवं शब्दस्यापि सत्यप्यर्थेन स्वाभाविके सम्बन्धे विदितसम्बन्धस्यैव बोधकत्वं नान्यथेति नियमात्। तदेतदप्याह प्रत्यक्षवच्चेति।
॥ साङ्केतिकस्यापि वाच्यवाचकसम्बन्धस्याङ्गीकृतत्वात् न ऋष्यादिप्रयोगनियमानुपपत्तिः॥
अथापि स्यात्। स्वाभाविकोऽपि सम्बन्धः किं सर्वेषां शब्दानां सर्वैरर्थैः, उत कस्यचित् शब्दस्य केनचिदर्थेन? नाऽद्यः, शब्दार्थव्यवस्थानुपपत्तिप्रसङ्गात्। न द्वितीयः, ऋष्यार्यम्लेञ्छानामनियमाभावप्रसङ्गात्। तथाहि यवशब्दमार्या दीर्घशूके प्रयुञ्जते, यवशब्दाद् दीर्घशूकमेव प्रतिपद्यन्ते। म्लेञ्छास्तु प्रियङ्गौ प्रयुञ्जते, प्रियङ्गुमेव प्रतिपद्यन्ते। त्रिवृच्छब्दमार्या लताविशेषे प्रयुञ्जते, ऋषयोऽन्यत्रेत्येवमादिरनियमः स्वाभाविक्यां शब्दशक्तौ न स्यात्। नहि प्रदीपो रूपप्रकाशनशक्ती रसमपि कदाचित् प्रकाशयति। साङ्केतिकत्वे त्वनियमो युज्यते। पुरुषेच्छाधीनत्वात्, तस्याश्चानियतत्वात् चेष्टासङ्केतवदिति।
अत्रोच्यते न वयं क्वचिदपि शब्दस्य सङ्केताद् बोधकत्वं नास्तीति ब्रूमः। किन्त्वर्थविशेषे स्वाभाविकी च शक्तिरस्तीति। तथाच स्वाभाविक्या शक्त्या क्वचिद् बोधकः क्वचित् सङ्केतादित्यनियमो युज्यते।
अथवोभयत्र स्वाभाविकी शक्तिरस्तु। व्युत्पत्तिवशाद् व्यवहारनियमसम्भवात्। यथा खलु शुक्तिसन्निकृष्टेन चक्षुषा कश्चिच्छुक्तिकां प्रतिपद्यते, कश्चिद् रजतम्। नचैतावता चक्षुषोऽर्थप्रत्यायकत्वमस्वाभाविकम्, दोषसहकारिसदसद्भावाभ्यामनियमसम्भवात्। यथा कृतकत्वाल्लिङ्गात् कश्चिदनित्यतां प्रत्येति, कश्चिन्नित्यताम्। अन्यथा विरुद्धहेत्वाभासानवसरप्रसङ्गात्। तावता न तस्यास्वाभाविकं गमकत्वम्। अनियमस्य सम्बन्धग्रहणदोषभावाभावाभ्यामुपपन्नत्वात्। तथा शब्दस्यापि शक्त्यनुसार्यननुसारिव्युत्पत्तिलक्षणसहकारिवशादनियमेऽपि स्वाभाविकशक्तिसद्भावः सम्भवतीति। तदिदमाह प्रत्यक्षवच्चेति। इयांस्तु विशेषः। शब्दः सङ्केतादपि प्रमापकः, नैवं चक्षुरादि। तेन संवादविसंवादोपपत्तिरिति।
॥ परेण शब्दार्थसम्बन्धस्य स्वाभिाविकत्वनिरासपूर्वं साङ्केतिकत्वसमर्थनम्॥
ननु ये स्वाभाविकं सम्बन्धमास्थिषत शब्दार्थयोः, तेषामपि नैष सत्तामात्रेणावगमाङ्गम्। अपि तु विज्ञातः सन्। विज्ञाने चास्यायमर्थस्य वाचक इति वा, अस्मादयं बोद्धव्य इति वा सङ्केत एवोपायः। वृद्धव्यवहारोऽपि गवादिशब्दानां देवदत्तादिशब्दवत् सङ्केतपूर्वक एव। तद् वरमस्तु सङ्केत एव। कृतमत्र स्वाभाविकेन सम्बन्धेन। तन्मात्रादेव प्रयोगप्रतिपत्तिव्यवहाराणामुपपत्तेः।
नन्वयं सङ्केत एव केषाञ्चिच्छब्दानामसति स्वाभाविकार्थसम्बन्धे न शक्यः कर्तुम्। निर्दिश्य ह्यर्थं ब्रूयादयमस्माद् बोद्धव्य इति। नच निर्देशोऽसति स्वाभाविके सम्बन्धे केषाञ्चिच्छब्दानां सिद्ध्यति। सङ्केताधीने तु वाचकत्वे सर्वेषां शब्दानामकृतसमयत्वात् किं केन निर्दिशेत्? तस्मात् सङ्केतकरणमेव स्वाभाविकसम्बन्धं प्रतिपादयति शब्दानाम्।
मैवम्। सर्गादिभुवां महर्षिदेवतानां परमेश्वरानुग्रहाद् धर्मज्ञानवैराग्यैश्वर्यसम्पन्नानां परमेश्वरस्य तावत् सुकर एव सङ्केतः कर्तुम्। तद्व्यवहाराच्चास्मदादीनामपि सुग्रहः सङ्केतः। तथाहि वृद्धवचनानन्तरं तच्छ्राविणो वृद्धान्तरस्य प्रवृत्तिहर्षशोकभयादिप्रतिपत्तेः, तद्धेतुं प्रत्ययमनुमिमीते बालः। तस्य सत्स्वप्यन्येष्वभूतस्य वाक्यश्रवणसमनन्तरं भवतो वाक्यश्रवणहेतुतामवगच्छति। तदवयवानां च पदानामावापोद्धारभेदेन तत्तदर्थप्रत्ययजननोपायत्वदर्शनात्। तेषुतेष्वर्थेषु तेषां पदानां वाचकत्वं च कल्पयति। एवं पदावयवेषु प्रकृत्यादिष्वपि द्रष्टव्यम्। स्वाभाविकीं शक्तिमभ्युपगच्छताऽप्येषा प्रक्रियाऽनुसरणीया। साऽपि न सत्तामात्रेणावगमाङ्गमित्युक्तम्।
स्यादेतत्। यदि शब्दानां साङ्केतिकः सम्बन्धो न स्वाभाविकः, कृतं तर्हि साध्वसाधुविभागपरेण व्याकरणेन। स्वाभाविकं हि यस्य वाचकत्वं स शब्दः साधुः, असाधुश्चेतरः। सामयिकत्वे तु सर्व एव साधवोऽसाधवो वा स्युः। मैवम्। परमेश्वरसमयपरिपालनार्थत्वात्। तथाच येषां पदानां येष्वर्थेषु परमेश्वरेण कृतः समयस्तानि तत्र साधूनि, असाधूनि चेतरत्रेति विभागाय व्याकरणमर्थवदिति।
॥ सङ्केतवादेऽपि ऋष्यादिप्रयोगानामनियमानुपपत्तिप्रसङ्गः, व्याकरणादिवैयर्थ्यप्रसङ्गश्च॥
अत्र ब्रूमः परस्यापि मते किमीश्वरसङ्केत एवावगमाङ्गम्, उतास्मदादीनामपि। आद्ये कथमृष्यार्यम्लेञ्छानामनियताः प्रयोगप्रत्ययव्यवहाराः? किञ्चेश्वरसङ्केतोऽपि गृहीत एवावगमाङ्गं न स्वरूपेण। व्युत्पन्नवदव्युत्पन्नस्यापि प्रतिपत्तिप्रसङ्गात्। तद्ग्रहश्च त्वदुक्तरीत्योपदेशादिनैव। तथाचास्त्वस्मदाद्युपदेश एव। किमदृष्टेश्वरसङ्केतकल्पनयेति समानम्। अस्मदादिभिरपि पूर्वतनः सङ्केतो ज्ञाप्यत एव नतु क्रियत इति चेत्,, तर्ह्यस्मन्मतेऽपि वृद्धेन स्वाभाविकी शक्तिर्ज्ञाप्यत एव। नत्वपूर्वसङ्केतः क्रियत इति तुल्यम्। द्वितीये तु व्याकरणादिवैयर्थ्यम्। व्यवहारमात्रं हि शब्दप्रयोजनम्। तच्चेश्वरानीश्वरसङ्केतयोः समानम्। अदृष्टार्थमिति चेत्, न। प्रमाणाभावात्। श्रुत्यादेः सङ्केतशक्तिपक्षोदासीनत्वात्। किञ्च चरमभाविनं सहकारिणमुपदेशादिकमुपादाय शक्तिप्रत्याख्यानेऽतिप्रसङ्गः।
॥ शब्दार्थसम्बन्धस्य स्वाभाविकत्वस्य प्रामाणिकत्वम्॥
अथौत्पत्तिकशक्तिसद्भावे किं प्रमाणम्? अर्थावबोधस्य स्वरूपसहकारिभ्यां शब्दसङ्केताभ्यामेवोपपत्तेरिति। उच्यते किं स्वरूपसहकारिव्यतिरिक्तातीन्द्रिया शक्तिः क्वापि नाङ्गीक्रियते, उत शब्द एव? आद्ये वक्ष्यामः। द्वितीयेऽधुनातनास्तावन्न सङ्केतयितार इति तवापि सम्मतम्। नच लोकोत्तरे सङ्केतयितरि प्रमाणमस्ति। तथाच स्वभाव एवायं शब्दानामिति गम्यते। गवादिशब्दाः साङ्केतिकाः, शब्दत्वात्; देवदत्तादिशब्दवदिति चेत्, किमत्र साङ्केतिकत्वमात्रं साध्यम्, उत सास्नादिमत्यर्थे। आद्ये सिद्धसाधनम्। गुप्तभाषणादौ मया गोशब्दस्य घटेऽपि सङ्गेतितत्वात्। द्वितीये व्यभिचारः। नहि सर्वेऽपि शब्दाः सास्नादिमति पिण्डे सङ्केतिता इत्यत्र प्रमाणमस्ति। गोशब्दः सास्नादिमत्यर्थे सङ्केतितः, तत्र प्रयुज्यमानशब्दत्वात्; गाव्यादिशब्दवदिति चेत्, न। असाधुशब्दत्वस्योपाधित्वात्। साधनावच्छिन्नसाध्यव्यापकत्वेनाप्युपाधित्वस्य वक्ष्यमाणत्वात्। (५२२) अन्यथाऽस्मदादिविशेषणप्रक्षेपोऽपि प्रतिज्ञायां प्रसज्येतेति। तदेवं शब्दस्यार्थसम्बन्धसम्भवान्नाप्रामाण्यम्।
॥ आप्तप्रतारकवाक्याविशेषत्वोक्तिनिरासः॥
यत् पुनरुक्तम् आप्तानाप्तप्रयुक्तयोरित्यादि। तदप्यसारम्। प्रत्यक्षवदेवोपपत्तेः। चक्षुरादिप्रत्यक्षं हि क्वचिद् यथार्थज्ञानं क्वचिदयथार्थज्ञानं जनयदपि प्रमाणमङ्गीक्रियत एव। दोषसदसद्भावाभ्यां तत्र भेद इति चेत्, तर्ह्यत्राप्यनाप्तवक्तृसदसद्भावाभ्यां भेदो भविष्यति। वक्ता वाक्योच्चारण एवोपयुज्यत इति चेत्, न। यतस्तदेवाविषये प्रयुञ्जानो दुष्टं करोति, निशातमसिमाकाशे प्रयुञ्जान इव। अन्यथाऽनुमानमप्यप्रमाणं स्यात्। कृतकत्वं हि शब्दानित्यत्वसाधने साधु, असाधु चाग्न्यवयविनोऽनुष्णत्वसाधने। तत् कस्माद् विशेषात्? व्याप्तिपक्षधर्मताभावाभावाभ्यामिति चेत्, न। कालातीतत्वस्य पृथग् दूषणताया वक्ष्यमाणत्वात्। (५१६, ९३७) ततोऽविषयवृत्तित्वतदभावरूप एव विशेषो वक्तव्यः। स च समानः शब्देऽपीति। तदिदमुक्तम् प्रत्यक्षवच्चेति।
॥ शब्दस्यानुमानान्तर्भाववादनिराकरणम्॥
एतद्दोषभयात् केचित् शब्दस्यानुमानेऽन्तर्भावमिच्छन्ति। अपरे पुनरपौरुषेयतया निरस्तसमस्तदोषाशङ्कस्य वेदस्य शब्दतयैव प्रामाण्यम्, पुरुषवचसां त्वनुमानतयेत्यातिष्ठन्ते। तदुभयमप्यत एवायुक्तम्। किन्तु प्रत्यक्षवदनुमानवच्च शब्दमात्रस्यापि प्रामाण्यं स्वतः स्वेनैव रूपेण नत्वनुमानत्वेन। अत एव श्रुतेः प्रकृतत्वेऽपि सर्वशब्दपरिग्रहायाऽगमस्येत्युक्तम्। हिशब्दस्तत्र प्रमाणप्रसिद्धिद्योतकः। तच्चोत्तरत्र वक्ष्यामः। (१६१, ५३७)
॥ बौद्धेन अनृतव्याघातपुनरुक्तिदोषैर्वेदस्याप्रामाण्यसाधनम्, तन्निरासश्च॥
ननु तथाऽपि वेदस्य प्रामाण्यं नोपपद्यते। अनृतव्याघातपुनरुक्तदोषात्। तथाहि अनृतमप्रमाणं दृष्टम्, यथा विप्रलम्भकवाक्यम्। अनृतश्च वेदः, पुत्रकामेष्ट्यनुष्ठानेऽपि फलानुपलब्धेः। व्याहतं चाप्रमाणम्, यथोन्मत्तवाक्यम्। व्याहतश्चायम् “अतिरात्रे षोळृशिनं गृह्णाति” “नातिरात्रे षोळृशिनं गृह्णाति”, “उदिते जुहोति” “अनुदिते जुहोति” इत्यादि। पुनरुक्तं चाप्रमाणम्। पुनरुक्तिश्च वेदे “त्रिः प्रथमामन्वाह” इत्यादिदर्शनादिति।
तदिदमप्ययुक्तम्। तथाहि किं वेदमात्रं पक्षीकृत्यैतैर्हेतुभिरप्रामाण्यं साध्यते, उत तदेकदेशम्? नाऽद्यः, यथा कस्यचित् प्रत्यक्षस्यानुमानस्य वाऽनृतत्वादौ सत्यप्यन्यस्य प्रामाण्यम् एवं वेदस्यानृतादिभागपरिहारेण प्रामाण्योपपत्तेः। अन्यथा हेतूनां भागासिद्धिप्रसङ्गात्। द्वितीये त्वास्तां विप्रतिपन्नो वेदभागः। सम्प्रतिपन्नवेदभागमीमांसा कथमनुपपन्ना? अथ वेदत्वात् तस्यापि वेदभागस्याप्रामाण्यं साधयामीति मन्यसे। तन्न। यथा हि कस्यचित् प्रत्यक्षस्यानुमानस्य वाऽप्रामाण्येऽप्यन्यस्य प्रामाण्यं न प्रत्यक्षत्वादिमात्रेण विहन्यते, तथा वेदस्यापि। अन्यथा सर्वप्रत्यक्षानुमानविलयप्रसङ्गः।
॥ अनृतत्वानुमानभङ्गः॥
किं चेदमनृतत्वम्? अर्थव्यभिचारित्वमिति चेत्, नन्विदमेवाप्रामाण्यमिति साध्याविशिष्टता। नचानृतत्वमेकदेशेऽपीति सूत्रकार एव वक्ष्यति। (२१७)
॥ व्याहतत्वानुमानभङ्गः॥
व्याघातेन चाप्रामाण्यं साधयन् किं वाक्यद्वयं पक्षीकुर्यात्, उतैकमेव? नाऽद्यः, व्याहतयोः प्रत्यक्षयोः अनुमानयोर्वा मध्येऽन्यतरप्रामाण्यसम्भववद् वाक्ययोरप्यन्यतरप्रामाण्यसम्भवात्। न द्वितीयः, अनिश्चितदशायामन्यतरप्रत्यक्षादिवत् पक्षीकृतस्यापि प्रामाण्यसम्भवात्। अपिच व्याघातोऽप्यापाततः सर्वथा वा? नाऽद्यः, आपाततो व्याघातवतोऽपि प्रत्यक्षादेरिव वेदस्यापि प्रामाण्यसम्भवात्। न द्वितीयः, प्रत्यक्षादाविवासिद्धेः। यथा चासिद्धिः, तथा सूत्रकृदेव वक्ष्यति। (३३६, ८, १०, श्रुतिविरोधपरिहारपादयोश्च)
॥ पुनरुक्तत्वानुमानभङ्गः॥
पौनरुक्त्येऽपि प्रत्यक्षादिवद् वेदप्रामाण्यं सम्भवति। नह्येकस्मिन्नर्थे सम्प्लवमानं प्रत्यक्षमनुमानं वाऽप्रमाणं भवति। अर्थवैपरीत्ये हि तत् स्यात्। नहि प्रत्यक्षेण गृहीतो घटः, पुनर्गृह्यमाणः पटो भवति। नापि कृतकत्वेनानित्यतयाऽनुमितः शब्दः, तीव्रादिधर्मोपेतत्वेन पुनस्तथाऽनुमीयमानो नित्यो भवति। तथा शब्देऽपि। वैयर्थ्यं तु कथञ्चिच्छयेत। तच्चाभ्यासानुवादादिरूपेण व्याकुर्वद्भिरेव वृद्धैः परिहृतमिति।
॥ आगमस्य स्वतः प्रामाण्यम्॥
नन्वस्त्वेवं वेदस्याप्रामाण्यपरिहारः। प्रामाण्यं तु कुतः? नह्यप्रामाण्यप्रतिक्षेप एव प्रामाण्यम्। घटादावभावादिति। ज्ञानकरणस्य सतोऽप्रामाण्ये निरस्ते स्वत एवेति ब्रूमः। तदिदमुक्तम् आगमस्येति। आगम्यतेऽवगम्यतेऽनेनेत्यागमः। ये हि न्यायविदः प्रत्यक्षविशेषस्यानुमानस्य च प्रामाण्यं स्वत एवेत्यङ्गीकृत्याऽगमप्रामाण्यस्वतस्त्वं नाङ्गीकुर्वन्ति तान् प्रति प्रत्यक्षवच्चेति दृष्टान्तोपादानम्। हिशब्दः प्रमाणत्वहेतुसूचकः। ये तु प्रमाणमात्रस्य प्रामाण्यं स्वतो नेति मन्यमाना आगमप्रामाण्यस्वतस्त्वे विप्रतिपद्यन्ते तान् प्रति प्रत्यक्षवच्चेति प्रत्यक्षानुमानयोरपि प्रसङ्गात् स्वीकारार्थमुक्तमिति ज्ञातव्यम्।
॥ प्रामाण्यवादः, प्रामाण्यस्वतस्त्वनिर्वचनम्॥
ननु किमिदं प्रमाणानां प्रामाण्यस्य स्वतस्त्वम्? उच्यते प्रत्यक्षानुमानागमाः, तज्जनितं विज्ञानं च प्रमाणम्। तत्र ज्ञानस्य यद् याथार्थ्यलक्षणं प्रामाण्यं तस्य ज्ञानजनकसामग्रीमात्राधीनजन्मत्वं स्वतस्त्वम्। करणानां च ज्ञानजननशक्त्यैव तद्याथार्थ्यजनकत्वं स्वतस्त्वम्। तथा ज्ञानगतयाथार्थ्यस्य ज्ञानग्राहकमात्रग्राह्यत्वं स्वतस्त्वम्।
करणानां तु ज्ञप्तौ स्वतस्त्वं नाङ्गीक्रियते। तत्स्वरूपस्य यथायथं प्रत्यक्षादिवेद्यत्वात्, यथार्थज्ञानजनकत्वस्यानुमानवेद्यत्वात्। अथवा तेषामपि ज्ञानजनकत्वं येन गृह्यते तत एव यथार्थज्ञानजनकत्वस्य तदीयस्य ग्राह्यत्वं स्वतस्त्वमिति।
॥ प्रामाण्यस्य उत्पत्तौ स्वतस्त्वनिरूपणम्॥
उत्पत्तौ स्वतस्त्वं कुत इति चेत्, प्रामाण्यं ज्ञानकारणातिरिक्तकारणानपेक्षम्, अप्रामाण्येतरज्ञानधर्मत्वात्; ज्ञानत्ववदित्यनुमानात्। नच प्रमा ज्ञानहेत्वतिरिक्तहेत्वधीना, कार्यत्वे सति तद्विशेषत्वात्; अप्रमावदिति सत्प्रतिपक्षत्वम्। ईश्वरप्रमायां बाधात्, असिद्धेश्च।
तदतिरिक्तप्रमापक्षीकारेऽपि किं ज्ञानस्यैवंविधत्वेन, उत प्रमात्वस्य, अथवा तत्सम्बन्धस्य साध्यपर्यवसानम्? नाऽद्यः, व्याघातात्। द्वितीये च प्रमात्वं जातिः, अन्यद् वा? जातित्वे बाधः, अकार्यत्वात्। अन्यत्वे भावोऽभावो वा? नाऽद्यः, ज्ञाने जात्यतिरिक्तभावानभ्युपगमात्। न द्वितीयः, प्रध्वंसातिरिक्तस्य तस्याजन्यत्वात्, प्रध्वंसस्य चात्रासम्भवात्। नान्त्यः, संयोगस्य गुणेऽसम्भवात्। समवायस्य चाकार्यत्वात्। एतेन प्रमात्वपक्षीकारेणापि प्रयोगो निरस्तः।
अस्तु जातिः प्रमात्वम्। तथाऽपि ज्ञानकारणातिरिक्तकारणजन्यैव व्यक्तिः प्रमात्वाधार इति तात्पर्यमिति चेत्, न। साऽपि व्यक्तिः किं ज्ञानमेव, उत सातिशयम्? अतिशयोऽपि भावोऽभावो वेति पक्षाबहिर्भावात्।
किञ्चातिरिक्तं कारणं गुण एव वक्तव्यः। स चाऽप्तोक्तत्वमेव शब्दे। नच तस्यान्वयव्यतिरेकौ प्रामाण्यमनुकरोति। वेदापौरुषेयत्वस्य वक्ष्यमाणत्वात्।(१४८, ४६८)
॥ प्रामाण्यस्य ज्ञप्तौ स्वतस्त्वनिरूपणम्॥
ज्ञप्तौ स्वतस्त्वेऽपि प्रामाण्यं ज्ञानग्राहकमात्रग्राह्यमप्रामाण्येतरज्ञानसमवेतधर्मत्वात्; ज्ञानत्ववत्। नच प्रामाण्यं परतो ज्ञायते, अनभ्यासदशायां सांशयिकत्वात्; अप्रामाण्यवदिति वाच्यम्। व्यर्थविशेषणत्वात्। असिद्धिपरिहारार्थमिति चेत्, न। तथाऽनभ्युपगमात्। यथोक्तंस्वयमेव “एकामसिद्धिं परिहरतो द्वितीयाऽऽपन्ना” इति। अन्यथा शरीराजन्यत्वहेतोरपि विशेषणवैयर्थ्यं नोद्भाव्येत। अथानभ्यासदशायामिति प्रतिज्ञाविशेषणम्। तथाऽपि स्वतःप्रमाणतया त्वदभ्युपगतधर्मिप्रत्यक्षानुमानोपमानेष्वपि संशयादिदर्शनेनानैकान्त्यमिति।
॥ ज्ञप्तौ स्वतस्त्वानङ्गीकारेऽनवस्थाप्रसङ्गः॥
ज्ञप्तौ स्वतस्त्वानभ्युपगमे बाधकमाह
अनवस्थाऽन्यथा हि स्यात्…………॥६०॥
अनवस्थेति। अवश्यवेद्यत्वानभ्युपगमान्नानवस्थेति चेत्, निःशङ्कप्रवृत्ताववश्यवेद्यत्वात्। तथाहि ज्ञानं तावदबुभत्सितग्राह्यतया तीव्र्संवेदनम्। ज्ञाते च तस्मिन् प्रामाण्याप्रामाण्यानुपलब्धौ कथं संशयो न स्यात्? सति च प्रामाण्यसंशये, अर्थसंशयोऽपि कथं न स्यात्? तथाच कथं निःशङ्का प्रवृत्तिः स्यात्? तथाऽप्यनुमानात् प्रामाण्यग्रहणम्, अनुमितिश्च स्वतःप्रमाणमिति कथमनवस्थेति चेत्, न। धर्मिलिङ्गदृष्टान्तद्वारिकायास्तस्या अनिवारणात्। किञ्चानुमितिप्रामाण्यं येन ज्ञानेन विषयीक्रियते, तस्यापि प्रामाण्यमन्येनेति कथं नानवस्था?
ननु स्वतःप्रामाण्येऽपि कथं नानवस्था? इत्थम् साक्षी खलु वृत्तिज्ञानग्राहकः। स एव च तत्प्रामाण्यं गृह्णातीति तेषां स्वतःप्रामाण्यम्। स च स्वप्रकाशः स्वप्रामाण्यमपि गृह्णातीति तस्य स्वतःप्रामाण्यम्। तस्य यथार्थत्वनियमान्नाहार्यसंशयविषयत्वमपीति।
॥ अप्रामाण्यस्य परतस्त्वप्रतिपादनम्॥
ननु यदि प्रामाण्यमुत्पत्तौ ज्ञप्तौ च स्वतः स्यात्, तर्हि बौद्धादिवाक्यजनितमपि ज्ञानं प्रमाणं स्यात्। अस्ति हि तत्र ज्ञानहेतुः। अन्यथा ज्ञानमपि न स्यात्। तथा प्रमाणतया ज्ञायेत, ज्ञानग्राहकसद्भावात्। अस्तु तदपि प्रमाणमिति चेत्, तस्य वेदविरोधित्वात्। वेदविरोधिनः प्रामाण्ये पुनर्वेदप्रामाण्यं न स्यात्, वस्तुनो द्वैरूप्यं वाऽऽपद्येतेति सर्वथा मीमांसानुपपत्तिरित्यत आह अप्रामाण्यमिति।
………………..अप्रामाण्यं तथाऽन्यतः॥६०॥
तथाशब्दः समुच्चये। नायं नियमो यत्, ज्ञानकरणमिन्द्रियं लिङ्गं शब्दो वा प्रामाण्यमेवोत्पादयतीति। किन्नाम। इन्द्रियादीनामौत्सर्गिकी शक्तिः प्रामाण्यजनने। दोषापवादादप्रामाण्यमपि जनयत्येव। दोषाणां सहजशक्तिप्रतिबन्धेन विपरीतकार्यजननसामग्रीनिवेशात्। तर्हि दोषाभावः प्रामाण्यस्य कारणमित्यायातमिति चेत्, न। तथासत्युत्सर्गापवादयोः क्वाप्यभावप्रसङ्गात्। तथा न ज्ञानग्राहकस्य साक्षिणोऽयं नियमः यत् प्रमाणतयैव गृह्णातीति, किन्तु प्रवृत्त्यसामर्थ्यादिनाऽपवादकस्य सद्भावेऽप्रामाण्यमपि गृह्णात्येव। औत्सर्गिकत्वात् प्रामाण्यस्वतस्त्वस्येति।
॥ वेदविरोधिज्ञानस्य दोषमूलत्वादप्रामाण्यम्॥
किमतो यद्येवमित्यत आह मिथ्याज्ञप्तीति।
मिथ्याज्ञप्तिप्रलम्भादेस्तेन वेदविरोधि यत्।
न मानम्………………………….।
यत एवमप्रामाण्यं परतः, तेन कारणेन, मिथ्याज्ञानविप्रलम्भापटुकरणत्वलक्षणादपवादाद् वेदविरोधि यज्ज्ञानं तदप्रमाणमेवोत्पद्यते न प्रमाणम्। बाधकप्रत्ययाच्चापवादादप्रमाणमेव गृह्यत इति नोक्तदोषः।
॥ वेदानामपौरुषेयत्वाद् दोषमूलत्वाभावः॥
ननु मिथ्याज्ञानादिमूलत्वं तेषां कुतः कल्प्यते? वेदविरोधित्वादित्युक्तम्। वस्तुनो द्वैरूप्यासम्भवात्। पौरुषेयेषु तत्सम्भवाच्च। अथ वेदस्यैव तत् कुतो न कल्प्यमिति चेत्, वेदस्यापौरुषेयत्वेन पुरुषदोषमूलत्वासम्भवादित्याह अपीति।
……अपि वेदानामङ्गीकार्या हि नित्यता।
अथवा कुतोऽप्रामाण्यस्य दोषकारणत्वम्? अन्वयव्यतिरेकाभ्यामिति चेत्, हन्त तर्हि गुणान्वयव्यतिरेकित्वात् प्रामाण्यमपि तज्जन्यं स्यात्। न। वेदस्यापौरुषेयत्वेन तदभावादित्याह अपि वेदानामिति। अपिः समुच्चये। प्रामाण्यं नित्यताऽपीति। हिशब्देन “वाचा विरूप नित्यया” इत्यादिश्रुतिप्रसिद्धिं द्योतयति। अत्र नित्यताशब्देनापौरुषेयता विवक्षिता। नित्यताया बौद्धागमेष्वपि सत्त्वात्। यस्मान्नित्यताऽङ्गीकार्या तस्मान्नोक्तदोष इति वा।
वेदापौरुषेयत्ववादः
॥ वेदस्य तदपौरुषेयत्वस्य च लक्षणकथनम्॥
ननु कोऽयं वेदः? किं च तस्यापौरुषेयत्वम्? क्रमविशेषविशिष्टवर्णा वेदः। तस्य नियतैकप्रकारत्वमपौरुषेयत्वम्। स्वतन्त्रपुरुषपूर्वकत्वाभाव इति यावत्।
॥ धर्माधर्मादिपदार्थानां सप्रमाणकत्वप्रतिपादनम्॥
अत्रोपपत्तिमाह नहीति।
नहि धर्मादिसिद्धिः स्यान्नित्यवाक्यं विना क्वचित्॥६१॥
क्वचिदिति निमित्तसप्तमी। केनापि प्रमाणेन इत्यर्थः। उत्तरवाक्योपक्रमे वा।
अस्ति तावद् धर्माधर्मस्वर्गनरकादिकं सर्ववादिसम्प्रतिपन्नम्। यस्तु तन्नाङ्गीकरोति चार्वाकः, तं प्रत्युपपादयिष्यमाणत्वात्। तच्च प्रमाणोपेतम्, वस्तुत्वात्; घटवत्। नहि विना प्रमाणेन धर्मादिसिद्धिविनिश्चयः सर्ववादिनां भवितुमर्हति, अतिप्रसङ्गात्।
॥ धर्मादीनां प्रत्यक्षसिद्धत्वनिराकरणम्॥
तदेवं सामान्यतः सिद्धं प्रमाणं न तावत् प्रत्यक्षम्। तद्धि बाह्यं मानसं वा स्यात्। न तावद् बाह्यम्, तस्य रूपादिमति द्रव्ये तत्समवेतगुणकर्मसामान्येष्वेव प्रवर्तमानत्वात्। नापि मानसम्, सुखादिवद् धर्मादावनुभवाननुव्यवसायात्। अन्यथा सुखमनुभवामीतिवद् धर्ममनुभवामीति स्यात्। स्वर्गादीनां तु विप्रकृष्टत्वान्न प्रत्यक्षगोचरता। नच योगादिसिद्धानां प्रत्यक्षमस्मदतीन्द्रियार्थविषयमिति वाच्यम्, तेन तेषां कथञ्चिद् धर्मादिसिद्धावप्यस्माकं तन्निश्चयोपायाभावात्। नह्यन्यप्रत्यक्षेणान्यस्य निश्चयः, अनुष्ठानं वा सम्भवति।
॥ धर्मादीनामानुमानिकत्वनिराकरणम्॥
नाप्यनुमानम्, तत्प्रतिबद्धलिङ्गाभावात्। सामान्यतो दृष्टेन कथञ्चित् तत्स्वरूपमात्रसिद्धावपि साधनफलसम्बन्धरूपस्तद्विशेषोऽनुष्ठानयोग्यो नानुमातुं शक्यः। नहीदृशयज्ञदानादिभिरुपजनितो धर्मः फलमीदृशं जनयतीत्यादयः सूक्ष्मतरा विशेषाः सर्ववादिभिरनुष्ठीयमानाः शक्यानुमानाः।
॥ धर्मादीनां पौरुषेयवाक्यसिद्धत्वनिराकरणम्॥
वाक्यमपि न पौरुषेयं धर्मादिनिश्चयाय प्रभवति। पुरुषाणामज्ञानसंशयविप्रलम्भापटुकरणत्वस्य बहुलमुपलम्भेन धर्माद्युपदेष्टर्याश्र्वासानुपपत्तेः।
॥ धर्मादिस्वरूपसिद्ध्यर्थं अपौरुषेयवाक्यस्यावश्याभ्युपेयत्वप्रतिपादनम्॥
तदेवमपौरुषेयवाक्यं विना धर्मादिनिश्चयासम्भवात् सामान्यसिद्धिपरिशेषाभ्यामपौरुषेयं किमपि वाक्यं धर्मादिप्रतिपादकमस्तीति सर्ववादिभिरभ्युपेयमिति।
॥ धर्मादीनां बुद्धजिनादिवाक्यसिद्धत्वाङ्गीकारे कल्पनागौरवप्रसङ्गः॥
स्यादेतदेवम्, यदि धर्मादिकं पुरुषवचसा न निश्चेतुं शक्येत। शक्यते तु बुद्धर्षभजिनकपिलपशुपतिप्रभृतिप्रणीतागमादवधारयितुम्। नच तेष्वनाश्र्वासकारणमस्ति। परमाप्तत्वेन विप्रलम्भादिशङ्काविषयत्वादित्यत आह अविप्रलम्भ इति।
अविप्रलम्भस्तज्ज्ञानं तत्कृतत्वादयोऽपि च।
कल्प्या गौरवदोषेण पुंवाक्यं ज्ञापकं न तत्॥६२॥
अविप्रलम्भो विप्रलम्भाभावः। तज्ज्ञानं धर्मादिप्रमितिः। तत्कृतत्वं तेन पुरुषेण कृतत्वम्। आदिग्रहणात् करणपाटवं कृपालुत्वम्, ऐश्वर्यमित्यादीनां ग्रहणम्। चो यस्मादित्यर्थे। ज्ञापकं निश्चायकम्। धर्मादेरिति शेषः।
भवेदेवं यदि बुद्धादीनामाप्तत्वं निश्चितं स्यात्। नचैवम्, प्रमाणाभावात्। वक्तव्यार्थतत्वज्ञानम्, विप्रलम्भाभावः, विवक्षा, करणपाटवं चेत्येतत् खल्वाप्तत्वं नाम। नचैताः परचित्तवृत्तयोऽस्माकमध्यक्षाः। नापि तत्रानुमानं प्रवर्तते। वाक्यं तु पौरुषेयमुक्तानुपपत्तिग्रस्तम्। अपौरुषेयं तु नाङ्गीक्रियते। अतः केवलमविप्रलम्भादयः क्वचित् पुंसि कल्प्या एव। नचाऽप्तत्वकल्पनामात्रेणास्य विवक्षितवाक्यस्य तत्प्रणीतत्वं सिद्ध्यति। अतः क्वचिद् वाक्ये तत्प्रणीतत्वमपि कल्प्यमेव। यस्मादेवं तत् तस्मात् कल्पनागौरवदोषेण पुरुषवाक्यं न धर्मादिनिश्चायकम्। नहि लोके विना प्रमाणेन कस्यचित् पुरुषस्याऽप्तत्वं प्रकल्प्य कस्यचिद् वाक्यस्य तत्प्रणीततां कल्पयित्वा तदर्थनिश्चयं कुर्वन्तः प्रेक्षावन्तो दृश्यन्ते। किन्तु प्रमाणतः प्रामाण्यं निश्चित्यैव। यद्यपि क्वचिदल्पायाससाध्ये विपक्षेऽनर्थातिशयहीनेऽपि कर्मणि वाक्यप्रामाण्यमनिश्चित्यापि प्रेक्षावतामस्ति प्रवृत्तिः, तथाऽपि महायाससकलवित्तव्ययादिसाध्येऽर्थे न प्रामाण्यानिश्चयेन कल्पनया वा प्रवृत्तिरिति।
॥ अनुमानेन बुद्धादीनां धर्मादिद्रष्टृत्वसाधनम्॥
ननुच धर्मादिकं कस्यचित् प्रत्यक्षम्, वस्तुत्वात्; घटवदिति सामान्यतस्तावद् धर्मादिद्रष्टा सिद्धः। स च नास्मदादिः सम्भवति, अस्मदादीनां धर्मादिदर्शनस्य बाधितत्वात्। नचाऽर्हतादयस्तथा, तेषां तत्रतत्र स्खलद्वचनत्वेन तदनुपपत्तेः। तस्मात् परिशेषतो भगवान् बुद्ध एव धर्मादिसाक्षात्कारवानवसीयते। धर्मादिसाक्षात्कारवतश्च तस्य न रागद्वेषादिदोषाः सम्भवन्ति, अज्ञानमूलत्वात् तेषाम्। रागादिदोषरहितस्य न विप्रलम्भसम्भवः, तस्य तत्कार्यत्वात्। नह्येवमेव कश्चित् कञ्चिद् विप्रलब्धुमिच्छति। नचैवम्भूत आत्मीयहिताहितप्राप्तिपरिहारसाधनमविदुषो नानाविधव्यसनसागरे निमग्नान् जन्तूनवलोकयन्ननुपदिश्य स्थातुमर्हति। नचैवम्भूतस्य महानुभावस्य करणानामपाटवं सम्भावयितुमपि शक्यम्। यदस्मदादिष्वपि प्रायेणासम्भावितम्। अतः सामान्यतस्तदीयधर्माद्युपदेशे सिद्धे प्रसिद्धपरित्यागेनाप्रसिद्धकल्पनानुपपत्तेः बौद्धागम एवासाविति सिद्ध्यति। तथाच तदुक्तप्रकारेण धर्माद्यवगतौ क्वास्ति कल्पनागौरवम्? विवक्षितार्थतत्वज्ञानादेः सर्वस्यापि तत्र प्रमितत्वादिति बौद्धाः। एवमार्हतादीनां स्वागमप्रामाण्यप्रसाधनप्रकारो द्रष्टव्यः। तदेवं पौरुषेयवचनाद् धर्मादिसिद्धौ परिशेषानुपपत्तेर्नापौरुषेयवाक्यसिद्धिरित्याशयाऽह प्रत्यक्ष इति।
॥ प्रतिवाद्युक्तानुमानभङ्गः॥
प्रत्यक्षः कस्यचिद् धर्मो वस्तुत्वादिति चोदिते।
न बुद्धो धर्मदर्शी स्यात् पुंस्त्वादित्यनुमाहतिः॥६३॥
उक्ताशेषशङ्कासमुच्चयार्थश्चशब्दः। उदिते पूर्वपक्षिणा तं प्रति। सिद्धान्तिना वक्तव्यमिति शेषः। किं वक्तव्यमित्यत आह न बुद्ध इति। अनुमाहतिः परिशेषानुमानस्येति शेषः।
अयमर्थः न तावद् धर्मादिः कस्यचित् प्रत्यक्षो वस्तुत्वादित्यनेनैव सामान्यानुमानेन बुद्धस्य धर्मादिदर्शित्वसिद्धिः। किन्तु परिशेषतः। नच परिशेषोऽनुमानाद् भिद्यते। तस्य चोक्तानुमानप्रतिहतत्वेन न प्रामाण्यमुपपद्यते। तदनुपपत्तौ च तदुपजीविनोऽविप्रलम्भादिसाधनस्य गर्भस्रावेणैव गतत्वान्न दूषणान्तरमन्वेषणीयमिति पुनः कल्पनागौरवं तदवस्थमिति।
ननु धर्मादिः कस्यचित् प्रत्यक्षः, वस्तुत्वादिति सामान्यानुमानं तावददुष्टम्। तस्य च बुद्धे नचेत्, पर्यवसानम्, तदा किं पुरुषान्तरे तदास्थीयते, किंवा न कुत्रापि? नाऽद्यः, पुंस्त्वस्य व्यभिचारप्रसङ्गात्। न द्वितीयः, सामान्यसिद्धिव्याघातात्।
उच्यते अस्मदादिषु कुतो न सामान्यपर्यवसानमास्थीयत इति वाच्यम्। बाधितत्वादिति चेत्, कथन्तर्हि बुद्धेऽपि पर्यवसानम्? ततश्च धर्मादिद्रष्टृत्वं बुद्धतदितरान्यतरवृत्तित्वेन व्याप्तम्, व्यापकाभावात् स्वयमपि नास्तीति सिद्धम्। एतेन धर्मादिद्रष्टृत्वं बुद्धनिष्ठम्, अन्यत्र वृत्तौ बाधकोपपन्नत्वे सति क्वचिद् वृत्तिमत्त्वादिति परिशेषानुमानस्याऽश्रयासिद्धिविशेष्यासिद्धी सूचिते भवतः।
ननु सामान्यासिद्धिबलात् पुंस्त्वमाभासीकुर्मः, किंवा पुंस्त्वबलात् सामान्यसिद्धिर्बाधिता भवत्विति सन्दिह्यते। अस्तु तावत् सन्देहः। तावताऽपि परानुमानस्यानिश्चायकत्वं सिद्ध्यति। विशेषावधारणायां सामान्यानुमानस्य प्रत्यक्षतासामग्रीसद्भावेन सोपाधिकत्वादाभासत्वं युक्तम्। तस्यापि पक्षे साधनेऽस्मदादिप्रत्यक्षत्वस्याप्यापातः। उद्भूतरूपादिरूपत्वात् तस्य। साध्यव्यापकत्वादिनैवोपाधित्वे व्यतिरेकाभावो न दोषाय। सामान्यानुमानदूषणस्याऽगमबाध इति चेत्, न। तस्य पौरुषेयस्योक्तविधया प्रामाण्यानिश्चयात्। अपौरुषेयस्य चानङ्गीकृतत्वात्।
॥ ईश्वरस्य धर्मादिद्रष्टृत्वसाधकानुमानदूषणम्॥
स्यादेतदेवं यदि बुद्धादीन् पक्षीकृत्यानुमानम्। ईश्वरवादिनं प्रति तु कथम्? ईश्वरो हि तनुभवनादीनां कार्यत्वेन कर्ता सिद्ध्यन् सर्वज्ञ एव सिद्धः। यथा चेश्वरपक्षीकारेणासर्वज्ञतासाधनेऽपि नाऽश्रयासिद्धिधर्मिग्राहकविरोधौ, तथाऽऽचार्य एव शास्त्रयोनिसूत्रे वक्ष्यति। (२०५)
॥ अकर्तृकत्वप्रसिद्धेर्वेदस्यैवापौरुषेयवाक्यत्वम्॥
तदेवं धर्मादिसिद्ध्यन्यथानुपपत्त्याऽपौरुषेयं वाक्यं किमपि सर्वैर्वादिभिरभ्युपेयमिति स्थितम्। तच्चापौरुषेयं वाक्यं वेद एव, परिशेषात्। तदतिरिक्तानि हि कर्तृप्रसिद्धिमन्ति। नच धर्मादिव्यवस्थापराणि। नचैवं वेद इति भावः।
॥ वेदादेव सर्वेषामपि धर्माद्यवगतौ सत्यामपि विप्रतिपत्तौ निमित्तम्॥
नन्वेवंसति वेदादेव सर्वेषां धर्मादिप्रतिपत्तिरित्यायातम्। सत्यम्, एवमेतत्। किन्तु धर्मादिस्वरूपे वेदात् प्रतीते तद्विशेषेषु तमतिक्रम्य स्वमतिदोषाद् वादिनां विप्रतिपत्तयः प्रतीयन्त इति।
॥ नैयायिकैः अनुमानेनाऽगमेन च वेदस्य सकर्तृकत्वसाधनम्॥
ननु वेदस्यापि सकर्तृकत्वमनुमानागमसिद्धम्। तथा हि वेदवाक्यानि पौरुषेयाणि, वाक्यत्वात्; कालिदासवाक्यवदिति। अयं कालो वेदव्यतिरिक्तेदानीन्तनत्वरहितपौरुषेयवान्, कालत्वात्; अन्यकालवत्। आकाशो वेदव्यतिरिक्ताकाशनिष्ठत्वरहितपौरुषेयवान्, द्रव्यत्वात्; तन्तुवत्। श्रोत्रं वेदव्यतिरिक्तश्रोत्रग्राह्यत्वरहितपौरुषेयग्राहकम्, इन्द्रियत्वात्; चक्षुर्वत्। “प्रजापतिर्वा इदमेक एवाग्र आसीत् नाहरासीत् न रात्रिरासीत्। स तपोऽतप्यत तस्मात् तपस्तेपानाच्चत्वारो वेदा अजायन्त” इति। तत् कथं परिशेषाद् वेदस्यापौरुषेयतासिद्धिरिति। मैवम्। अनुमानानां विपक्षे बाधकाभावेन अप्रयोजकत्वात्। पौरुषेयत्वे कर्तुराप्त्यनिश्चयेन ततो धर्माद्यनिश्चयापत्तेरुक्तत्वाच्च।
॥ नैयायिकोकेन ईश्वरस्याऽप्तत्वसाधकानुमानोपन्यासः, तन्निरासश्च ॥
ईश्वरः प्रमावान्, पुरुषत्वात्; अहमिव। ईश्वरो न विप्रिलप्सावान्, ईश्वरत्वात्; न यदेवं न तदेवम्, यथाऽहमिति ईश्वरस्याऽप्तत्वसिद्धिरिति चेत्, न। पुरुषत्वेनाप्रमाविप्रिलप्सयोरपि साधनसौलभ्यात्। आश्रयासिद्ध्यादेश्च परिहरिष्यमाणत्वात्। (२०५)
किञ्च प्रमावत्त्वमात्रसाधने सिद्धसाधनम्, तावताप्याप्तत्वासिद्धेः। नह्यनाप्तः कदाचित् प्रमावान्न भवति। अप्रमावत्त्वव्युदाससाधने दृष्टान्तस्य साध्यविकलता, हेतोरनैकान्त्यं च। ईश्वरत्वहेतुश्च सपक्षादपि घटादेर्व्यावृत्तेरसाधारणः, पूर्ववत् सिद्धसाधनश्च। यथार्थचिख्यापयिषानियतिसाधने च बुद्धर्षभादीश्वरावतारेष्वपि विप्रिलप्सादर्शनाद् बाधः। अशरीरत्वेन सत्प्रतिपक्षतां च सूत्रकार एव वक्ष्यति। (२२४१)
॥ वेदस्य ईश्वरकर्तृकत्वसाधकानुमानभङ्गः॥
किञ्चाऽप्तत्वेऽपीश्वरस्य वेदास्तत्प्रणीता इत्यत्र न प्रमाणम्। ननु वेद ईश्वरप्रणीतः, वेदत्वात्; व्यतिरेकेण गगनवदिति चेत्, न। एवमनीश्वरप्रणीतत्वस्यापि शक्यसाधनत्वात्। स्मृतीतिहासपुराणेभ्यः सपक्षेभ्योऽपि व्यावृत्तत्वेनासाधारणत्वाच्च। तेषामपि पक्षत्वे भागासिद्धेः। वेदादित्वस्यैकरूपस्याभावेन हेतूकर्तुमशक्यत्वात्। अतीन्द्रियविषयवाक्यत्वं हेतुरस्त्विति चेत्, न। जिनादिवाक्येषु व्यभिचारात्। तान्यपि पक्षतुल्यानीति चेत्, तथात्वे व्यर्थविशेषणत्वात्। वाक्यत्वमात्रं हेतुरस्त्विति चेत्, न। ईश्वरप्रणीतशब्देन तदाप्तिपूर्वकतासाधने बौद्धादिवाक्ये व्यभिचारात्। ईश्वरनिमित्ततामात्रसाधने तु प्रामाण्यासिद्धिरिति।
॥ वेदस्य ईश्वरकर्तृकत्वे बाधकोक्तिः॥
किञ्चेश्वरः सर्गादौ यं वेदं निर्मायैकस्मै शिष्यायोपदिशति तमेवान्यस्मा उपदिशति, उत वेदान्तरं निर्मायेति वक्तव्यम्। तमेवेति चेत्, कुतोऽयं भवतो निर्णयः? प्रथमरचितस्य अविस्मरणाद् वृथा वेदान्तरकल्पकाभावाच्चेति चेत्, तत् किं पूर्वकल्पे रचितं वेदं व्यस्मार्षीदीश्वरः, येनात्र पुना रचयतीति कल्प्यते। एवं पूर्वतरपूर्वतमादिकल्पेष्वपीत्यनादितैव ज्यायसी। एवन्तर्हि पुराणादीनामप्यपौरुषेयता स्यादिति चेत्, स्याद् यदि तेषामविगानं सकर्तृकत्वे प्रमाणं न स्यात्। प्राक्तनेषु पुराणादिषु प्रतीतिपरिवर्तिषु किमर्थं पुना रचनमिति चेत्, न। ईश्वरप्रवृत्तेः स्वप्रयोजनाभावस्य वक्ष्यमाणत्वात्। (५९८) परप्रयोजनानि तु सूक्ष्माण्युत्प्रेक्षितुं न वयं स्थूलदृश्र्वानः प्रभवामः। किन्नाम। प्रमितं कार्यमनुसृत्य प्रयोजनसद्भावमात्रं सम्भावयामः। अन्यथा कण्टकशौक्ल्याद्यपलापप्रसङ्ग इति।
॥ वेदस्य सकर्तृकत्वसाधकानुमानद्वयभङ्गः॥
विशिष्टव्यतिरेकिणश्च पौरुषेयपदस्थानेऽपौरुषेयपदप्रक्षेपेण सत्प्रतिपक्षाः। कालपदेन च काल एवाभिधीयते, तदुपाधयो वा? आद्येऽयमित्यन्यकालवदिति चायुक्तम्। द्वितीये कालोपाधिना वेदस्य सम्बन्धानिरूपणाद् बाधितविषयत्वम्। आकाशनिष्ठत्वं चाऽकाशसमवेतत्वम्, तत्संयुक्तत्वं वा। आद्ये वेदव्यतिरिक्तेनाऽकाशसमवेतत्वरहितेन तन्त्वादिना अर्थान्तरता, संयोगवृत्त्याकाशस्य तद्वत्तोपपत्तेः। द्वितीये त्वाकाशसमवेतैः संयोगविभागद्वित्वादिभिरर्थान्तरत्वम्। आकाशनिष्ठत्वं तद्वत्त्वं च समवाय एवेति चेत्, न। अप्रसिद्धविशेषणत्वात् पक्षस्य। अस्माभिः समवायानङ्गीकारात्। दृष्टान्तस्य साध्यवैकल्याच्च। किञ्च वर्णास्तावन्नित्यद्रव्यत्वान्न क्वचित् समवेताः। क्रमस्तु वर्णधर्म इति बाधितविषयता च।
॥ आगमेन वेदस्य सकर्तृकत्वसिद्धिनिरासः॥
श्रुतिस्तु सत्प्रतिपक्षा न निश्चयाय भवति। किञ्च “ऋग्वेद एवाग्नेरजायत यजुर्वेदो वायोः सामवेद आदित्यात्” इत्यनीश्वररचितत्वमपि श्रावयन्त्याः कथमस्या न सत्प्रतिपक्षता। सम्प्रदायप्रवर्तकत्वेनेयं सावकाशेति चेत्, तर्हि द्वे अपि न्यायोपेतनित्यत्वश्रुत्यनुरोधेन तथा किं न स्यातामिति।
॥ वेदस्यानित्यत्वशङ्का, वेदनित्यत्वनिरुक्तिपूर्वं तत्परिहारश्च॥
ननु वर्णाः एव तावदनित्याः, तत् कुतस्तदात्मकस्य वेदस्य नित्यत्वमिति। मैवम्। नहि वयं वेदं कूटस्थनित्यं ब्रूमः, किन्तु नियतैकप्रकारम्। तत्र को वर्णनित्यत्वस्योपयोगः? वस्तुतत्वविचारकं प्रति तु वर्णानां कूटस्थनित्यत्वं भगवत्पादैरेवान्यत्रोपपादितमित्यास्तां विस्तरः।
॥ वेदस्य बोधकत्वे बाधकोद्धारः॥
अत्राऽह कश्चित् वेदः संस्कृतोऽसंस्कृतो वा बोधकः? न तावद् द्वितीयः, सर्वदा बोधकत्वप्रसङ्गात्। आद्ये संस्कारकेष्वाश्र्वासकारणाभावात् सर्वमिदं गजस्नानमिति। तदिदमयुक्तम्। संस्कारकाः खलूच्चारयितारो व्याख्यातारश्च वेदस्य। तत्राऽद्येषु तावदविगीतसंवाददर्शनेनाऽश्र्वासो युज्यते। द्वितीयेषु तु लोकावगतां शब्दशक्तिं लौकिकानेव तात्पर्यावगमोपायाननुसरत्सु कथमनाश्र्वास इति यत्किञ्चिदेतत्।
॥ सङ्क्षेपेण लोकायतिकमतनिरासः॥
स्यादेतदेवं धर्मादिकमभ्युपगच्छन्तं प्रत्यपौरुषेयवाक्यसमर्थनम्। यस्तु धर्मादिकमेव नाङ्गीकरोति चार्वाकः, तं प्रति कथम्, निराश्रयत्वादिति चेत्, न। यतस्तेनाप्यङ्गीकारयाम इत्याशवानाह अधर्मवादिन इति।
अधर्मवादिनो वाक्यमप्रयोजनमेव हि।
धर्माद्यतीन्द्रियार्थानभ्युपगन्तुरित्यर्थः। वाक्यं शास्त्रम्। अप्रयोजनमित्युपलक्षणम्। निर्विषयं चेत्यपि द्रष्टव्यम्। हिशब्दो यस्मादित्यर्थे। तस्मात् तेनापि धर्मादिकमङ्गीकार्यमिति शेषः। एतच्च “अभ्युपगमेऽप्यर्थाभावात्” इत्यत्रैव व्युत्पादयिष्यामः।
॥ धर्माद्यभावं साधयताऽपि अपौरुषेयवाक्यस्यावश्याभ्युपगमनीयत्वप्रतिपादनम्॥
किञ्च मा भूद् धर्मादिकम्। धर्माद्यभावस्तावच्चार्वाकेणाङ्गीकृत एव। तमाश्रित्यापौरुषेयवाक्यं तेनाङ्गीकारयाम इत्याशयवानाह धर्माभावोऽपीति।
धर्माभावोऽपि नो तेन प्रत्यक्षावगतो भवेत्।
अतः संशयसम्पत्तौ वाक्यं प्रत्यक्षवत् प्रमा॥६४॥
तेन चार्वाकेण। धर्माभावोऽपि प्रत्यक्षावगतो न भवेत्। अनुमानं तु नाङ्गीकृतम्। अङ्गीकारेऽपि न तद्विषयम्। यतोऽतो धर्माद्यभावावगमाय वाक्यं प्रत्यक्षमिव प्रमाणमङ्गीकरणीयम्। तच्चोक्तविधया अन्यस्मिन्ननाश्र्वासादपौरुषेयमेवेति।
ननु घटाद्यभावमिव धर्माद्यभावमपि प्रत्यक्षमेव कुतो न गोचरयेत्? मैवम्। अयोग्यतया चक्षुषा रसस्येव प्रत्यक्षेण सतोऽप्यग्रहणोपपत्तेः। किं योग्यताविशेषणेन? यत् प्रत्यक्षेण सर्वथा नोपलभ्यते तन्नास्त्येवेति निश्चीयत इति चेत्, स्यादेतदेवम्। यद्यत्र वादिनो न विप्रतिपद्येरन्। यदिच चक्षुरादिना रसादिकमयोग्यतया न गृह्यत इति न स्यात्। सत्यां तु वादिविप्रतिपत्तौ, सति चायोग्यतया क्वचिदनुपलम्भे, प्रत्यक्षानुपलब्धिः संशयमेव सम्पादयति “किमनुपलम्भान्नास्ति धर्मादिकम्, उत वाद्यन्तरोक्तरीत्या चक्षुषाऽनुपलभ्यमानो रसो रसनेनेव अयोग्यतया प्रत्यक्षेणानुपलभ्यमानमपि प्रमाणान्तरादस्ति’ इति। नहि न्यायमतिक्रम्य स्वसमयमात्रेण संशयोत्तारो युज्यते। एतत्संशयनिरासार्थमपि वाक्यं प्रमाणमङ्गीकरणीयम्। यथा प्रत्यक्षयोग्येऽर्थे स्थाणुर्वा पुरुषो वेति संशयनिवृत्तये विशेषप्रत्यक्षमिति। तदिदमुक्तम् संशयसम्पत्तौ सत्यामिति। तदेवमपौरुषेयत्वाद् वेदस्य कर्तृदोषमूलत्वाभावेन स्वत एव प्रामाण्यमिति सिद्धम्।
शक्तिवादः।
॥ वेदानां पदार्थेषु प्रामाण्यनिरासः॥
ननु तथाऽपि न वेदः प्रमाणम्। स हि पदार्थेषु वाक्यार्थे वा प्रमाणं भवेत्। न तावत् पदार्थेषु, तेषां प्रागवगतत्वात्। अनवगमे च व्युत्पत्त्यभावप्रसङ्गात्। व्युत्पत्तेर्वाच्यवाचकसम्बन्धज्ञानरूपत्वात्। सम्बन्धज्ञानस्य सम्बन्धिज्ञानपूर्वकत्वनियमात्। व्युत्पत्त्यनपेक्षायां चातिप्रसङ्गात्। यद्यपि याथार्थ्यमेव प्रामाण्यं नागृहीतग्राहकत्वम्, तथाऽपि परार्थानुमानस्येव शब्दस्यापि परबोधनार्थं प्रवृत्तत्वेन न ज्ञातज्ञापकता न्याय्या। ननु पुरुषदोषोऽयम्, यज्ज्ञातज्ञापनाय शब्दोच्चारणम्। वेदे त्वपौरुषेये ज्ञातज्ञापनेनापि किं दुष्यति? न किञ्चित्। अनुपादेयत्वं तु स्यात्। तथाच न तन्मीमांसारम्भ इति।
॥ वाक्यार्थप्रत्यायनप्रकाराभावाद् वाक्यार्थेऽपि न वेदस्य प्रामाण्यम्॥
नापि वाक्यार्थे प्रमाणम्। तद्बोधजननोपायाभावात्। वर्णपदार्थतदनुभवस्मृतीनां प्रत्येकं समुदितादिनां चोपायत्वासम्भवात्। स्यान्मतम् क्रियापदेन कारकपदेन वा साकाङ्क्षे स्वार्थेऽभिहिते यदेव पदान्तरेण योग्यं प्रतियोगिपदार्थान्तरं सन्निधाप्यते तदेव तस्य सम्बन्धित्वेनावतिष्ठत इति।
सत्यमेवं वस्तुगतिः। अवगतिस्तु तत्सम्बन्धस्य किन्निबन्धनेति चिन्त्यते। पदं हि स्वार्थं क्रियात्वेन कारकत्वेन वा युक्तं प्रतिपादयतु। तत्सम्बन्धिताबोधस्तु निर्निबन्धन एव। अङ्गीकृत्य चेदमुदितम्। प्रकृतिप्रत्ययार्थसम्बन्धबोधनिबन्धनादर्शनात्। एतेनाऽकाङ्क्षासन्निधियोग्यतावत्पदैरभिहिताः पदार्था एव वाक्यार्थीभवन्तीत्यपि निरस्तम्। वाक्यार्थावगते कारणानिरूपणात्। अतोऽनियतनिमित्तकत्वादौत्प्रेक्षिक एव वाक्यार्थबोध इत्यप्रामाण्यं वेदस्येत्यत आह शक्तिश्चेति।
॥ सामान्यान्विताभिधानवादः॥
शक्तिश्चैवान्विते स्वार्थे शब्दानामनुभूयते।
अतोऽन्विताभिधायित्वम्…………..।
चशब्दोऽतःशब्दव्याख्यानान्तरसमुच्चयार्थः, यत इत्यर्थे वा। एवशब्दस्यान्वित एवेति सम्बन्धः।
अयमर्थः वृद्धव्यवहारादिना हि शब्दशक्त्यवधारणम्। नच पदार्थस्वरूपमात्रे व्यवहारादिकं युज्यते, किन्तु पदार्थान्तरान्विते। अतो व्यवहारादिना शब्दशक्तिमवधारयताऽर्थान्तरान्वित एव स्वार्थोऽनुभूयत इत्यङ्गीकरणीयम्। यद्यप्येकस्मिन् प्रयोगे गौरानयनान्वितः प्रतीयते, अपरस्मिन् बन्धनान्वितः, अन्यस्मिंश्च दर्शनान्वित इति पदार्थान्तरतदन्वयव्यभिचारः, तथाऽप्यव्यभिचारिणि योग्येतरान्विते स्वार्थे शक्तिग्रहणमुपपद्यत एव। नहि विशेषाणां व्यभिचारेण त्यागे सामान्यस्याव्यभिचारिणो निर्निबन्धनस्त्यागो युज्यते। यत एवं व्युत्पत्तिसमयेऽन्वित एव स्वार्थे शब्दानां शक्तिरनुभूयते, अतोऽन्वितस्वार्थाभिधायित्वं शब्दानामभ्युपेयम्। शक्तिग्रहणानुरोधित्वादभिधानस्य। यदा च पदैरेव अन्वितस्वार्थप्रतिपादनम्, तदा वाक्यार्थ एवावबुद्ध इति कथं तद्बोधस्य निर्निबन्धनता? गुणप्रधानभावेनान्योन्यान्विताः पदार्था वा तदन्वयो वा वाक्यार्थ इति प्रामाणिकैरङ्गीकृतत्वादिति।
अत्र पदानामित्यनभिधाय शब्दानामिति वदता प्रकृतिप्रत्यययोरप्यन्विताभिधानसामर्थ्यं सूचितम्।
॥ प्रथमस्य प्रधानस्य वा एकस्यैव पदस्य अन्विताभिधायित्ववादनिराकरणम्॥
केचिदाहुः एकमेव पदमन्विताभिधायि। इतराणि तु पदानि तत्प्रतियोगिसन्निधापनमात्र एव व्याप्रियन्ते। तच्च प्रथमं वा प्रधानं वेति। तन्निरासार्थं शब्दानामिति बहुवचनम्। तथाहि यदेकत्र प्रयोगे प्रथमं तदेवान्यत्राप्रथमम्, अन्यत्र तु प्रथममिति न पदानां प्राथम्यनियमोऽस्ति। तथाच प्रथमं पदमिति वदता सर्वाण्यप्यन्विताभिधायीन्यङ्गीकृतानीति किमत्र वक्तव्यम्?
प्रधानत्वमपि पदस्य किमुच्यते? यदर्थप्रतिपादनपराणीतरपदानि तत् प्रधानमिति चेत्, तर्हि वाक्यभेदेन प्राधान्यस्याव्यवस्थितत्वात् सर्वपदानामन्विताभिधानसामर्थ्यमेवाऽयातम्। आख्यातपदं प्रधानमिति चेत्, न। दध्ना जुहोतीत्यादिगुणविधानेष्वनुपपत्तेः। आख्यातपदरहितेष्वप्यन्वयप्रत्ययदर्शनाच्च। नहि परिणतिसुरसं पनसफलमित्यादावन्वयो न प्रतीयत इति युक्तम्। अनुभवविरोधात्। नच तत्राध्याहारः। स हि लोकप्रतीत्यनुरोधाद् वाऽऽश्रयणीयः, स्वसमयानुरोधाद् वा? नाऽद्यः, लोकप्रतीतेः पर्यवसितत्वात्। न द्वितीयः, तस्यैव निर्मूलत्वात्। समयान्तरानुरोधेन तत्परित्यागस्यापि सम्भवात्।
ये तु विशेषान्वय एव शक्तिः पदानामित्यास्थिषत, तन्मतनिरासायान्वित इति सामान्येनोक्तम्। उपपत्तिं तु वक्ष्याम इति। (१०५४)
॥ अन्विताभिधानवादे पदानामानर्थक्यप्रसङ्गः॥
ननु यदि गामानयेत्यादिवाक्ये गामिति पदेनैवाऽनयनान्वितः स्वार्थोऽभिहितः, तदाऽऽनयेति पदं व्यर्थम्, उक्तार्थत्वात्। आनयेति पदेनाऽनयत्यर्थेऽभिहिते सत्यानयत्यर्थान्वितः स्वार्थो गोपदेन अभिधीयते। तेनाऽनयेति पदस्य न वैयर्थ्यमिति चेत्, तर्ह्यानयेति पदं केवलं स्वार्थमात्रमाचक्षाणमनन्विताभिधायि प्राप्तम्। यथा चेदमनन्विताभिधायि, तथा पदान्तरमपि स्यादिति दत्तजलाञ्जिलरन्विताभिधानवादः।
॥ अन्विताभिधानवादे अन्योन्याश्रयप्रसङ्गः॥
अथाऽनयेति पदेनापि गोपदेनाभिहितेनार्थेनान्वितः स्वार्थोऽभिधीयते, तदा यावत् पूर्वं पदं स्वार्थं नाभिधत्ते तावत् तदुत्तरपदस्य पूर्वपदार्थान्वितस्वार्थाभिधानं नास्ति। यावच्चोत्तरपदं स्वार्थं नाभिधत्ते तावत् पूर्वपदस्योत्तरपदार्थान्वितस्वार्थप्रतिपादनं न सम्भवतीत्यन्योन्याश्रयत्वम्। नच वाच्यं परस्परनिरपेक्षाणि पदानि प्रथमं पदार्थाननन्वितानभिधाय पश्चादन्योन्यान्वितांस्तानेवाभिदधतीति क्वेतरेतराश्रयत्वमिति। द्विरभिधानकल्पनाया अप्रामाणिकत्वात्। अचेतनेषु विरम्य व्यापारानुपपत्तेश्च। किञ्च पदानामन्वितेष्वर्थेषु शक्तिर्गृहीता चेत्, तथाविधानेव प्रथममभिदध्युः। नचेत्, पश्चादपि कथमभिदध्युरिति।
॥ अत्र विशेषान्विताभिधानवाद्यक्तपरिहारानुवादः, तन्निरासश्च॥
अत्र विशेषान्विताभिधानवादिनः परिहारमाहुः प्रथमं पदानि साहचर्यवशादनन्वितस्वार्थान् स्मारयन्ति। पश्चादितरेतरस्मारितेनार्थेनान्वितस्वार्थानभिदधतीति न पदान्तरवैयर्थ्यम्, नापीतरेतराश्रयत्वमिति। एतदप्यसारम्। सर्वदैव हि पदान्यन्वितेनैव स्वार्थेन गृहीतसाहचर्याणि न केवलेन। तानि कथं केवलं पदार्थमात्रं स्मारयितुमीशते? यथानुभवं हि स्मरणेनोत्पत्तव्यम्। नतु परीक्षकप्रयोजनमनुसृत्य। नहि पदं पदार्थमात्रप्रतिपत्तये प्रयुज्यते। किन्तु व्यवहाराय। स चान्वित एवेत्यन्वितानामेव पदार्थानां पदेभ्यः स्मरणं स्यात्। तथाच गां पश्येति प्रयोगे गोपदेन पूर्वानुभूतानयनान्वितस्य अर्थस्य स्मारितत्वात् पश्येति पदमनाकाङ्क्षितार्थमसङ्गतं स्यात्। एवं प्रासादं पश्येत्यत्र प्रासादान्वितस्वार्थाभिधायकत्वात् पश्येति पदस्य न गोपदं तेन सम्बद्ध्येत। तथाच वाक्यार्थः क्वापि परिनिष्ठितो न सिद्ध्येत्।

नच वक्तव्यम् अव्यभिचाराद् गोपदं स्वार्थमात्रं स्मारयति नार्थान्तराणि। तेषां व्यभिचारित्वादिति। पट्वाभ्यासादरप्रत्ययैराहितस्य संस्कारस्य प्रबोधवतः स्मरणहेतुत्वात्। तत्प्रबोधस्य च व्यभिचारिण्यप्यर्थान्तरे प्रणिधानसाहचर्यादिजन्मनोऽविशेषात्। नहि स्मरणमनुमानमिव साहचर्यनियममपेक्ष्योत्पद्यते। धूमदर्शनादग्न्विद् रसवत् पाकादिप्रदेशस्य स्मरणदर्शनात्।
एतेनैतदपि निरस्तम् यथा पदानां स्वार्थेष्वभ्यासातिशयः, न तथाऽर्थान्तरेषु। तेषां व्यभिचारित्वात्। तथाच स्वरूपमात्रेणैव पदेभ्यः स्मारिताः पदार्था आकाङ्क्षादिमन्तः पदैरन्विता अभिधीयन्त इति न परस्पराश्रयत्वम्। नापि पदान्तरानाकाङ्क्षेति। स्मरणस्यानुभववारनियमानपेक्षत्वात्। अन्यथा धूमदर्शनान्महानसादिस्मरणानुपपत्तिप्रसङ्गः। नहि यावान् धूमस्याग्नावभ्यासातिशयः, तावान् महानसे। तस्मादपरिहार्यमितरेतराश्रयत्वमिति।
॥ सिद्धान्तरीत्या समाधानकथनम्, तत्समर्थनं च॥
वयं तु ब्रूमः स्यादिदं विशेषान्विताभिधानवादिनां दूषणम्। सामान्यान्विताभिधाने तु नायं दोषः। प्रत्येकं हि पदान्याकाङ्क्षितसन्निहितयोग्येतरान्वितस्वार्थाभिधानसमर्थानि न पदान्तरमपेक्षन्त इति नेतरेतराश्रयत्वम्। विशेषान्वयप्रतिपत्त्यर्थं च पदान्तरसमभिव्याहारोपयोगः। अत एव सामान्यान्विताभिधानवादे वाक्यार्थविशेषाप्रतिलम्भ इति निरस्तम्, पदान्तरसमभिव्याहाराद् विशेषप्रतिपत्त्युपपत्तेः। येऽपि विशेषान्विताभिधानमाचक्षते तैरपि प्रतियोगिनां तदन्वयानां चाऽनन्त्यात् सङ्गतिग्रहण एव पुरुषायुषपर्यवसानभयात् सामान्योपाधौ शक्तिग्रहणमङ्गीकरणीयम्।
॥ पदानां सामान्यान्विताभिधानशक्त्यङ्गीकारस्य वैयर्थ्यशङ्कानिरासः॥
नन्वेवं तर्हि किमनया सामान्यान्विताभिधानशक्त्याऽपि? पदानि स्वार्थमात्रे शक्तिमन्ति पदान्तरसमभिव्याहारवशाद् विशेषान्वितमेव बोधयन्तीत्यङ्गीकारोपपत्तेरिति चेत्, न। सङ्गतिग्रहणसमये सामान्यान्विताभिधानशक्तेर्गृहीतत्वात्। पदान्तरसमभिव्याहारो सामान्यस्य विशेषपर्यवसान एव हेतुर्न पुनरविद्यमानशक्त्याधान इति।
॥ सामान्यान्विताभिधानवादे पदानां पुनरुक्तिदोषनिरासः॥
ननु तथाप्यन्विताभिधाने समभिव्याहृतपदानां पुनरुक्तिदोष इति चेत्, न। अन्वयभेदात्। आनयनान्वितो गौः, गवान्वितमानयनमित्यनयोर्हि स्फुटो भेदः। आर्थिकी तु पुनरुक्तिरदूषणम्। “यश्चार्थादर्थो न स चोदनार्थः” इति न्यायात्। विशेषप्रतिपत्त्यङ्गतयोपयोगाच्चेति॥*॥
॥ स्फोटवादनिरासः, स्फोटादिक्लपने कल्पनागौरवप्रसङ्गाभिधानम्॥
एवं स्वमतेन परिहारमभिधाय ये तु प्रत्यस्तमितवर्णपदविभागं वाक्यमेव स्फोटाख्यं वाक्यार्थप्रतिपादकमित्याहुः, तन्मतं निराकरोति गौरवमिति।
………………..गौरवं कल्पनेऽन्यथा।
अन्यथा कल्पने निरवयवं वाक्यं वाक्यार्थस्य बोधकमिति कल्पने गौरवं स्यात्। वाक्यमेव खल्वेवंविधं विना प्रमाणेन कल्पनीयम्, तस्य च वाक्यार्थप्रत्यायनशक्तिरपि कल्पनीयेति।
॥ वैयाकरणेन पदार्थवाक्यार्थप्रत्यायकस्य
स्फोटस्य अर्थापत्तिसिद्धत्वप्रतिपादनम्॥
ननु कथं स्फोटस्याप्रामाणिकत्वम्? पदार्थवाक्यार्थप्रतिपत्त्यन्यथानुपपत्त्या पदवाक्यस्फोटयोः प्रतिपन्नत्वात्। तथाहि यदिहि न पदातिरिक्तं वाक्यम्, पदं च न वर्णातिरिक्तम्, तदाऽर्थप्रत्यय एव न स्यात्। वर्णा हि न प्रत्येकमर्थप्रत्ययमुपजनयन्ति। तथाऽननुभवात्, शेषवर्णवैयर्थ्यप्रसङ्गाच्च। समुदायश्च तेषां न सम्भवति। एकवर्णसमयेऽन्यस्याभावात्। नित्यत्वेऽपि न तेषां प्रतीतिरनुवर्तते। अप्रतीयमानानां प्रत्यायकत्वे सर्वपदार्थप्रतीतिप्रसङ्गः। नहि प्रतीत्या प्रतीयमानानां सर्वथाऽप्रतीयमानानां च कश्चिद् विशेषः। नच पूर्वानुभूता वर्णाः स्मृत्यारूढा अर्थप्रतीतिहेतव इति वाच्यम्। स्मृतीनामप्यनुभवानुसारेण क्रमिकत्वात्, ज्ञानयौगपद्यप्रतिषेधाच्च।
अथ पूर्वपूर्वसंस्कारसहितोत्तरोत्तरानुभवैराहितोऽतिपटीयान् संस्कारो निखिलवर्णविषयामेकामेव स्मृतिमुपजनयतीति मतम्। तदा क्रमो न स्यात्। पौर्वापर्यलक्षणः क्रमो हि प्रतीत्यङ्गम्। स च देशतः कालतो वा वर्णेषु सर्वगतेषु नित्येषु न सम्भवति। बुद्धिक्रमस्तु वाच्यः। स चैकस्मृतिसमारूढानां वर्णानां नास्तीत्यर्थप्रत्ययानुपपत्तिः। क्रमस्यानङ्गत्वे च सरो रसो नवं वनं राजा जारा नदी दीनेत्यादावर्थभेदप्रत्ययो न स्यात्। अतो वर्णेभ्योऽनुपपद्यमानोऽर्थप्रत्ययस्तदतिरिक्तं स्फोटमवस्थापयति। स च स्वरूपग्राहकेण प्रमाणेनार्थप्रत्यायनशक्तिमानखण्ड एवावगत इति कथं कल्पनागौरवमिति।
॥ अन्योन्याश्रयप्रसङ्गमभिधाय स्फोटस्यार्थापत्तिसिद्धत्वनिराकरणम्॥
तत्र ब्रूमः किमयं स्फोटः स्वयं प्रतीतो वाक्यार्थपदार्थप्रत्यायकः, किंवा स्वरूपेण? आद्ये किमनयाऽर्थापत्त्यैव तत्प्रतीतिः, उत प्रमाणान्तरेण? नाऽद्यः, इतरेतराश्रयप्रसङ्गात्। प्रतीते हि स्फोटे अर्थप्रतीतिः, तस्यां च सत्यां तदन्यथानुपपत्त्या स्फोटप्रतीतिरिति।

॥ स्फोटस्यानुभवसिद्धत्वप्रत्याख्यानम्॥
न द्वितीयः, तदभावात्। नन्वेकं पदम्, एकं वाक्यम्, शब्दादर्थं प्रत्येमीत्येकार्थावलम्बिनी प्रत्यक्षप्रतीतिरस्तीति चेत्, इयमेव विचार्यताम्। किमेषा प्रत्यस्तमितवर्णपदविभागमेकं शब्दतत्वमवगाहते किंवा वर्णादिभेदमपि? आद्यस्तु प्रतीतौ बहुमानवता नाङ्गीकर्तुमुचितः। द्वितीयेऽपि किं वर्णादयस्तस्याऽरम्भका उत व्यञ्जकाः? नाऽद्यः, नित्यत्वाभ्युपगमात्। द्वितीये किं ते प्रत्येकं तस्य व्यञ्जकाः, किंवा समुदिता इति पूर्ववद् दोषः। यस्त्वत्र प्रतीकारः सोऽर्थ एव कल्प्यतामिति पुनर्गौरवमेव। पूर्वपूर्ववर्णाभिव्यक्तं शब्दतत्वमुत्तरोत्तरैर्विशदं व्यज्यते नैवमर्थे कल्पना युक्तेति चेत्, न। एकरसे वैशद्यावैशद्ययोरर्थगतयोरयोगात्। ज्ञानगतयोश्चाननुभवात्।
अथ वर्णादयस्तत्र कल्पिताः प्रतिभान्तीति मतम्। तदिदं मायातमप्रतीतं शशविषाणं तत्वं गवादिविषाणानि तु तत्र कल्पितानि प्रतिभान्तीति। ऐक्यप्रतीतिबलादित्थमास्थीयत इति चेत्, न। भेदप्रत्ययबलाद् वनादिप्रत्ययवदैक्यप्रत्ययस्यैव औपाधिकत्वोपपत्तेः। उपाधिश्चैकार्थप्रत्यायकत्वम्। नचैकार्थप्रत्यायकत्वेनैकत्वप्रत्ययः। ततश्चैकार्थप्रत्यय इति परस्पराश्रयत्वम्। एकार्थप्रत्यायनस्य समयग्राहकप्रमाणादेव सिद्धत्वात्।
॥ एकस्मृतिसमारूढपदानां वाक्यार्थप्रत्यायकत्वप्रतिपादनम्॥
एकार्थप्रत्यायनं च नानुपपन्नम्। एकस्मृतिसमारूढानां तदुपपत्तेः। अनुभवक्रमोपहितानामेव तेषां स्मृत्याऽवगाहनान्न क्रमव्युत्क्रमयोरविशेषापत्तिः। अत एवार्थापत्तिरपि परास्ता वेदितव्या। अन्यथोपपत्तेरुक्तत्वात्। अप्रतीतस्य तु प्रत्यायकत्वेऽतिप्रसङ्गः। तस्मात् सुष्ठूक्तम् गौरवं कल्पनेऽन्यथेति।
॥ मीमांसकैकदेश्यभिमतस्य वर्णमालाया वाक्यार्थप्रत्यायकत्ववादनिरासः॥
अन्ये त्वाहुः स्मर्यमाणा वर्णमालैव वाक्यार्थबोधजननीति। तदप्यसत्। सा हि व्युत्पत्तिसहाया वा तथा स्यादन्यथा वा। अन्यथा चेदतिप्रसङ्गः। आद्ये पदतदर्थावबोधस्याऽश्रितत्वात् किं तयेति गौरवमेव। किञ्च क्रमोपेतानां द्वित्राणां पञ्चषाणां वा वर्णानां स्मरणमुपपद्यते। महावाक्यस्थानां शतसहस्रसङ्ख्यानां तु स्मरणं दुःशकमेव। किमभ्यासस्य दुष्करमिति चेत्, न। गत्यन्तराभावे त्वेवमेतत्। सति तु सुखोपाये न प्रयासगौरवकल्पना युक्तेति। एतदप्युक्तम् गौरवं कल्पनेऽन्यथेति।
॥ जरन्नैयायिकाभिमतस्य वाक्यान्त्यवर्णस्य वाक्यार्थप्रत्यायकत्ववादनिरासः॥
अपरे तु वाक्यान्त्यवर्णं वाक्यार्थस्य प्रतिपादकमाचक्षते। तदप्ययुक्तम्। स हि केवलो वा तथा स्यात्, पूर्ववर्णसम्बन्धस्मरणेनानुगृहीतो वा। आद्ये पूर्ववर्णोच्चारणवैयर्थ्यम्, अतिप्रसङ्गश्च। द्वितीये अनुभूयमानः, स्मर्यमाणो वा? नाऽद्यः, सम्बन्धस्मृतिव्यवहितस्यानुभवस्य तदाऽनवस्थानात्। द्वितीये तु किमनेन प्रयत्नगौरवेण? स्मृतिस्था वर्णाः पदत्वेनानुसंहिताः वाक्यार्थमवगमयन्तीत्येव वक्तव्यम्। तदिदमुक्तम् गौरवं कल्पनेऽन्यथेति। पूर्ववर्णसंस्कार एवोपयोगी न स्मृतिरिति चेत्, न। तथासति पदानुसन्धानासम्भवेन सम्बन्धस्य स्मरणाभावप्रसङ्गादिति।
॥ वैशेषिकाभिमतवाक्यार्थप्रत्यायनप्रकारस्य निराकरणम्॥
केचिदाहुः यो यानि पदानि प्रयुक्ते स तत्पदार्थसंसर्गप्रतिपादनाभिप्रायवानिति सामान्येन स्वात्मनि नियमे प्रतीते पश्चात् पदसमूहप्रयोगाद् वक्तुस्तत्पदार्थसंसर्गप्रतिपादनाभिप्रायावगतिद्वारेण पदेभ्यो वाक्यार्थानुमानमिति। इदमप्यनुपपन्नम्। तथाहि पदसमुदायमात्रप्रयोगाद् वा संसर्गज्ञानानुमानम्, उताऽकाङ्क्षादिमत्त्वे सति? नाऽद्यः, व्यभिचारात्। द्वितीये तु तथाविधपदैरेव वाक्यार्थावगतेर्वक्तृज्ञानानुमाने बकबन्धरीतिप्रयास एवेति। तदिदमप्याह गौरवं कल्पनेऽन्यथेति।
॥ भट्टोक्तवाक्यार्थप्रत्यायनप्रकारप्रत्याख्यानम्॥
अभिहितान्वयवादिनो वदन्ति पदाभिहिताः पदार्था एवाऽकाङ्क्षादिवशादन्योन्यान्वयं बोधयन्तीति। तैरपि हि पदार्थानामन्वयबोधकत्वं क्वाप्यनुपलब्धं तावत् कल्पनीयम्। ननु
“पश्यतः श्वेतमारूपं हेषाशब्दं च श़ृण्वतः।
खुरनिष्पेषशब्दं च श्वेतोऽश्र्वो धावतीति धीः”
इत्युक्तन्यायेनास्त्येव पदार्थानामन्वयबोधकत्वमिति चेत्, न। अनुमानादर्थापत्तेर्वा तत्रान्वयप्रतीतेः।
तथाहि एतेषां पदार्थानामेकाधिकरणतयाऽवगतानां वा प्रत्यायकत्वम्, विशकिलततया वा? आद्येऽनुमानत्वम्। द्वितीये तत्रार्थान्तराभावो निश्चितः, नवा? आद्येऽर्थापत्तिर्भवताम्, अस्माकमनुमानमेव। द्वितीये त्वनध्यवसाय एव। प्रमाणान्तरावगतानां पदार्थानामन्वयबोधकत्वादर्शनेऽपि पदैरभिहितानां तत् किं न स्यादिति चेत्, तर्हि न केवलं पदार्थानामन्वयबोधकत्वशक्तिकल्पनम्। किन्तु पदानां पदार्थाभिधानशक्तिः, तेष्वन्वयबोधकत्वाधानशक्तिश्च कल्पनीया। पदानां पदार्थेषु साहचर्यमात्रेण स्मारकत्वाङ्गीकारेऽपि शक्तिद्वयं कल्पनीयमेव। तदिदमुक्तम् गौरवं कल्पनेऽन्यथेति।
॥ सिद्ध्यान्त्यभिमतवाक्यार्थप्रत्यायनप्रकारेऽपि कल्पनागौरवप्रसङ्गमाशय परिहारकथनम्॥
ननुचान्विताभिधानवादिनोऽपि पदार्थेऽन्वये च शक्तिकल्पनाद् गौरवं समानमिति चेत्, न। एकयैव शक्त्याऽन्वितार्थस्यैवाभिधानाङ्गीकारात्। तथाऽपि सामान्यान्विताभिधानवादे पदानामौत्सर्गिकी सामान्यान्वये शक्तिः पदान्तरसन्निधानाच्चागन्तुकी विशेषविषया शक्तिः पदान्तरे च तदाधानशक्तिरिति शक्तित्रयं कल्पनीयमिति चेत्, न। आकाङ्क्षितसन्निहितयोग्यान्विताभिधानशक्तेरेकस्या एव पदान्तरसमभिव्याहारबलेन विशेषपर्यवसानस्योक्तत्वात्।
॥ पदस्मारितपदार्थानां वाक्यार्थप्रत्यायकत्वपक्षनिराकरणम्,
तथाऽङ्गीकारे वाक्यार्थस्याशब्दत्वप्रसङ्गः, सप्तमप्रमाणापत्तिश्च॥
ननुच पदकदम्बकश्रवणसमनन्तरं कुतश्चिन्मानसापराधादनुपजनितपदार्थस्मृतेर्वाक्यार्थप्रत्ययानुदयात्, उदयाच्चोपजातपदार्थस्मृतेरन्वयव्यतिरेकाभ्यां पदस्मारितपदार्थानां वाक्यार्थप्रत्यायकत्वमवसीयत इति। मैवम्। सङ्गतिस्मरणभावाभावाभ्यामन्यथोपपत्तेः। पदनिचयश्रवणवाक्यार्थबोधावन्तरा पदार्थस्मृतीनामेवानभ्युपगमात्। एकैकपदश्रवणे पदार्थस्मृतिरस्ति तावदिति चेत्, किं तावता? किं सहकारिविरहिणो यत् कार्यं तदेव सहकारिलाभेऽपि? तथात्वे संस्कारस्येन्द्रियसहकारिलाभेऽपि प्रत्यभिज्ञानुभवजनकत्वं न स्यात्।
किञ्च पदार्थबोध्यत्वे वाक्यार्थस्यानुमेयस्येवाशाब्दत्वम्। पदार्थाख्यसप्तमप्रमाणाङ्गीकारे गौरवं च स्यादिति। तदेतदाह गौरवं कल्पनेऽन्यथेति।
॥ पदानामन्वयप्रतिपादकत्वपक्षनिरासः॥
नायं दोषः। पदानामेव पदार्थप्रतिपादनावान्तरव्यापाराणामन्वयप्रतिपादकत्वाङ्गीकारात्। नह्यवान्तरव्यापारस्य व्यवधायकत्वमस्तीति चेत्, किमन्वयेऽप्यर्थवत् पदानां शक्तिरस्ति, नवा? नास्ति चेत्, तत्राऽह नचाशक्त्येति।
नचाशक्त्याऽभिधायित्वं प्रवृत्तिश्च द्विधाऽन्यथा॥६५॥
नच तत्राशक्तं तदभिधत्त इति सम्भवति व्याघातात्, अतिप्रसङ्गाच्च। तथाच तदवस्थं वाक्यार्थस्य अशाब्दत्वम्, सप्तमप्रमाणापत्तिश्चेति भावः।
अथ पदार्थेष्वन्वये चास्ति पदानां शक्तिः। तदा पदार्थानन्वयं च युगपत् प्रतिपादयन्ति, उत क्रमेण? नाऽद्यः, अन्विताभिधानप्रसङ्गात्, पदार्थप्रतिपादनस्यावान्तरव्यापारत्वानुपपत्तेश्च। द्वितीये दोषमाह प्रवृत्तिश्चेति। द्विधा प्रवृत्तिर्विरम्य व्यापारः। प्रसज्यत इति शेषः। साहचर्यात् स्वार्थान् स्मारयन्त्यन्वयपराणि पदानि, अतो न दोष इति चेत्, न। पदार्थाविषयाणां केवलतदन्वयपरत्वानुपपत्तेः।
॥ पदानामन्वयलक्षकत्वपक्षनिरासः॥
अन्वयो लक्ष्यत इति चेत्, तर्हि पदार्थेषु साहचर्यात् स्मारकत्वमात्रमन्वये तु लक्षणैवेति पदानां न कुत्राप्यभिधानवृत्तिरिति स्यात्। तदभावे च न लक्षणाऽपि सम्भवति। तद्द्वारत्वात् तस्याः। एतदप्युक्तम् नचाशक्त्याऽभिधायित्वमिति। स्मारकत्वमेवाभिधायकत्वमिति चेत्, न। अतिप्रसङ्गादिति। तस्मात् पदैरेव वाक्यार्थप्रत्ययसम्भवाद् युक्तं वेदप्रामाण्यमित्यतो युक्ता ब्रह्मजिज्ञासेति सिद्धम्।
॥ वृत्तिकारीयातःशब्दव्याख्याने पुनरुक्तिदोषः॥
एवं तावद् ब्रह्मजिज्ञासाकर्तव्यत्वोपयुक्तं युक्तिजातमतःशब्दार्थत्वेन व्याख्यातम्। तेनाथशब्दार्थमेवातःशब्दार्थतया हेतुत्वेन व्याख्यातवतां वृत्तिकाराणामिव नास्माकं पुनरुक्तिदोष इत्युक्तं भवति।
तथाहि अथशब्दस्तावदानन्तर्याभिधानमुखेन हेतुतयैव पूर्ववृत्तमवगमयति। आनन्तर्यमात्रस्य विफलत्वात्। अतोऽथशब्देनैव प्रकृतस्य हेतुत्वसिद्धेर्नातःशब्दोऽपेक्षितः। अथशब्दस्य हेतुत्वमार्थिकं नाभिधेयमिति चेत्, सत्यम्। तथाऽप्यार्थिके तात्पर्यात्। तस्यैव च वाक्यार्थेऽन्वयात्। पूर्वमीमांसाव्याख्यातृभिरप्येवमेव व्याख्यातमिति चेत्, किमेतावता? नहि पराङ्गं दग्धमिति स्वाङ्गदाहदुःखं निवर्तते।
नचायमस्माकमस्ति दोषः। अथशब्दो हि जिज्ञासाजनकमधिकारिस्थं धर्ममनधिकारित्वशङ्कानिरासायानुवदति, अतःशब्देन तु विषयप्रयोजनसिद्ध्यङ्गभूतं न्यायकलापं सूत्रकारः स्वयमाचष्ट इति कुतः पौनरुक्त्यम्?अत एव पुनरुक्तिभयादथात इत्येकमेव पदं येऽभ्युपगतवन्तः, तेऽपि निरस्ता भवन्ति। अर्थभेदसम्भवे अप्रसिद्धकल्पनानुपपत्तेः।
अतःशब्दस्य मोक्षजनकप्रसादहेतुज्ञानोत्पादकत्वबन्धसत्यत्वसिद्धार्थप्रमापकत्व
वेदप्रामाण्यअन्विताभिधायित्वरूपहेतुपञ्चकपरामर्शित्वेऽनुपपत्तिपरिहारः
॥ वेदप्रामाण्यस्य पूर्वमीमांसायामुपपादित्वात्, अत्रापि तदुपपादने वैयर्थ्यमित्याद्याशङ्कानिरासः॥
ननु वेदप्रामाण्यादिकं पूर्वमीमांसायामुपपादितम्। अतः किमर्थमत्र पुनः सूत्रितमिति चेत्, न। तदुपजीवित्वस्याप्रतिज्ञातत्वात्। एतन्मीमांसोपजीविनी खलु सेति पुराणे पठ्यते “शब्दजातस्य सर्वस्य यत्प्रमाणश्च निर्णयः” इति।
तथाऽपि “न विलक्षणत्वात्” इत्यादिना वेदप्रामाण्यादेः समर्थनान्न तदतःशब्दार्थ इति चेत्, न। एतत्प्रपञ्चत्वात्। क्वचिदर्थनिर्णये तात्पर्याच्च। तथाच वक्ष्यति “स्वरूपनिर्णयायैव” इति, “यत्र तन्निर्णयम्” इति च।
॥ वेदानां कार्यपरत्वनिराकरणस्य समन्वयसूत्रार्थत्वनिराकरणम्॥
तथाऽपि कार्यपरत्वनिराकरणं नातःशब्दार्थः, तस्यानुपदमेव “तत्तु समन्वयात्” इति निराकरिष्यमाणत्वादिति चेत्, न। जगज्जन्मादिकारणतया शास्त्रयोनित्वस्य तत्रेतरनिरासेन ब्रह्मणि समर्थनात्। नहि कार्यवादिनः कार्यं तथाऽभ्युपयन्ति, येन तत्र तन्निराकरणं सङ्गच्छेत।
॥ अतःशब्दपरामृष्टयुक्तिपञ्चकस्य ब्रह्मतर्के विस्तरेणोक्तत्वात् प्रकृतत्वम्,
सङ्क्षेपेण कथनं च युक्तमित्युपपादनम्॥
स्यादेतत्। तथाऽप्येतदयुक्तम्। अतःशब्दो हि प्रकृतस्य हेतुत्वमाह। न पुनर्वेदप्रामाण्यादिकमेव साक्षात्। नचात्र तत् प्रकृतम्। अस्यैव प्रथमवाक्यत्वात्। पूर्वमीमांसाप्रकृतोपजीवनं तु नेष्यत एव। नच कार्यनिराकरणं तत्प्रकृतम्। तत् कथमस्यार्थस्यातःशब्दार्थतया व्याख्यानम्? अन्यथोत्सूत्रिताभिधाने भाष्यत्वव्याघातः। किञ्चायमर्थो ब्रह्मजिज्ञासाकर्तव्यतायामत्यन्तोपयुक्तो विस्तरादेव पूर्वमीमांसायामिव वक्तव्यः सूत्रकृतैव। अत इति सङ्क्षेपेण कस्मादुक्त इत्याशङ्काद्वयं परिहरति एतत् सर्वमिति।
एतत् सर्वं तर्कशास्त्रे ब्रह्मतर्के हि विस्तरात्।
उक्तं विद्यापृथक्त्वात्तु सङ्क्षेपेणात्र सूचितम्॥६६॥
यस्मादित्यर्थे हिशब्दः। तुशब्दस्यात्र त्विति सम्बन्धः। तस्मादित्यर्थे वा। यस्मादेतत् सर्वं प्रमेयं ब्रह्मतर्काभिधेयतर्कशास्त्रे विस्तरादुक्तम्, तस्मादत्र मीमांसोपक्रमेऽत इति सङ्क्षेपेण सूचितमित्यनेन शङ्काद्वयमपि परास्तम्। ब्रह्मतर्कोक्तत्वेन प्रकृतत्वादतःशब्देन परामर्शो युज्यते। तत्रैव विस्तरेणोक्तत्वादत्र सङ्क्षेपकरणं चोपपद्यत इति।
॥ तर्कशास्त्रस्य मीमांसाङ्गत्वाद् ब्रह्मतर्कोक्तस्यात्र प्रकृतत्वे नानुपपत्तिः॥
ग्रन्थान्तरोक्तस्य कथमत्र प्रकृतत्वम्? तथात्वे वा कुतो न पूर्वमीमांसोक्तपरामर्शोऽयमिष्यत इत्यत उक्तम् तर्कशास्त्र इति। तर्कशास्त्रं हि मीमांसाङ्गमिति वक्ष्यति। (उत्तरश्लोके) ब्रह्मतर्के विस्तरेणोक्तत्वमत्र सङ्क्षेपकरणस्य घटकमात्रम्, न नियामकम्। तत्र विस्तरेणोक्तस्यात्रापि विस्तरेणोक्तौ बाधकाभावात् प्रस्थानभेदेनापुनरुक्तेरित्यत उक्तम् विद्येति।
एतदुक्तं भवति अस्ति तावत् तर्कमीमांसाविद्ययोः पृथक्त्वम्। “वेदाः सर्वाङ्गानि सत्यमायतनम्” इति पृथक् श्रवणात्। वेदाश्चत्वारः, सर्वाङ्गानीति पुराणस्मृतितर्कशास्त्रसहितानि षडङ्गानि गृह्यन्ते। सत्यमिति मीमांसा। तथाच चतुर्दशविद्यास्थानान्युक्तानि भवन्ति। तदर्थं च व्युत्पाद्यभेदेन अवश्यं भवितव्यम्। ततश्च प्रमेयव्युत्पादनपरे मीमांसाशास्त्रे तर्कशास्त्रव्युत्पाद्यं वेदप्रामाण्यादिकं यदि विस्तराद् व्युत्पाद्येत, तदा विद्याभेदो न स्यात्। सङ्क्षेपेण सूचने तु नायं दोषः। प्रायिकत्वाद् विद्याभेदस्य। सर्वथाऽन्योन्यासंस्पर्शेऽङ्गाङ्गिभावानुपपत्तेः। अतोऽत्रास्य सर्वस्य सङ्क्षेपकरणमेव उचितमिति। अनेन जैमिनीयानां प्रमाणलक्षणादिनिरूपणं नातीव मीमांसायां सङ्गतमिति सूचितं भवति। अत एव न तत्रोक्तस्यात्रोपजीवनमिति। तदेव प्रपञ्चयति प्रमाणेति।
॥ प्रमाणानां स्वरूपादिचिन्ता तर्कशास्त्रस्य विषयः, तैः प्रमाणैः प्रमेयचिन्ता मीमांसाशास्त्रस्य विषयः
इत्येतच्छास्त्रयोः व्युत्पाद्यभेदस्याङ्गाङ्गिभावस्य च समर्थनम्॥
अथवा विद्यापृथक्त्वादित्युक्तम्। तत्रास्तु तर्कमीमांसाविद्ययोः पृथक्त्वम्, तथाप्यत्र विस्तरेण वेदप्रामाण्यव्युत्पादने को दोष इत्याशय, विद्यापृथक्त्वं च व्युत्पाद्य पृथक्त्वादेव तच्चैतदित्याह प्रमाणेति।
प्रमाणन्यायसच्छिक्षा क्रियते तर्कशास्त्रतः।
मानन्यायैस्तु तत्सिद्धैर्मीमांसा मेयशोधनम्॥६७॥
प्रमाणानि प्रत्यक्षादीनि त्रीणि। न्यायोऽनुमानाङ्गभूता व्याप्तिः। अथवा न्यायो व्याप्याङ्गीकारेऽनिष्टव्यापकप्रसञ्जनात्मकस्तकः। तस्यानुमानात्मकत्वेऽपि प्रमाणानुग्राहकत्वातिशयवत्त्वज्ञापनाय पृथगुक्तिः। अथवा प्रमाणे प्रत्यक्षमागमश्च, न्यायोऽनुमानं, तस्य मीमांसायामभ्यर्हितत्वाद् भेदेनोपन्यासः। अथवा प्रमाणानां प्रत्यक्षादीनां न्यायः प्रकारः स्वरूपसङ्ख्याविषयव्यवस्था। तस्य सच्छिक्षा उद्देशलक्षणविभागपरीक्षाभिर्निरूपणम्। तर्कशास्त्रत इति तृतीयार्थे तसिः। तुशब्दो मीमांसा त्विति सम्बद्ध्यते। तत्सिद्धैस्तकशास्त्रव्युत्पादितैः। मेयशोधनं प्रमेयस्याऽरोपिताकारनिराकरणेन स्वरूपनिरूपणं क्रियते। मीमांसाशास्त्रत इति शेषः। अयं च व्युत्पाद्यभेदो न स्याद् यदि मीमांसाशास्त्रेऽपि वेदप्रामाण्यादिकं विस्तराद् व्युत्पाद्येत। तदभावे च विद्याभेदोऽपि न स्यात्। अतः सङ्क्षेपेणैवास्य सूचनमत्र युक्तमिति भावः। अत्र तत्सिद्धैरिति वदता तर्कशास्त्रस्य मीमांसाङ्गत्वमुक्तम्। तेन तत्र प्रकृतस्यात्र परामर्शो नानुपपन्न इति सूचितं भवति।
॥ कणादादिप्रणीतर्कशास्त्रस्य मीमांसाविरुद्धत्वम्,
भगवत्कृतब्रह्मतर्काख्यतर्कशास्त्रस्य मीमांसाङ्गत्वं च ॥
ननु “महद्दीर्घवद् वा” इत्यादिना तर्कशास्त्रं निराकरिष्यते। तत् कथं तस्य ब्रह्ममीमांसाङ्गत्वम्? विरुद्धयोरङ्गाङ्गिभावस्य व्याहतत्वात्। तथाच कथं तत्रोक्तस्यात्रेदंशब्देन परामर्शः। कथञ्च ततो भेदसिद्धये व्युत्पाद्यभेदोपपादनम्? प्रमाणत्वाप्रमाणत्वाभ्यामेव तद्भेदस्य सिद्धत्वादित्यत आह ब्रह्मतर्कं चेति।
ब्रह्मतर्कं च भगवान् स एव कृतवान् प्रभुः।
स प्रभुर्यो मीमांसासूत्रकृदित्यर्थः। एवशब्देन न कणादाक्षपादादिप्रणीतं तर्कशास्त्रमत्राङ्गतयाऽङ्गीक्रियते, अतो नोक्तदोष इति सूचयति।
॥ पञ्चाशत्कोटिविस्तृतस्य मूलब्रह्मतर्कस्य नारायणकृतत्वम्,
पञ्चसहस्रपरिमितस्यापरस्य ब्रह्मतर्कस्य व्यासकृतत्वमित्युपपादनम्॥
ननुु कथं सूत्रकृता कृतो ब्रह्मतर्क इत्युच्यते? “ब्रह्मतर्कस्तकशास्त्रं विष्णुना यत् समीरितम्” इति तस्यान्यकृतत्ववचनात्। नच वाच्यं विष्णुकृतोऽप्येकोऽस्तु, अयमपरः किं व्यासकृतो ब्रह्मतर्को न स्यादिति। भगवत्कृतस्य तस्याप्रामाण्ये कारणाभावात्। अत्राप्यनाश्र्वासप्रसङ्गाच्च। प्रामाण्ये तु व्यर्थं व्यासस्यैकविषये ग्रन्थान्तरनिर्माणमित्यत आह पञ्चाशदिति।
पञ्चाशत्कोटिविस्तारान्नारायणतनौ कृतात्।
उद्धृत्य पञ्चसाहस्रं कृतवान् बादरायणः॥६८॥
ननुच कथं “विस्तारात्” इति? “प्रथने वावशब्दे” इति प्रतिषेधात्। मैवम्। पञ्चाशद्भिः कोटिभिः श्लोकैर्विस्तारः प्रपञ्चो यस्यार्थस्य तस्मात् किञ्चिदर्थमुद्धृत्य पृथक्कृत्य तत्प्रतिपादकम्, पञ्चसहस्राणि परिमाणमस्येति पञ्चसाहस्रं ग्रन्थं कृतवानिति व्याख्यानात्।
यद्यपि व्यासो न विष्णोरन्य इति परिहारोऽत्र वक्तुं शक्यत एव, तथाऽपि वस्तुस्थितिज्ञापनाय भगवतो व्यासस्य पृथग् ग्रन्थरचने प्रयोजनमभिहितमिति ज्ञातव्यम्। अत एव विष्णुनेत्यस्य विवरणाय नारायणतनावित्युक्तम्। तथाच नारायणावतारे विष्णुना कृतादिति योजना।
अथवा “नञा निर्दिष्टमनित्यम्” इति वचनात् पञ्चाशत्कोटिविस्तारो यस्य ग्रन्थस्येत्यपि युक्तम्। तथाच कृतादिति मुख्यमेव भवति। अन्यथा लाक्षणिकं व्याख्येयमिति।
॥ वेदप्रामाण्यादेः प्रकृतत्वस्य, सङ्क्षेपेण कथनस्य च औचित्यसमर्थनम्॥
शङ्काद्वयपरिहारमुपसंहरति अत इति।
अतस्तदर्थं सङ्क्षेपादत इत्यभ्यसूचयत्।
यतोऽयमर्थो ब्रह्मतर्कोक्तः, ब्रह्मतर्कश्च मीमांसाङ्गम्, अतस्तदर्थं प्रकृतत्वादत इत्यभ्यसूचयदिति युज्यत इत्याद्यशङ्कापरिहारस्योपसंहारः।
यतस्तकमीमांसाशास्त्रयोर्भेदः, स च व्युत्पाद्यभेदाधीनः, अतस्तदर्थं तर्कशास्त्रव्युत्पाद्यमेतमर्थमत इति सङ्क्षेपादेवाभ्यसूचयन्न विस्तरेणेति द्वितीयशङ्कापरिहारस्येति।
॥ बन्धसत्यत्वादेः सर्वानुभवसिद्धत्वाच्च प्रकृतत्वम्,
सङ्क्षेपेण कथनं च युक्तमित्युपपादनम्॥
प्रकारान्तरेण शङ्काद्वयं परिहरति यत इति।
यतोऽनुभवतः सर्वं सिद्धमेतदतोऽपि च॥६९॥
वक्तृश्रोतृबुद्धौ परिवर्तमानं हि साक्षात् प्रकृतमित्युच्यते। ग्रन्थोक्तत्वं तु तल्लिङ्गतयैव तथा। एतच्च सर्वं प्रपञ्चसत्यत्वादिकं यतोऽनुभवत एव सिद्धमतोऽपि प्रकृतत्वादत इति परामृश्य हेतुत्वेन कथनं युज्यत इति। यत एतद् बन्धसत्यत्वादिकमनुभवसिद्धं सर्वेषामतोऽतिस्फुटत्वादप्यत इति सङ्क्षेपादेव अभ्यसूचयत्, न विस्तरेणेति।
॥ प्रसङ्गानुकूल्यरहितत्वाच्च प्रमाणस्वरूपादिकस्य विस्तरेणानिरूपणम्॥
एवं शङ्काद्वयं प्रकारद्वयेन परिहृत्य द्वितीयशङ्कां प्रकारान्तरेणापि परिहरति देवैश्चेति।
देवैश्च दुर्गमार्थेषु व्यापृतो नातिविस्तृतिम्।
चकार …………………………॥७०॥
सुगमज्ञानानन्तरं दुर्गमज्ञानं प्राणिनां सुकरमिति सुगमप्रमाणादिस्वरूपं ब्रह्मतर्कादौ व्युत्पाद्येदानीं देवैर्निमित्तैस्तत्प्रार्थनयेति यावत्। दुर्गमार्थेषु वेदेषु तदर्थमीमांसायां व्यापृतः प्रवृत्तो यतो भगवान् व्यासोऽतश्चानवसरतयाऽस्य प्रमेयस्य नातिविस्तृतिं चकार।
सङ्क्षेपादभ्यसूचयदिति प्रकृतेऽपि पुनर्नातिविस्तृतिं चकारेति साध्याभिधानं प्रकृतत्वोपपादननिरासार्थम्। अन्यथा साध्यद्वयस्यापि प्रकृतत्वात् तदर्थमप्येतद्वाक्ययोजनायां शिष्याणां मनःखेदः स्यादिति। पूर्वं तु शास्त्रभेदसिद्धये विस्तरो न कृत इत्युक्तम्, इदानीं त्वप्रसक्तत्वादिति भेदः।
॥ पूर्वपक्षोक्तयुक्तीनां निर्दलत्वात् अवज्ञेयत्वज्ञापनाय च विस्तरेणाकथनम्॥
विस्तराकरणे कारणान्तरमप्याह एता इति।
…… एता ह्यवज्ञेया युक्तयः प्रतिपक्षगाः॥।७०॥
यस्मादेताः प्रतिपक्षगा बन्धमिथ्यात्वादौ प्रतिवादिनोपन्यस्ता युक्तयोऽवज्ञेयाः, निर्दलत्वात्। अतोऽपि सूत्रकारस्तन्निराकरणे नातिविस्तृतिं चकार। किन्तु हेयताज्ञापनाय सङ्क्षेपं चक्रे। अस्माभिस्तु तामेव निर्दलतां दर्शयितुं किञ्चित् प्रपञ्चितमिति भावः।
॥ पूर्वपक्षस्यावज्ञेयत्वप्रतिपादनम्॥
नन्वस्त्ववैदिकैर्बौद्धादिभिरुत्प्रेक्षितानां युक्तीनामवज्ञेयत्वम्, वैदिकैरुक्तास्तु नावज्ञामर्हन्ति, समूलत्वेन सदलत्वात्। अतः कथमेतदित्यत आह प्रत्यक्षेति।
प्रत्यक्षेक्षाक्षमः पक्षं कमेवात्राभिवीक्षते।
तस्मादक्षमपक्षत्वान्मोक्षशास्त्रेऽभ्युपेक्षितः॥७१॥
प्रत्यक्षशब्देन स्पष्टप्रतीत्युपलक्षणम्। प्रत्यक्षा च सेक्षा च स्पष्टा प्रतीतिः, तस्यामप्यक्षमः। स्पष्टं हि प्रतीयते दुःखादिसत्यत्वादिकं तदपि यो द्रष्टुं न शक्नोति। सोऽत्र मीमांसाविषये कमेव पक्षं प्रतिकूलमभिवीक्षते उत्प्रेक्षते? न कमपि। तस्मादक्षमपक्षत्वात् मोक्षशास्त्रे वेदे प्रवृत्तोऽप्याग्रहात् उपेक्षित एव सूत्रकृता, नतु विस्तरेण निराकृत इति।
इदमुक्तं भवति यो हि लौकिकप्रवेदनीयमप्यर्थं न जानाति, तस्यालौकिकार्थे वेदेऽधिकार एव नास्ति। तथाऽपि तत्र वैयात्यात् प्रवृत्तोऽवज्ञामेवार्हति, नतु प्रतिपक्षिभावमिति।
मोक्षशास्त्र इत्यनेनापि तस्य वेदविचारानधिकारं सूचयति। वेदो हि मोक्षशास्त्रमिति प्रसिद्धः। “तत्प्रीणनान्मोक्षमाप्नोति सर्वस्ततो वेदास्तत्पराः सर्व एव” इति श्रुतेः। तं च स्वर्गमात्रपर्यवसितं वदन् कथमत्राधिक्रियते? नहि तत्प्राप्यमविद्वांस्तेन च पथा प्रतिष्ठमानो नोन्मत्त इति सर्वं सुस्थम्। तदनेनातःशब्दो हेत्वर्थ इति भाष्यं स्पष्टीकृतं भवति।
॥ देवतामीमांसान्त्यसूत्रयोः विष्णोरेव ब्रह्मत्वकथनात्
तदनन्तरभाविजिज्ञासासूत्रोक्तब्रह्मशब्दोऽपि विष्णुपर एवेत्युपपादनम्॥
एवमतःशब्दव्याख्यानमुपपाद्य स्वयं भगवतेत्यादिना क्रमप्राप्तं ब्रह्मशब्दार्थं समर्थयते। “जिज्ञास्योऽयं विधीयते” इति ब्रह्मशब्दो विष्णुविषयो व्याख्यातः। तदनुपपन्नम्। ब्रह्मशब्दस्य जातिजीवकमलासनशब्दराशिषु वृद्धप्रयोगादिसिद्धत्वात्।
ननु भगवत्यपि ब्रह्मशब्दो वृद्धप्रयोगादिसिद्धः। तथाऽप्यनेकार्थेषु शक्तियुक्तस्य विवक्षाज्ञापकप्रमाणाभावेन भगवत्परत्वावधारणायोगादित्याशय यथाऽनेकार्थोऽपि गोशब्दः प्रकरणवशादर्थविशेषपरोऽवधार्यते, तथाऽनेकार्थोऽपि ब्रह्मशब्दः सूत्रकृता विष्णुविषय एव प्रयुक्त इति प्रकरणवशाज्ज्ञायत इति परिहारं विवक्षुर्ब्रह्मशब्दस्य विष्णौ प्रकृतत्वं तावदाह स्वयमिति।
स्वयं भगवता विष्णुर्ब्रह्मेत्येतत् पुरोदितम्।
स विष्णुराह हीत्यन्ते देवशास्त्रस्य तेन हि॥७२॥
ननु “अथातो ब्रह्मजिज्ञासा” इत्येतदेवाऽदिसूत्रम्। अस्मादपि पूर्वसूत्रस्य विद्यमानत्वे तदादित्वेन व्याख्यानप्रसङ्गात्। अन्यथा प्रथमातिक्रमे कारणाभावादकुशलाः सर्व एव व्याख्यातारः प्रसज्येरन्। तत् कथमस्मात् सूत्रात् पुरा विष्णुर्ब्रह्मेत्येतत् स्वयं भगवता सूत्रकृतोदितमित्युच्यत इति। तत्राऽह स विष्णुरिति। तेनेति भगवतेत्यनेन सम्बद्ध्यते। येनेदं शास्त्रं कृतं तेनैवेत्यर्थः।
सत्यमेतदेव ब्रह्ममीमांसाशास्त्रस्याऽदिसूत्रम्। किन्तु देवमीमांसाशास्त्रस्यान्ते “स विष्णुराह हि” “तं ब्रह्मेत्याचक्षते” इति सूत्रद्वयेन विष्णुर्ब्रह्मेत्युदितम्। तदनन्तरमेव च “अथातो ब्रह्मजिज्ञासा” ति सूत्रितत्वात् पुरोदितमिति युज्यत इति। ये तु देवमीमांसाशास्त्रस्वरूपे तदनन्तरमेतत्सूत्रप्रणयने विप्रतिपद्यन्ते तेषां पुराणादिप्रसिद्धिविरोधं हिशब्देन दर्शयति।
॥ देवतामीमांसासूत्रेषु आद्यन्तसूत्रणां व्यासकृृतत्वस्य,
मध्यानां शेषपैलकृतत्वस्य च प्रतिपादनम्॥
ननु देवतामीमांसाशास्त्रं शेषपैलाभ्यां कृतमिति पुराणादौ प्रसिद्धम्। तत् कथमुच्यते भगवतोदितमिति। तत्राऽह आद्यन्तमिति।
आद्यन्तं देवशास्त्रस्य स्वयं भगवता कृतम्।
मध्यं तदाज्ञया शेषपैलाभ्यां कृतमञ्जसा।
अतस्तत्रैव विष्णुत्वसिद्धेर्ब्रह्मेत्यसूचयत्॥७३॥
“अथातो दैवी” इत्यादिः, उदाहृतोऽन्तश्चाऽद्यन्तम्। यतस्तदाज्ञया कृतमतोऽञ्जसैव कृतमित्यनेन अनेककर्तृकत्वान्न कन्थायितत्वमस्य शङ्कनीयमित्याह। अयं च विशेषो विशेषवाक्यादिभिरवगन्तव्य इति।
अस्त्वेवं ब्रह्मशब्दस्य विष्णुविषयतया प्रकृतत्वम्, ततः किमित्यत आह अत इति। यतो देवतामीमांसान्तिमसूत्रद्वयं भगवता कृतम्। अतस्तत्रैव सूत्रद्वये ब्रह्मशब्दार्थस्य विष्णुत्वसिद्धेः विष्णुतायाः प्रकृतत्वात् “अथातो ब्रह्मजिज्ञासा” इत्यत्रापि ब्रह्मेति विष्णुमेवासूचयत् सूत्रकार इति ज्ञायते। अतो “जिज्ञास्योऽयं विधीयते” इत्युचितमेव व्याख्यानमिति।
॥ नारायणशब्दनिर्वचनम्॥
एवं मीमांसाशास्त्रसम्प्रदायज्ञान् प्रति सौत्रब्रह्मशब्दस्य विष्णुपरत्वे युक्तिमभिधाय अधुना मन्दान् प्रति ब्रह्मशब्दस्य निरुच्यमाननारायणशब्दसमानार्थताप्रतीतिमप्यत्र युक्तिं विवक्षुः नारायणशब्दं तावन्निर्वक्ति दोषेति।
दोषारच्छिद्रशब्दानां पर्यायत्वं यतस्ततः।
गुणा नारा इति ज्ञेयास्तद्वान् नारायणः स्मृतः॥७४॥
अत्र च्छिद्रशब्दोपपादनं दृष्टान्तत्वेन। पर्यायत्वं पर्यायेण क्रमेण प्रयोज्यत्वं न पुनरेकस्मिन्नेव वाक्य इत्यर्थः। यथोक्तम्
“पर्यायेणैव ते यस्माद् वदन्त्यर्थान्न संहताः।
पर्यायत्वं ततः सर्वपर्यायाणां प्रतिष्ठितम्” इति।
तेनैकार्थत्वमिति सिद्ध्यति। एकार्थत्वे हि पर्यायत्वं स्यात्। एतच्चाभिधानप्रयोगाभ्यामभ्युपेयम्। यतो दोषारशब्दयोः पर्यायत्वम्, यतश्च नञ् तद्विरुद्धार्थवाची, ततो नारा इति पदेन दोषविरुद्धा गुणाः प्रोक्ता इत्यर्थः। तद्वान् नारायण इत्यनेन नाराणामयनमिति विग्रहं सूचयति। अत्र गुणविशेषानुक्तेः सर्वगुणपरिपूर्णत्वं नारायणशब्दार्थ इत्युक्तं भवति।
ननु नञ्समासे “नलोपो नञः” इति प्राप्नोति। न। “नभ्रा” इत्यादिष्वस्य वक्तव्यत्वात्। अथवा “अमानोनाः प्रतिषेध” इति गणपठितनसमासोऽयमित्यदोषः। “पूर्वपदात् सञ्ज्ञायामगः” इति णत्वम्। ल्युटष्टित्करणसामर्थ्यादयनशब्दोऽत्राधिकरणे त्रिलिङ्ग इति पुँल्लिङ्गत्वोपपत्तिः।
॥ ब्रह्मशब्दस्य नारायणशब्दसमानार्थत्वप्रतिपादनम्॥
एवं नारायणशब्दं निरुच्य स एव ब्रह्मशब्दार्थ इत्याह ब्रह्मशब्दोऽपीति।
ब्रह्मशब्दोऽपि हि गुणपूर्तिमेव वदत्ययम्।
अतो नारायणस्यैव जिज्ञासाऽत्र विधीयते॥७५॥
हिशब्देन “अथ कस्मादुच्यते ब्रह्मेति बृहन्तो ह्यस्मिन् गुणाः” इत्यादिप्रसिद्धिं द्योतयति। एवशब्देन सर्वात्मकत्वादिपरापव्याख्यां सर्वप्रमाणविरुद्धां व्यावर्तयति। अयमिति सूत्रप्रयुक्तः।
किमतो यद्येवमित्यत आह अत इति। यतो ब्रह्मशब्दो नारायणशब्दसमानार्थः, अतो ब्रह्मजिज्ञासा कर्तव्येति वाक्येन नारायणस्यैव जिज्ञासा विधीयत इति ज्ञायत इत्यर्थः।
॥ “तदेव ब्रह्म” इति श्रुतौ ब्रह्मशब्दस्य परममुख्यवृत्त्या विष्णुवाचित्वकथनात्
सौत्रब्रह्मशब्दोऽपि विष्णुपर इत्युपपादनम्॥
यस्तूक्तामर्थसमाख्यां निर्वचनान्तरदर्शनान्नानुमन्यते, तं प्रत्युपपत्त्यन्तरमाह सिद्धत्वादिति।
सिद्धत्वाद् ब्रह्मशब्दस्य विष्णौ स्पष्टतया श्रुतौ।
“तदेव ब्रह्म परमं कवीनाम्” इत्यस्यां श्रुतौ ब्रह्मशब्दस्य विष्णौ स्पष्टतया मुख्यतया सिद्धत्वाच्च सौत्रो ब्रह्मशब्दो विष्णुपर इति ज्ञायत इत्यर्थः।
एतदुक्तं भवति मुख्यामुख्ययोर्हि मुख्यस्तावद् ग्राह्यः, शक्तिवशात् तस्यैवाऽदौ बुद्धिसन्निधानात्। तदनुपपत्तौ त्वमुख्यः। दृष्टं चैतदुभयं “गङ्गायां जलम्’, “गङ्गायां घोषः’ इत्यादौ। ब्रह्मशब्दश्च विष्णावेव मुख्यः। “तदेव ब्रह्म” इति श्रुतेः। अत्रहि विष्णोरन्यस्य ब्रह्मत्वं निषिद्ध्यते। ततो ब्रह्मशब्दस्य विष्णावेव शक्तिर्नान्यत्रेति व्याख्यानाङ्गीकारेऽभिधानादिविरोधः स्यात्। अतो मुख्यवृत्तिर्विष्णावेव नान्यत्रेति व्याख्यानमुचितम्। नचात्र सूत्रे ब्रह्मशब्देन मुख्यार्थस्य विष्णोः परिग्रहे बाधकमस्ति। अतः प्रकरणादिसद्भावेऽसद्भावे वा विष्णुपर एवायं ब्रह्मशब्द इति ज्ञायत इति।
॥ “तदेव ब्रह्म” इत्यत्र विष्णोरेव तच्छब्दपरामृष्टत्वमिति
उपक्रमवाक्यबलेनोपपादनम्॥
स्यादेतत्। यदि “तदेव ब्रह्म” इत्यस्यां श्रुतौ तच्छब्दपरामृष्टो विष्णुर्भवेत्, तदेव कुत इत्यत आह अम्भसीति।
अम्भस्यपार इत्युक्तो नारायणपदोदितः॥७६॥
“तदेव ब्रह्म” इत्यस्य हि “अम्भस्यपारे भुवनस्य मध्ये नाकस्य पृष्ठे महतो महीयान्” इत्युपक्रमवाक्यम्। अत्र नारायणपदोदित एवोक्तः।
एतदुक्तं भवति “अम्भस्यपारे” इत्युपक्रमवाक्यं तावन्नारायणपरम्, नारायणशब्दसमानार्थत्वात्। तथाच प्रकृतपरामर्शं परित्यज्याप्रकृतपरामर्शाङ्गीकारायोगात् तदिति परामृष्टो विष्णुरेवेति।
॥ “अम्भस्यपारे” इत्युपक्रमवाक्यस्य विष्णुविषयत्वप्रतिपादनम्॥
“अम्भस्यपारे” इति वाक्यं कथं नारायणपदसमानार्थमित्यत आह आप इति।
आपो नारा इति ह्याह…………….।
हि यस्मात्,
“आपो नारा इति प्रोक्ता आपो वै नरसूनवः।
अयनं तस्य ताः पूर्वं तेन नारायणः स्मृतः”
इति स्मृतिरप्सु स्थितत्वं नारायणशब्दार्थमाह। तस्मादपारेऽम्भसि स्थित इति वाक्यं नारायणशब्दसमानार्थं भवतीति।
॥ अम्भ्रिणीसूक्तसमाख्यानाच्च उपक्रमवाक्यं विष्णुविषयमित्युपपादनम्॥
किञ्च शाखान्तरे “मम योनिरप्स्वन्तः” इति विष्णुरेवाप्स्वन्तरीरितः। तत्समाख्यानाच्च “अम्भस्यपारे” इत्युपक्रमवाक्यं विष्णुपरमित्याह स एवेति।
………………..स एवाप्स्वन्तरीरितः।
कामतो विधिरुद्रादिपददात्र्या स्वयं श्रिया॥७७॥
योनित्वेनाऽत्मनः ……………………।
स्यादेतत्। यदि “मम योनिः” इति शाखान्तरस्थमपि वाक्यं विष्णुपरं स्यात्। तदेव कुत इत्यत आह स्वयमिति। श्रीशब्दोऽन्यत्राप्युपचाराद् वर्तते। यथोक्तम् “ताश्चेन्द्रधर्मनासत्यसंश्रयाच्छ्रिय ईरिताः” इति। तद्व्युदासार्थं स्वयमित्युक्तम्। महालक्ष्म्या मम योनिरित्यात्मनः कारणत्वेन ईरितत्वात् “अप्स्वन्तः” इत्युक्तो विष्णुरेव।
भवेदेतत्। यदीदं श्रीवाक्यं स्यात्। तदेव कुतो निश्चेयम्? “अृम्भ्रिणी वा वागात्मानं तुष्टाव” इत्यम्भ्रिणीवाक्यत्वस्योक्तत्वादित्यत आह कामत इति। अत्र हि
“यं कामये तं तमुग्रं कृणोमि तं ब्रह्माणं तमृषिं तं सुमेधाम्”
इत्यादिनाऽस्या अम्भृण्या वाचः स्वेच्छामात्रेण ब्रह्मरुद्रादिपददातृत्वं प्रतीयते। नचैतत् श्रियं विना अन्यस्या युक्तम्, अन्यासां ब्रह्मसृष्टत्वात्। अतः परशक्तेः श्रिय एवेदं वाक्यमिति निश्चीयते।
अथवा श्रियाऽऽत्मनो योनित्वेनोक्तत्वात् “अप्स्वन्तः” इति विष्णुरेवोच्यत इत्युक्तम्। तन्न। श्रीयोनित्वस्य ब्रह्मरुद्राद्यन्यतमस्मिन् सम्भवादित्याशङ्कापनोदाय कामत इत्यादिविशेषणमुक्तम्।
॥ सर्वदेवाश्रयत्वलिङ्गेन “तदेव ब्रह्म” इत्यस्य विष्णुविषयत्वप्रतिपादनम्॥
एवं नारायणशब्दसमाख्ययाऽम्भ्रिणीसूक्तसमाख्यया च “अम्भस्यपारे” इत्युपक्रमवाक्यस्य विष्णुविषयत्वं समर्थ्य “तदेव ब्रह्म” इति परामर्शस्य तद्विषयत्वं समर्थितम्। हेत्वन्तरेण समर्थयते विष्णोरिति।
…………. विष्णोस्तिष्ठन्तीत्युदितस्य च।
यस्मिन् देवा अधीत्युक्त्वा …………..॥७८॥
“सप्तार्धगर्भा भुवनस्य रेतो विष्णोस्तिष्ठन्ति प्रदिशा विधर्मणि”
इत्यैतरेयश्रुतावाज्ञाधृतमहदादिदेवतासमूहत्वेनोदितस्य विष्णोरत्रापि
“यस्मिन्निदं सञ्च विचैधि सर्वं यस्मिन् देवा अधि विश्वे निषेदुः”
इति सर्वदेवाश्रयत्वमुक्त्वा “तदेव ब्रह्म” इत्यब्रवीदिति सम्बन्धः।
अयमर्थः तदेव ब्रह्मेति परामर्शविषयो हि “यस्मिन् देवाः” इति सर्वदेवाश्रयत्वेन प्रतीयते। तच्च शाखान्तरे “सप्तार्धगर्भा” इति विष्णुधर्मत्वेनावगतम्। अतोऽपि तदिति परामृश्यमानो विष्णुरेवेति।
॥ समुद्रस्थानत्वलिङ्गेन “तदेव ब्रह्म” इत्यस्य विष्णुविषयत्वप्रतिपादनम्॥
लिङ्गान्तरमाह समुद्रमिति।
…………………समुद्रस्थानमेव च॥।७८॥
“यमन्तः समुद्रे कवयोऽवयन्ति” इत्यस्य पुरुषस्य समुद्रस्थानं चोक्त्वा “तदेव ब्रह्म” इत्यब्रवीत्। तस्मादपि समुद्रस्थानत्वलिङ्गाद् विष्णुरेव परामर्शविषय इति गम्यते। एवशब्देन समुद्रस्थानत्वं “मम योनिरप्स्वन्तःसमुद्रे” इत्यादिश्रुतेरन्यत्रानवकाशमित्याह। विष्णोरेव यत् समुद्रस्थानत्वमिति योजना।
॥ अक्षरशब्दप्रयोगबलात् “तदेव ब्रह्म” इत्यस्य विष्णुविषयत्वप्रतिपादनम्॥
युक्त्यन्तरमाह नाम चेति।
नाम चाक्षरमित्येव ऋच इत्युदितं तु यत्।
“यदक्षरे परमे प्रजाः” इत्यस्याक्षरमिति नाम चोक्त्वा “तदेव ब्रह्म” इत्यब्रवीत्, अतश्च विष्णुरेव तदिति परामृश्यते। अक्षरनामान्यस्य किं न स्यादित्यत उक्तम् एवेति। विष्णोरेवेत्यन्वयः। तत् कुत इत्यत आह ऋच इति। “ऋचोऽक्षरे परमे व्योमन्” इति यदक्षरनाम वामनसूक्ते विष्णौ प्रयुक्तमिति। तुशब्देनाक्षरनाम्नो विनाशाभावार्थतालक्षणं विशेषं द्योतयति। नहि विष्णोरन्यस्य अविनाशित्वं सम्भवतीति वियदधिकरणे वक्ष्यते।
॥ प्रकृतिकारणत्वलिङ्गेन “तदेव ब्रह्म” इत्यस्य विष्णुविषयत्वप्रतिपादनम्॥
लिङ्गान्तरमाह यत इति।
यतः प्रसूतेत्युक्त्वा च तदेव ब्रह्म चाब्रवीत्॥७९॥
“यतः प्रसूता जगतः प्रसूती” इति प्रकृतिकारणत्वं चास्य पुरुषस्य उक्त्वा तदेव ब्रह्मेत्यब्रवीत्। प्रकृतिकारणत्वं च “मम योनिरप्स्वन्तः”, “तस्मादव्यक्तमुत्पन्नं त्रिगुणं द्विजसत्तम” इत्यादिश्रुतिस्मृतिषु विष्णोरेव प्रसिद्धम्। अतः स एव तदिति परामर्शगोचर इति। ब्रह्म चेति चशब्द इतिशब्दार्थे।
तदेवं “तदेव ब्रह्म” इतिवाक्यस्य विष्णुविषयत्वाद् ब्रह्मशब्दो विष्णावेव मुख्य इति स्थिते सौत्रोऽपि ब्रह्मशब्दस्तत्पर एवेति सिद्धम्।
॥ वल्लभाचार्येण भाष्यकारीयबह्मशब्दार्थसमर्थनस्य वैयर्थ्यशङ्का, तन्निरासश्च॥
अत्र केनचित् प्रलपितम् श्रौतस्य ब्रह्मशब्दस्य जात्यादिकमर्थान्तरमाशय यद् भाष्यकारीयं निराकरणं तदनुपपन्नम्। यतः सूत्रकार एव “जन्माद्यस्य यतः” इति जगज्जन्मादिकारणं ब्रह्मेति वक्ष्यति। नहि जात्यादेर्जगज्जन्मादिकारणताऽस्तीति।
तदतीव मन्दम्। सौत्रब्रह्मपदश्रवणे जात्यादिप्रतिभास एव न भवतीति वा तन्निराकरणमकर्तव्यम्, उत जातोऽपि प्रतिभासो लक्षणसूत्रपर्यालोचनया निवर्तत इति? नाऽद्यः, गृहीतसङ्गतेरर्थान्तरप्रतिभासस्यावर्जनीयत्वात्। द्वितीये त्वयाऽप्यर्थान्तरप्रतिभासस्तन्निराकरणं चाङ्गीकृतमेव। तथाप्युत्तरवाक्यपर्यालोचनां विहाय किं युक्त्यन्तरान्वेषणेनेति चेत्, न। प्रथमप्राप्तं “स विष्णुराह हि” इत्यादिवाक्यं विहाय किमुत्तरान्वेषणेनेत्यपि वक्तुं शक्यत्वात्। नचोत्तरसूत्रपर्यालोचनया अयं निर्णयो न कार्य इत्युक्तं भाष्यकृता। तस्माद् यत्किञ्चिदेतत्।
॥ मायावादिव्याख्यानप्रत्याख्यानम्॥
एतेनैतदपि निरस्तम् यत् परेण “तत् किं ब्रह्म प्रसिद्धम्, अप्रसिद्धं वा? प्रसिद्धं चेत्, न जिज्ञास्यम्, अप्रसिद्धत्वे न जिज्ञासितुं शक्यम्” इत्याशय “प्रसिद्धमेव ब्रह्म। ब्रह्मशब्दात्, सर्वस्याऽत्मत्वाच्च। तथाऽपि देहात्मत्वादिविप्रतिपत्तिसद्भावाज्जिज्ञास्यम्” इत्युक्तम्। ब्रह्मजिज्ञासापदेन हि सकलजगज्जन्मादिकारणस्य भगवतो नारायणस्य जिज्ञासा विधीयत इत्युपपादितम्। तत्र जीवात्मनि प्रसिद्धिविप्रतिपत्तिव्युत्पादनस्य कोऽवसरः? जीवात्मनो ब्रह्मत्वजिज्ञासा ब्रह्मजिज्ञासेति चेत्, नैवं सूत्रकार आहेत्यलम्।
॥ अधिरकरणसिद्धार्थोक्तिपूर्वमुपसंहारः॥
तदेवमधिकारिविषयप्रयोजनाभिसम्बन्धवत्त्वाद् ब्रह्मजिज्ञासा कर्तव्येत्यारम्भणीयमिदं शास्त्रमिति सिद्धम्॥*॥ इति जिज्ञासाधिकरणम्॥१॥
अथ जन्माधिकरणम्॥२॥
॥ प्रथमसूत्रेण समस्तशास्त्रस्य सङ्गतिप्रदर्शनम्, द्वितीयसूत्रतात्पर्यकथनम्॥
जन्माद्यस्य यतः। प्रथमसूत्रे विहिता ब्रह्मजिज्ञासा जन्मादिसूत्रैः क्रियते। स्वरूपसाधनफलजिज्ञासा हि ब्रह्मजिज्ञासोच्यते। ब्रह्मण इति कर्मणि षष्ठीपरिग्रहेऽपि प्रधानेनाप्रधानोपलक्षणस्याङ्गीकृतत्वात्। साधनादिजिज्ञासामन्तरेणाऽकाङ्क्षानुपरमाच्च। तत्र साधनफलयोर्ब्रह्मोपहितत्वाद् ब्रह्मणश्च स्वप्रधानत्वादभ्यर्हितत्वेन तत्स्वरूपजिज्ञासैव प्रथमप्राप्ता। स्वरूपजिज्ञासा लक्षणप्रमाणाभ्यां सम्भवति। तत्रापि लक्षणेन स्वेतरसमस्तवस्तुव्यावृत्ततया स्वरूपे प्रतिपादिते प्रमाणाकाङ्क्षा जायत इति लक्षणस्यैव प्राथम्यं युक्तमित्याशयवान् सूत्रतात्पर्यमाह अन्तःसमुद्रगमिति।
ॐ जन्माद्यस्य यतः ॐ॥२॥
अन्तःसमुद्रगं विश्वप्रसूतेः कारणं तु यत्।
सूक्तोपनिषदाद्युक्तं जन्माद्यस्येति लक्ष्यते॥८०॥
समुद्रस्यान्तः अन्तःसमुद्रम्, तद् गच्छतीत्यन्तःसमुद्रगम्। विश्वप्रसूतेः मूलप्रकृतेः। सूक्तमम्भ्रिणीसूक्तम्, वामनसूक्तं च। उपनिषत् “अम्भस्यपारे” इत्यादिका। आदिग्रहणात् “आपो नाराः” इत्यादिका स्मृतिः। अन्तःसमुद्रगत्वादिना यत् सूक्ताद्युक्तं तत् “जन्माद्यस्य यतः” इति सूत्रेण लक्ष्यते, स्वेतरसमस्तवस्तुव्यावर्तकधर्मवत्तया प्रतिपाद्यते।
निर्विशेषस्वरूपमात्रमिह जन्मादिसूत्रे लक्ष्यतयाऽभिप्रेतमिति केचिद् व्याचक्षते। तन्निरासार्थमन्तःसमुद्रगमित्याद्युक्तम्। अत्रहि सूत्रे यत इति श्रवणात् तदिति लभ्यते। तच्च शब्दादुपसर्जनतया प्रकृतत्वेऽप्यर्थतः प्राधान्याद् ब्रह्मैव सम्बद्ध्यते। नचामुख्यं ब्रह्म जात्यादिकमिह लक्ष्यमिति परस्यापि सम्मतम्। मुख्यं तु ब्रह्म सविशेषमेव। समुद्रान्तर्गतत्वाद्यनेकविशेषणविशिष्टं वस्तूक्त्वा “तदेव ब्रह्म परमं कवीनाम्” इति तस्यैव मुख्यब्रह्मत्वाभिधानादिति। तदिदमाह “ब्रह्मणो लक्षणमाह” इति भाष्येण।
॥ जन्मादिकारणत्वस्य लक्षणत्वेनाभिधाने प्रयोजनम्॥
ननुच बृहद् ब्रह्मेति समस्तगुणपूर्णत्वं ब्रह्मत्वं प्रसिद्धमेव। तत् किं लक्षणान्तरेण? सत्यम्। तथाऽपि तदुपापादानार्थमेतदित्यदोषः। प्रसिद्धेन ह्यसाधारणेन धर्मेणाप्रसिद्धं वस्तु समस्तव्यावृत्ततयाऽवगन्तव्यम्। नच परमेश्वरस्य समस्तगुणपूर्णत्वं प्रसिद्धम्, येन लक्षणतया निर्देष्टुं शक्यते। अनेन तु लक्षणेन लक्षिते ब्रह्मणि समस्तगुणपूर्णत्वमपि प्रधानलक्षणं सिद्ध्यति, अविनाभावित्वात्।
॥ जन्मादिकारणत्वस्य लक्षणत्वोक्तावनुपपत्तिपरिहारः॥
ननु जन्मादिकं वा लक्षणत्वेनात्राभिमतम्, तत्कारणत्वं वा? नाऽद्यः, तस्य प्रपञ्चधर्मत्वात्। न द्वितीयः, ब्रह्मवत् तदीयजगज्जन्मादिकारणत्वस्याप्यप्रसिद्धत्वात्। नचानुमानात् तत्सिद्धिः। उत्तरसूत्रविरोधात्। अतः कथमेतदपि लक्षणमित्यत आह सृष्टिरिति।
सृष्टिः स्थितिश्च संहारो नियतिर्ज्ञानमावृतिः।
बन्धमोक्षावपि ह्यासु श्रुतिषूक्ता हरेः सदा॥८१॥
जगज्जन्मादिकारणत्वमेव लक्षणम्। अस्य प्रत्यक्षादिप्रमाणसिद्धतया प्रकृतस्य समस्तप्रपञ्चस्य यथासम्भवं जन्मादि यतो भवति तद् ब्रह्मेति सम्बन्धात्। नचैतदप्यप्रसिद्धम्। यतोऽस्य जगतः सृष्ट्यादयः आसु श्रुतिषु प्रसिद्धासु भाष्योदाहृतासु हरेरुदिताः। सदेत्यविगानं सूचयति।
नच वाच्यम् समस्तगुणसम्पूर्णता च श्रुतिप्रसिद्धैव, अतः सैव लक्षणत्वेनोच्यतामिति। तस्याः श्रुतिप्रसिद्धाया अप्यसम्भावनाशङ्काग्रस्तत्वात्। जगज्जन्मादिकारणत्वं श्रुतिप्रसिद्धं युक्त्याऽप्यनुगृह्यत इति द्वितीये वक्ष्यते। (२११८,२९,३१,३२,३३) सकलगुणपूर्णतायां तु युक्तिर्जगज्जन्मादिकारणत्वमेवेत्येतदेवाऽदौ वक्तव्यमिति।
॥ सृष्ट्याद्यष्टकस्य जन्मादिपदार्थत्वम्॥
आद्यस्य हिरण्यगर्भस्य जन्म यतस्तद् ब्रह्मेति सूत्रं व्याचक्षते केचित्। जन्म आदिर्यस्यावस्थानस्य तज्जन्मादीत्यपरे। जगत्पालको हि भगवान् विष्णुरिति प्रसिद्धिः। अन्ये तु जन्मादीति तद्गुणसंविज्ञानबहुव्रीहिमुपादाय सृष्टिस्थितिभङ्गसामर्थ्य इति व्याकुर्वते। तदिदमयुक्तम्। श्रौतं हि ब्रह्मणो लक्षणमिहोच्यते। श्रुतयश्च कृत्स्नस्यापि प्रपञ्चस्य सृष्टाद्यष्टककारणं परमेश्वरमभिदधतीत्यतः सृष्टाद्यष्टकं जन्मादिपदार्थ इति भावेनाऽह सृष्टिरिति।
॥ अनेकलक्षणोक्तौ वैयर्थ्यमाशय परिहारकथनम्॥
ननु सृष्ट्यादिहेतुत्वं प्रत्येकं ब्रह्मलक्षणम्, उत मिलितम्? आद्येऽनेकलक्षणोक्तिवैयर्थ्यम्। न द्वितीयः, एकैकस्य व्यभिचाराभावात्। सम्भवे व्यभिचारे च विशेषेणमर्थवदित्यत आह सृष्टिरिति। अत्रासमासकरणेन प्रत्येकं लक्षणत्वं सूचयति। नचानेकलक्षणोक्तिवैयर्थ्यम्। जिज्ञास्यब्रह्मणो हि सर्वव्यावृत्तये लक्षणमत्रोच्यते। नचैकमेव सर्वत्र जिज्ञासाविधायकश्रुतिषु लक्षणं श्रूयते। किन्त्वासु ब्रह्मजिज्ञसाविधात्रीषु श्रुतिषु क्वचित् सृष्टिः क्वचित् स्थितिरिति अष्टकं जिज्ञास्याद् हरेर्विश्वस्योक्तमित्यनेकलक्षणोक्त्युपयोगः।
॥ जन्माधिकरणशरीरम्॥
अथवा “तद् विजिज्ञासस्व। तद् ब्रह्म” इति जिज्ञास्ये वस्तुनि ब्रह्मशब्दश्रवणात्, तेन च तस्य समस्तगुणपूर्णत्वाभिधानाज्जीवस्य च तदभावाज्जिज्ञास्यं वस्तु जीवातिरिक्तमिति पूर्वसूत्रेऽभिहितम्। तत्र सन्देहः “तद् ब्रह्म” इत्ययं ब्रह्मशब्दः किं प्रसिद्धार्थः, उतार्थान्तरपर इति। नहि ब्रह्मशब्दो गुणपूर्तिवाचीत्येवता सर्वत्र तत्परो भवति। शक्तितात्पर्ययोरन्यत्रापि सत्त्वात्। तद् यदि ब्रह्मशब्दोऽयं प्रतीतार्थो न स्यात्, तदैवैतस्य गुणपूर्णतापरत्वं सम्भवतीत्यर्थवानेवायं विचारः। तत्र प्रसिद्धार्थपर एवायं ब्रह्मशब्द इति पूर्वः पक्षः। लाघवात्। जीवो हि स्वरूपतः प्रसिद्धः, तत्र ब्रह्मशब्दस्य शक्तिरप्यभिधानादिना सिद्धा। केवलं तात्पर्यं कल्प्यम्। तच्च शक्तिवशादेव प्रतीते त्यागकारणाभावादेव सिद्धम्। जात्यादिकं यद्यपि प्रसिद्धम्। तथाऽपि तस्य सुप्रसिद्धत्वेन “तद् विजिज्ञासस्व” इति जिज्ञास्यत्वानुपपत्तेः परित्यागः। कमलासनस्यापि प्रसिद्धत्वेऽपि न तस्य जिज्ञास्यत्वम्, प्रयोजनाभावात्। भावेऽपि तस्योपासनायत्तत्वात्। उपासनायाश्चाऽरोपितरूपेणापि सम्भवात्। जीवस्य स्वरूपतः प्रसिद्धत्वेऽपि देहादितोऽतिविविक्ततया न प्रसिद्धिः। अप्रसिद्धार्थत्वे तु तस्यार्थस्य तद्वाचितायाः, तत्र तात्पर्यस्य च कल्प्यत्वाद् गौरवम्। अतो जीवपर एवायं ब्रह्मशब्द इत्येवं प्राप्ते “जन्माद्यस्य यतः” इति प्रतिविहितं सूत्रकारेण। अनेन कथमुक्तशङ्कापरिहारो जात इत्यायाऽह सृष्टिरिति। आसु श्रुतिषु जिज्ञासाविधात्रीषु “तद् विजिज्ञासस्व। तद् ब्रह्म”, “आत्मा सोऽन्वेष्टव्यः” इत्याद्यासु जिज्ञास्याद् ब्रह्मात्मादिशब्दवाच्याद् विश्वस्य सृष्ट्यादिकं भवतीत्युच्यते। “यतो वा इमानि भूतानि जान्यन्ते” इत्यादिपूर्वोत्तरवाक्यैःसृष्ट्यादयश्च विश्वस्याऽसु श्रुतिषु भाष्योदाहृतासु हरेरेवोक्ताः। नच ते जीवे सम्भवन्ति। अतः प्रसिद्धार्थे बाधकसद्भावात् “तद् ब्रह्म” इत्यादिब्रह्मशब्दोऽलौकिकस्य हरेरेव प्रतिपादको न जीवस्येति युक्तं तस्य तेन गुणपूर्णत्वाभिधानमित्यभिप्रायः सूत्रकारस्येति भावः।
॥ जन्मादिहेतुत्वस्य चतुर्मुखादिष्वतिव्याप्तिमाशय तत्परिहारः॥
ननु कथं जगत्सृष्ट्यादिकारणत्वं हरेरेव स्यात्? यावता “हिरण्यगर्भः समवर्तताग्रे”, “एको रुद्रो न द्वितीयाय तस्थे”, “इमान् लोकानीशत ईशनीभिः”, “ज्ञात्वा शिवं शान्तिमत्यन्तमेति” इत्यादिश्रुतिषु हिरण्यगर्भादीनां तत् प्रतीयत इत्यत आह सृष्टिरिति। आसु श्रुतिषु परेणोदाहृतासु हिरण्यगर्भ इत्याद्यास्वपि विश्वस्य सृष्ट्यादयो हरेरेवोक्ताः, नतु ब्रह्मरुद्रादिभ्य इति न लक्षणस्यातिव्याप्तिरिति। तत् कथमित्यत आह यं नामानीति।
यं नामानि विशन्त्यद्धा यो देवानामिति ह्यपि।
श्रुतेर्नामानि सर्वाणि विष्णोरेव यतस्ततः॥८२॥
अनेन “नामानि सर्वाणि यमाविशन्ति” इति श्रुतिमुपादत्ते। अद्धेत्याङोऽर्थकथनम्। “यो देवानां नामधा एक एव” इत्यपि प्रसिद्धश्रुतेर्नामानि सर्वाणि हिरण्यगर्भ इत्यादीनि विष्णोरेव यतस्ततो हिरण्यगर्भ इत्यादिषु श्रुतिषु विश्वस्य सृष्ट्यादयो हरेरेवोक्ता इति पूर्वेण सम्बन्धः।
॥ विष्ण्वन्यस्य परममुख्यया वृत्त्या शब्दप्रतिपाद्यत्वाभावः॥
ननु यथा हिरण्यगर्भादिशब्दान् विष्णुविषयान् व्याख्याय “हिरण्यगर्भः” इत्यादिश्रुतयो विष्णौ योज्यन्ते, तथा विष्ण्वादिशब्दान् हिरण्यगर्भादौ व्याख्याय भाष्योदाहृताः श्रुतयोऽन्यविषयतया कुतो न योज्यन्त इत्यत आह अत इति।
अतो न मुख्यतो नाम तदन्यस्य हि कस्यचित्।
अतो “नामानि विश्र्वाभि न सन्ति लोके”, “यो देवानां नामधा एक एव” इति प्रतिषेधात् परमेश्वरादन्यस्य नामैव नास्ति। दूरे विष्ण्वादिनामेत्यर्थः। नामाभावे व्यवहारविलोपादि प्रसज्यत इत्यत उक्तम् मुख्यत इति।
॥ परब्रह्मणि लक्षणस्य असम्भवमाशय तत्परिहारः॥
ननु तथाऽपि विष्णावसम्भवीदं लक्षणम्। “जनितोत विष्णोः” इत्यादौ तस्य जन्मादिदोषश्रवणात्। नहि जन्मादिदोषवतोऽस्मदादेरिव जगज्जन्मादिकारणत्वं सम्भवतीत्यत आह गुणा इति।
गुणाः श्रुता इति ह्यस्मान्न दोषोऽर्थः श्रुतेर्भवेत्।
“गुणाः श्रुताः सुविरुद्धाश्च देवे सन्त्यश्रुता अपि नैवात्र शङ्का।
चिन्त्या अचिन्त्याश्च तथैव दोषाः श्रुताश्च नाज्ञैर्हि तथा प्रतीताः”
इत्यस्माद् वाक्याद् विष्णोर्जन्मादिदोषो “जनितोत विष्णोः” इत्यादिश्रुतेरर्थो न भवेत्, हि यस्मात् तस्मान्नासम्भवीदं लक्षणम्।
इदमुक्तं भवति वाक्यार्थावगमे हि व्याख्यानं मुख्यं कारणम्। यथाऽऽहुः “व्याख्यानतो विशेषप्रतिपत्तिः” इति। तत्रापि यदीयं व्याख्येयं तदीयमेव चेद् व्याख्यानं तदा सुतरां ततोऽर्थावगतिः। तत्र “गुणाः श्रुताः” इति श्रुतिरेव सर्वाः श्रुतीर्व्याख्याति। सर्वाः श्रुतयो विष्णोरनन्तानलौकिकान् गुणानेव वदन्ति। न कुत्रापि दोषान्। दोषवादप्रतीतिस्तु शब्दशक्तितात्पर्यापरिज्ञाननिमित्तैवेति। एवं श्रुत्यैव सर्वासु श्रुतिषु व्याख्यातासु कथं तद्विरुद्धदोषपरतया व्याख्यानं युज्यते? तस्माद् विष्णुरिति यजमानस्य यज्ञस्य वा नाम। तौ सोमाद् भवत इति “सोमो जनितोत विष्णोः” इत्युच्यत इत्यादि व्याख्येयमिति।
॥ वेदानां परमेश्वरदूषणे तात्पर्याभावः॥
युक्त्यन्तरमाह प्रीत्येति।
प्रीत्या मोक्षपरत्वाच्च तात्पर्यं नैव दूषणे॥८४॥
वेदो हि जीवानां मोक्षमुद्दिश्य प्रवृत्तः, “तेषां दुःखप्रहाणाय श्रुतिरेषा प्रवर्तते” इति श्रुतेः। स च भगवत्प्रीत्यैकसाध्यः, “यस्य प्रसादात् परमार्तिरूपादस्मात् संसारान्मुच्यते नापरेण” इति श्रुतेः। अतो भगवत्प्रीत्युत्पादनद्वारा मोक्षं साधयता वेदेन तदेव जीवान् प्रति बोधनीयम्, यद्बोधेन जीवेषु भगवत्प्रीतिर्भवति। तथाच कथं परमेश्वरदूषणे तात्पर्यं स्यात्? दूषणज्ञानस्य प्रीतिसाधनत्वाभावात्। नहि लोके स्वदोषज्ञातरि प्रीतिर्दृष्टेति।
॥ परमेश्वरगुणाभिधान एव वेदानां महातात्पर्यम्॥
भगवत्प्रीतिद्वारा मोक्षं साधयतो वेदस्य तद्दूषणे तात्पर्यं न युक्तं चेत्, क्व तद् युक्तमित्यत आह सर्वेषामिति।
सर्वेषामपि वाक्यानां महातात्पर्यमत्र हि।
प्रकृतदोषविरुद्धत्वेन, “गुणाः श्रुताः” इति वाक्येन वा बुद्धिसन्निधापिता गुणा अत्रेति परामृश्यन्ते। हिशब्देन तज्ज्ञानस्येश्वरप्रीतिहेतुत्वं सूचयति।
॥ वेदानां परमेश्वरदोषप्रतिपादकत्वे प्रामाण्याभावप्रसङ्गः॥
ननु प्रयोजनमनुसृत्य वेदस्य प्रतीतविषयपरित्यागेनाप्रतीतविषयान्तराङ्गीकारोऽयमयुक्तः। तथात्वे पुरुषार्थविरोधिनो दुर्गन्धादिग्राहकस्य घ्राणादेस्तदविषयत्वप्रसङ्गात्। सुगन्धादिविषयत्वप्रसङ्गाच्चेत्यत आह तद्विरोध इति।
तद्धिरोधे न मानत्वं फलं मुक्तिर्हि वाक्यतः॥८४॥
विषमोऽयमुपन्यासः। प्रत्यक्षानुमाने हि प्रयोजनोद्देशेन न प्रवृत्ते। किन्तु स्वहेतूपनिपातमात्रादेवार्थं बोधयतः। वाक्यं तु श्रोतृपुरुषार्थोद्देशेनैव प्रवृत्तं तदनुगुणमेव विषयं प्रतिपादयेत्। उद्दिष्टपुरुषार्थविरोधिनि तु विषये प्रवर्तमानं कथं प्रमाणं स्यात्? यथा स्वर्गोद्देशेनाग्न्हिोत्रं विधाय “को हि तद् वेद यद्यमुष्मिँल्लोकेऽस्ति वा नवा” इति स्वर्गे संशयं कुर्वद् वाक्यम्। प्रकृते च वाक्यतः सर्वेभ्यो वेदवाक्येभ्यः साध्यं फलं जीवस्य संसारान्मुक्तिरेव श्रुत्यादिप्रसिद्धा। परमेश्वरदोषप्रतिपादनस्य मोक्षविरोधे न वेदवाक्यानां तत्र प्रामाण्यं युज्यत इति।
ननु याथार्थ्यं प्रामाण्यम्, न फलवत्त्वम्। सत्यम्। तस्यैव याथार्थ्यस्य विषयविशेषावधारणोपायत्वेन फलस्यानुसरणात्। फलाविरोधिनि विषये वाक्यानां याथार्थ्यस्य निश्चितत्वात्। वक्ष्यते चैतत् प्रयोजनाधिकरणे। (६०४)
नन्वस्तु पौरुषेयाणां वाक्यानामियं व्यवस्था। पुरुषो हि परप्रयोजनेन प्रयुक्तो वाक्यमुच्चारयन् तदीयहिताहितप्राप्तिपरिहारानुगुणार्थमेव वदेत्। तद्विरुद्धं तु वदन्ननवधेयवचनः स्यात्। अपौरुषेयं तु स्वभावादेवार्थं प्रतिपादयति। प्रत्यक्षादिवदेव। तत्र बाधकप्रत्ययादेव विषयप्रच्यावनं युक्तम्। न प्रयोजनवैगुण्येनेति। मैवम्। प्रयोजनानुद्देशिनोऽनुपादेयत्वप्रसङ्गात्। यथा पुरुषाभावेऽप्यर्थं प्रतिपादयति, तथा प्रयोजनोद्देशोऽपि कथं न स्यात्?
किञ्च न मोक्षोद्देशेन वेदप्रवृत्तिरानुमानिकी। किन्तु स्वयमेव वेदेनोच्यते। तथाच “अग्न्निा सिञ्चेत्” इतिवद् योग्यताविरहादप्रामाण्यमपरिहार्यम्। सिद्धान्तविशेषं तूत्तरत्र वक्ष्यामः। (६०५, १२३९)
॥ वेदविरुद्धार्थप्रतिपादकानां पुराणानामप्रामाण्योपपादनम्॥
ननु मा भूत् श्रुतिबलेनातिव्याप्तिरसम्भवश्च लक्षणस्य। शैवादिपुराणैस्तु भविष्यति। तेष्वन्येषां जगत्कारणत्वस्य विष्णोरुपसर्जनत्वस्य चाभिधानात्। नच तेषामपि श्रुतिवदन्यार्थत्वम्, तात्पर्यलिङ्गविरोधादिति चेत्, न। तेषां श्रुतिविरुद्धार्थे प्रामाण्यानुपपत्तेः। यथाऽह जैमिनिः “विरोधे त्वनपेक्षं स्यात्” इति। पौरुषेयतया शङ्कितदोषस्यापौरुषेयवाक्यविरोधेऽप्रामाण्यस्य न्याय्यत्वात्। रुद्रादीनां जगज्जन्मादिकारणत्वं विष्णोरुपसर्जनत्वं चानेकश्रुतिविरुद्धम्। ताश्च तत्रतत्रोदाहरिष्याम इत्याशयवानाह न पुराणेति।
न पुराणादिमानत्वं विरुद्धार्थे श्रुतेर्भवेत्।
दर्शनान्तरमूलत्वान्मोहार्थं चाऽज्ञया हरेः।
ननु शैवपुराणादीन्यपि श्रुतिमूलानि। तत् कथं श्रुतिविरोधेनाप्रमाणानीत्यत आह दर्शनान्तरेति। पुराणादीनां न श्रुतिमूलत्वमिति शेषः। तथाचोक्तं मोक्षधर्मे “शैवान् पाशुपताच्चक्रे” इति। तथाऽपि पाशुपतादीनां श्रुतिमूलत्वे पुराणादीनामपि तत् स्यादित्यत आह मोहार्थमिति। दर्शनान्तराणि कृतानीति शेषः। तथाच विप्रलम्भमूलत्वमुक्तं भवति। निर्निमित्तं प्राणिनां मोहमुत्पादयन्तः प्रत्यवायिनः प्रसज्येरन्। नच परव्यामोहनेन किमपि महत् प्रयोजनमस्ति। यदाशया प्रत्यवायमपि न गणयेयुः। अतो नेदमुचितमित्यत उक्तम् हरेराज्ञयेति। हर्याज्ञानुष्ठानान्न प्रत्यवायोऽस्ति किन्तु महाप्रयोजनावाप्तिश्चेति सुप्रसिद्धम्। नच हरेः प्रत्यवायः प्रयोजनापेक्षा वा, ईश्वरत्वादिति भावः। तदुक्तम्
“कुत्सितानि च मिश्राणि रुद्रो विष्णुप्रचोदितः।
चकार शास्त्राणि विभुर्ऋषयस्तत्प्रचोदिताः।
दधीच्याद्या पुराणानि तच्छास्त्रसमयेन तु” इति।
॥ रुद्रादीनां जन्मादिकारणत्वे बाधकसद्भावात् विष्णोरेव तल्लक्षणमित्युपपादनम्॥
किञ्च रुद्रादीनां जगत्कारणत्वे विष्ण्वाद्यशेषनामवत्त्वं स्यात्। अन्यथा विष्ण्वादीनां जगत्कारणत्वाद्यभिदधतां वाक्यानां विरोधपरिहारोपायाभावेन निर्णयानुपपत्तेः। नच तेषां सर्वनामताऽस्ति, तत्र प्रमाणाभावात्। अतो न जगत्कारणत्वमपि तेषामित्याह न सर्वनामतेति।
न सर्वनामताऽन्येषां श्रुतावुक्ता हि कुत्रचित्॥८५॥
ननु पद्मपुराणादौ विष्णुनामानि शिवे प्रतीयन्त इति। मैवम्। “यो देवानाम्” इति श्रुतिविरुद्धस्य पुराणादेरनादरणादित्यभिप्रायेण श्रुतावित्युक्तम्।
अपिच जगत्कारणेनाज्ञानादिदोषरहितेन भवितव्यम्। दोषिणोऽस्मदादिवज्जगत्कारणत्वानुपपत्तेः। निर्दोषत्वं च भगवतो हरेरेव नान्येषाम्। अतः स एव जगज्जन्मादिकर्ता न रुद्रादिरित्याह अदोषेति।
अदोषवचनाच्चैव नियमेन हरेः श्रुतौ।
अज्ञानं पारतन्त्र्यं च प्रलयेऽभाव एव च॥८६॥
अशक्तिश्र्चोदिताऽन्येषां सर्वेषामपि च श्रुतौ।
जन्माद्यस्येति तेनैतद् विष्णोरेव स्वलक्षणम्॥८७॥
दोषवचनाभावात्, अदोषत्ववचनाच्चेत्यर्थः। एवशब्दो हरेरेवेति सम्बद्ध्यते। तदुपपादयति अज्ञानमिति। अभाव एव। नत्वनभिव्यक्तिमात्रमिति भावः। अपिरभिव्याप्तौ। चशब्दो हेतौ। तस्माद् हरेरेवेति युक्तमिति। श्रुतीश्च पाशुपताधिकरणादावुदाहरिष्यति। एवं सौत्रस्य विष्णुलक्षणस्य अव्याप्तिप्रसक्त्यभावादतिव्याप्तिमसम्भवं च परिहृत्योपसंहरति जन्मादीति। तेनोक्तप्रकारेण जन्माद्यस्येत्युक्तं जगज्जन्मादिकारणत्वं विष्णोः सम्भवति नान्येषाम्। अतोऽसम्भवाद्यभावाद् विष्णोर्लक्षणं युक्तमिति योज्यम्।
॥ जन्मादिकारणत्वस्य मायावाद्युक्ततटस्थलक्षणत्वं न सूत्रकृदभिमतमित्युपपादनम्॥
एवं स्वमतेन सूत्रं व्याख्याय तत्परिशुद्धये मायावादिनां मते लक्षणसूत्रारम्भ एवानुपपन्न इति वक्तुं यत् परैरभिहितम् “जगज्जन्मादिकारणत्वं न लक्ष्यब्रह्मणः स्वरूपान्तर्गतं लक्षणम्, किन्तु तटस्थमेव। त्रैविध्यमत्र सम्भवति। मायाविशिष्टं ब्रह्म कारणमिति वा, मायाशक्तिमत् कारणमिति वा, जगत्कारणं तु मायैव तदाश्रयतया ब्रह्म कारणमिति वेति। सर्वथाऽपि जगत्कारणत्वं बाह्यमेव। न साक्षात् स्वरूपान्तर्गतम्” इति। तदेतदनुपपन्नमिति भावेनोक्तम् स्वलक्षणमिति। स्वरूपान्तर्गतमेवेदं ब्रह्मणो जगज्जन्मादिकारणत्वम्, न मायावाद्युक्तरीत्या तटस्थमित्यर्थः। तत् कुत इत्यत आह अस्येति।
अस्योद्भवादिहेतुत्वं साक्षादेव स्वलक्षणम्।
कृष्णध्यानच्छलेनैव स्वयं भागवतेऽब्रवीत्॥८८॥
अस्य सर्वस्यापि विश्वस्योद्भवादिहेतुत्वं ब्रह्मणः स्वलक्षणमेवेति सूत्रकारो भागवते साक्षादेव स्पष्टमब्रवीत्
“एकं परं ज्योतिरनन्यमद्वयं स्वसंस्थया नित्यनिरस्तकल्मषम्।
ब्रह्माख्यमस्योद्भवनादिहेतुभिः स्वलक्षणैर्लक्षितभावनिर्वृतिम्” इति
तथाच सूत्रकाराभिप्रायानवबोधनिबन्धमेव परेषां तटस्थलक्षणव्याख्यानमिति।
ननु नैवं सूत्रकारोऽब्रवीत्। किन्तु परप्रतीत्यनुवादोऽयम्
“ब्राह्मे मुहूर्त उत्थाय वार्युपस्पृश्य माधवः।
दध्यौ प्रसन्नकरण आत्मानं तमसः परम्”
इति पूर्ववाक्ये कृष्णानुष्ठितध्यानस्य प्रकृतत्वादित्यत उक्तम् कृष्णेति। कृष्णध्यानानुवादमिषेण स्वयमेवाब्रवीदिति।
अयमाशयः परकृतानुवादो हि पुराणकर्तुर्द्वेधा सम्भवति। निराकरणार्थं वा, यथा “यावत् स्याद् गुणवैषम्यम्” इत्यादि। एवं शिष्टैरनुष्ठितत्वादन्यैरप्यनुष्ठेयमिति विधानार्थं वा, यथा “त्रित्वे हुत्वाऽथ पञ्चत्वम्” इत्यादि। तत्राऽद्यः पक्षः प्रकृते न सम्भवति, अनिराकरणात्। साक्षाद् भगवदवतारकृष्णस्य चेत्, प्रतिपत्तिर्निराकरणमर्हति, कुतस्तर्हि व्यासप्रतिपत्तौ समाश्र्वासः? ध्यानमेवेदं न ज्ञानमिति चेत्, तत् किं ज्ञानविपरीतं ध्यानमिति नियमः? तथासति ध्यानार्थिनः श्रवणमननापेक्षा न स्यात्। नच तटस्थं लक्षणं स्वरूपतया ध्यातव्यमिति क्वचिद् विधिर्वा प्रयोजनं वा श्रूयते। तस्माद् द्वितीयः पक्षः परिशिष्यते। तथाच कथं न सूत्रकारस्येदं मतम्? अन्यथा श्वेतकेतूद्दालकाख्यायिकया प्रतिपादितत्वादद्वैतमपि न श्रुत्यभिप्रायः स्यात्। “तद्धैतत् पश्यन् ऋषिर्वामदेवः प्रतिपेदेऽहं ब्रह्मास्मि” इत्यपि परोपासनानुवादो न स्वार्थे तात्पर्यवान् स्यात्, “अथ योऽन्यां देवतामुपास्ते” इत्युपासनाप्रकरणत्वात्। तथाच बहुविप्लवः स्यात्। तस्मात् सूत्रकारस्यैवायमभिप्रायो यज्जगज्जन्मादिकारणत्वं ब्रह्मणः स्वरूपान्तर्गतमेव लक्षणमिति। तथाच विस्पष्टतदीयवाक्यान्तरबलादस्यापि सूत्रस्य स्वरूपलक्षणपरत्वमेवेति।
॥ लक्षणसूत्रस्य जीवैक्यनिराकरणपरत्वात् मायामते तदारम्भ एवानुपपन्न इत्युपपादनम्॥
यत एवं जगज्जन्मादिकारणत्वं स्वलक्षणमत्र सूत्रे ब्रह्मणोऽभिधीयते, ततो न परमतेऽस्य सूत्रस्य आरम्भ एवोपपद्यत इत्याह अत इति।
अतो जीवैक्यमपि स निराचक्रे जगद्गुरुः।
लक्षणं हि सजातीयविजातीयव्यवच्छेदार्थं भवति। यथाऽऽह “समानासमानजातीयव्यवच्छेदो वा लक्षणार्थः” इति। तथाचानेन लक्षणेन सजातीयाज्जीवाद् विजातीयाज्जडाच्च ब्रह्म व्यावर्तितं सूत्रकारेण। जीवैक्यनिराकरणसूत्रस्याऽरम्भः कथं जीवैक्यवादिनां स्यात्? स्याद् यदीदं कथञ्चित् तटस्थलक्षणं स्यात्। स्वरूपलक्षणमिति चोपपादितम्।
॥ जीवस्य लक्षणव्यावर्त्यत्वप्रतिपादनम्॥
स्यादयमद्वैतिनामनुपपन्नो लक्षणारम्भो यदीदं जीवव्यावृत्त्यर्थं लक्षणमुक्तं स्यात्। जडमात्रव्यावृत्त्यर्थं तु लक्षणे व्याख्यायमाने कथं जीवैक्यवादिनां लक्षणसूत्रारम्भोऽनुपपन्न इत्यत आह नहीति।
नहि जन्मादिहेतुत्वं जीवस्य जगतो भवेत्॥८९॥
यत्र हि लक्षणं नास्ति तत् सर्वं तद्व्यावर्त्यमङ्गीकरणीयम्। अन्यथा लक्षणस्याव्यप्तत्वप्रसङ्गात्। नचेदं लक्षणं जीवस्यास्ति। तत् कथमसावनेन न व्यावर्त्यत इति।
किञ्चानेन लक्षणेन यदि जीवो न व्यावर्त्यते, किन्तु सोऽपि लक्ष्यान्तर्गतः, तथासति लक्षणस्य जीवेऽतिव्याप्तिमाशय “इतरव्यपदेशाद्धिताकरणादिदोषप्रसक्तिः” इति सूत्रकारीयं तन्निराकरणमसङ्गतं स्यात्। नहि लक्ष्य एवातिव्याप्तिर्लक्षणस्य केनापि शयते। कथञ्चिच्छङ्कायां वा तस्यापि लक्ष्यत्वाङ्गीकारं परित्यज्य तत्र न लक्षणनिराकरणं क्रियत इत्याशयवानाह हिताक्रियेति।
हिताक्रियादिदोषं च वक्ष्यत्येव स्वयं प्रभुः।
यद्यपि परेणापि जीवस्य लक्षणव्यावर्त्यत्वमङ्गीकृतमेव। यथाऽह “सर्वज्ञं सर्वशक्तिं विहाय अन्यतः परपरिकल्पितात् प्रधानादेरचेतनात्, चेतनादपि परिच्छिन्नज्ञानक्रियाशक्तेः संसारिणो हिरण्यगर्भादुत्पत्त्यादि न सम्भावयितुमपि शक्यते” इति। तथाऽपि न्यायेनोपपादयितुमिदमुक्तमिति।
॥ लक्षणसूत्रेण ब्रह्मणो नैर्गुण्यस्य निराकृतत्वादपि नैर्गुण्यवादिनां तदारम्भ अनुपपन्नः॥
इतोऽपि मायावादिनां न ब्रह्मलक्षणसूत्रारम्भः सम्भवतीत्याह निर्गुणत्वं चेति।
निगुर्णत्वं च तेनैव निषिद्धं प्रभुणा स्वयम्॥९०॥
लक्षणवाक्यं हि साक्षाल्लक्ष्यस्यासाधारणधर्मसंसर्गं प्रतिपादयदर्थादितरव्यावृत्तिं प्रतिपादयति। ततोऽनेनापि लक्षणवाक्येन ब्रह्मणो जगज्जन्मादिकारणत्वेन तदविनाभूतैः सर्वज्ञत्वादिभिश्च संसर्गः प्रतिपादनीयः। तथाच निर्विशेषत्वं ब्रह्मणोऽनेन सूत्रेण निषिद्धम्। निर्विशेषत्ववादिनां च निर्विशेषत्वं निषेधतः सूत्रस्याऽरम्भः कथमुपपद्यत इति।
॥ मायावादिना जन्मादिहेतुत्वस्य तटस्थलक्षणत्वप्रतिपादनम्, लक्षणावृत्त्या सूत्रार्थकथनं च॥
स्यादियं जीवब्रह्मणोरेकत्वं ब्रह्मणश्च निर्गुणत्वमङ्गीकुर्वतां लक्षणसूत्रारम्भानुपपत्तिः, यद्यनेन सूत्रेण जगज्जन्मादिकारणत्वं ब्रह्मणः स्वलक्षणमुच्यते। नचैवं किन्तु तटस्थमेव। नहि तथाविधं जगज्जन्मादिकारणत्वं जीवब्रह्मणोरेकत्वं वा ब्रह्मणो निर्गुणत्वं वा विरुणद्धि।
ननु स्वलक्षणत्वे प्रमाणमुक्तम्। मैवम्। स्वस्य लक्षणानि स्वलक्षणानीति वा, सु सम्यक् स्वरूपान्तर्गत्या न लक्षणानीति वा तदर्थोपपत्तेः। तर्हि यतोऽस्य जन्मादि सा माया तदाश्रयो ब्रह्मेति निर्देशः स्यात्। नतु जन्माद्यस्य यतस्तद् ब्रह्मेति। मैवम्। यत्र घोषः सा गङ्गेतिवल्लक्षणया प्रयोगोपपत्तेः।
॥ प्रपञ्चस्य ब्रह्मविवर्तत्वाङ्गीकारात् न नैर्गुण्यैक्ययोरनुपपत्तिः॥
ननु तटस्थेनापि जगत्कारणत्वेन ब्रह्मणो जीवैक्यं निर्गुणत्वं च विरुद्ध्यते। काकनिलयनत्वं हि परेण तटस्थलक्षणमुदाहृतम्। तस्य लक्ष्यान्तर्भावे काकाधिकरणत्वमपि गृहशब्दार्थः स्यात्। ततश्च काकविगमे गृहैकदेशभङ्गबुद्धिः स्यादिति। तत्र काकाधिकरणत्वं तदनधिकरणेभ्यो गृहं व्यावर्तयति नवा? नेति पक्षेऽनुभवविरोधः, तदभिधानवैयर्थ्यं च। आद्ये ब्रह्मलक्षणमपि कथं न जीवव्यावृत्तिं करोति? कथञ्च तत्सम्बन्धेन सगुणं न भवतीति।
मैवम्। यो हि कार्यकारणसङ्घातादविविक्तं कर्तृत्वभोक्तृत्वदोषसंसर्गिणमात्मानं मत्वा मृषैव क्लिश्यति स जीवो व्याव्यर्त्यत एवानेन लक्षणेन। तत्र यश्चैतन्यधातुः स ब्रह्मणो न भिद्यत इत्यभ्युपगमे विरोधाभावात्। नच सत्यस्य प्रपञ्चस्य कारणभूतायाः सत्याया मायाया आश्रयो ब्रह्मेति सूत्रार्थो येन ब्रह्मणः सविशेषत्वं स्यात्। किन्तु यदवष्टम्भो विश्र्वो विवर्तः प्रपञ्चस्तद् ब्रह्मेति सूत्रार्थः। सतिचैवं सूत्रार्थे कथं जीवब्रह्मणोरेकत्वं ब्रह्मणो निर्गुणत्वं च विरुद्ध्यत इति।
॥ लक्षणस्य स्वरूपान्तर्गतत्वे बाधकाभावात्, जघन्यवृत्त्या सूत्रार्थकथनमयुक्तमित्युपपादनम्॥
अत्रोच्यते आस्तां तावदेषा प्रपञ्चविवर्ततादिवार्ता। प्रमाणाभावात्। प्रकृत्यधिकरणे निराकरिष्यमाणत्वाच्च। (४०६) तटस्थेन जगज्जन्मादिकारणत्वेनात्र सूत्रे लक्षणया ब्रह्म प्रतिपाद्यत इति कुतोऽङ्गीकरणीयम्? मुख्यार्थासम्भवे हि लक्षणाश्रयणं दृष्टम्। न तावद् ब्रह्मणो जगज्जन्मादिकारणत्वस्य बाधकं प्रत्यक्षम्, तदगोचरत्वात्। नाप्यनुमानम्, श्रुतिबाधितत्वात्। नाप्यागमः, तस्याक्लिष्टकारित्वाद्यर्थतया सावकाशत्वात्।
॥ जीवब्रह्मैक्यस्याप्रमाणिकत्वात् न तदुपपत्तये तटस्थलक्षणव्याख्यानं युक्तम्॥
नन्वर्थापत्त्येदमवसीयते। जीवब्रह्मणोरेकत्वं तावदावश्यकम्। नच जगज्जन्मादिकारणत्वस्य स्वलक्षणत्वे तत् सम्भवति। अतोऽन्यथानुपपत्त्या मायागतमेवेदं लक्षणम्। जन्माद्यस्य यतस्तद् ब्रह्मेति लक्षणयोच्यत इति कल्प्यत इति। तत्राऽह भेदेनैवेति।
भेदेनैव हि मुख्यार्थसम्भवे लक्षणा कुतः।
यदि जीवब्रह्मणोरेकत्वपरिरक्षणाय यथाश्रुतं सूत्रार्थं परित्यज्य लक्षणाऽऽश्रीयते, तर्हि जीवब्रह्मणोर्भेदेनैवाङ्गीकृतेन सूत्रस्य मुख्यार्थसम्भवे लक्षणा कस्मादाश्रयणीया?
नन्वभेदमुपादाय सूत्रे लक्षणा वाऽऽश्रयणीया, भेदमुपादाय मुख्यवृत्तिर्वेति सन्दिह्यते। वयं तु ब्रूमः द्वितीय एव पक्षः श्रेयानिति। अप्रामाणिकत्वाज्जीवब्रह्मणोरेकत्वस्य। नह्यप्रामाणिकपरिरक्षणाय वाक्यानां जघन्यवृत्तिराश्रीयमाणा क्वचिदुपलब्धेति। तदिदमुक्तम् भेदेनैवेति।
॥ तत्त्वमसिवाक्यस्य जीवब्रह्मैक्यप्रतिपादकत्वप्रत्याख्यानम्॥
ननु कथं जीवब्रह्मैक्यमप्रामाणिकम्? “तत् त्वमसि” इत्यादिश्रुतिसिद्धत्वादिति चेत्, उपपत्तिपराहतत्वात्। तथाहि तच्छब्दस्य मुख्यार्थो यः “सदेव सौम्य” इत्यादिना प्रकृतः प्रेक्षापूर्वं तेजोबन्नानां स्रष्टा सर्वासां प्रजानां मूलमायतनं प्रतिष्ठा च सकालावद्यगन्धविधुरोऽपरिच्छिन्नगुणाकरः परमात्मा, यश्च त्वम्पदमुख्यार्थः प्रत्यक्षादिसिद्धोऽल्पशक्तिः पराधीनो दोषकलुषितोऽवच्छिन्नज्ञानादिगुणः, तावुपादायानेन वाक्येनैक्यमुच्यते, उत विरुद्धभागत्यागेन लक्षणया? नाऽद्यः, परस्परविरोधेन योग्यताविरहे जरद्गवादिवाक्यवदाभासत्वप्रसङ्गात्। द्वितीये दोषमाह भेदेनैवेति। सिंहो देवदत्त इत्यादिवत् सामानाधिकरण्यमात्रं गौणमुपादाय जीवब्रह्मणोर्भेदेनैव अङ्गीकृतेन पदद्वयस्य मुख्यार्थसम्भवे जहदजहल्लक्षणा कुत आश्रयणीयेति।
ननु किं सामानाधिकरण्यं मुख्यमुपादाय तत्त्वम्पदयोर्लाक्षणिकत्वं व्याख्येयम्। किंवा सामानाधिकरण्यं गौणं गृहीत्वा तत्त्वम्पदयोर्मुख्यार्थता व्याख्यातव्येति सन्देहे न विनिगमनायां हेतुरस्ति। न नास्ति। “त्यजेदेकं कुलस्यर्थे” इति न्यायस्य विद्यमानत्वात्। तात्पर्यलिङ्गानां तत्रतत्र भेद एवाऽनुगुण्यस्य व्युत्पादितत्वात्। तदिदमुक्तम् भेदेनैवेति।
॥ जीवब्रह्मणोर्गुणानां नित्यत्वेन तत्परित्यागायोगादैक्यासम्भवः॥
किञ्च विरोध्याकारपरित्यागेन स्वरूपमात्रलक्षणया तत्त्वमसिवाक्यं जीवब्रह्मणोरेकत्वं प्रतिपादयतीत्यत्र विरोध्याकारपरित्यागो नाम न तावदविवक्षामात्रमित्युक्तं प्राक्। (११६) अथ सोऽयं देवदत्त इतिवद् विरोध्याकारस्यानित्यत्वम्। तत्राऽह कथमिति।
कथं नित्यगुणस्यास्य स्यादैक्यं गुणहानतः॥९१॥
नित्यगुणत्वं चेश्वरस्य लिङ्गपादे साधयिष्यते। (३१०) अस्येश्वरस्येत्युपलक्षणम्। जीवेऽपि पारतन्त्र्यादिदोषाणां नित्यत्वात्। यथोक्तं पुराणे “अल्पशक्तिरसार्वज्ञ्यम्” इति।
॥ सगुणनिर्गुणब्रह्मणोर्भेदाङ्गीकारे अद्वितीयब्रह्मावस्थानरूपकैवल्याभावप्रसङ्गः॥
ननु विरोध्याकारपरित्यागेन जीवस्य ब्रह्मैक्यमित्यस्यार्थो न विरोध्याकाराविवक्षामात्रेणेति नाप्यनित्यत्वेनेति। किन्तु निर्गुणेन ब्रह्मणा जीवस्यैक्यमित्येवेति चेत्, न। निर्गुणस्यैव निरूपयितुमशक्यत्वात्। तथाहि तन्निर्गुणं किं सगुणादीश्वराद् भिन्नम्, उताभिन्नम्? द्वितीये तस्यापि सगुणत्वप्रसङ्गेन निर्गुणत्वव्याघातः। आद्ये दोषमाह सदैवेति।
सदैव गुणवत्त्वेऽस्य भिन्नं स्यान्निर्गुणं सदा।
यदि निर्गुणं सगुणादत्यन्तभिन्नं तर्ह्यस्य सगुणस्य नित्यं सगुणत्वात् तस्मान्नित्यमेव निर्गुणं भिन्नं प्रसज्येत। तथाच न कदाचिदपि कैवल्यं स्यादिति।
॥ निर्विशेषत्वलक्षणनैर्गुण्यस्य अशक्यप्रतिपादनत्वोपपादनम्॥
ननु स्वभावतो निर्गुणमेवाऽराोपितैर्मिथ्यागुणैः सगुणमिति बालैरभिलिप्यते। आरोपितनीलिम्ना गगनमिव नीलत्वेन। आरोपप्रवाहस्य चानादिनित्यतया सदा सगुणत्वं च नानिष्टम्। तथाच मिथ्याभूतविरोध्याकारपरित्यागेनैक्योपदेशोऽपि नानुपपन्नः। नीरूपं गगनमिति यथा। यथा वा यदिदं रजतं सा शुक्तिरित्येवं परेण स्वाभिसन्धावुद्घाटिते सत्याह नचेति।
नच मिथ्यागुणत्वं स्यादनिर्वाच्यस्य दूषणात्।
मिथ्येत्यसदुच्यते, अनिर्वाच्यं वा? नाऽद्यः, अनङ्गीकारात्। न द्वितीयः, अनिर्वाच्यस्य प्रथमसूत्र एव निराकृतत्वात्। (६५) अतो गुणराहित्यलक्षणं निर्गुणत्वं न सर्वथा शक्यनिरूपणम्। ननु गुणादिपञ्चकस्य निर्गुणत्वं पदार्थविदो मन्यन्ते। मन्यन्ताम्। नहीदानीं निर्गुणवस्तुनिराकरणं प्रस्तुतम्। किन्नाम। अद्वैतिनां न निर्गुणं ब्रह्म निरूपयितुं शक्यमिति। गुणशब्देनात्र धर्ममात्रं प्रकृतम्। तद् गुणादिष्वपि सर्वसम्मतम्। गुणादीनां च सगुणत्वं परमाण्वारम्भनिरासे वक्ष्यते।
॥ श्रुतीनां नैर्गुण्यपरत्वनिराकरणम्॥
ननुच “साक्षी चेता केवलो निर्गुणश्च” इति निर्गुणं ब्रह्म श्रूयते। मैवम्। उक्तानुपपत्तिपराहतत्वेन अर्थान्तरपरत्वात्। अन्यथा साक्षित्वादीनामपि धर्मत्वाद् व्याघातश्च। साक्षाद् द्रष्टा हि साक्षी। यथाऽह पाणिनिः “साक्षाद् द्रष्टरि सञ्ज्ञायाम्” इति।
॥ विना प्रमाणं निर्गुणत्वमभ्युगन्तुर्दूषणम्॥
एवं धर्मराहित्यलक्षणं निगुर्णत्वं निराकृतमप्याग्रहमात्रेण योऽङ्गीकरोति तं प्रति सोल्लुण्ठमाह निगुर्णत्वमिति।
निगुर्णत्वं तदा च स्यादासुरत्वं नचान्यथा॥९२॥
तदा च निगुणे युक्त्या निराकृतेऽपि यदि निर्गुणत्वं परस्मै रुचितं स्यात्, तर्हि गुणशब्दोदितसकलशुभराहित्यलक्षणमासुरत्वमेव स्यात्। अन्यथा निरूपयितुमशक्यत्वस्योक्तत्वात्, तेनैक्यं च मायावादिनामनुमन्यामह इति।
॥ जन्मादिहेतुत्वस्य स्वरूपान्तर्गतत्वे मायावाद्युक्तबाधकोद्धारः॥
एतेन “ब्रह्मणो निर्गुणत्वादस्य लक्षणस्य तटस्थत्वमुक्तम्। नहि नानविधकार्यक्रियावेशात्मत्वं तत्प्रसवशक्त्यात्मकत्वं वा जिज्ञास्यविशुद्धब्रह्मान्तर्गतं भवितुमर्हति” इति, तदपि निरस्तं वेदितव्यम्। निर्गुणत्वस्यैव निरस्तत्वात्।
यच्चोक्तम् “नेदं ब्रह्मणो विशेषणम्, प्रपञ्चजन्मादिकारणत्वस्य प्रपञ्चोपाधित्वेन निरुपाधिकब्रह्मस्वरूपान्तर्गत्वायोगात्” इति। तदुत्तरत्र निराकरिष्यत इति। (९६६, १९८)
॥ मायावादिना लक्षणस्य स्वरूपान्तर्गतत्वपक्षे
लक्ष्यलक्षणयोर्भेदमभेदं भेदाभेदं च निराकृत्य लक्ष्यलक्षणभावाद्यनुपपत्तिकथनम्॥
यदपि “गुणगुणिनोरन्यत्वानन्यत्वाभ्यामनिरूपणात्” इति लक्षणस्य तटस्थत्वादिसिद्धये परेणोक्तं तद् दूषयितुमनुवदति लक्ष्यलक्षणयोरिति।
लक्ष्यलक्षणयोर्भेदोऽभेदो वा यदि वोभयम्।
यदत्र जगज्जन्मादिकारणत्वं मुखतो लक्षणमभिहितम्, सर्वज्ञत्वादिसमस्तगुणवत्त्वं चाभिप्रायप्राप्तमित्युक्तम्, तदुभयमपि लक्षणं लक्ष्याद् ब्रह्मणो भिन्नम्, अभिन्नम्, भिन्नाभिन्नं वा? नाऽद्यः, मेरुमन्दरवल्लक्ष्यलक्षणभावस्य गुणगुणिभावस्य चानुपपत्तेः। सम्बन्धसद्भावान्नेति चेत्, न। तस्यापि सम्बधिभ्यामन्यत्वानन्यत्वाभ्यामनिरूपणात्।
न द्वितीयः, अनेकैरभिन्नस्य ब्रह्मणोऽप्यनेकत्वापत्तेः। तथाच “एकमेव” इति श्रुतिविरोधात्। लक्षणानां वैकत्वमापद्येत। तथाच “यतो वा इमानि” इत्यादिश्रुतेः पुनरुक्तिदोषप्रसङ्गः। लक्ष्यलक्षणभावो गुणगुणिभावश्चाभेदेनोपपद्यते। प्रसिद्धेन ह्यप्रसिद्धं लक्षणीयम्। नच तदेव तदैव प्रसिद्धमप्रसिद्धं चेति युक्तम्। गुणी च गुणवान् भवति। नच स्वेनैव तद्वान् भवति।
न तृतीयः, परस्परविरोधात्। अतोऽशक्यनिरूपणत्वान्नेदं ब्रह्मस्वरूपान्तर्गतं लक्षणम्, किन्तु तटस्थमेव। नच तटस्थेन तेन ब्रह्मणोऽद्वितीयत्वभङ्गः। यद् रजतमित्याभात् सा शुक्तिरितिवत् मिथ्याभूतेनापि प्रपञ्चकारणत्वेनोपलक्षणयोगादिति।
॥ निर्भेदवस्तुनि विशेषानङ्गीकारे परोदीरितविकल्पक्रमेणैव
तत्त्वमस्यादिमहावाक्येष्वनुपपत्तिप्रदर्शनम्॥
एवमनूद्य निराकर्तुमारभते इति पृष्ट इति।
इति पृष्टे तदैक्यस्य गतिरेव न विद्यते॥९३॥
वक्तव्यमिति शेषः। पृष्ट इत्युपलक्षणम्, दूषिते चेत्यपि ग्राह्यम्। दूषणानामत्यन्तासम्बद्धत्वात् पृष्ट इत्येवोक्तम्। किं वक्तव्यमस्ति। तत्र जगज्जन्मादिकारणत्वादीनां धर्माणां भेदाभावेऽपि विशेषस्य सद्भावात् तद्बलेन सर्वमुपदद्यत इति वक्तुम्, निर्भेदवस्तुनि परेण विशेषस्यानङ्गीकृतत्वात्, घटादीनां च मिथ्यात्वेनाङ्गीकृतानामनुदाहरणत्वात् सत्य एव वस्तुन्यसावुपपादनीय इति मन्वान आह तदेति। यद्येवं पृष्ट्वा लक्षणं दूषयसि तदैक्यस्य गतिर्निरूपणप्रकारो न विद्यते।
अयमभिप्रायः द्विविधं हि वाक्यं मायावादिना तत्वावेदकमङ्गीकृतम्। एकं जीवब्रह्मणोरैक्यपरं महावाक्यम्, यथा “तत् त्वमसि” इत्यादि। अपरं तत्स्वरूपपरमवान्तरवाक्यम्, यथा “सत्यं ज्ञानमनन्तं ब्रह्म” इत्यादि। तदुभयमपि सविशेषाभिन्नवस्तुनिष्ठं परेणाङ्गीकार्यम्। गत्यन्तराभावात्। तत्र तावदाद्यस्य गत्यन्तरं नास्ति। कथमिति चेत्, उच्यते तत्त्वमसीत्यादिवाक्यप्रतिपाद्यमैक्यं किं तत्पदलक्षिताच्चैतन्यादभिन्नम्, उत भिन्नम्, अथ भिन्नाभिन्नमिति वाच्यम्। परेणाङ्गीकृतत्वेन प्राधान्यादभेदपक्षं तावदादौ निराकरोति एैक्याभेद इति।
॥ ऐक्यस्य चैतन्यादभेदे शास्त्रवैयर्थ्यादिप्रसङ्गः॥
ऐक्याभेदे न शास्त्रेण ज्ञेयं तत् स्वप्रकाशतः।
ऐक्यस्य चैतन्यस्वरूपाभेदेऽङ्गीक्रियमाणे तदैक्यं तत्त्वमसीत्यादिना शास्त्रेण प्रतिपाद्यं न स्यात्। कुतः? स्वरूपस्य स्वप्रकाशत्वेन नित्यसिद्धत्वात्। तन्मात्रात्वाच्चैक्यस्य। नहि प्रकाशमानमेव शास्त्रप्रतिपाद्यम्। वैयर्थ्यप्रसङ्गात्। किञ्चावेद्यत्वे सत्यपरोक्षव्यवहारयोग्यत्वं स्वप्रकाशत्वं परेणाङ्गीकृतम्। तथाच स्वप्रकाशचैतन्यात्मकं च शास्त्रप्रतिपाद्यं चेति व्याहतम्।
अथ शास्त्रं नैक्यं प्रतिपादयति किन्तु भेदभ्रमं निराकरोति, यथोक्तम् “सिद्धं तु निवर्तकत्वात्” इति। न। ऐक्ये प्रकाशमाने भेदभ्रमस्यैवानवकाशात्। तत्त्वाप्रतिपत्तेर्भ्रान्तिहेतुत्वात्। ऐक्यं न प्रकाशत इति चेत्, न। स्वप्रकाशचैतन्यमात्रत्वविरोधात्। अविद्यावशात् स्वरूपस्याप्यनवभास इति चेत्, न। सर्वथाऽप्यनवभासप्रसङ्गात्। तथाचाधिष्ठानानवभासेऽविद्यारोपस्याप्यनुपपत्तेः। नह्यखण्डे वस्तुन्यंशतोऽविद्यावरणं सम्भवति। असम्भवनीयावभासचतुराऽविद्येति चेत्, तर्हि जडेष्वेव सा कुतो नाङ्गीकार्या? अनुपपत्तेस्तुल्यत्वात्। तथाच “सा न जडेषु वस्तुषु” इत्ययुक्तम्।
न शास्त्रेण ज्ञेयं तदित्युपलक्षणम्, शास्त्रप्रतिपाद्यत्वेऽपि तत्पदेनैव सिद्धत्वात् त्वमसीति व्यर्थमित्यपि द्रष्टव्यम्। तदित्येतावता न भेदभ्रमनिवृत्तिः। अतस्त्वमसीति सार्थकमिति चेत्, न। तत्पदेनैव ऐक्यस्य प्रतिपादितत्वात्, ऐक्यप्रतिपत्तौ च भेदभ्रमस्य निरस्तत्वात्। अन्यथा कदाऽप्यनिवृत्तिप्रसङ्गात्। तत्पदेनैक्यस्याप्रतिपादितत्वे तदुपलक्षितचैतन्यमात्रत्वानुपपत्तिः। ननु कथन्तर्हि सोऽयं देवदत्त इति वाक्यम्? अत्रापि विशेषानङ्गीकारेऽनुपपत्तिरेवेति।
॥ ऐक्यस्य चैतन्याद् भिन्नत्वेऽपसिद्धान्तः, ऐक्यमिथ्यात्वप्रसङ्गश्च॥
द्वितीयं निराकरोति भेद इति।
भेदे मिथ्यात्वतो भेदसत्यत्वं स्याद् बलादपि।
ऐक्यस्य स्वरूपाद् भेदेऽङ्गीक्रियमाणेऽपसिद्धान्तस्तावत्। तत्त्वमस्यादिवाक्यस्याखण्डार्थनिष्ठताया मायावादिनाऽङ्गीकृतत्वात्। मिथ्यात्वप्रसङ्गोऽपरो दोषः। चैतन्यातिरिक्तस्य सर्वस्य मिथ्यात्वाङ्गीकारात्। अन्यथाऽद्वैतेनैव सत्येनाद्वैतव्याघातात्। ऐक्यमिथ्यात्वे किं नश्छिन्नमिनि चेत्, न। मिथ्यात्वतो न शास्त्रेण ज्ञेयं तदित्यनुवर्तनात्। अन्यथा तत्त्वमस्यादिशास्त्रस्य अतत्वावेदकत्वं स्यात्।
किञ्च जीवब्रह्मणोरैक्यस्य मिथ्यात्वतस्तद्भेदसत्यत्वमपि स्यात्। कुतः? बलात्। व्याप्तिबलादित्यर्थः। ननु न कुत्रापि सत्यो भेदोऽस्माभिरभ्युपेयते, तत् कथं व्याप्तिः? मैवम्। आस्तां तावत् परमार्थचिन्ता। ययोर्दूरस्थयोर्वनस्पत्योरैक्यं मिथ्या तयोर्भेदः सत्य इति दृष्टम्। अथवा यस्य स्वरूपेण सतो योऽभावो मिथ्या तस्य तद्विपरीतः सत्यो दृष्टः, यथा ब्रह्मणोऽनृतत्वादेर्मिथ्यात्वे सत्यत्वादिकं सत्यमिति सामान्यव्याप्त्याश्रयणेन प्रसङ्गोपपत्तिः। यथाऽहुः “परस्परविरोधे तु प्रकारान्तरस्थितिः” इति।
॥ ऐक्यस्य चैतन्याद् भेदाभेदेऽनवस्थाप्रसङ्गः॥
तृतीयं निराचष्टे भेदाभेदाविति।
भेदाभेदौ यदि तदा स्यादेव ह्यनवस्थितिः॥९४॥
जीवब्रह्मणोरैक्यस्य स्वरूपाद् भेदाभेदौ यद्यङ्गीक्रियेते, तदा वक्तव्यम् तौ किं चैतन्यादभिन्नौ, उत भिन्नौ, अथ भिन्नाभिन्नाविति। आद्ये चैतन्यस्यपि द्वित्वं तयोर्वैकत्वमित्याद्यापद्येत। द्वितीयतृतीययोर्दोषमाह तदेति। हिशब्देनानवस्थाव्युत्पादनस्य स्पष्टतामाचष्टे। तथाहि स भेदः किं भेदिभ्यां भिन्नः, अभिन्नः, भिन्नाभिन्नो वा? प्रथमे सोऽपि भेदस्तथेत्यनवस्था। द्वितीये शब्दपर्यायत्वादयो दोषाः। तृतीयस्तु तृतीयेऽन्तर्भवति। तत्राप्युक्तविधया अनवस्थैवेति।
ननु भेदस्य भेदान्तरं भेदाभेदयोश्च भेदाभेदान्तरमित्येतवता नानवस्था, उत्पत्तिज्ञप्तिप्रतिबन्धकत्वाभावादिति चेत्, न। विशेषणप्रतीतिमन्तरेण विशिष्टप्रत्ययानुपपत्त्या ज्ञप्तिप्रतिबन्धकत्वात्। तदिदमुक्तम् स्यादेवेति। यद्यपि भेदाभेदाङ्गीकारे विरोधो वक्तुं शक्यते। तथाऽपि स्फुटत्वान्नोक्तः। एवमैक्यस्य स्वरूपाद् भेदपक्षेऽनवस्थाऽपीति।
॥ विशेषमनभ्युपगम्य केवलं स्वनिर्वाहकत्वाङ्गीकारस्य दूषणम्॥
नन्वैक्यं चैतन्याभिन्नमपि स्वनिर्वाहकत्वात् स्वाभाविकप्रकाशेनाप्रकाशितत्वमात्मनोनिर्वहिष्यति। यद्वा स्वरूपेणैक्यस्य भेदाभेदौ स्ताम्। तयोश्च भेदाभेदान्तराभावोऽपि स्वनिर्वाहकत्वाद् व्यवहारोपपत्तिरिति चेत्, न। विशेषानभ्युपगमे स्वनिर्वाहकत्वस्यापि वक्तुमशक्यत्वादित्यभिप्रायेणाऽह स्वनिर्वाहकतेति।
स्वनिर्वाहकता चेत् स्याद् वाह्यं वाहकमित्यपि।
पर्यायो भेदवान् वा स्यादनवस्थोभयत्र च॥९५॥
ऐक्यस्य भेदाभेदयोर्वा स्वनिर्वाहकता यद्यङ्गीकृता स्यात्, तदा पृच्छामः स्वस्य निर्वाहकं हि स्वनिर्वाहकम्, तस्य भावः स्वनिर्वाहकता। स्वस्येति च कर्मणि षष्ठी, “कर्तृकर्मणोः कृति” इति वचनात्। तथाचैकस्यैकस्यामेव निर्वाहक्रियायां कर्मकर्तृत्वलक्षणं निर्वाह्यत्वं निर्वाहकत्वमित्युक्तं भवति। तन्निर्वाह्यत्वं निर्वाहकत्वं च परस्परं धर्मिणा क्रियया चात्यन्ताभिन्नम्, उतात्यन्तभिन्नमिति। आद्ये दोषमाह वाह्यमिति। निर्वाह्यमिति निर्वाहकमिति अपिशब्दान्निर्वाहणमित्यपि शब्दसमूहः पर्यायः प्रसज्येत। एकार्थत्वात्। नच तेषां शब्दानां कश्चित् पर्यायत्वं मन्यते।
द्वितीयमनूद्य दूषयति भेदवानिति। वाशब्दो यद्यर्थे। यदि निर्वाह्यत्वादिरर्थः परस्परं धर्मिणा च भेदवान् स्यात्, तदा तद्भेदद्वयस्य भेदिस्वरूपमात्रत्वे पर्यायत्वादिदोषप्रसङ्गाद् भेदान्तरवदित्यङ्गीकरणीयम्। तथाच परस्परं भेदं धर्मिभेदं वाऽश्रित्योभयत्रानवस्था स्यादिति।
॥ विशेषानङ्गीकारे सत्यज्ञानेत्याद्यवान्तरवाक्यस्याप्यनुपपन्नत्वम्॥
एवं विशेषानभ्युपगमे महावाक्यार्थानुपपत्तिमभिधायावान्तरवाक्येऽपि तामितिदिशति सत्येति।
सत्यज्ञानादिकेऽप्येवम् ………………..।
“सत्यं ज्ञानमनन्तं ब्रह्म” इत्यादिकेऽवान्तरवाक्येऽप्येवं विकल्प्य दूषणमभिधानीयमित्यर्थः। तथाहि सत्यज्ञानादिकं परस्परं ब्रह्मणा चात्यन्ताभिन्नं वा, भिन्नं वा, भिन्नाभिन्नं वा? नाऽद्यः, तथासति स्वप्रकाशब्रह्मात्मकस्य तस्य सत्यज्ञानादिशास्त्राप्रतिपाद्यत्वप्रसङ्गात्। सत्यज्ञानादिपदानां पर्यायत्वापत्त्या सहप्रयोगानुपपत्तिप्रसङ्गाच्च।
न द्वितीयः, अपसिद्धान्तात्, मिथ्यात्वापत्त्या शास्त्रस्यातत्वावेदकत्वप्रसङ्गाच्च। अज्ञानत्वादेः सत्यत्वापत्तेश्च। न तृतीयः, अनवस्थाप्रसङ्गात्। स्वनिर्वाहकत्वस्य चोक्तविधया निर्वक्तुमशक्यत्वादिति।
॥ मायावाद्युक्तव्यवस्थानिरासः॥
ननु सत्यज्ञानादीनां परस्परं ब्रह्मणा चात्यन्तमभेद एव। नच तावता सत्यज्ञानादिपदानां पर्यायत्वम्। वाच्यार्थभेदसद्भावात्। परापरसामान्यवाचिनां सगुणब्रह्मवाचिनां वा तेषां ब्रह्मणि लक्षणया प्रवृत्त्यङ्गीकारात्। नच वाच्यम्, सत्यपदेन लक्षितस्यैव ज्ञानपदेन लक्षणायां वैयर्थ्यम्, अधिकलक्षणायां च नाखण्डार्थतासिद्धिरिति। लक्ष्यार्थभेदाभावेऽप्यारोपितासत्यत्वादिव्यावृत्त्यर्थत्वेन पदान्तराणां सप्रयोजनत्वात्। अत एव न शास्त्रवैयर्थ्यम्। स्वप्रकाशेऽप्यारोपिताकारव्यावृत्त्यर्थत्वेन शास्त्रस्य प्रयोजनवत्त्वादिति चेत्, न। किं ब्रह्मविशेषणत्वेनासत्यत्वादिव्यावृत्तिबोधः प्रयोजनमुच्यते? किंवा स्वतन्त्र एव व्यावृत्तिबोधः? आद्ये दोषमाह न व्यावृत्त्येति।
………………..न व्यावृत्त्या प्रयोजनम्।
व्यावृत्तस्याविशेषत्वे तदखण्डं च खण्डितम्॥९६॥
इत्थम्भूतलक्षणे तृतीया। ब्रह्मविशेषणत्वेनासत्यत्वादिव्यावृत्तिलक्षणं प्रयोजनं सत्यादिपदानां त्वया वक्तुं न शक्यते। कुत इत्यत आह व्यावृत्तस्येति। व्यावृत्ततया प्रतीतस्य ब्रह्मणोऽविशेषत्वे सतीत्यर्थः। अभावविशेषाङ्गीकारे च भावविशेषैः किमपराद्धम्?
द्वितीयं दूषयति न व्यावृत्त्येति। व्यावृत्तेर्व्यावृत्तस्य ब्रह्मणोऽविशेषत्वे सा स्वतन्त्रा व्यावृत्तिः न प्रयोजनम्, अजिज्ञासितत्वात्। मुमुक्षुणा ब्रह्म वा तद्धर्मो वा जिज्ञासितव्यः। तत्र व्यावृत्तिर्न ब्रह्म। तस्य भावरूपत्वात्, एकत्वात्, निरुपाधिकत्वाच्च। ब्रह्मधर्मोऽपि नचेत् कथं जिज्ञास्येत? अजिज्ञासितबोधनं च कथं प्रयोजनं स्यादिति।
किञ्च सत्यादिपदानि ब्रह्मणि किं सत्यत्वादिधर्मानभिदधत्यसत्त्वादिव्यावृत्तिप्रयोजनानि, उतान्यथा वा? नाऽद्यः, अनङ्गीकारादित्याह न व्यावृत्त्येति। व्यावृत्तस्य ब्रह्मणोऽविशेषत्वेऽङ्गीकृते सति, विशेषणाभिधानमुखेन व्यावृत्तिः पदानां प्रयोजनमिति वक्तुं न शक्यत इत्यर्थः।
द्वितीयं दूषयति न व्यावृत्त्येति। व्यावृत्तस्य ब्रह्मणोऽविशेषत्वे सत्यत्वादिधर्माप्रतिपादन इति यावत्। असत्यत्वादिव्यावृत्तिः पदानां प्रयोजनमिति वक्तुं न शक्यते। नहि तीरे नदीत्वमनभिदधतो नदीपदस्यानदीत्वव्यावृत्तिः प्रयोजनं सम्भवति। तदप्यनेनैव निरस्तम्, निर्विशेषे स्वयं प्रकाशमाने विरोध्याकारारोप एवानुपपन्न इति चोक्तम्।
एवं विशेषानङ्गीकारे वाक्यद्वयस्यानुपपत्तिमभिधायोपसंहरति तदिति। तत् तस्मादखण्डं निर्विशेषं वाक्यद्वयप्रतिपाद्यमित्येतन्मतं खण्डितं दूषितं वेदितव्यमित्यर्थः।
॥ ब्रह्मणो निर्विशेषत्वनिराकरणम्॥
स्वक्रियाविरुद्धं च निर्विशेषत्ववचनमित्याह निर्विशेषत्वमिति।
निर्विशेषत्वमेतेन मूकोऽहमितिवद् भवेत्।
यथा मूकोऽहमित्येतत् स्वक्रियाविरुद्धम्, वक्तृत्वाभावो ह्यनेनोच्यते वचनक्रियया च वक्तृत्वमिति। तथा निर्विशेषं ब्रह्मेति स्वक्रियाविरुद्धं भवेत्। कथम्? एतेन निर्विशेषत्वेन विशेषेणाऽपतितेन हेतुना। विशेषाभावो हि निर्विशेषं ब्रह्मेति वाक्येन प्रतिपादयितुमिष्टः। प्रतिपादनक्रियया च विशेषाभावलक्षणो विशेषः प्राप्नोतीति।
अयमपि विशेषो निर्विशेषमित्यनेन निराक्रियत इति कुतः स्वक्रियाविरोध इति चेत्, तर्ह्येतद्वचनकर्तृत्वमपि मूकोऽहमित्यनेन निराक्रियत इति कुतस्तत्रापि स्वक्रियाविरोधः? प्रतीतिविरोध इति चेत्, समः समाधिः। परबोधनोपायाभावाद् विशेषाभाव उपादीयते। नतु ब्रह्मविशेषतयेति चेत्, अत्रापि परबोधनोपायाभावदेवेदं वचनम्, वस्तुतस्त्वसौ मूक एवेत्यस्तु। निर्विशेषमित्यस्य विशेषनिरास एव तात्पर्यम्। न निर्विशेषत्वविशेषविधौ। अतः कथं विरोध इति चेत्, तर्हि मूकोऽहमित्यस्यापि वक्तृत्वनिरासे तात्पर्यम्। नैतद्वचनकर्तृत्व इति कुतस्तत्रापि विरोधः? न तत्र स्ववचनविरोधः। किन्तु स्वक्रियाविरोध इति चेत्, प्रकृतेऽपि किमन्योऽभिहित इत्यास्तां प्रपञ्चः। तदिदमुक्तम् मूकोऽहमितिवदिति।
॥ अनुपपत्तिपरिहारार्थमवश्यं विशेषस्याङ्गीकर्तव्यता॥
यदर्थमयं प्रयत्नस्तदाह अभिन्नेऽपीति।
अभिन्नेऽपि विशेषोऽयं बलादापतति ह्यतः।
अत उक्तप्रकारेण महावाक्यावान्तरवाक्ययोरन्यथानुपपत्तिबलाद् भेदरहितेऽपि ब्रह्मण्ययमनुपपत्तिशान्तिहेतुर्विशेषो नाम शक्तिविशेषोऽङ्गीकरणीयः प्राप्नोति।
इदमुक्तं भवति महावाक्यप्रतिपाद्यमैक्यमवान्तरवाक्यप्रतिपाद्यं च सत्यत्वादिकं ब्रह्मणा परस्परं चाभिन्नमेव। “एकधैवानुद्रष्टव्यम्” इत्याद्येकरसत्वप्रतिपादकश्रुतेः। नचोक्तदोषः। यतो भेदहीनेऽपि वस्तुन्यस्ति कश्चिच्छक्तिविशेषो येन प्रकाशमानमपि न प्रकाशत इत्यादि युज्यते। स च विशेषोऽनयैव अर्थापत्त्याऽवगम्यत इत्येव त्वया वक्तव्यमिति।
॥ विशेषविशेषिणोरभेदस्य, विशेषस्य स्वनिर्वाहकतायाश्चाङ्गीकर्तव्यता॥
नन्वङ्गीकृतेऽपि विशेषे नानुपपत्तिशान्तिः। सोऽपि हि विशेषो यदि वस्तुनो भिन्नः, तर्हि भेदानवस्थादिदोषःस्यात्, अभिन्नत्वे च विशेषतद्वद्भावाननुपपत्तेस्तादवस्थ्यादित आह विशेषेति।
विशेषतद्वतोश्चैव स्वनिर्वाहकता भवेत्॥९७॥
विशेषविशेषिणोश्चाभेद एवाङ्गीकरणीयः। विशेषबलाच्च विशेषतद्वद्भावोऽप्युपपादनीय इति शेषः। तथाऽपि विशेषपरम्परयाऽनवस्था स्यादित्यत आह स्वनिर्वाहकतेति। स एव विशेषो विशेषान्तरमन्तरेण विशेषतद्वद्भावं च घटयति। एकस्यैव निर्वाह्यत्वं निर्वाहकत्वं च तद्बलादेव सिद्ध्यतीत्यङ्गीकरणीयमिति।
॥ निर्भेदे वस्तुनि भेदाभेदाकार्यप्रतीत्यन्यथानुपपत्तिर्विशेषे प्रमाणम्, विशेषलक्षणकथनं च॥
नन्वभिन्ने वस्तुनि भेदकार्यनिर्वाहकत्वं विशेषस्य कुतः प्रमाणतः सिद्धमित्यत आह भेदहीने त्विति।
भेदहीने त्वपर्यायशब्दान्तरनियामकः।
विशेषो नाम कथितः…………….॥९८॥
तुशब्दोऽवधारणे। अपर्यायशब्दान्तरनियामक इत्यशेषभेदकार्यनिर्वाहकत्वोपलक्षणम्।
एतदुक्तं भवति जीवब्रह्मैक्यादीनां “एकधैव” इत्यादिश्रुत्या चैतन्यस्वरूपमात्रत्वं प्रतीयते। चैतन्ये स्वप्रकाशतया सिद्धेऽप्यसिद्धिरपर्यायशब्दवेद्यत्वम्। चैतन्यप्रकाशस्य नाविद्यानिवर्तकत्वमद्वैतज्ञानस्य तन्निवर्तकत्वमित्यर्थक्रियाविशेषः चैतन्यमेकं सत्यत्वादीन्यनैकानीति सङ्ख्यावैलक्षण्यमित्यादिभेदकार्याणि चावगम्यन्ते। एतदुभयान्यथानुपपत्त्या भेदरहितेऽपि चैतन्ये भेदप्रतिनिधिस्तत्कार्यकारी कश्चिदतिशयोऽस्तीति कल्प्यते। गत्यन्तराभावात्। तथाचार्थापत्त्या स्वरूपग्राहिण्या भेदकार्यनिर्वाहक एव चासौ सिद्ध इति किं तत्र प्रमाणान्तरान्वेषणेनेति। अनेनैव विशेषस्य लक्षणं चोक्तं भवति। भेदहीनेऽप्यनुपचरितभेदव्यवहारनिमित्तं विशेष इति।
॥ विश्वसत्यत्ववादिभिः सर्वैरपि विशेषोऽङ्गीकरणीय इत्युपपादनम्॥
एवमद्वैतवादिना विशेषमङ्गीकारयित्वाऽन्यानप्यङ्गीकारयति सोऽस्तीति।
……………….. सोऽस्ति वस्तुष्वशेषतः॥९८॥
न केवलं ब्रह्मणि मायावादिना विशेषोऽङ्गीकरणीयः। किन्नाम। प्रपञ्चसत्यत्ववादिभिरप्यशेषद्रव्येषु स विशेषोऽङ्गीकर्तव्यः।
तथाहि पटस्तच्छौक्ल्यं च तावन्न भिद्येते। अङ्गुलीद्वयवद् भेदेनानुपलम्भात्। अयुतसिद्धत्वादिति चेत्, किमयुतसिद्धत्वम्? अवश्यमाश्रयाश्रयिभावेनावस्थानमिति चेत्, किमेतावता भेदेन न प्रत्येतव्यम्। नापि कुण्डमिव पटोऽधिकरणत्वेन बदराणीव शौक्ल्यमाधेयत्वेन परिस्फुरति। किन्नाम। तदेव तदिति। नचैषा प्रतीतिभ्रान्तिः, बाधकाभावात्। शौक्ल्यपटयोर्भेदावगाहिनी प्रत्यक्षप्रतीतिर्हि बाधिका भवेत्। अनुमानादीनामभेदप्रत्यक्षविरोधेनोत्थानस्यैवासम्भवात्। नच भेदावगाहिनी प्रत्यक्षप्रतीतिरस्तीत्युक्तम्। तेन प्रत्यक्षत एव सिद्धः पटशौक्ल्ययोरभेदः। दृश्यन्ते च भेदकार्याणि पटशौक्ल्यबुद्ध्योरन्यूनानतिरिक्तविषयत्वाभावः, तच्छब्दयोरपर्यायत्वम्, अपर्यायशब्दस्मारकत्वम्, जलाहरणाद्यर्थक्रियाभेदः, पटमानयेत्युक्ते यत्किञ्चिच्छुक्लाननयनम्, शुक्लमानयेत्युक्ते नियमेन पटस्याऽनयनम्, अपटः पट इतिवदशुक्लः पटः इत्यनयोर्विरोधाभावः, अन्धस्यापि पटोऽयमितिवत् शुक्लोऽयमिति च प्रतीत्यनुत्पत्तिः, शुक्लाप्रतिपत्तिवत् पटाप्रतिपत्त्यभावः, महारजनसम्पर्केण शुक्लत्ववत् पटस्याप्यावृतत्वाभावः, पटवद् वा शौक्ल्यस्याप्यनावृतत्वाभाव इत्येवमादीनि। नचैषा प्रतीतिर्भ्रान्तिः। बाधितत्वाभिमानाभावात्। व्यवहाराद्यविसंविदाच्च। तदेतयोरभेदभेदकार्यप्रतीत्योरन्यथानुपपत्त्या निर्भेदेऽपि पटेऽस्ति कश्चिदतिशयो भेदप्रतिनिधिः, यद्वशादिदं सर्वं समञ्जसं स्यादित्येव कल्पनीयम्। सचातिशयोऽभिन्नेऽपि विशेषकत्वाद् विशेष इति गीयते। एवमन्यत्रापि द्रव्ये विशेषः प्रतिपत्तव्यः।
॥ अर्थापत्तेरन्यथोपपत्तिमाशय तन्निराकरणम्॥
ननु भेदाभेदाङ्गीकारेणानुपपत्तेः शमनात् किं विशेषेणेति चेत्, न। परस्परविरुद्धयोर्भेदाभेदयोरेकत्र अवस्थानघटनायामपि विशेषस्याङ्गीकरणीयत्वात्। प्रतीतत्वात् को विरोध इति चेत्, सत्यम्। प्रतीतिरपि कथमुपपन्नेति चिन्तायां वस्तुस्वभावातिशयस्यानुसरणीयत्वात्। भेदाभेदानवस्थापरिहारार्थमपि विशेषाङ्गीकारावश्यकत्वास्योक्तत्वादिति।
॥ प्रतिद्रव्यं पृथग्विशेषाङ्गीकारात् न सर्वपदार्थैक्यप्रसङ्गः॥
ननु सर्ववस्तुषु यद्यस्ति विशेषः, स च वस्तुनो न भिद्यते, प्राप्तं तर्हि सकलवस्तूनामैक्यमित्यत आह विशेषा इति।
विशेषास्तेऽप्यनन्ताश्च परस्परविशेषिणः।
ते प्रकृतस्वरूपा विशेषा अशेषतो वस्तुष्वनन्तेषु द्रव्येष्वनन्ता एव सन्ति। न पुनरेक एव सर्वत्र, अतो नोक्तदोषः। सोऽस्तीत्येकवचनं तु समुदायापेक्षया प्रयुक्तमिति भावः।
॥ एकस्मिन्नेव द्रव्ये अनेकविशेषाङ्गीकारात् न विचित्रानेककार्यानुपपत्तिः॥
नन्वेकैकस्मिंश्च द्रव्ये विशेषोऽप्येकैकोऽस्ति, तदा पटो महान्, शुक्लः, चलतीति विचित्रानेकव्यवहारानुपपत्तिः। नह्येकस्मादविचित्रस्वभावाद् विचित्रानेककार्योत्पत्तिर्दृष्टा। तथासत्याकस्मिकत्वप्रसङ्गात्। ततश्च विशेषाङ्गीकारो व्यर्थः स्यादित्यत आह विशेषा इति। तेऽप्युक्तलक्षणा विशेषा अशेषतोऽपि वस्तुषु प्रत्येकमनन्ताः सन्त्यतो नोक्तदोषावकाशः। अनन्ता इत्युपलक्षणम्। यत्र यावन्तो व्यवहारास्तत्र तावन्तो विशेषा इति ज्ञातव्यम्।
॥ एकद्रव्यगतानेकविशेषाणां परस्परमभेदाङ्गीकारात् न द्रव्यानेकत्वप्रसङ्गः ॥
प्रतिद्रव्यमनेकत्वे विशेषेणां परस्परं भेदेन भाव्यम्। भेदाविनाभूतत्वादनेकत्वस्य। तथाच भिन्नानां द्रव्याभेदे द्रव्यस्यापि भेदप्रसङ्ग इत्यत आह परस्परेति। परस्परविशेषवत्त्वेनैवानेकत्वं सम्भवति। विशेषस्य भेदकार्यकारिताया उक्तत्वादिति भावः।
॥ विशेषाणां स्वनिर्वाहकत्वाङ्गीकारात् नानवस्थादोषप्रसङ्गः॥
विशेषाणामपि विशेषान्तराङ्गीकारेऽनवस्थेत्यत आह स्वनिर्वाहकतेति।
स्वनिर्वाहकतायुक्ताः सन्ति वस्तुष्वशेषतः॥९९॥
पूर्वं द्रव्येण विशेषस्याभेदचिन्ता। इदानीं तु परस्परमिति स्फुटोऽर्थभेदः। सर्वं चैतद् विशेषस्वरूपसाधकार्थापत्त्यैव सिद्धमिति न पृथक् प्रमाणमुक्तम्। नहि स्वयमनुपपन्नमनुपत्त्यन्तरशान्त्यै प्रभवति। किन्तु यथायथोपपद्यते तथातथैव स्वरूपग्राहिण्याऽर्थापत्त्यैव कल्प्यते। यद्यपि विशेषः प्रत्यक्षोऽपि भवति। “येन प्रत्यक्षसिद्धेन” इति वक्ष्यमाणत्वात्। तथाऽपि विप्रतिपन्नो न तन्मात्रेण बोधयितुं शक्यत इत्यर्थापत्तिरुपन्यस्तेति।
॥ विशेषबलादेव ब्रह्मतद्गुणानामभेदेऽपि गुणानामानन्त्यादेः, लक्ष्यलक्षणभावादेश्च नानुपपत्तिः॥
यदर्थं “तदैक्यस्य” इत्यादिना सर्ववादिभिर्विशेषोऽङ्गीकारितः, तदिदानीमाह अत इति।
अतोऽनन्तगुणं ब्रह्म निर्भेदमपि भण्यते।
निर्भेदमपि ब्रह्म, अतो विशेषसामर्थ्यादनन्तगुणं भण्यत इति। यत् परेण पृष्टं लक्ष्यलक्षणयोर्भेद इत्यादि तस्येदमुत्तरम् ब्रह्म निर्भेदमिति। यदत्रोक्तम् अनेकलक्षणाभिन्नस्यानेकत्वप्रसङ्गः, लक्षणानां वा अनेकत्वानुपपत्तिः, शब्दपर्यायत्वम्, गुणगुणित्वाद्यनुपपत्तिरिति, तस्योत्तरम् निर्भेदमपि अतो विशेषाद् गुणानामनन्तत्वम्, ब्रह्मणश्चैकत्वम्, अनन्ता गुणा अस्येति गुणगुण्यादिभावः, ब्रह्म च गुणाश्चेत्यपुनरुक्तभणनं च युज्यत इति।
अत्र जगज्जन्मादिकारणमिति वक्तव्येऽनन्तगुणमिति वचनमिदं सूत्रमनन्तगुणवत्त्वमेव ब्रह्मणो लक्षणमभिप्रेत्य तत्साधनाय जगज्जन्मादिकारणत्वलक्षणं प्रतिपादयितुं प्रवृत्तमिति सूचयितुम्। तदेवं जगज्जन्मादिकारणत्वस्य लक्षणत्वे बाधकाभावान्न तटस्थत्वकल्पनं युक्तमिति सिद्धम्।
॥ ब्रह्मतद्गुणानामभेदे सविशेषत्वे च प्रमाणोपन्यासः॥
अत्राऽह किमर्थं लक्ष्यलक्षणयोरभेदमङ्गीकृत्य विशेषबलेन सर्वव्यवहारसमाधानं क्रियते? भेद एव कस्मान्नाङ्गीक्रियते? गुणगुणिभावस्तु समवायसम्बन्धाद् भविष्यति। यदिच सूत्रकारेण समवायो निराकरिष्यत इति नाङ्गीकारार्हः, तदा गुणगुणिनोरेव स कश्चित् तादृशः स्वभावभेद इत्यङ्गीकरणीयम्। नहि पटादौ भेदाभावेऽपि विशेषबलाद् व्यवहारविशेषदर्शनमात्रेण ब्रह्मण्यपि तथा कल्पयितुं युक्तम्। निश्चायकप्रमाणाभावात्। निश्चायकप्रमाणोपन्यासार्थं हि सम्भावना कल्प्यते। यथाऽऽहुः
“सम्भावितः प्रतिज्ञाया अर्थः साध्येत हेतुना।
न तस्य हेतुभिस्त्राणमुत्पतन्नेव यो मृतः” इति।
न पुनः सम्भावनैवार्थस्य साधिकेत्यत आह एवं धर्मानिति।
एवं धर्मानिति श्रुत्या तदभेदोऽप्युदीर्यते॥१००॥
अपिशब्दाद् विशेषोऽपि। अत्र हि ब्रह्मधर्मााणां पृथग्दर्शननिन्दयाऽभेदोऽवगम्यते। धर्मानिति धर्मबहुत्वोक्त्या सविशेषत्वम्। नच धर्मानित्यनुवादमात्रम्। श्रुतिं विना तदसिद्धेः। मूलश्रुत्यङ्गीकारे सैव विशेषाभिधात्री भविष्यतीति प्रमितमेतन्निर्भेदमेव ब्रह्म विशेषबलादेव नानाव्यवहारालम्बनमिति।
अत्र यत् परेण जगत्कारणत्वं किं ब्रह्मणो निमित्तत्वमेव, उतोपादानमेव, अथोभयमपीति विमृश्य तृतीयः पक्षः परिगृहीतः, उपादानत्वं च परिणामित्वेनेति कश्चित्, प्रपञ्चभ्रमाधिष्ठानमात्रत्वेनेत्यपरः, तदेतत् सर्वं प्रकृत्यधिकरणे निपुणतरं निराकरिष्यते। (३८६,४०६) तस्मादुक्तलक्षणद्वयोपपन्नं ब्रह्म नारायणाख्यं मुमुक्षुणा जिज्ञास्यमिति स्थितम्॥*॥ इति जन्माधिकरणम्॥२॥
अथ शास्त्रयोनित्वाधिकरणम्॥३॥
॥ अधिकरणसङ्गतिफलकथनम्॥
शास्त्रयोनित्वात्। जगज्जन्मादिकारणत्वं परब्रह्मणो विष्णोर्लक्षणमभिहितम्। तस्य हिरण्यगर्भादिचेतनेषु प्रधानाद्यचेतनेषु पाशुपताद्यागमानुमानावष्टम्भेनातिव्याप्तिमाशयात्र परिहरति भगवान् सूत्रकारः।
॥ पूर्वपक्षिणा, अनुमितप्रामाण्यकेन शैवाद्यागमेन शिवादीनां जगत्कारणत्वोपपादनम्॥
तत्र पूर्वपक्षमारचयति शैवादीति।
शैवाद्यागमसम्प्राप्तदृष्टगेन फलेन तु।
तद्वाक्योपमयाऽन्यच्च प्रमाणत्वेऽनुमीयते॥१०१॥
ईशवाक्यत्वतः …………………..।
शिवेन रचितः शैवः। आदिग्रहणाद् हिरण्यगर्भादिरचिता गृह्यन्ते। तैः सम्प्राप्तं तदुक्तसाधनानुष्ठानसम्प्राप्तम्। दृष्टं दृष्टिः प्रत्यक्षमिति यावत्। तत्सिद्धं दृष्टगम्, फलेन तु तद्वाक्यस्य प्रामाण्यमनुमायेति शेषः। प्रमाणत्व इति विषयसप्तमी। दृष्टफलार्थं साधनानि विदधद् वाक्यं तावत् प्रमाणतया अनुमीयते। केन लिङ्गेन? फलेन। तस्य पक्षसम्बन्धिनोऽनुमापकत्वं कथमित्यत उक्तम् शैवाद्यागमसम्प्राप्तमिति। अज्ञानासिद्धिं परिहर्तुमुक्तम् दृष्टगेनेति। तुशब्दोऽनुमानद्वये हेतुविशेषद्योतकः। ईशवाक्यत्वत इत्यत्राऽदिशब्दो योज्यः।

अयमर्थः द्विविधो हि शिवप्रणीत आगमः। कश्चित् प्रत्यक्षयोग्यसम्पदादिफलमुद्दिश्य साधनानि विदधत्। अपरस्तु स्वर्गापवर्गाद्यप्रत्यक्षफलानि विदधानः शिवस्य जगज्जन्मादिकारणत्वसर्वज्ञत्वसर्वशक्तित्वसत्यसङ्कल्पत्वाद्यशेषगुणपूर्णत्वं निरवद्यत्वं च प्रतिपादयति। तत्रााऽद्यस्तावत् प्रमाणम्। तदुक्तसाधनानुष्ठाने सति प्रत्यक्षत एव फलदर्शनात्। तदयं प्रयोगः विमत आगमः प्रमाणम्, सफलप्रवृत्तिजनकत्वात्; चरकसुश्रुतादिवत्। यद्यप्रमाणमभविष्यत्, न समर्थां प्रवृत्तिमकरिष्यत्; विप्रलम्भकवाक्यवत्। तदुक्तम् “प्रमाणतोऽर्थप्रतिपत्तौ प्रवृत्तिसामर्थ्यादर्थवत् प्रमाणम्” इति। ततश्च तत्प्रणेतुः शिवस्य परमाप्तत्वमवधार्य तद्दृष्टान्तेन तत्प्रणीतस्य द्वितीयस्याप्यागमस्य प्रामाण्यमवसीयते। अत्रच प्रयोगः विप्रतिपन्न आगमः प्रमाणम्, शिववाक्यत्वात्; सम्प्रतिपन्नवदिति। विपक्षे शिवस्यानाप्तत्वप्रसङ्गो बाधकः। तदेवमनुमितप्रामाण्येन शैवागमेन शिवस्य जगज्जन्मादिकारणत्वस्याभिधानान्नेदं लक्षणं विष्णोरुपपद्यत इति शैवाः। अनयैव दिशा तत्तदागमप्रामाण्यं प्रसाध्य तत्तद्देवतावादिनां प्रत्यवस्थानानि द्रष्टव्यानि।
॥ जगत्कारणसाधकानुमानस्य शिवादीनां जगत्कारणत्वसाधकपरिशेषानुमास्य चोपन्यासः॥
उपलक्षणं चैतत्। अनुमानेनापि शिवादीनां जगज्जन्मादिकारणत्वसर्वज्ञत्वादिकं शक्यसाधनम्। तथाहि क्षित्यादिकं सकर्तृकम्, कार्यत्वात्; घटवत्। विवादाध्यासितं कर्म प्रयत्नाधारजम्, कर्मत्वात्; सम्प्रतिपन्नवत्। विप्रतिपन्ने पृथिव्युदके प्रयत्नवता धृते, गुरुत्वे सत्यपातित्वात्; सम्प्रतिपन्नवत्। क्षित्यादिकं प्रयत्नवद्विनाश्यम्, विनाश्यत्वात्; सम्प्रतिपन्नवदित्यादिभिरनुमानैर्विश्र्वोदयस्थितिलयकर्तरि सामान्यतः सिद्धेऽस्मदादीनां तदसम्भवाद् भगवान् शिव एव परिशेषात् जगज्जन्मादिकर्ता सिद्ध्यति। यथाच चित्रादिकार्यदर्शनात् तदनुगुण एव कर्ता कल्प्यते, एवं विचित्रानेककार्यदर्शनात् कल्प्यमानोऽपि कर्ता तदनुगुणः सार्वज्ञ्यादिमानेव सिद्ध्यति। अथवा क्षित्यादीनां कर्तेत्येतदन्तर्गतमेव सर्वज्ञत्वादिकं न यत्नान्तरमपेक्षते। निमित्तोपादानफलाद्यभिज्ञस्य तदनुगुणेच्छाप्रयत्नवत एव कर्तृत्वात्। एवं हिरण्यगर्भादिष्वपि परिशेषेण जगत्कारणत्वं योज्यमिति।
॥ अधिकरणसिद्धान्तः॥
एवमागमादनुमानाच्चान्येषां जगज्जन्मादिकारणत्वे प्राप्ते प्रतिविहितं सूत्रकृता। आगमादनुमानतो वाऽन्ये जगत्कारणत्वेन न कल्पनीयाः। कुतः? शास्त्रयोनित्वात्। “ऋग्यजुःसामाथर्वाश्च” इत्यादिनोक्तं शास्त्रं योनिः कारणमभिव्यञ्जकं प्रमाणमस्येति शास्त्रयोनि। तस्य भावः शास्त्रयोनित्वम्। तस्मात्।
एतदुक्तं भवति जगज्जन्मादिकारणस्य वस्तुनो वेदादिशास्त्रैकसमधिगम्यत्वेन शैवाद्यागमानुमानागोचरत्वान्न तैरन्येषां जगत्कारणत्वं कल्पनीयम्। किन्तु शास्त्रं यस्य जगत्कारणत्वमाचष्टे स एव तथाऽभ्युपगन्तव्य इति।
॥ शैवाद्यागमप्रामाण्यसाधकानुमानभङ्गः॥
स्यादेतत्। यदि शास्त्रैकसमधिगम्यत्वं सौत्रो हेतुः सिद्धः स्यात्। नचैवम्। प्रत्यक्षागम्यत्वेऽपि शैवाद्यागमैरनुमानैश्र्चोक्तविधया जगत्कारणत्वस्य निश्चेतुं शक्यत्वादित्याशय सौत्रहेतुसिद्धये शैवाद्यागमगम्यत्वं तावन्निराचिकीर्षुः, तत्प्रामाण्यसाधकं परोपन्यस्तमनुमानमपाकरोति इति चेदिति।
………… इति चेत् तद्गव्यभिचारिणा।
अप्रामाण्यानुमा च स्यात् …………..॥१०२॥
तद्गः प्रत्यक्षावगतश्चासौ व्यभिचारः फलव्यभिचारश्च। सोऽस्यास्तीति तद्गव्यभिचारि वाक्यम्। तेन दृष्टान्तभूतेन शिवादीनां जगत्कारणत्वावगमहेतुभूतागमस्येशवाक्यत्वादिना हेतुनाऽप्रामाण्यानुमितिश्च स्यात्।
एतदुक्तं भवति यदि प्रत्यक्षसंवादेन दृष्टार्थानां शिवादिवाक्यानां प्रामाण्यमनुमाय तद्दृष्टान्तेन अदृष्टार्थानामपि शिवादिवाक्यत्वेन हेतुना प्रामाण्यमनुमीयते, तर्हि दृष्टार्थेष्वेव वाक्येषु यत् प्रत्यक्षत एव फलव्यभिचारवद् दृश्यते तस्य, विमतमप्रमाणम्, असमर्थप्रवृत्तिजनकत्वात्; विप्रलम्भकवाक्यवदित्यप्रामाण्यमनुमाय तद्दृष्टान्तेन शिवादिवाक्यत्वादिहेतुनैवादृष्टार्थानामपि, विमतान्यप्रमाणानि, शिववाक्यत्वात्; सम्फरतिपन्नवदित्यप्रामाण्यमनुमातुं शक्यत एव। नहि दृष्टार्थं सर्वमेव शिववाक्यं समर्थप्रवृत्तिजनकम्। विफलप्रवृत्तिजनकस्यापि बहुलमुपलम्भात्।
ननु तदपि वाक्यं प्रमाणमेव। व्यभिचारस्तु कर्तृकर्मादिवैगुण्यनिमित्त इति चेत्, तर्हि तदपि वाक्यमप्रमाणमेव। फलसंवादस्तु काकतालीयो वा, जगद्व्यामोहकानां शिवादीनां गुडजिह्विका वेत्यस्तु। प्रामाण्ये हि सुदृढनिरूढे व्यभिचारस्य कर्त्रादिवैगुण्यं कारणं कल्पनीयम्। फलाव्यभिचारेणैव प्रामाण्यं परिकल्पयतः स्फुटमितरेतराश्रयत्वम्। शिववाक्यत्वं फलसंवादिन्यनैकान्तिकमिति चेत्, न। तवापि फलविसंवादिन्यनैकान्त्यात्।
किञ्च यः शिवागमस्य दृष्टार्थस्याप्येवं प्रामाण्यं मन्यते, स हिरण्यगर्भाद्यागमानामपि प्रामाण्यमङ्गीकरोति, नवा? नाऽद्यः, परस्परविरुद्धयोरुभयोः प्रामाण्यायोगात्। न द्वितीयः, अनुमानप्रकारस्य समानत्वे वैषम्यानुपपत्तेः। अथ तदनुमानप्रयोजकं हिरण्यगर्भवाक्यत्वेऽप्यागन्तुकेन विप्रलम्भादिना दोषेणैकस्याप्रामाण्यसम्भवादिति चेत्, समं समाधानम्। अनेनैव न्यायेन चैत्यवन्दनादिवाक्यानामपि प्रामाण्यं शक्यसाधनम्। नहि तद्वक्ता कदाऽपि सत्यं नावदीत्। तदेवं शैवाद्यागमप्रामाण्यस्य अशक्यसाधनत्वान्न तेन जगत्कर्ता सिद्ध्यतीति।
॥ ईश्वरानुमानभङ्गः॥
मा भूच्छैवाद्यागामाज्जगज्जन्मादिकर्तृसिद्धिः। उक्तानुमानैस्तु भविष्यति। तत् कथं शास्त्रैकसमधिगम्यत्वं जगत्कारणस्येति चेत्, किं शास्त्रानुसार्यनुमानं जगत्कारणे प्रमाणमुच्यते, उत स्वतन्त्रम्? आद्यस्त्वङ्गीक्रियत एव। तेनास्मत्पक्षस्यैव सिद्धेः। शास्त्रस्य भगवदेकनिष्ठतायाः समन्वयसूत्रे वक्ष्यमाणत्वात्। द्वितीयं दूषयति न पृथगिति।
……………. न पृथक् चानुमेश्वरे॥१०२॥
ईश्वरे जगत्कारणे पृथक् स्वतन्त्रानुमा च न मानमित्यर्थः।
तथाहि यत् तावत् सामान्यतो जगत्कर्तृत्वसिद्धावनुमानम्, तत्र किं कारणादिसाक्षात्कारवत्कर्तृपूर्वकत्वं साध्यम्, सकर्तृकत्वमात्रं वा? आद्ये दृष्टान्तस्य साध्यवैकल्यम्। नहि कुलालादिः घटादिकारणानि धर्माधर्मादीनि साक्षात्कुरुते। अत एव कदाचित् प्रतिहतेच्छो भवतीति चेत्, किमेतावता? साध्यवैकल्यापरिहारात्। कथञ्चिदस्य हेतुविशेषणत्वे साधनवैकल्यं च दृष्टान्तस्य स्यात्। केवलव्यतिरेकी तर्ह्ययमस्त्विति चेत्, न। विशेषणासिद्धेः।
द्वितीये सिद्धसाधन्। अदृष्टवतां जीवत्मनामेव कर्तृत्वोपपत्तेः। तेषां कारणानभिज्ञत्वान्नेति चेत्, न। कुलालादीनामकर्तृत्वप्रसङ्गात्। अदृष्टाधिष्ठात्राऽपि केनचिद् भाव्यमिति चेत्, न। अधिष्ठातृकृत्याभावात्। न तावन्नोदनादिकम्, अद्रव्यत्वात्। नचातिशयजन्म, गुणे गुणान्तरानुपपत्तेः। नचातीन्द्रियाधेयशक्तिः, अनभ्युपगमात्। नच सहकारिसमवधानम्, अदृष्टादेव तदुपपत्तेः। नापि कार्यकारित्वम्, तस्यादृष्टस्वभावत्वात्। तर्ह्युत्पत्त्यनन्तरमेव किं न कुर्यादिति चेत्, प्रबलादृष्टान्तरप्रतिबन्धादिनेति वदामः।
किञ्च कार्यत्वं पक्षे कुतः सिद्धम्? अभूत्वा भावित्वादिति चेत्, न। तस्यैव कार्यत्वात्। कथञ्चिद् भेदेऽपि भागासिद्धत्वात्। न खलु गिरिसागरादीनामभूत्वा भावित्वमस्माभिरुपलभ्यते। तर्हि द्रव्येषु तावत् सावयवत्वात् कार्यत्वसिद्धिरस्त्विति चेत्, न। सावयवत्वं हि समवायिकारणत्वम्, उत परिणामिकारणत्वम्। आद्ये प्रतिवाद्यसिद्धिः। द्वितीये वाद्यसिद्धिः। किञ्च यस्य कार्यत्वमात्रे विप्रतिपत्तिः, स कथं कारणवत्तामेवाभ्युपेयात्?
ननु क्षित्यादीनां प्रत्यक्षत एव प्रदेशवत्त्वमनुभूयते। अन्यथा कथं भूतले घटाभावाभावौ युगपत् सम्भवत इति चेत्, न। तर्ह्येवमाकाशादीनामपि कार्यत्वप्रसङ्गात्। कथमन्यथा गगने पक्षिणो भावाभावौ युगपदिति तत्रापि वक्तुं शक्यत्वात्। संयोगस्य स्वात्यन्ताभावसमानाश्रयत्वादेवमिति चेत्, समं प्रकृतेऽपि। खननादिना येषां विभागो नोदनादिना च येषां संयोगः, ते क्षित्यादीनामवयवाः प्रत्यक्षसिद्धा इति चेत्, तत् किं संयोगिविभागिसजातीयद्रव्यान्तरवत्त्वं सावयवत्वमित्युक्तं भवति, उत तदारब्धत्वम्? आद्ये परमाणुभिर्व्यभिचारः। द्वितीये व्यर्थविशेषणत्वम्, पूर्ववदसिद्धिश्चेति।
एतेन विवादाध्यासितं कर्म प्रयत्नाधारजमित्येतदपि निरस्तम्। यदपि पृथिव्युदके प्रयत्नवता धृते इत्यनुमितम्, तदपि पूर्ववत् सिद्धसाधनम्। किञ्च संयोगवेगप्रयत्नवददृष्टमपि कस्माद् गुरुत्वप्रतिबन्धकं न कल्प्यते। अपातित्वं च सन्दिग्धासिद्धम्। महत्त्वेन पतनानुपलम्भसम्भवात्।
एतेन चरमानुमानमपि निरस्तम्। क्षित्यादिकं विकर्तृकम्, अनुपलभ्यमानकर्तृकत्वात्; गगनादिवदित्यादिना सत्प्रतिपक्षता सर्वानुमानानाम्। अनुपलभ्यमानत्वं चास्मदुपलब्ध्योग्यत्वमिति न कश्चित् क्षुद्रोपद्रवः। परसुखादौ व्यभिचार इति चेत्, न। तस्यानुमानादुपलब्धेः। तर्हि क्षित्यादिकर्ताऽप्यनुमानादुपलभ्यत इति चेत्, न। अनुमानादीश्वरोपलब्धावस्मदनुमानस्य दुष्टत्वम्। तथाच अनुमानादीश्वरोपलब्धिरितीतरेतराश्रयत्वात्। अनयैव दिशा सर्वाणि जगत्कारणमात्रसाधनानि स्वतन्त्रानुमानानि निरसनीयानीति।
॥ शिवादीनां जगत्कारणत्वादिसाधकपरिशेषानुमानभङ्गः॥
यच्च शिवादीनां जगत्कारणत्वे परिशेषानुमानम्, तदपि किं शास्त्रानुसारि, किंवा केवलम्? नाऽद्यः, शास्त्रस्य भगवदेकपरताया वक्ष्यमाणत्वात्। (२०८) द्वितीयं दूषयति न पृथक् चेति। ईश्वरे शिवे जगत्कर्तरि च पृथगनुमानं न मानमित्यर्थः। तत् कथमित्यत आह पुंस्त्वेति।
पुंस्त्वहेतुबलादेव पूर्वोक्तेनैव वर्त्मना।
पूर्वोक्तेनैव वर्त्मना शैवागमप्रामाण्यानुमाननिराकरणमार्गेणैव। सत्प्रतिपक्षत्वेनैवेत्यर्थः। एवकारो न दूषणान्तरान्वेषणेन वृथा मनः खेदनीयं स्फुटदोषे सतीति द्योतयति। ईशवाक्यत्वं कथमत्र हेतुः स्यादित्यत आह पुंस्त्वेति। पूर्वोक्तेनैव वर्त्मनेति सत्प्रतिपक्षतामात्रमतिदिष्टम्। नतु स हेतुरिति भावः।
अयमत्र प्रयोगः शिवो न जगत्कारणम्, पुंस्त्वात्; देवदत्तवदिति। ननु शिवः केन प्रमाणेन सिद्धः? अथ परिशेषतो जगत्कर्तृत्वं तस्मिन्ननुमिमानस्य तवापि कुतः सिद्धः? लोकप्रवादादिनेति चेत्, ममापि तथेत्यस्तु। भवदभिमते ब्रह्मणि हेतुरनैकान्तिक इति चेत्, न। केवलानुमानवादिनं प्रत्यनीश्वरवादाङ्गीकारेण प्रत्यवस्थानात्।
ननु जगत्कारणत्वं शिवनिष्ठम्, अन्यत्रानुपपत्तौ सत्यां किञ्चिन्निष्ठतया प्रमितत्वात्; इति हि परिशषानुमानम्। तत् कथमस्यायं प्रतिपक्ष इति चेत्, न। विरुद्धार्थसाधनमात्रेण प्रतिपक्षसम्भवात्। प्रयोगतोऽप्येकधर्मनिष्ठतायाः प्रमाणप्रयोजनशून्यत्वात्। अन्यथैवंविधार्थिकप्रतिपक्षाणामन्यत्र अनन्तर्भावेनादूषणत्वप्रसङ्गात्। नचैवमस्त्विति वाच्यम्। प्रतिरोधकत्वस्यानुभवसिद्धत्वात्। नन्वेवंसति सामान्यसिद्धिरनुपपन्नाऽऽपाद्यत इति चेत्, आपद्यताम्। तदनुमानानां दूषितत्वात्।
॥ जगत्कारणस्य शास्त्रैकसमधिगम्यत्वसमर्थनम्॥
किमतो यद्येवमिति चेत्, सिद्धः सौत्रो हेतुरित्याह शास्त्रयोनित्वमिति।
ॐ शास्त्रयोनित्वात् ॐ॥३॥
शास्त्रयोनित्वमेतेन कारणस्य बलाद् भवेत्॥१०३॥
नावेदविन्न तर्केण मतिरित्यादिवाक्यतः।
तर्को ज्ञापयितुं शक्तो नेशितारं कथञ्चन॥१०४॥
एतेनोक्तप्रकारेण। कारणस्य जगत इति शेषः। बलात् प्रकारान्तरेणासिद्धिबलात्।
जगत्कारणस्यानुमानावेद्यत्वं श्रुतिभिरपि सिद्धमित्याह नावेदविदिति। “नावेदविन्मनुते तं बृहन्तम्”, “नैषा तर्केण मतिरापनेया”, “नेन्द्रियाणि नानुमानं वेदा ह्येवेनं वेदयन्ति” इत्यादिवाक्यत इति ज्ञायत इति शेषः। तर्क इत्यनुमानमात्रोपलक्षणम्। ईशितारं जगत्कारणम्। कथञ्चन सामान्यतो विशेषतश्च।
॥ ईश्वरस्य सार्वज्ञ्यादिसाधकानुमानभङ्गः॥
यदपि कार्यत्वादिहेतोः पक्षधर्मताबलादन्यस्माद् वाऽनुमानादीश्वरस्य सार्वज्ञ्यादिसिद्धिरिति, तदपि प्रतिपक्षदुष्टत्वादयुक्तमित्याह वनकृत्त्वादीति।
वनकृत्त्वादिरूपेण पक्षभूतस्य चेशितुः।
किञ्चिज्ज्ञत्वं हि पुंस्त्वेन शक्यं साधयितुं सुखम्॥१०५॥
नन्वत्रैवं प्रयोक्तव्यम् ईश्वरः किञ्चिज्ञः, पुंस्त्वात्; देवदत्तवदिति। तत्रेश्वरः प्रमितो वा, नवा? आद्ये येन प्रमाणेन सिद्धस्तेनैव तस्य सार्वज्ञ्यसिद्धेर्धर्मिग्राहकप्रमाणविरोधः। द्वितीये त्वाश्रयासिद्धिः। तत् कथमुच्यते ईशितुः किञ्चिज्ज्ञत्वं पुंस्त्वेन साधयितुं शक्यं हीति? तत्राऽह सुखमिति। तत् कथमित्यत उक्तम् वनकृत्त्वादिरूपेण पक्षभूतस्येति।
प्रसिद्धकर्तृरहितं वनं सकर्तृकम्, कार्यत्वादित्यादिना यो वनादिकर्ता सिद्धः, तं तेनैवाऽकारेण पक्षीकृत्य प्रयोगे न कोऽपि दोष इत्याशयः। वनकृत्त्वं पर्वतधारकत्वमित्यादिरूपधर्मः, तेनोपेतस्य। नहि कर्तेत्येतावता सर्वज्ञ इति लभ्यते। प्रसिद्धवनकर्तुरसर्वज्ञत्वात्। स एव क्षित्यादिकर्तेति कथं न सार्वज्ञ्यमिति चेत्, न। तद्भावे प्रमाणाभावात्। नहि कार्यत्वादिहेतुः कर्तारमिव तस्य सर्वत्रैकत्वं गमयितुं शक्नोति। लाघवादेकत्वमाश्रीयत इति चेत्, न। लोकदर्शनानुसारेण कर्तारं कल्पयतो गौरवाश्रयणस्यैव उचितत्वात्। लोके हि गजगवयगर्दभादीनां घटपटादीनां च निर्मातारो विजातीया एवोपलभ्यन्ते। नच वनकर्ता किञ्चिज्ज्ञः इति साधने किमीश्वरस्येति वाच्यम्। तस्यैव परेणेश्वरतयाऽङ्गीकृतत्वात्। अन्यथा वनकर्तरि सिद्धे किमीश्वरसिद्धावायातमित्यपि स्यात्।
न केवलं किञ्चिज्ज्ञत्वसाधनं सुकरम्। किन्तु स्वकृतकार्याज्ञत्वमपि शक्यसाधनमित्याशयेनाऽह वृक्षकृदिति।
वृक्षकृन्नाखिलं वृक्षं वेत्ति पुंस्त्वाद्धि चैत्रवत्।
वृक्षकृदिति पूर्ववद् धर्मिग्राहकविरोधाश्रयासिद्धिपरिहारायोक्तम्। प्रसिद्धकर्तृरहितेत्यपि योज्यम्। अन्यथा सिद्धसाधनताप्रसङ्गात्। अखिलमित्यारम्भकावयवसङ्ख्यापलपरिमाणविशेषसहितम्। अस्मदादीनां विप्रतिपन्नवृक्षज्ञानमात्रसद्भावादनैकान्त्यपरिहारायाखिलमित्युक्तम्। हीति विपक्षे बाधकाभावं सूचयति। नहि यो यत्कर्ता स सकलं तज्जानातीति नियमः। कुलालादावभावात्। अनुपयोगाच्च तज्ज्ञानस्येति।
॥ आगमादिसहायशून्यातीन्द्रियार्थविषयानुमानानामतिप्रसञ्जकत्वम्॥
अनेनैव न्यायेन सर्वत्र प्रतिपक्षसम्भवात् सत्यसङ्कल्पत्वाशरीरत्वनित्यज्ञानेच्छाप्रयत्नत्वदुःखादिराहित्यादिकमपि नानुमानेन साधयितुं शक्यमित्याशयवानाह इत्यादीति।
इत्याद्यनुमया स्पर्धि नानुमानं परेशितुः।
शक्तं विज्ञापने चातिप्रसङ्गोऽनुमयेदृशा॥१०६॥
वस्तुत्वात् तुरगः शृङ्गी पुष्पवत् खं सुतैयुता।
चित्रिणी च रसः षष्ठो रसत्वात् सोत्तरो भवेत्।
आदिशब्दः प्रकारवचनः। परेशितुः सत्यसङ्कल्पात्वाद्युपेतस्य। आभाससमानयोगक्षेमं चेश्वरानुमानजातमित्याह चातिप्रसङ्ग इति। ईदृशा आगमादिसहायसम्पदमपहायात्यन्तातीन्द्रियार्थेषु प्रयुज्यमानयाऽनुमयाऽतिप्रसङ्गश्च भवतीत्यर्थः।
अतिप्रसङ्गमेव दर्शयति वस्तुत्वादिति। चित्रिणी वन्ध्या। षष्ठो रसो रसान्तरवानित्युक्ते प्रथमादिरसेन सिद्धसाधनं स्यात्। सप्तमरसवानित्युक्ते अप्रसिद्धविशेषणता स्यात्। अतः सोत्तर इत्युक्तम्। ईश्वरानुमानस्य प्रमाणतायामेतेषामपि प्रामाण्यं स्यादिति शेषः।
ननु वस्तुत्वं घटादावनैकान्तिकमिति चेत्, न। तस्यापि पक्षत्वात्। तुरगशृङ्गादीनामनुपलम्भबाध इति चेत्, क्षित्यादिकर्तुरप्येवमेव। अयोग्यत्वान्नोपलभ्यत इति चेत्, तुरगविषाणमप्येवमेवास्तु। ननु विषाणं नाम महत्वे सत्युद्भूतरूपः शरीरावयवविशेषः। स कथमुपलब्ध्ययोग्यः स्यादिति चेत्, कर्ताऽपि तर्हि कुलालादिरिव महत्वे सत्युद्भूतरूपशरीरवान् कथमुपलब्ध्ययोग्यो भविष्यति? अशरीरत्वान्नोपलभ्य इति चेत्, रूपाभावात् तुरगविषाणमपि तथाऽस्तु। विषाणं रूपवदेवेति चेत्, कर्ताऽपि शरीरवानेव। शरीरं कर्तृत्वेऽनुपयुक्तमिति चेत्, किमुपयोगेन। नहि तदुत्पत्त्या व्याप्तिर्बौद्धानामिव भवताम्। धर्मादिमत्त्वं शरीरित्वे प्रयोजकमिति चेत्, न। तस्यापि कर्तृत्वेन साधनादिति। ननु कथमत्र प्रयोक्तव्यम्? अनुमानत्वं यदि कार्यत्वादौ वर्तेत, तदा तदविशिष्टे वस्तुत्वादावपि वर्तेतेत्येवमिति।
॥ उपक्रमादीनाम्, आगमानुगृहीतानुमानानां सदनुमानत्वम्॥
ननु विचारशास्त्रमारभ्य जगत्कारणेऽनुमानानवकाशव्युत्पादनं व्याहतमित्याशङ्कां परिहरन्नुपसंहरति उपक्रमादीति।
उपक्रमादिलिङ्गेभ्यो नान्या स्यादनुमा यतः॥१०७॥
आगमानुगृहीतानुमानोपलक्षणमेतत्। आगमानुग्रहे हि सर्वाण्येतान्यनुमानान्येव। पक्षधर्मतादीनामङ्गानामपौरुषेयतया स्वतःप्रमाणेन शास्त्रेण सिद्धेः। प्रतिपक्षादीनां च तद्विरोधेन बाधादिति सङ्क्षेपः। तदेवं जगत्कारणस्य शास्त्रैकसमधिगम्यत्वान्नानुमानादिना लक्षणस्यातिव्याप्तिकथनं युक्तमिति सिद्धम्।
॥ मायावादिव्याख्यानस्य निरासः॥
अत्र केचित् शास्त्रस्य योनिरिति व्याकुर्वते। तदनुपपन्नम्। प्रकृतानुपयोगात्। नहि शास्त्रकारणत्वं जगत्कारणत्वे हेतुः। व्याप्त्यदर्शनात्। पूर्वसूत्रे जगत्कारणत्वेन प्रतीतं सार्वज्ञ्यं ब्रह्मणो वेदकारणत्वेन स्फुटीक्रियत इति चेत्, न। वेदस्यापि सकलजगदन्तर्भावात्। कथञ्चानन्तपदार्थात्मकस्य प्रपञ्चस्य कर्तृत्वेन न स्फुटं तदेकदेशवेदकारणत्वेन स्फुटीभविष्यति सार्वज्ञ्यम्?
अथ जगत्कारणत्वं प्रधानादिव्युदासेन ब्रह्मण्येव साधयितुं हेतुत्वेनोक्तं सार्वज्ञ्यं शास्त्रयोनित्वेन साध्यत इति चेत्, न। असिद्धिप्रसङ्गात्। नहि ब्रह्मणो जगत्कारणत्वमनङ्गीकुर्वाणो वेदकारणत्वमङ्गीकरोति। आगमेन साध्यत इति चेत्, तर्हि जगत्कारणत्वमेव किं न साध्यते? ईक्षत्यधिकरणादिना जन्मादिसूत्रस्य पुनरुक्तताप्रसङ्गाच्च।
जगत्कारणत्वेन सर्वज्ञत्वं न सिद्ध्यति। वेदाकर्तृत्वादित्यशय इदमुक्तमिति चेत्, न। तथासति प्रतिज्ञामात्रत्वप्रसङ्गात्। वियदादिविषयेऽप्येवमाशङ्काप्रसङ्गात्। वियदधिकरणादौ साऽपि निराकरिष्यत इति चेत्, तर्हि तेनैवेदं गतार्थं स्यात्। किञ्च वेदकर्तृत्वाभावेन सार्वज्ञ्यं न सम्भवतीति शङ्कैव निर्दला। नहि तत्कर्त्रैव तज्ज्ञातव्यमिति नियमोऽस्ति।
किञ्च वेदकर्तृत्वं कथं सार्वज्ञ्यसाधकम्? यो यावदर्थप्रतिपादकस्य वाक्यस्य प्रणेता स ततोऽप्यधिकमर्थं जानात्येव। यथा पाणिन्यादिः। अयं चाशेषार्थप्रकाशकस्य शास्त्रस्य प्रणेताऽतः सर्वज्ञ इति चेत्, किमिदं वेदप्रणेतृत्वं नाम? किं प्रमाणान्तरेणार्थमुपलभ्य स्वेच्छया पदादिनिबन्धनकर्तृत्वम्, किंवा उच्चारणमात्रम्? आद्ये पौरुषेयत्वापत्तिः। द्वितीये सार्वज्ञ्यासिद्धिः, उपाध्यायवत्।
रज्जौ भुजङ्गवद् ब्रह्मण्यारोपितो वेद इति चेत्, तर्हि कथं पाणिन्यादिदृष्टान्तः? नहि पाणिनावारोपितं व्याकरणम्। कथञ्चैवं सति सार्वज्ञ्यसिद्धिः? तस्यैव विज्ञानशक्तिविवर्तत्वात् शास्त्रस्येति चेत्, न। वियदादीनामपि प्रकाशशक्तिप्रसङ्गात्। अविद्यागतावरणादिशक्तेरपि ब्रह्मणि तात्त्विकत्वप्रसङ्गाच्च। किञ्च वेदे ज्ञानकरणत्वशक्तिः, ब्रह्मणि च तत्कर्तृत्वशक्तिरिति किं केन सङ्गतम्? कुत्र चेदमुपलब्धमारोप्यगता शक्तिरारोपाधिष्ठाने वास्तवीति। तस्मादपव्याख्यानमेव तदित्युक्त एव सूत्रार्थः॥*॥ इति शास्त्रयोनित्वाधिकरणम्॥३॥
अथ समन्वयाधिकरणम्॥४॥
॥ अधिकरणसङ्गत्यादि॥
तत्तु समन्वयात्। अस्तु शास्त्रैकसमधिगम्यं जगत्कारणम्। तथाऽपि शास्त्रत एवान्येषां हरहिरण्यगर्भादीनां प्रधानादीनां च जगत्कारणत्वप्रतीतेरतिव्यापकमिदं लक्षणम्। नच तच्छास्त्रं विष्णुपरमिति वाच्यम्। अभियुक्तैः शिवादिपरत्वेन व्याख्यातत्वात्। यद्यपि “नामानि सर्वाणि” इत्यादिश्रुत्या शिवादिनाम्नां विष्णौ शक्तिमात्रमवसीयते। तथाऽपि न तात्पर्ये प्रमाणमस्ति। “यत्परः शब्दः स शब्दार्थः” इति हि न्यायः। नच शक्तिमात्रेण तात्पर्यं कल्पयितुं युक्तम्। अतिप्रसङ्गात्। अन्यत्र तात्पर्यस्य च ज्ञापकमभियुक्तव्याख्यानमस्तीत्युक्तम्। तस्मादलक्षणमेतदित्याशय परिहृतं सूत्रकृता “तत्तु समन्वयात्” इति।
ॐ तत्तु समन्वयात् ॐ॥४॥
॥ उपक्रमादिभिर्विष्णोरेव जगत्कारणत्वेन सर्वशास्त्रप्रतिपाद्यत्वम्॥
त एवान्वयनामानस्तैः सम्यक् प्रविचारिते।
मुख्यार्थो भगवान् विष्णुः सर्वशास्त्रस्य नापरः॥१०८॥
तत्रान्वयपदार्थमाह त एवेति। उपक्रमादय एवान्वीयन्ते शक्तितात्पर्यगोचरेण सम्बद्ध्यन्ते तथा ज्ञायन्त इति यावत्, वाक्यान्येतैरित्यन्वयनामानः। अत्रोपक्रमादिप्रसिद्धपदं परित्यज्य यौगिकान्वयपदपरिग्रहणेनेदं सूचयति न शास्त्रतात्पर्यावगतावापातप्रतीतिर्वा व्याख्यातृवचनं वा लिङ्गम्। किन्तूपक्रमादय एव। तेषामव्यभिचारित्वात्। प्रतीतिव्याख्यानयोस्तुु व्यभिचारित्वात्। यत्रापि प्रतीतिव्याख्याने न व्यभिचारः, तत्राप्युपक्रमाद्यनुसन्धानपूर्वकत्वेनैव। नतु स्वतः। अत उपजीव्यत्वादुपक्रमादीनामेव तात्पर्यलिङ्गत्वमिति। तदिदमाह त एवेति।
सूत्रवाक्यं योजयति तैरिति। अनेनान्वयादित्येकवचनं समुदायार्थमित्युक्तं भवति। तेन च तेषामविरोधं सूचयति। संशब्दार्थः सम्यगिति। तस्य च प्रविचारित इत्यध्याहृतक्रियया सम्बन्धो दर्शितः।
ननुच प्रतीतिव्याख्यानवदुपक्रमादीनामपि क्वचित् तात्पर्यव्यभिचारदर्शनात् कथं लिङ्गत्वमित्याशङ्कानिरासाय सम्यक् प्रविचारित इत्युक्तम्। उपक्रमादीनां श्रुत्यादीनां च सन्निकर्षविप्रकर्षाभ्यां सावकाशत्वादिना च बलाबलविनिश्चयपुरःसरं विरोधे बलवता दुर्बलबाधया वाक्यार्थविमर्शः सम्यक् प्रविचारणम्। तेन नोपक्रमादिमात्रं लिङ्गमुच्यते। येन व्यभिचारोद्भावनं सङ्गच्छेत। किन्तु सम्यक् प्रविचारलक्षणावान्तरव्यापारोपेता एवोपक्रमादयः। नच ते क्वचिद् व्यभिचरन्तीत्युक्तं भवति।
प्रविचारित इति भावे क्तः। प्रविचारे कृते सतीति। शास्त्रे प्रविचारिते सतीति वा। एतदवगम्यत इति वाक्यशेषः। मुख्यार्थ इत्यावृत्त्या संशब्दस्यार्थान्तरम्। सर्वेत्यपि संशब्दार्थ एव। शास्त्रस्यार्थ इति शास्त्रयोनीति पूर्वसूत्रादनुवृत्तस्य व्याख्यानम्। भगवान् विष्णुरिति तच्छब्दार्थः। तुशब्दोऽवधारणे। तद्व्याख्यानं नापर इति।
तथाचैवं सूत्रयोजना अन्वयादुपक्रमादिलिङ्गसमुदायात्शास्त्रे सम्यक् प्रविचारिते सति सर्वशास्त्रस्य भगवत्येव सम्यग् वचनवृत्त्याऽन्वयात् शक्तितात्पर्यलक्षणसम्बन्धावगमात् तद् विष्ण्वाख्यं ब्रह्मैव जगज्जन्मादिकारणत्वेन शास्त्रयोनि नतु हरहिरण्यगर्भादय इति।
॥ संशब्दस्याऽवृत्त्युपपादनम्॥
अनन्तगुणपूर्णत्वं हि प्रधानलक्षणम्। तत्रच शास्त्रं प्रमाणीक्रियमाणं वचनवृत्त्या सर्वमेव च युक्तम्। लक्षणादिना वृत्तौ वाच्यार्थगुणालाभात्। वाच्ये तद्गुणप्रसङ्गाच्च। एवं कतिपयवाक्यैरनन्तगुणप्रतिपादनात्, वाक्यान्तरविषयस्य च तद्गुणवत्त्वप्रसङ्गाच्च। अतः संशब्दस्याऽवृत्तिरुपपन्ना।
॥ सूत्रे तच्छब्दोपादानस्य सार्थक्योपपादनम्॥
ननु “जन्माद्यस्य यतः” इति यच्छब्दस्य श्रवणात् तद् ब्रह्मेति प्रकृतम्। तदेवात्र मण्डूकप्लुत्याऽनुवर्तिष्यते। किं पुनरत्र तद्ग्रहणेन? मैवम्। तुशब्दस्तावदत्रेतरव्यावृत्त्यर्थमुपादेयः। नच तस्य तदित्यनुक्तावन्वयः प्रत्येतुं शक्यते। “यतोऽवधारणं ततोऽन्यत्र निषेधः” इति वचनात्। नचानुवृत्तेनान्वयप्रतीतिर्भविष्यतीति वाच्यम्। श्रुतेनान्वयादित्यनेनैव सम्बन्धप्रतीतिप्रसङ्गात्। तत्रोपयोगाभावादिति चेत्, न। प्रतीतिव्याख्याननिरासार्थत्वोपपत्तेः। अन्वयपदादेव तत्सिद्धिरिति चेत्, न। तस्योपक्रमादीनां लिङ्गत्वप्रतिपादन एव चरितार्थत्वसम्भवात्। अतः सार्थकं सूत्रे तद्ग्रहणम्।
॥ अत्रापव्याख्यानानिरासे निमित्तकथनम्॥
संशब्देन सकलपदानां लक्षणया ब्रह्मप्रातिपदिकार्थमात्रपरत्वमुच्यत इति व्याख्यानमखण्डार्थनिरासेन निरस्तम्। निराकरिष्यते चोत्तरत्रेति नेह निराकृतम्।
तदेवं जगज्जन्मादिकारणत्वेन मुख्यया वृत्त्या वर्णपदवाक्यात्मकाशेषशास्त्रप्रतिपाद्यं नारायणाख्यं ब्रह्मैवेति सुस्थं लक्षणमिति सिद्धम्॥*॥ इति समन्वयाधिकरणम्॥४॥
अथ ईक्षत्यधिकरणम्॥५॥
॥ अधिकरणसङ्गतिः, पूर्वपक्षे अवाच्यत्वेन हेतुना ब्रह्मणः शास्त्रगम्यत्वाभावसाधनम्॥
ईक्षतेर्नाशब्दम्। वचनवृत्त्यैव सकलशास्त्रप्रतिपाद्यं ब्रह्मेत्युक्तम्। तदाक्षिप्य समाधातुमिदमधिकरणमारभ्यते। तथाहि “यतो वाचो निवर्तन्ते”, “अशब्दमस्पर्शम्” इत्यादिश्रुतेः, “ शब्दो न यत्र पुरु कारकवान्” इत्यादिस्मृतेश्च ब्रह्मावाच्यमवसीयते। वचनवृत्तिश्च द्रव्यगुणक्रियाजातिनिमित्ता। नच ब्रह्मणो द्रव्यादियोगोऽस्ति। “केवलो निर्गुणश्च”, “निष्कलं निष्क्रियं शान्तम्” इत्याद्यागमात्। तत् कथं तस्य वाच्यता सम्भवति? औपनिषदत्वं तु लक्षणया वृत्त्या सम्भवन् न वाच्यतामपेक्षते। अतोऽवाच्यत्वाद् ब्रह्मणो न वचनवृत्त्या शास्त्रगम्यत्वमिति।
॥ अनन्तशास्त्राधिगत्यसम्भवाच्च ब्रह्मणो न सवशास्त्रप्रतिपाद्यत्वम्॥
अपर आह न सर्वशास्त्रप्रतिपाद्यत्वं ब्रह्मणः सम्भवति। निश्चयोपायाभावात्। उपक्रमादयो हि तन्निश्चयोपायाः। तैश्चास्मदाद्यधिगतशास्त्रस्य कथञ्चिद् ब्रह्मविषयतावधारणेऽपि अस्मदनधिगतशास्त्रस्य तत्परतावधारणायोगात्। “अनन्ता वै वेदाः” इति श्रुतेरनन्तं हि शास्त्रमवगम्यते। नचानन्तशास्त्राधिगमोऽस्माकं कल्पकोटिशतैरपि सम्भवति। विफलश्च शास्त्रैकदेशस्य ब्रह्मपरत्वाध्यवसायः। एकदेशान्तरे तद्विपरीतप्रतिपादनस्यापि शङ्कनात्। नच वस्तुनि विकल्पः सम्भवतीत्यत्रापि सन्देहः समास्कन्दतीत्यतो न सर्वशास्त्रप्रामाण्याज्जगज्जन्मादिकारणं समस्तगुणपरिपूर्णं ब्रह्म सिद्ध्यतीत्येवं प्राप्तेऽवाच्यत्वशङ्कां तावन्निराचष्टे सूत्रकारः “ईक्षतेर्नाशब्दम्” इति।
॥ ईक्षणीयत्वेन हेतुना ब्रह्मणो वाच्यत्वप्रतिपादनम्, सूत्रार्थविवरणं च॥
ॐ ईक्षतेर्नाशब्दम् ॐ॥५॥
ईक्षणीयत्वतो विष्णुर्वाच्य एव …….।
तद् व्याचष्टे ईक्षणीयत्वत इति। अत्रेक्षतेरिति धातुनिर्देशः। नचाविवक्षितार्थं शब्दमात्रं ब्रह्मणो वाच्यत्वे हेतुर्भवितुमर्हतीति तदर्थोऽनेनोपलक्ष्यते। नच ब्रह्मासम्बन्धीक्षणमप्यत्र हेतुर्भवति, अतिप्रसङ्गात्। सम्बन्धश्च न कर्तृत्वादिरूपः, श्रुत्यनुगमात्। विपक्षे बाधकाभावप्रसङ्गाच्च। अत ईक्षणं ब्रह्मकर्मकमेव हेतुत्वेन वाच्यम्। नचैतदपि युक्तम्, व्यधिकरणत्वप्रसङ्गात्। तस्मादीक्षणकर्मत्वमेव हेतुतया विवक्षितमित्याशयेनोक्तम् ईक्षणीयत्वत इति। तदित्यनुवर्तते। तेन विष्णुरित्याह। न विद्यते शब्दो वाचको यस्य तदशब्दम्। अवाच्यमित्यर्थः। वाच्यमिति वक्तव्ये नावाच्यमिति वचनं “द्वौ नञौ प्रकृतमर्थं सातिशयं गमयतः” इति वचनादवधारणार्थमित्यभिप्रेत्योक्तम् वाच्य एवेति।
नन्ववधारणमपि किमर्थम्? उच्यते तत्वनिर्णयार्थं हि न्यायसूत्रम्। निर्णयश्च स्वपरपक्षसाधनोपालम्भाभ्यामेव भवति। नान्यतरमात्रेण। यथोक्तम् “विमृश्य पक्षप्रतिपक्षाभ्यामर्थावधारणं निर्णयः” इति। तदत्रावधारणे कृते वाच्यत्वविधिरवाच्यत्वनिषेधश्चेत्युभयमपि श्रुत्यर्थाभ्यां प्रतिज्ञातं स्यात्। उभयसाधनार्थश्चेक्षणीयत्वहेतुर्विज्ञायते। तथाच निर्णयो भवेत्। वाच्यमिति तु प्रतिज्ञाते परपक्षप्रतिषेधो न कृतः स्यात्। नच तदर्थमन्यत् सूत्रमस्ति। अतो युक्तोऽयं निर्देशः। एवमन्यत्रापि वेदितव्यम्।
इदमुक्तं भवति ब्रह्म वाच्यं भवितुमर्हति न पुनरवाच्यम्, ईक्षणकर्मत्वात्; घटवत्। ईक्षणीयत्वं च ब्रह्मणः “स एतस्माज्जीवघनात् परात् परं पुरिशयं पुरुषमीक्षते”, “आत्मन्येवाऽत्मानं पश्येत्” इत्यादिश्रुतिसिद्धमिति।
॥ ईक्षणीयत्वहेतोरप्रयोजकताशङ्का, ब्रह्मज्ञानाद्यभावरूपप्रसङ्गमभिधाय तन्निरासश्च॥
ननु ब्रह्मणो वाच्यत्वाभावे किं बाधकम्? ईक्षणीयत्वं न स्यात्। तथाच ब्रह्मज्ञानाभावेन शास्त्रवैयर्थ्यमनिर्मोक्षश्च स्यादिति चेत्, न। वाच्यत्वस्याव्यापकत्वादीक्षणीयत्वस्याव्याप्यत्वाच्च। नह्यव्यापकनिवृत्तिरव्याप्यनिवृत्तिमापादयितुं शक्नोति। ईक्षणीयत्वं हि प्रत्यक्षानुमानागमतदाभासनिमित्तं व्यापकं युक्तम्। वाच्यत्वं च शब्दवृत्तिविशेषोपाधिकं व्याप्यमेवेति।
मैवम्। न तावदिदं मोक्षार्थमुपदिष्टं ब्रह्मेक्षणं प्रमाणाभासजन्यम् , भ्रान्तेरविद्यानिवर्तकत्वाभावात्। नापि प्रत्यक्षानुमानजम्, शास्त्रैकसमधिगम्यतायाः साधितत्वात्। (२०४) तथाच प्रकारान्तराभावे सति यदि ब्रह्म वाच्यमपि न भवेत् तदेक्षणीयमपि न भवेदिति बाधकं सम्भवत्येव। नच व्याप्त्यभावः, व्यतिरेकसम्भवात्। यद् यत्कारकाविषयः, तत् तत्क्रियाविषयः; यथा कुठाराद्यविषयो गगनं छिदाविषय इति सामान्यव्याप्तिसम्भवाच्च।
॥ ब्रह्मणो वाच्यत्वाभावे लक्ष्यत्वमपि न सिद्ध्यतीत्युपपादनम्॥
ननु मा भूत् प्रमाणाभासैः प्रत्यक्षानुमानाभ्यां चेक्षणं ब्रह्मणः, मा च भूद् वाच्यम्। तथाऽपि शब्द लक्ष्यतया ईक्षणीयं भविष्यति। तथाच विपक्षे बाधकाभावादप्रयोजको हेतुरित्यत आह नचेति।
………………………… नचान्यथा।
लक्ष्यत्वं क्वापि दृष्टं हि ……………….॥१०९॥
हि यस्मादन्यथा वाच्यत्वाभावे लक्ष्यत्वं क्वापि न दृष्टम्। तस्मादवाच्यत्वे ब्रह्मणो लक्ष्यत्वायोगाल्लक्षणयाऽपि नेक्षणीयत्वमिति शेषः। केनचिच्छब्देन वाच्यमेव हि तीरादिकं केनचिल्लक्ष्यं दृष्टमिति।
॥ ब्रह्मणो वाच्यत्वाभावेऽपि लक्ष्यत्वाङ्गीकारे अनवस्थाप्रसङ्गः॥
नन्ववाच्यमपि लक्ष्यं किं न स्यात्? ततश्च विपक्षे बाधकाभावादप्रयोजकोऽयं प्रसङ्गहेतुरित्यत आह किं तदिति।
………………..किं तदित्यनवस्थितिः॥१०९॥
अन्यथेत्यनुवर्तते। यद्यवाच्यमपि ब्रह्म लक्ष्यमित्यङ्गीक्रियते, तदा किं तदिति जिज्ञासाप्रवृत्तावनवस्थितिः स्यात्।
इदमुक्तं भवति लाक्षणिको हि शब्दो न श्रुतमात्रोऽर्न्थान्तरे धियमुपजनयति। तत्रागृहीतशक्तित्वात्। किन्तु वाच्यार्थे बुद्धिमुत्पाद्य तदनुपपत्तिदर्शने सति। न तावताऽपि। वाच्यार्थानुपपत्तिदर्शनस्य तत्त्यागमात्रहेतुत्वात्। किन्नाम? अर्थान्तरस्य स्वरूपतो वाच्यार्थसम्बन्धितया चावगतौ सत्याम्। गङ्गादिशब्देन हि स्वरूपतो गङ्गादिसम्बन्धितया चावगतमेव तीरादिकं लक्ष्यं दृष्टम्। नानवगतस्वरूपं कूर्मरोमादि। नाप्यन्यसम्बन्धितयाऽवगतं तीरादि। तथाच वैदिकशब्दलक्ष्यत्वे ब्रह्मणः प्रतीतिरङ्गीकरणीया। नच तीरादिवत् प्रत्यक्षादिना तस्य प्रतीतिः सम्भवति। ततो लाक्षणिकशब्दे प्रयुक्ते वाच्यार्थेऽनुपपत्तिं पश्यतो लक्ष्यार्थे किं तद् यदनेन लक्ष्यमिति जिज्ञासायां शब्द एव प्रयोक्तव्यः। तेनापि चेन्न वाच्यं किन्तु लक्ष्यमेव, तर्हि पुनः किं तदिति जिज्ञासाया अनिवृत्तत्वात् शब्दान्तरमेव वाच्यम्। तेनापि चेल्लक्ष्यमेव पुनर्जिज्ञासैवेत्यपर्यवसानं स्यात्। पूर्वपूर्वलक्षणासिद्धावुत्तरोत्तरलक्षणासिद्धेर्मूलक्षतिः। यदिच केनचिच्छब्देन वाच्यं स्यात्, तदा तदुक्तावुपरतजिज्ञासो लाक्षणिकार्थं प्रतीयात्। वाच्यत्वेऽपि सम्बन्धग्रहणाय पूर्वसिद्धेरपेक्षितत्वेनानवस्थितिरिति चेत्, न। अभिमान्यधिकरणे वक्तव्यत्वात्। (५४७) तस्माद् विपक्षेऽनवस्थालक्षणबाधकसद्भावादवाच्यत्वे लक्ष्यत्वं न स्यादिति युक्तोऽतिप्रसङ्ग इति।
॥ इक्षुक्षीरादिमाधुर्यविशेषाणां वाच्यत्वाभावेऽपि लक्ष्यत्वसद्भावात्
लक्ष्यत्वं न वाच्यत्वव्याप्यमित्याशङ्कनम् ॥
नन्विक्षुक्षीरगुडादिमाधुर्यादीनां विशेषास्तावद् विद्यन्ते। अनुभवसिद्धत्वात्। नच ते केनापि शब्देन वाच्याः। तद्वाचकशब्दाभावात्। तथाऽपि लक्ष्याः दृश्यन्ते। अन्यथा तत्र वाग्व्यवहाराभावप्रसङ्गात्। अतोऽवाच्यत्वे लक्ष्यत्वं न स्यादिति प्रसङ्गः प्रशिथिलमूलः। यथोक्तम्
“इक्षुक्षीरगुडादीनां माधुर्यस्यान्तरं महत्।
भेदस्तथाऽपि नाऽख्यातुं सरस्वत्याऽपि शक्यते” इति।
यथाच माधुर्यादिविशेषाणामवाच्यानामपि प्रतीततामात्रेण लक्ष्यत्वम्, तथा ब्रह्मणोऽवाच्यस्यापि स्वयम्प्रकाशत्वेन प्रसिद्धस्य लक्ष्यत्वं सम्भवतीत्यत आह माधुर्यादीति।
॥ इक्षुक्षीरगुडादिमाधुर्यविशेषाणामपि शब्दवाच्यत्वमुपपाद्य व्यभिचारशङ्कानिरासः॥
माधुर्यादिविशेषाश्च तच्छब्दैरुदिताः सदा।
तच्छब्दैर्माधुर्यादिविशेषशब्दैः। सदेत्यवधारणार्थे। उदिता वाच्या एवेति। ननु माधुर्यादिविशेषशब्दः साधारणः। किमेतावता? नहि गोशब्दोऽनेकार्थ इति न कस्यापि वाचकः। तथाच लक्षकोऽपि न स्यात्। वाच्यार्थद्वारत्वाल्लक्षणायाः।
ननु वाचकत्वं पदधर्मः। माधुर्यादिविशेष इति च न पदम्। किन्तु वाक्यमेव। अनेकपदात्मकत्वात्। तथाच कथं तच्छब्दैरुदिता इति। मैवम्। ऐकपद्यमैकस्वर्यं च समासप्रयोजनमिति शाब्दैरङ्गीकृतत्वात्।
अथवा तच्छब्दैः सूदशास्त्रादिप्रसिद्धैर्वाचकशब्दैरुदिता इति व्याख्येयम्। तथाचोक्तम्
“विशदं क्षरिमाधुर्यं स्थिरमाज्यस्य तीक्ष्णकम्।
गुडस्य पनसादीनां निर्हारीत्यभिधीयते” इति।
यथाच ध्वनिविशेषाणां मन्दव्युत्पत्तिभिरविदिता अपि श्रुतिस्वरजातिरागादिशब्दा वाचकाः सङ्गीतशास्त्रप्रसिद्धाः, तथा माधुर्यादिविशेषाणामपि तत्तदधिकृतशास्त्रेषु वाचकाः शब्दाः कथं न स्युः? ततश्चेक्षुक्षीरगुडादीनामिति वचनमात्मनो व्युत्पत्त्यभावख्यापनार्थम्, शारदानिन्दया प्रत्यवायार्जनार्थं च। अतो न प्रशिथिलमूलोऽतिप्रसङ्ग इति। यदपि स्वप्रकाशतया सिद्धत्वाद् ब्रह्मणो लक्ष्यत्वोपपत्तिरिति। तदुपरिष्टान्निराकरिष्यते। (२२८)
॥ व्यभिचारान्तरनिरासः, वाक्यार्थस्य शब्दवाच्यत्वप्रतिपादनम्॥
नन्ववाच्योऽपि नदीतीरफलसंसर्गलक्षणो वाक्यार्थो लक्ष्यो नद्यादिपदैरुपलक्ष्यते। यथोक्तम्
“वाक्यार्थो लक्ष्यमाणो हि सर्वत्रैवेति नः स्थितिः”
इति। तथाच व्याप्त्यभवादप्रसङ्गोऽयम्। वाक्यार्थश्च ब्रह्माभ्युपेयते न पदार्थः। अतो लौकिकवाक्यार्थवदवाच्यमपि लक्ष्यं किं न स्यादित्यत आहवाक्यार्थोऽपीति।
वाक्यार्थोऽपि हि वाक्यार्थशब्देनैवोदितो भवेत्॥११०॥
एवशब्दस्योदित इत्यनेन सम्बन्धः। वाक्यार्थशब्दस्य वाक्यार्थावाचकत्वेऽन्यत् तद्वाच्यं वाच्यम्। नह्यस्माभिर्लक्षकेणैव शब्देन वाच्यत्वमाशास्यते। किन्तु केनचिच्छब्देन वाच्यमेव केनचिच्छब्देन लक्ष्यमिति भावः।
अयं चाङ्गीकारवादो ज्ञातव्यः। अन्विताभिधानस्य समर्थितत्वात्। (१५६, १०४७) ब्रह्मणो वाक्यार्थत्वं तु संसर्गत्वस्य संसृष्टत्वस्य चानङ्गीकारादयुक्तम्। वाक्यस्याखण्डार्थनिष्ठताया निरस्तत्वादिति।
॥ ब्रह्मणोऽवाच्यत्वे तस्य वस्तुत्वाभावप्रसङ्गः॥
एवं व्यभिचारं निरस्य सुस्था प्रसङ्गमूलभूता व्याप्तिरित्याह नावाच्यमिति।
नावाच्यं तेन किञ्चित् स्यात्………….।
लक्ष्यमिति शेषः। अथवा ब्रह्मणोऽवाच्यत्वे तस्य वस्तुत्वमेव न स्यात्। यतोऽवाच्यं किञ्चिदपि नास्तीति प्रसङ्गान्तरसूचनमिदम्।
॥ श्रुतीनां ब्रह्मावाच्यतापरत्वप्रत्याख्यानम्॥
ननु “यतो वाचो निवर्तन्ते” इत्याद्यागमविरोधात् कालात्ययापदिष्टमीक्षणीयत्वेन वाच्यत्वसाधनम्, प्रसङ्गानां च विपर्ययपर्यवसानमिति, स्यादेतदेवम्। यदि ब्रह्मावाच्यत्वं श्रुत्यर्थः स्यात्। नचैवम्। तथा व्याख्याने स्वक्रियाविरोधापत्तेरित्येाह यत इति।
…………………..यत इत्यादिकैर्वदन्।
अवाच्यत्वं कथं ब्रूयान्मूकोऽहमितिवत् सुधीः।
यत इत्यादिशब्दैः ब्रह्मोक्त्वा हि तस्यावाच्यत्वं वाच्यम्। अन्यथा यस्यकस्यचिदवाच्यतापत्तेः। तथाच यत इत्यादिकैः शब्दैर्बह्मैव वदन् कथं पुनस्तस्यावाच्यत्वं श्रुत्यर्थतया ब्रूयात्? मूकोऽहमितिवत् स्वक्रियाविरोधात्। सुधीरिति विपरीतलक्षणया परस्याकोविदत्वमाह।
॥ सर्वैः शब्दैः लक्ष्यमेव ब्रह्म, न वाच्यमित्येतस्य दूषणम्॥
स्यादयं स्वक्रियाविरोधो यदि यत इत्यादिशब्दैर्ब्रह्म वचनवृत्त्योक्त्वा तस्यावच्यत्वमुच्येत। नत्वेवम्। किन्नाम। यत इत्यादिशब्दैर्लक्ष्यमेवेत्यतः क्वास्ति स्वक्रियाविरोध इत्यत आह येनेति।
येन लक्ष्यमिति प्रोक्तं लक्ष्यशब्देन सोऽवदत्॥१११॥
ब्रह्म लक्ष्यमिति वदताऽपि लक्ष्यशब्दवाच्यत्वं तस्याङ्गीकर्तव्यम्। तथाच किं शब्दान्तरेणापराद्धम्? अथ लक्ष्यशब्देनापि लक्ष्यते नतूच्यत इति ब्रूयात्, तदा किं तदित्यपेक्षायां शब्दान्तरं ब्रूयादित्यनवस्था स्यात्। अथ यावत् पदजातं ब्रह्मणि प्रयुज्यते, तत् सर्वमपि लक्षणयैवेति परिहारे कुतोऽनवस्थेति चेत्, न। अनवबोधात्। नहि प्रश्नपरिहारक्रमनिमित्तेयमनवस्था। येन सकृदेवोत्तरेण निवर्तेत। किन्तु लक्षणायाः प्रतीतिपूर्वकत्वाच्छब्देन विना प्रत्यायकान्तराभावात् तत्रापि लक्षणाश्रयणे मूलक्षयात्। अतः स्वक्रियाविरोधान्नेदं श्रुतिव्याख्यानमिति नानुमानादेः कश्चिद् दोषः। अविरुद्धं तु व्याख्यानमुत्तरत्र करिष्यत इति। (२३१)
॥ सम्भवत्यपि मुख्यार्थे जघन्यवृत्त्या श्रुत्यर्थकथनमयुक्तम्॥
इतश्च न ब्रह्मणि श्रुतानां वैदिकानां सर्वशब्दानां लक्षणाश्रयणं युक्तमित्याह एकस्यापीति।
एकस्यापि हि शब्दस्य गौणार्थस्वीकृतौ सताम्।
महती जायते लज्जा यत्र तत्राखिला रवाः॥११२॥
अमुख्यार्था इति वदन् यस्तन्मार्गानुवर्तिनाम्।
कथं न जायते लज्जा वक्तुं शाब्दत्वमात्मनः॥११३॥
यत्र वेदे सतां विदुषामेकस्यापि शब्दस्य मुख्यार्थपरित्यागेनामुख्यार्थस्वीकृतौ कृतायां सत्यां महती लज्जा जायते। तत्राखिला अपि शब्दा अमुख्यार्था इति वदन् यः, तस्याऽत्मनः शाब्दत्वं शब्दशक्तितात्पर्यज्ञत्वं वक्तुं लज्जा कथं न जायते? केभ्यः? तन्मार्गानुवर्तिनां शब्दशक्तितात्पर्यानुसारिणां विदुषां सकाशादिति योजना। तस्य व्याख्यातुर्मार्गमनुवर्तमानानां कथं न जायते लज्जेति वा। तथासत्यात्मनामिति बहुवचनान्तं पदमध्याहार्यम्।
ननु न तावन्मुख्यार्थपरित्यागेनामुख्यार्थस्वीकार एव लज्जाहेतुः। तथासति “गङ्गायां घोषः’, “कुण्डपायिनामयने मासमग्न्हिोत्रं जुहोति’ इत्यादावमुख्यार्थग्रहणाभावप्रसङ्गात्। किन्नाम। मुख्यार्थे सम्भवत्येवामुख्यार्थस्वीकारो दोषः। मुख्यार्थो हि शक्तिग्रहणवशात् प्रथमं बुद्ध्यारूढो भवति। विना च प्रथमातिक्रमे कारणम्, जघन्यप्रतिपत्तिस्वीकारे कथमनौचित्यं न भवेत्? यत्र मुख्यार्थे बाधकमस्ति तदपरित्याग एव लज्जाहेतुः। “गङ्गायां घोषः’, “सिंहो देवदत्तः’ इत्यत्र गङ्गादिशब्दमुख्यार्थाङ्गीकारस्यैव दुष्टत्वदर्शनात्। तत् कथमेतत्? सत्यमेतत्। प्रकृतेऽपि न मुख्यार्थस्वीकारे बाधकमस्तीत्याचार्यो मन्यते। बाधिकायाः श्रुतेः, निर्गुणत्वोपपत्तेश्च निरस्तत्वादिति। (२१५, १९४)
॥ पूर्वपक्षिणा सगुणब्रह्मणो वाच्यत्वस्य, निर्गुणब्रह्मणो लक्ष्यत्वस्य च समर्थनम्॥
अत्राऽह “द्वे ब्रह्मणी, निर्गुणं सगुणं च। तत्र निर्गुणं नित्यशुद्धबुद्धमुक्तस्वभावं परिपूर्णम्। तदेव मायाशबिलतत्वेनैश्वर्यादिधर्मवत्तया सगुणमुच्यते। मायायाश्चानिर्वाच्यतया तदवच्छिन्नस्य न तथाभावस्तात्त्विक इति न कूटस्थत्वहानिः। तत्र सगुणमेव “परात् परं पुरिशयमीक्षते” इत्यादावीक्षणीयत्वनोच्यते। ततश्चेक्षणीयत्वं वाच्यत्वेन विना नोपपद्यते चेत्, सगुणं वाच्यमस्तु, न निर्गुणम्। तस्येक्षणीयत्वे प्रमाणाभावात्। नह्यन्यगतेन व्याप्येनान्यत्र व्यापकसिद्धिः, अतिप्रसङ्गात्। नच “परात् परम्” इत्यादीन्येव निर्गुणविषयाणि। ज्ञापकाभावात्। नच वाच्यं मा भूदनुमानेन निर्गुणस्य वाच्यत्वसिद्धिः। पक्षीकृते लिङ्गाभावात्। लिङ्गवति सिद्धसाधनत्वात्। तथाऽपि “सर्वे वेदा यत् पदममामन्ति” इत्यादिश्रुतिबलाद् वाच्यत्वं निर्गुणस्य सेत्स्यतीति। मायाशबले गृहीतसङ्गतयः सर्वे वेदा लक्षणया यत् पदमामन्तीत्यर्थोपत्तेः। नचावाच्यस्य लक्षणानुपपत्तिर्दोषः। प्रसिद्धतामात्रेण लक्षणोपपत्तेः। सगुणप्रतीत्यैव च निर्गुणस्य तत्स्वभावभूतस्य सर्वात्मनः स्वतः सिद्धत्वात्। नच तदेवेक्षणीयत्वं येन वाच्यत्वप्रसक्तिः। किन्तु प्रमेयत्वम्। नच स्वप्रकाशस्य प्रमेयत्वम्” इति।
॥ ईक्षणीये आत्मशब्दश्रवणान्निर्गुणस्यैव ईक्षणीयत्वं वाच्यत्वं चेति पूर्वपक्षनिरासः॥
तदेतदाशय परिहरति सूत्रकारः “गौणश्चेन्नाऽत्मशब्दात्” इति।
ॐ गौणश्चेन्नाऽत्मशब्दात्ॐ॥६॥
“परात् परम्” इत्यादिश्रुतिषु गौण एवाऽत्मा ईक्षणीयत्वेनोच्यते। अतः स एव वाच्योऽस्तु न निर्गुणः। तस्येक्षणीयत्वे प्रमाणाभावात्। “परात् परम्” इत्यादिश्रुतीनां च तत्परत्वे ज्ञापकाभावात्। किन्तु लक्ष्य एवासाविति चेत्, न। आत्मशब्दात्। उपलक्षणमेतत्, ईक्षणीये वस्तुनि आत्मब्रह्मपुरुषादिशब्दश्रवणात्, तेषां च पूर्णाभिधायित्वेन निर्गुणज्ञापकत्वादिति।
॥ आत्मादिशब्दानां सगुणब्रह्मविषयकत्वनिराकरणम्॥
भवेदात्मादिशब्दः पूर्णार्थवाची। तथाऽपि यत्र दृश्ये वाच्ये च वस्तुनि प्रयुज्यते तत्र सगुणविषय एवेति नियमाङ्गीकारे को दोष इत्याशङ्कापरिहारार्थमपरं सूत्रम् “तन्निष्ठस्य मोक्षोपदेशात्” इति।
ॐ तन्निष्ठस्य मोक्षोपदेशात् ॐ॥७॥
नायं नियमो युज्यते, “यस्यानुवित्तः प्रतिबुद्ध आत्मा “,”तरति शोकमात्मवित्” इत्यादौ दृश्यात्मनिष्ठस्य मोक्षोपदेशात्। नहि गौणात्मनिष्ठस्य मोक्ष उपपद्यत इति।
॥ शुद्धब्रह्मणो लक्ष्यत्वस्य मायावच्छिन्नब्रह्मणो वाच्यत्वस्य चाङ्गीकृतौ
श्रुतहान्यश्रुतकल्पने स्याताम्॥
अत्र प्रथमसूत्रे “परात् परम्” इत्यादिवाक्येषु निर्गुणज्ञापकोक्त्या हेतुसिद्धिः समर्थिता। ज्ञापकस्य चान्यथासिद्धिरुत्तरसूत्रे परिहृतेत्येतावत् सूत्रद्वयतात्पर्यं स्फुटमवगम्यते। अधिकं विवक्षुराह आत्मेति।
आत्मब्रह्मादयः शब्दाः साक्षात् पूर्णाभिधायिनः।
जन्मादिकारणं ब्रह्म लक्षितं च यदा तदा॥११४॥
वन्ध्यापुत्रोपमं मायाशबलं वाच्यमित्यपि।
कल्पयित्वा विना मानं लक्ष्यं शुद्धं वदन् पदैः॥११५॥
आत्मशब्दोदितस्यैव ज्ञानं मुक्तावसाधनम्।
आह श्रुतपरित्यागः स्याच्चास्याश्रुतकल्पना॥११६॥
स्यात् सर्वत्र च यत्रैकमपि लोको जुगुप्सते।
यो वादी तदेतदनिर्वाच्यमायाख्यशबलं किञ्चिद् ब्रह्म कल्पयित्वा तदेव वैदिकैरशेषपदैर्वाच्यमित्यपि कल्पयित्वा शुद्धं मायातीतं सर्वज्ञं सर्वशक्तिपरिपूर्णमस्मदभिमतं परं ब्रह्म पदैर्लक्ष्यमिति वदन् वदति, अस्य वादिनः श्रुतपरित्यागः सर्वत्र सर्ववाक्येषु स्यात्। कथम्? वचनवृत्त्यैव प्रथमप्रतीतस्य शुद्धस्य ब्रह्मणो विना कारणेन परित्यागात्। कथं शुद्धस्य प्रतीतत्वम्? आत्मब्रह्मादिशब्दानां वेदे श्रवणात्। आत्मब्रह्मादिशब्दाश्च साक्षाद् वचनवृत्त्या पूर्णाभिधायिनो यदा यस्मात् तदा तस्मात् श्रुतपरित्याग इति।
न केवलं श्रुतपरित्यागः किन्तु सर्वत्रापि वाक्येषु अश्रुतकल्पनं च स्यात्। कथम्? मायाशबलस्य ब्रह्मणो वन्ध्यापुत्रोपमत्वात्। तत् कथम्? विना मानम्, मानाभावात्। तदपि कथम्? श्रुतिष्वात्मब्रह्मादिशब्दश्रवणात् तेषां च पूर्णाभिधायित्वेन मायाशबलाविषयत्वात्।
ननु युष्माभिरेव जन्मादिसूत्रे मायाशबलस्य लक्ष्यत्वेनाङ्गीकृतत्वात् कथं तद् वन्ध्यापुत्रोपममिति। मैवम्। प्रथमसूत्रे जिज्ञास्यतयोक्तस्य सर्वज्ञस्य सर्वशक्तेः परब्रह्मण एवास्माभिर्जगज्जन्मादिकारणत्वेन लक्षितत्वाङ्गीकारादित्याद्यसूत्रतात्पर्यम्। अत्मशब्दोदितस्येति द्वितीयस्य। आत्मादिशब्दः पूर्णार्थोऽपि दृश्ये श्रुतो गौणविषय इति नियमं यो ब्रवीति स तथाविधात्मशब्दोदितस्य ज्ञानं मुक्तावसाधनमेवाऽह। गौणात्मज्ञानस्य मोक्षसाधनत्वानुपपत्तेः। तथाचास्य श्रुतपरित्यागः स्यात्। दृश्यात्मज्ञानस्य मोक्षसाधनतायाः “यस्यानुवित्तः” इत्यादौ श्रुतत्वादिति। नचैवमापादिते श्रुतपरित्यागाश्रुतकल्पने शक्याङ्गीकारे इत्याह यत्रेति। यत्र ययोर्मध्ये एकमपि प्रसक्तम्। किमुभयमिति शेषः।
अथ लोकजुगुप्सितमपीदमुभयं न दूषणं ममेत्यभ्युपेयात्, तत्राऽह नियमेनेति।
नियमेनोभयं स्याद्धि यस्य स्वपरयोर्मते॥११७॥
अलङ्कृतः सदैवायं दुर्घटैरेव भूषणैः।
अस्माभिरापाद्यते परेणाङ्गीक्रियते। नहि लोकजुगुप्सा नामैकं प्रतिज्ञाहान्यादिकमिव निग्रहस्थानमस्ति। लोकस्य अव्यवस्थित्वात्। “गतानुगतिको लोकः” इति वचनादिति मन्वानेनेति। स्वपरयोर्मते मतेन। यस्य नियमेनोभयमिदं स्यात् अयं दुर्घटैरङ्गीकारानर्हैर्भूषणैर्विपरीतलक्षणया दूषणैरलङ्कृतः स्यात्। यदि श्रुतमपि विशुद्धं ब्रह्म त्यज्यते, तर्हि सकलोऽपि वेदार्थस्त्यज्यतामविशेषात्। यदिचाश्रुतमपि मायाशबलं ब्रह्म कल्प्यते तदा चैत्यवन्दनादेः स्वर्गसाधनत्वादिकमपि कल्पनीयम्। विशेषाभावादित्याशयः।
॥ श्रुत्यर्थापलापस्य तमःप्राप्तिः फलमिति प्रमाणेनोपपादनम्॥
न केवलं श्रौतस्य परमात्मनस्त्यागेऽतिप्रसङ्गमात्रम्। महाप्रत्यवायोऽप्यस्तीत्याह अन्धमिति।
अन्धन्तमो नित्यदुःखं तस्य स्याद् वसनद्वयम्॥११८॥
अनन्दा नाम ते लोका अन्धेन तमसाऽऽवृताः।
तांस्ते प्रेत्याभिगच्छन्ति येऽविद्वांसो बुधो जनाः॥११९॥
असुर्या नाम ते लोका अन्धेन तमसाऽऽवृताः।
तांस्ते प्रेत्याभिगच्छन्ति ये के चाऽत्महनो जनाः।
इत्यादिश्रुतयो मानं शतशोऽत्र समन्ततः॥१२०॥
अन्धयतीत्यन्धम्। अलङ्कृतस्य वसनाभ्यां भाव्यम्,
“वस्त्रहीनमलङ्कारं घृतहीनं तु भोजनम्।
भावहीनं तु सल्लापं न प्रशंसन्ति पण्डिताः” इति वचनात्।
अतो वसनद्वयमिदं स्यादिति परिहासः। अत्र प्रमाणमाह अनन्दा इति। न विद्यते नन्द आनन्दो येषु ते अनन्दा इति प्रसिद्धाः। बोधनात् भुत् वेदः। तस्मादपि येऽविद्वांसः, वेदेन मुख्यया वृत्त्या प्रतिपादितमपि परमात्मस्वरूपमपलपन्त इत्यर्थः। सुष्ठु रमणविरुद्धत्वात्, असुरप्राप्यत्वाच्चासुर्याः। आत्महनो वेदवाच्यपरमात्मत्यागिनः। अत्र उक्तार्थे। समन्ततः सर्वास्वपि शाखासु॥*॥
॥ सगुणस्य हेयत्वश्रवणात्, निर्गुणस्य उपादेयत्ववचनाच्च आत्मशब्दो न सगुणब्रह्मविषयः॥
दृश्ये वस्तुनि श्रुत आत्मशब्दो गौणपर इति नियमं हेत्वन्तरेणापकुर्वत् सूत्रं पठित्वा सूत्रे साध्यनिर्देशाभावेन साकाङ्क्षं वाक्यं पूरयति हेयत्वेति।
ॐ हेयत्वावचनाच्च ॐ॥८॥
हेयत्वावचनाच्चैव नाऽत्मा गौणः श्रुतौ श्रुतः।
तमेवैकं जानथान्या वाचो मुञ्चथ चेति ह॥१२१॥
उक्त आत्मा कथं गौणो हेयपक्षे ह्यसौ श्रुतः।
एवशब्दो नैवेति सम्बद्ध्यते। दृश्यत्वेनेति शेषः। एवं सूत्रस्वरूपं निर्धार्य व्याचष्टे तमेवेति। दृश्य आत्मा गौण एवेति नियममङ्गीकुर्वाणेन “तमेवैकं जानथ आत्मानमन्या वाचो विमुञ्चथ अमृतस्यैष सेतुः” इति श्रुतोऽप्यात्मा गौणोऽङ्गीकार्यः, तस्य तं जानथेति दृश्यत्वश्रवणात्। कथञ्च्चायं गौणोऽङ्गीकर्तुं शक्यः। यतोऽसौ गौणो मुमुक्षुणा हेयेषु “अन्या वाचो विमुञ्चथ” इति श्रुतः। अस्य च हेयत्वावचनात्। प्रत्युत “तमेवैकं जानथ” इत्युपादेयत्ववचनाच्चेति। चशब्दो वाक्यार्थद्वयसमुच्चयार्थः। हेत्याश्चर्ये।
॥ ब्रह्मादिदेवतानां सगुणब्रह्मणां परब्रह्मपरिवारतयैवोपादेयत्वम्॥
ननु गौणानामपि ब्रह्मादिदेवतानामुपादेयत्वं वक्ष्यति “अङ्गावबद्धास्तु” इत्यादौ। अतोऽनैकान्तिकोऽयं हेतुरित्यत आह परिवारतयेति।
परिवारतया ग्राह्या अपि हेयाः प्रधानतः॥१२२॥
सत्यं विष्णुपरिवारतया ग्राह्या ब्रह्माद्याः। तथाऽपि प्रधानत्वेन हेया एव। प्राधान्येन चोपादेयत्वमत्र हेतुत्वेन विवक्षितम्। “अमृतस्यैष हेतुः” इति वाक्यशेषात्। अतो न व्यभिचार इति॥*॥
॥ स्वाप्ययात्, तदुपलक्षितपूर्णत्वाच्च निर्गुणस्यैव वाच्यत्वम्, सगुणे तयोरनुपपत्तिश्च॥
एवमात्मशब्दस्य निर्गुणविषयत्वमुपपाद्य निर्गुणस्य वाच्यत्वं समर्थितम्। हेत्वन्तरेणास्यैवार्थस्य उपपदाकं “स्वाप्ययात्” इति सूत्रं व्याचष्टे पूर्णस्येति।
ॐ स्वाप्ययात् ॐ॥९॥
पूर्णस्य पूर्णमादाय पूर्णमेवावशिष्यते।
इति स्वस्यैव पूर्णस्य पूर्णेऽप्यय उदाहृतः।
कथं मायाव्यवच्छिन्नः पूर्णो मुख्यतया भवेत्॥१२३॥
“पूर्णस्य” इत्यस्यां श्रुतौ तावत् कस्यचिन्महाप्रलये स्वस्य स्वस्मिन्नेवाप्ययो नान्यत्रलीनाभाव उदाहृतः। स्वाप्ययश्चासौ सौत्र उपलक्षणमात्रम्। पूर्णत्वमप्युदाहृतम्। ताभ्यामसौ निर्गुण इति ज्ञायते। श्रुत्युक्तत्वाच्च वाच्य इत्यतो निर्गुणस्य वाच्यत्वसिद्धिरिति।
ननु स्वाप्ययः पूर्णत्वं च सगुणस्य किं न स्यात्? मैवम्। सगुणस्य स्वाप्ययानुपपत्तिस्तावद् भाष्य एवोक्ता। पूर्णत्वानुपपत्तिमाह कथमिति। व्याघातादिति भावः।
॥ गतिसामान्यादिति सूत्रस्यात्राव्याख्याने निमित्तकथनम्॥
अत्र गतिसामान्यादिति सूत्रं न तावद् ब्रह्मणो वाच्यत्वसमर्थनार्थम्। किन्तु शास्त्रस्यानन्तत्वान्न सर्वशास्त्रप्रतिपाद्यत्वं ब्रह्मणो निश्चेतुं शक्यमित्याशङ्कितदोषपरिहारार्थमित्यतः प्रकरणशुद्ध्या व्याचिख्यासुस्तदुल्लङ्घितवान्। व्याख्यास्यति चैतदुत्तरत्र। (१०७२) सूत्रकारस्यापि प्रकरणसाङ्कर्यस्य एतदेव प्रयोजनम् यदाक्षेपद्वयसमाधानस्य पूर्वसूत्रस्थसंशब्दार्थसमर्थनमेकमेव प्रयोजनमिति सूचनम्। तेन चाऽवृत्त्या संशब्दस्यानेकार्थताज्ञापनम्। अन्यथैकार्थेन चरितार्थस्यार्थान्तरं न ज्ञायेत। तथाच न लक्षणद्वयस्य शास्त्रीयता स्यादिति॥*॥
॥ “गुणाभावविशिष्टस्य निर्गुणस्य वाच्यत्वम्, निर्विकल्पकस्वरूप
मात्रस्य लक्ष्यत्वम्’ इत्येतन्मतस्य निराकरणम्॥
उपपत्त्यन्तरेण निर्गुणस्य ब्रह्मणो वाच्यत्वमुपपादयितुं सूत्रम् “श्रुतत्वाच्च” इति। तस्यार्थः “एको देवः” इत्यस्यां श्रुतौ निर्गुणस्य ब्रह्मणः श्रुतत्वाच्च तस्य वाच्यत्वमुपपन्नमिति। अत्र श्रुतोऽपि सगुणः किं न स्यादित्यत आह पदं चेति।
ॐ श्रुतत्वाच्च ॐ॥११॥
पदं च निर्गुण इति कथं गौणं वदिष्यति।
गुणाभावोपलक्ष्यं चेत् पदं तदपि वाचकम्॥१२४॥
अत्र हि वाक्ये “केवलो निर्गुणश्च” इति श्रूयते। निर्गुण इति च पदं कथं गौणं वदिष्यति? व्याहतत्वात्। अतो न सगुणोऽत्र श्रुत इति। सत्यमस्यां श्रुतौ निर्गुणादिपदप्रतिपाद्यं निर्गुणं ब्रह्मेति। किन्तु लक्षणयैव। तथाच कथमनेन निर्गुणस्य वाच्यत्वसिद्धिः?
नच वाच्यम् निगुर्णशब्देन निर्गुणं चेल्लक्ष्यं तर्हि तद्वाच्यं वाच्यम्, वाच्यर्थद्वारत्वाल्लक्षणायाः। नच सगुणं निगुर्णपदवाच्यम्, व्याघातात्। सगुणस्य हि निर्गुणत्वं तथासति स्यादिति। गुणाभावविशिष्टस्य वाच्यत्वाङ्गीकारात्। निर्विकल्पकस्वरूपमात्रस्योपलक्ष्यत्वात्। एकमेव हि निर्विशेषं वस्तु परमसूक्ष्मं गुणाभावाद्युपाधिभिरीषत् स्थूलं जातम्। गुणाद्युपाधिभिः स्थूलतरमित्यतो निर्गुणपदेन गुणाभावविशिष्टवाच्यद्वारा स्वरूपमुपलक्ष्यमिति न कश्चिद् विरोधः।
एवं पूर्णादिपदानामपि लक्षणाप्रकारो द्रष्टव्य इत्याशयोक्तमेव परिहारं न विस्मरेत्याह गुणाभावेति। निर्गुणपदेन गुणाभावविशिष्टवाच्यद्वारोपलक्ष्यं चेच्छुद्धं ब्रह्म मन्यस इत्यर्थः। अपि तथाऽपि। तत् पदं लक्ष्यपदम्। ब्रह्मणो वाचकमङ्गीकरणीयम्। तथाच वाच्यत्वमेवाऽपतितमित्यर्थः।
ननु लक्ष्यपदेनापि ब्रह्म लक्ष्यमेव। न वाच्यमिति चेत्, न। अनवस्थाया उक्तत्वात्। (२१२) किञ्च निर्गुणपदलक्ष्यमित्यनेनापि लक्ष्यत्वे किमस्य वाच्यम्? न तावदन्यत्। तत्र निर्गुणपदस्यैवाश्रवणेन तल्लक्ष्यपदस्य दूरोत्सारितत्वात्। शुद्धं चेत्, किं लक्षणया?
॥ अवाच्यतावादस्य हेयत्वकथनपूर्वकमधिकरणार्थोपसंहारः॥
किञ्चैवं यद्यद् ब्रह्मतया प्रतिपाद्यते तत्तदब्रह्मेति वदता साधु समर्थितो ब्रह्मवाद इत्याशयवानधिकरणार्थमुपसंहरति अत इति
अतोऽनवस्थितिमुखसर्वदोषमहास्पदम्।
कथमेतन्मतं सद्भिराद्रियेत विचक्षणैः॥१२५॥
एतन्मतं ब्रह्मणोऽवाच्यत्वमतम्। अनादरणे च सिद्धं सर्वशास्त्रमुख्यार्थत्वं ब्रह्मण इतिशेषः।
॥ कृतव्याख्यानदार्ढ्यार्थमपव्याख्याननिरासः॥
एवं “ईक्षतेर्नाशब्दम्” इत्यारभ्य “श्रुतत्वाच्च” इत्यन्तानि सूत्राणि स्वमतेन व्याख्याय परेषां व्याख्यानं प्रत्याख्याति नचेति।
नच साङ्ख्यनिराकृत्यै सूत्राण्येतान्यचीक्लृपत्।
भगवान् …………………………..॥१२६॥
॥ मायावादिना साङ्ख्यानां प्रधानस्य जगत्कारणत्ववादनिराकरणपरतया सूत्रसप्तकव्याख्यानम्॥
“सर्वज्ञं सर्वशक्तिजगदुत्पत्तिस्थितिनाशकारणं ब्रह्म वेदान्तवेद्यमित्युक्तम्। तत्र साङ्ख्या मन्यन्ते यानि ब्रह्मणो जगत्कारणत्वप्रतिपादकतयाऽभ्युपगतानि “सदेव सोम्येदमग्र आसीत्” इत्येवमादीनि वाक्यानि, तानि सर्वाणि त्रिगुणमचेतनं प्रधानमेव जगत्कारणं प्रतिपादयन्ति। कुतः? ब्रह्मणो ज्ञानक्रियाशक्तिरहितत्वात्। ज्ञानक्रियाकार्यदर्शनोन्नेयसद्भावे हि ते। नच ज्ञानक्रिये चिदात्मनः स्तः। तस्यापरिणामित्वात्। एकत्वाच्च। त्रिगुणे तु प्रधाने परिणामिनि न तयोरसम्भवकारणमस्तीत्यतस्तदेव “सदेव सोम्य” इत्यादौ जगत्कारणतया प्रतिपाद्यत इत्येवं प्राप्ते प्रतिविधीयते ईक्षतेर्नाशब्दम्। न साङ्ख्यपरिकल्पितमचेतनं प्रधानं जगतः कारणं शक्यं वेदान्तवाक्येष्वाश्रयितुम्। अशब्दं हि तत्। कथमशब्दत्वम्? ईक्षतेः। “तदैक्षत बहु स्यां प्रजायेयेति। तत् तेजोऽसृजत”, “स ऐक्षत लोकानसृजा इति। स इमान् लोकानसृजत”, “स ईक्षाञ्चक्रे। स प्राणमसृजत” इतीक्षितृत्वश्रवणात् कारणस्य। नचाचेतनस्य प्रधानस्येक्षितृत्वं सम्भवति।
नन्वयमीक्षतिर्गोणो व्याख्येयः, “तत् तेज ऐक्षत”, “ता आप एक्षन्त” इति गौणप्रायपठितत्वात्। यथा ह्यासन्नपतनकूलमालक्ष्य कूलं पिपतिषतीत्युपचारो दृष्टः, तथाऽऽसन्नसर्गेऽप्रधानेऽप्यैक्षतेत्युपचारो भविष्यतीत्यतः परिहारं पठति गौणश्चेन्नाऽत्मशब्दात्। अप्तेजसोरिवाचेतनेऽपि प्रधाने गौणोऽयमीक्षतिरित्यसत्। कुतः? आत्मशब्दात्। अनेन जीवेन आत्मनेति। नहि जीवश्चेतनोऽचेतनस्य प्रधानस्याऽत्मा सम्भवति। “स आत्मा तत् त्वमसि” इति च। नहि चेतनस्य श्वेतकेतोरचेतनैक्यबोधनमुपपन्नम्।
अथोच्येत अचेतनेऽपि प्रधाने भवत्यात्मशब्दः। आत्मनः सर्वार्थकारित्वात्। राज्ञः सर्वार्थकारिणि भृत्ये “ममाऽत्मा भद्रसेनः” इत्यात्मशब्ददर्शनादिति। तत्रोत्तरम् तन्निष्ठस्य मोक्षोपदेशात्। नैवमात्मशब्दालम्बनं कल्प्यम्। “स आत्मा तत् त्वमसि” इति श्वेतकेतोस्तन्निष्ठामुपदिश्य “तस्य तावदेव चिरम्” इति मोक्षोपदेशात्। नह्यचेतननिष्ठस्य मोक्षो युक्तः।
स्यादेतत्। ब्रह्मैव ज्ञीप्सितम्। तच्च न प्रथमं सूक्ष्मतया शक्यं श्वेतकेतुं ग्राहयितुमिति तत्सम्बद्धं प्रधानमेव स्थूलतयाऽऽत्मत्वेन ग्राह्यते। अरुन्धतीमिव अतिसूक्ष्मां दर्शयितुं तत्सन्निहितां स्थूलतारकां दर्शयति “इयमरुन्धती’ इति। अस्यां शङ्कायमुत्तरम् हेयत्वावचनाच्च। एवंसति स्थूलतारवत् “नायमात्मा” इति हेयत्वं ब्रूयात्। नचैवमब्रवीत्। अतो नैषा कल्पना युक्ता। चशब्द एकविज्ञानेन सर्वविज्ञानप्रतिज्ञानविरोधं समुच्चिनोति।
स्वाप्ययात्। सच्छब्दवाच्यं प्रस्तुत्य “स्वमपीतो भवति” इत्युच्यते। नह्यचेतने चेतनस्याप्ययः सुप्तौ लये च सम्भवति। अतश्च न प्रधानं सच्छब्दवाच्यम्।
गतिसामान्यात्। यदिच क्वचिदप्येचतनं प्रधानं जगतः कारणमुच्येत वेदान्तेषु, तथासति कथञ्चिदीक्षणादिकं कल्प्येत। नचैवम्। अतो वेदान्तोत्पाद्याया गतेरवगतेरैकरूप्याच्च न प्रधानं जगत्कारणमिति।
श्रुतत्वाच्च। “स कारणं करणाधिपाधिपः” इति साक्षात् सर्वज्ञस्येश्वरस्य जगत्कारणत्वं श्रूयते। अतश्च न प्रधानं जगत्कारणं वेदान्तवेद्यम्। ज्ञानक्रियाशक्ती त्वपरिणामिनोऽपीश्वरस्य सवितुरिव युज्येते इत्येवं साङ्ख्यनिराकरणायैतानि सूत्राणि भगवान् सूत्रकारश्चकार” इति मायावादिनो वदन्ति। तन्नेत्यर्थः। कुतो नेति चेत्, सूत्राक्षराणामनानुगुण्यात्।
॥ प्रधानस्याशब्दत्वनिराकरणपूर्वकं मायावादिव्याख्यानप्रत्याख्यानम्॥
तथाहि अशब्दं हि तदिति हेतूकृतमशब्दत्वं नाम शब्दागोचरत्वं वा, शब्दावाच्यत्वं वा, अवैदिकत्वं वा, कारणतयाऽवैदिकत्वं वा। सर्वत्राप्यसिद्धिरित्याह नहीति।
………. नह्यशब्दत्वं प्रधानेऽङ्गीकरोत्यसौ॥१२६॥
असौ साङ्ख्यः। स्वसिद्धेन हेतुनेदं निराकरणमिति चेत्, न। यतोऽसौ सूत्रकारोऽशब्दत्वं प्रधाने नाङ्गीकरोति। उपपादयिष्यते चैतत्। (३७७३७८)
किञ्चाऽद्ये किं प्रधानस्यासत्त्वमभिप्रेतम्, उत प्रमाणान्तरवेद्यत्वम्? आद्ये तदुपपादनायेक्षतेरुपन्यासोऽनुपपन्नः। अत एव नोत्तरः। द्वितीये ब्रह्मण्यनैकान्तिकम्। तृतीयचतुर्थयोः साध्याविशिष्टत्वम्। किञ्चेक्षणेनैव नेति प्रतिज्ञार्थसिद्धावशब्दं हि तदिति मध्ये हेत्वन्तरकल्पनं व्यर्थम्।
ईक्षितृत्वं चेक्षणगुणयोगित्वम्। तद् ब्रह्मण्यपि गौणमेव निर्गुणत्ववादिनाऽङ्गीकरणीयम्। तथाच गौणश्चेदिति व्यर्थम्। किञ्चेक्षतेर्गौणत्वकल्पनस्य बाधकाभावमनुक्त्वा आत्मशब्दादित्यसङ्गतम्। परेण प्रायपाठो बाधक उपन्यस्तः, तदविरोधाय वैषम्यमिदमुच्यत इति चेत्, न। तेजोबन्नानमपि देवतात्वेन प्रायपाठाविरोधात्।
“तन्निष्ठस्य मोक्षोपदेशात्” इत्यत्र किं प्रधानैक्योपदेशानुपपत्तिर्वा विवक्षिता, तज्ज्ञस्य मोक्षानुपपत्तिर्वा? आद्ये ब्रह्मपक्षेऽपि समानो दोषः। नहि जीवस्यापि ब्रह्मैक्योपदेशो युक्त इत्युक्तमधस्तात्। (११७) द्वितीयस्त्वनुपपन्न एव। आत्मानात्मविवेकार्थमनात्मज्ञानस्याऽवश्यकत्वात्। आत्मशब्दस्य गौणत्वे चोदिते बाधकाभाव एव वक्तव्यः।
हेयत्वावचनादित्यस्य परिचोदनैवानुपपन्ना। नहि साङ्ख्योऽद्वैतज्ञानार्थं प्रधानोपदेशं मन्यते। हेयत्वावचनं चानैकान्तिकम्। अन्नमयप्राणमयादीनामब्रह्मत्वेऽपि हेयत्वावचनात्। उत्तरोत्तरब्रह्मत्ववचनं तत्र ज्ञापकमिति चेत्,न। अत्रापि तथाविधज्ञापकसौलभ्यात्। प्रतिज्ञाविरोधस्तु ब्रह्मवाद एव न प्रधानवादे। प्रधानस्य सर्वात्मकत्वाभ्युपगमात्। भोक्तृवर्गस्य न प्रधानात्मकत्वमस्तीति चेत्, सत्यम्। ब्रह्मणस्तु न किञ्चित्।
एतेन स्वाप्ययोऽपि निरस्तः। एकीभावस्य ब्रह्मपक्षेऽप्यभावात्। परिष्वङ्गमात्रस्य प्रधानेऽपि सम्भवात्।
ब्रह्मविषयं गतिसामान्यं परस्यासिद्धमेव। ईक्षणादिना तत्साधने प्रथमसूत्रेणैव गतार्थता। अत एव श्रुतत्वादित्यसिद्धम्। गतार्थं च गतिसामान्येनेत्येषा दिक्।
॥ समन्वयप्रतिज्ञासमनन्तरं शब्दवाच्यत्वप्रतिपादनस्यैव सङ्गतत्वसमर्थनम्॥
अस्तु वा यथाकथञ्चित् सूत्रगमनिका, तथाऽपि प्रकृतसङ्गतिपर्यालोचनयाऽत्र वाच्यत्वसमर्थनमेवोपपन्नम्, न साङ्ख्यनिराकरणमित्याह समन्वय इति।
समन्वये प्रतिज्ञाते शब्दगोचरतैव हि।
प्रथमप्रतिपाद्या स्यात् तदभावे कुतोऽन्वयः॥१२७॥
“तत्तु समन्वयात्” इति समस्तस्यापि शास्त्रस्य ब्रह्मणि समन्वये प्रतिज्ञाते सति, यद्यपि मुख्यया वृत्त्या शब्दगोचरता साङ्ख्यनिराकरणं चेत्युभयमपि प्रतिपाद्यं भवति। उभयाभावेऽपि समन्वयानुपपत्तेः, तथाऽपि शब्दगोचरतैव प्रथमप्रतिपाद्या स्यात् हि यस्मात् तस्मात् सैवात्र प्रतिपाद्यते न साङ्ख्यनिराकरणम्। तत् पुनः “ईक्षतिकर्मव्यपदेशात् सः” इत्यादौ करिष्यत इति।
कुतः शब्दवाच्यतायाः प्रथमप्रतिपाद्यत्वमित्यत आह तदभाव इति। अवाच्यत्वे हि ब्रह्मणि शब्दसम्बन्ध एवानुपपन्नः। जगत्कारणत्वादिवाक्यविचारस्तु दूरे। साङ्ख्यनिराकरणाभावे तु सृष्ट्यादिवाक्यानामेव समन्वयानुपपत्तिः। अतः प्रथमं वाच्यत्वसमर्थनेन समन्वयसम्भावनायां सत्यां वाक्यविशेषनिष्ठस्य विचारस्य पश्चादवसर इति।
॥ लक्षणावृत्त्या समन्वयस्य सूत्रकृदभिमतत्वे समन्वयप्रयोगानुपपत्तिः॥
ननु वाच्यत्वाभावेऽपि लक्षणया वृत्त्या समन्वयो भविष्यतीत्यवाच्यत्वाक्षेपं निर्दलतयोपेक्ष्य सूत्रकारेणाऽदौ साङ्ख्यमतं निराकृतमित्यङ्गीकारे कथमसङ्गतिरित्यत आह कथञ्च्चेति।
कथञ्च लक्षणावादी बू्रयाद् ब्रह्मसमन्वयम्।
योऽसौ शब्दस्य मुख्यार्थस्तत्रैव स्यात् समन्वयः॥१२८॥
स्यादेवम्। यदि सूत्रकारः शब्दानां ब्रह्मणि लक्षणामभिप्रेयात्। नचैतदस्ति। यदि सूत्रकारो ब्रह्मणि शब्दानां लक्षणामभिप्रैति, तदा कथं समन्वयं ब्रूयात्? किन्त्वन्वयमात्रं ब्रूयात्। समन्वयं चाब्रवीत्। तेन ज्ञायते न लक्षणा सूत्रकारस्याभिप्रेता। किन्नाम। मुख्यवृत्तिरेवेति।
समन्वयं ब्रुवता कथं मुख्यवृत्तिरभिप्रेतेति ज्ञायत इत्यत आह योऽसाविति। समीचीनो ह्यन्वयः समन्वयः। स च शब्दस्य वाच्यार्थ एव घटते। तत्रैव साक्षाच्छक्तिमत्त्वात्। लक्ष्यार्थे तु वाच्यार्थद्वारेण अन्वयो न समीचीनः। अतः समन्वयशब्दं प्रयुञ्जानेन सूत्रकृता वाच्यवाचकभाव एव प्रतिज्ञात इति ज्ञायते। स चावाच्यत्वशङ्कानिरासामन्तरेण सर्वथाऽप्यसम्भावितः स्यादिति वाच्यत्वसमर्थनमेव प्राथमिकमिति।
इदं चाभ्युपगम्योक्तम्। लक्षणावादेऽन्वय एव नोपपद्यते, कुतः समन्वयः? अवाच्ये लक्षणासम्भवस्योक्तत्वादिति। सत्यम्। समीचीनोऽन्वयः समन्वयः। समीचीनता तु तात्पर्यवत्ता। सा च लाक्षणिकेऽप्यर्थे शब्दानां सम्भवतीति समन्वयसिद्ध्यर्थं वाच्यत्वं समर्थनीयमिति चेत्, न। संशब्दस्य अर्थान्तरं व्याख्यायापि जघन्यवृत्त्या लक्षणया समन्वयाश्रयणनिर्बन्धे कारणाभावात्।
॥ निर्विशेषस्याप्रकृतत्वेन तत्तु समन्वायादित्यत्र तत्परामर्शायोगः॥
नन्वस्ति कारणम्। तत्तु समन्वयादिति निर्गुणे हि ब्रह्मणि समन्वयः सूत्रकृता प्रतिज्ञातः। नच तत्र शब्दानां वचनवृत्तिः सम्भवति। तस्या द्रव्यादिसम्बन्धनिबन्धनत्वात्। निर्गुणे च तदभावात्। अतो ज्ञायते लक्षणाऽऽश्रिता सूत्रकृतेति। एवञ्चसति संशब्दस्याप्युक्त एवार्थो निश्चीयत इति। स्यादप्येवम्। यदि निर्गुणे समन्वयः प्रतिज्ञातः स्यात्। नचैवम्। तथाहि निर्गुणस्य प्रकृतत्वात् तदिति तत्परामर्शोऽङ्गीक्रियते? उत सगुणस्य प्रकृतत्वेऽपि तत्परामर्शासम्भवेन जहदजहल्लक्षणया निर्गुणपरामर्शोऽभ्युपेयते। आद्यं दूषयति जन्मादीति।
जन्मादिकारणे साक्षादाह देवः समन्वयम्।
उक्तं तदेव जिज्ञास्यं क्वावकाशोऽत्र निर्गुणे॥१२९॥
अत्र “तत्तु समन्वयात्” इति सूत्रे। निर्गुणे समन्वयस्यावकाशः प्रसङ्गः क्वास्ति? नास्तीत्यर्थः। कुतः? यतोऽत्र त्रिसूत्र्यामतीतायाम्। निर्गुणे विषयसप्तमीयम्। निर्गुणस्यावकाशः प्रसङ्गः क्वास्ति? न क्वापीत्यर्थः। कथम्? लक्षणसूत्रे जन्मादिकारणत्वेन लक्षिते हि ब्रह्मणि शास्त्रं प्रमाणमभिधाय तस्य समन्वयमाह सूत्रकारः। नच तन्निर्गुणम्, जन्मादिकारणत्वगुणयोगात्।
ननु जन्मादिकारणत्वं तटस्थमेव सद् ब्रह्म लक्षयतीति ब्रूमः। अतो लक्षणसूत्रे प्रकृतं निर्गुणमेवेत्यत उक्तम् साक्षाज्जन्मादिकारण इति। उपपादितं चैतत् तत्रैव। (१८३)
मा भूल्लक्षणसूत्रे निर्गुणस्य प्रकृतत्वम्। प्रथमसूत्रे जिज्ञास्यतयोक्तं निर्गुणमेव। नहि तस्य कश्चिद् धर्मः श्रूयते इति न वाच्यम्। यतस्तदेव जन्मादिसूत्रे जन्मादिकारणत्वेन लिलक्षयिषितमेव जिज्ञास्यमुक्तम्। नह्यन्यज्जिज्ञास्यतया प्रतिज्ञायान्यस्य लक्षणमुच्यते। अनुपयोगादिति।
॥ “अप्रकृतस्यापि लक्षणया परामर्शोऽङ्गीक्रियते’ इत्यस्य दूषणम्॥
द्वितीयं दूषयति कथञ्चेति।
कथञ्चासम्भवस्तस्य मुख्यार्थस्य निराकृतौ।
मानेन केन विज्ञेयमवाच्याज्ञेयनिर्गुणम्।
अमेयं चेन्न शास्त्रस्य तत्र वृत्तिः कथञ्चन॥१३०॥
तस्यानुक्रान्तायां त्रिसूत्र्यां प्रकृतस्य मुख्यार्थस्य वाच्यस्य समन्वयविषयतया त्यागेऽसम्भवः कथम्? न कथञ्चिदित्यर्थः। अतो निर्गुणे समन्वयस्याप्रतिज्ञातत्वान्न लक्षणाश्रयणं युक्तम्। किन्तु प्रथमप्राप्तया मुख्यवृत्त्यैवेति। तदर्थ एव संशब्दोऽपीति।
किञ्च निर्गुणं चेदत्र तच्छब्देन परामृश्यते, तदा तत्र लक्षणाऽपि न सम्भवतीति व्यर्थं समन्वयसूत्रमापन्नमिति वक्तुं निर्गुणस्याप्रमेयत्वं तावत् साधयति मानेनेति। निर्गुणं वस्तु केन मानेन विज्ञेयम्? न केनापि। कुतः? अज्ञेयत्वात्। ज्ञेयमेव हि प्रमेयं दृष्टं घटादि। शब्दप्रमाणाविषयत्वेऽवाच्यत्वं हेतुः। वाच्यस्यैव तद्विषयत्वदर्शनात्। ज्ञेयत्वाद्यङ्गीकारे च निर्गुणत्वव्याघातात्।
अस्त्वप्रमेयमेव निर्गुणं ब्रह्म। ततः किमित्यत आह अमेयं चेदिति। निर्गुणं ब्रह्मामेयं चेदङ्गीकृतम्, तर्ह्यमेयत्वात् तत्र शास्त्रस्य कथञ्चन लक्षणयाऽपि वृत्तिर्न सम्भवतीति समन्वयसूत्रं व्यर्थमेव प्राप्तम्। लक्षणा हि लक्ष्यार्थप्रमितिपूर्विका दृष्टा। नहि तीरं स्वरूपतो गङ्गासम्बन्धित्वेन च प्रमाणतोऽप्रतिपन्नं गङ्गाशब्देन ज्ञाप्यते। लाक्षणिकोऽपि हि शब्दो लक्ष्यप्रमोत्पादाय प्रयुज्यते। अन्यथा प्रयोजनान्तराभावेन वैयर्थ्यप्रसङ्गात्। तथाचाप्रमेये हेतुफलयोरसम्भवात् कथं लक्षणासम्भवः?
ननु प्रसिद्धिरेव लक्षणाहेतुः, न प्रमाणप्रसिद्धिः। विशेषणवैयर्थ्यात्। तथाच स्वतः सिद्धे कथं लक्षणा न सम्भवतीति। एवं तर्हि सुतरां लक्षणा नोपपद्यत इति वक्ष्यति। ननु लाक्षणिकाः शब्दाः लक्ष्यप्रमामनुत्पादयन्तोऽपि विपरीताकारव्यावर्तनेनैव प्रयोजनवन्तो भविष्यन्तीति। न। निराकृतत्वादिति। (१९३)
॥ मायाव्यवच्छिन्नसगुणस्याप्रामाणिकत्वम्, सत्त्वादिगुणविशिष्टसगुणस्य हेयत्वम्, अनन्तगुणविशिष्टसगुणस्य जिज्ञास्यत्वम्॥
निर्गुणे समन्वयं निराकृत्य व्यतिरेकमुखेनोपसंहरति तस्मादिति।
तस्माच्छास्त्रेण जिज्ञास्यमस्मदीयं गुणार्णवम्।
वासुदेवाख्यमद्वन्द्वं परं ब्रह्माखिलोत्तमम्॥१३१॥
यतो निर्गुणे समन्वयो नोपपन्नः। तस्मादस्मदीयं सगुणमेव परं ब्रह्म शास्त्रेण जिज्ञास्यमङ्गीकरणीयम्। ननु पूर्वं विष्णोर्जिज्ञास्यत्वमुक्तम्। इदानीं तु सगुणस्य ब्रह्मण इति विरोध इत्यत उक्तम् वासुदेवाख्यमिति। तथाऽपि प्राक् सगुणस्य हेयत्वादिकमभिहितम्। इदानीं तु जिज्ञास्यत्वमिति कुतो न विरोध इत्यत उक्तम् गुणार्णवमिति। पूर्वमनिर्वचनीयाविद्यावच्छिन्नस्य सगुणस्याप्रामाणिकत्वम्, प्राकृतसत्त्वादिगुणबद्धस्य हेयत्वादिकं चाभिहितम्। इदानीं तु ज्ञानानन्दाद्यनन्तगुणार्णवत्वेन सगुणं परब्रह्मोपादेयमुच्यत इति को विरोधः? अर्णव इवाऽचरतीति क्विपि कृते अर्णवतेः पचाद्यचि कृते अर्णवशब्दस्त्रिलिङ्गः साधुः।
ननु “एकमेवाद्वितीयम्” इति ब्रह्मणो निर्गुणत्वमभिधीयते। अतः कथं गुणार्णवत्वमित्यत उक्तम् अद्वन्द्वमखिलोत्तममिति। अद्वन्द्वमसमम्। समाधिकराहित्यं श्रुत्यर्थ इत्यर्थः।
॥ मायावाद्यभिमतनिर्गुणस्य सर्वप्रमाणागोचरत्वेन शशविषाणायितत्वम्॥
न केवलं निर्गुणे शास्त्रसमन्वयो नोपपद्यते। किन्तु तस्य सत्त्वमेवानुपपन्नमित्याह विज्ञेयेति।
विज्ञेयवाच्यलक्ष्यत्वपूर्वाशेषविशेषतः।
निर्गतं मनसो वाचः……………..।
द्वन्द्वात् परस्त्वप्रत्ययः प्रत्येकमभिसम्बद्ध्यते। पूर्वपदेन रूपादीनां ग्रहणम्। तन्निर्गुणं ब्रह्म नास्त्येवेति बहिरेव प्रतिज्ञा द्रष्टव्या। कुतः? मनसो वाचश्चागोचरं यतः। उपलक्षणमेतत्। सर्वप्रमाणागोचरत्वात् शशविषाणवदिति द्रष्टव्यम्। गवां ज्ञानानां चरो वृत्तिरस्मिन्निति गोचरम्। विषय इति यावत्। तेन नपुंसकोपपत्तिः। सर्वप्रमाणाविषयत्वं कुत इत्यत उक्तम् विज्ञेयत्वपूर्वविशेषेभ्यो निर्गतमिति। विज्ञेयत्वाभावान्न कस्यापि प्रामाण्यस्य विषयः। वाच्यत्वलक्ष्यत्वसदृशगुणयोगित्वाभावाच्च न शाब्दत्वम्। रूपाद्यभावाच्च न प्रत्यक्षत्वम्। लिङ्गसम्बन्धाभावाच्च नानुमेयत्वमिति।
॥ मायावादिभिः ब्रह्मणः प्रकाशान्तरव्यावृत्तिरूपस्वप्रकाशत्वाङ्गीकारात् न समन्वयसिद्धिः॥
ननु प्रमाणागोचरस्यापि निर्गुणस्य स्वप्रकाशतया सिद्धिर्भविष्यतीत्यत आहयदीति।
………………… यदि तत् स्यादगोचरम्।
अस्तु तन्मा वदेद् वादी नचास्मच्छास्त्रगं तु तत्॥१३२॥
एवमपि यदि स्वप्रकाशतया तद् ब्रह्म स्यात्, तर्ह्यस्तु। किन्तु समन्वयविषयतया न वक्तव्यम्, यतोऽस्मच्छास्त्रगं वेदादिविषयो न भवति। तद्विषयत्वे स्वप्रकाशत्वहानिप्रसङ्गात्। प्रकाशान्तरव्यावृत्तिर्हि स्वप्रकाशशब्देनाभिप्रेता मायावादिनः। तदिदमेकं सन्धित्सतोऽन्यच्च्यवत इत्यायातम्, यद् ब्रह्मास्तित्वमभिलषतः शास्त्रविषयत्वमापतितम्। वादीति परिहासः। माशब्दोऽयं न मा। अतो लिङा सम्बन्धः।
॥ स्वप्रकाशस्यापि शास्त्रविषयत्वोपपादनार्थं मायावाद्युक्तव्यवस्थाविशेषस्य दूषणम्॥
आह स्वप्रकाशस्यापि ब्रह्मणो न शास्त्रविषयत्वं विरुद्धम्। वचनजन्यस्फुरणाश्रयतया तत्कर्मतया वा वचनविषयत्वाभावेन स्वप्रकाशत्वम्। वचनजन्यवृत्तिव्याप्यतया तद्विषयत्वं चेति व्यवस्थोपपत्तेरिति। तदसत्। स्फुरणं हि ज्ञातता वा? ज्ञानं वा? नाऽद्यः, स्वरूपस्यैव निराकरिष्यमाणत्वात्। (४९५, ९९४) द्वितीयेऽपि ज्ञानाश्रयतया विषयत्वं न क्वचिदिति कर्मत्वमेवाऽश्रयणीयम्। ज्ञानकर्मत्वं च ज्ञानविषयतातिरिक्तं नास्ति। ततश्च वचनजन्यज्ञानाविषयत्वमुक्तं स्यात्। वृत्तिरिति च ज्ञानं तदतिरिक्तं वोच्यते। न तावदतिरिक्तम्। प्रमाणाभावात्। आद्ये तु व्याप्यत्वं न विषयत्वातिरिक्तं निरूपयितुं शक्यमिति वचनजन्यज्ञानविषयत्वमेवोक्तं स्यात्। तथाच व्याघातप्रसङ्गेन नैकमपि सिद्ध्यतीत्याशयवानाह अवाच्यमिति।
अवाच्यं वाच्यमित्युक्त्वा किमित्युन्मत्तवन्मृषा।
अस्मच्छास्त्रस्य चौर्याय यतते स्वोक्तिदूषकः॥१३३॥
अवाच्यं वचनजन्यज्ञानाविषय इत्युक्त्वा पुनश्च वाच्यं वचनजन्यज्ञानविषयो भवतीत्युन्मत्तवत् स्वोक्तिदूषको व्यहतभाषी। किमिति मृषा वृथैवास्मच्छास्त्रस्य वेदस्य चौर्याय निर्गुणविषयतया योजयितुं यतते। नहि व्याहतभाषिणः किञ्चित् सिद्ध्यति, उन्मत्तवच्चोरवच्चेति।
॥ श्रुतिसूत्राणां नैर्गुण्यपरत्वनिराकरणम्॥
स्यादेतत्। श्रुतिसूत्रयोस्तावदेकार्थत्वं युक्तम्। अन्यथा करणेतिकर्तव्यताभावानुपपत्तेः। श्रुतयश्च उपक्रमादिवशान्नित्यशुद्धबुद्धमद्वितीयं निर्गुणमेव प्रतिपादयन्त्यो निरवकाशाः प्रतीयन्ते। ततस्तन्मीमांसाऽपि तद्विषयैव। तथाचान्यथानुपपत्तेर्यथाकथञ्चित् श्रुतिसूत्रयोनिर्गुणविषयत्वमुपपादनीयम्। अन्यथा विषयाभावेनाप्रामाण्यापत्तेरित्यत आह जन्मादीति।
जन्मादिकारणं यत् तत् साक्षान्नारायणाभिधम्।
वदन्ति श्रुतयो ब्रह्म शास्त्रं चैतत् तदर्थतः।
प्रवृत्तमस्त्ववाच्यं ते मैवं ब्रूयाः कथञ्चन॥१३४॥
न श्रुतिसूत्रयोर्निर्विषयत्वापत्तिभयेनावाच्यस्यापि तद्विषयत्वं कल्प्यम्। सगुणविषयत्वेन सविषयत्वोपपत्तेः। नचोपक्रमाादिवैगुण्यम्। “यतो वा इमानि भूतानि जायन्ते” इत्यादौ साक्षात् जन्मादिकारणत्वेन “नारायणं महाज्ञेयम्” इति नारायणादिशब्दोदितगुणवत्तया च सर्वत्र सगुणस्यैव प्रतीतेरिति भावः।
॥ ब्रह्मावाच्यतावादस्य स्फुटदूषणत्वम्॥
सर्वप्रमाणाविषयस्य शास्त्रविषयत्वाङ्गीकारे यो व्याघात उक्तो नासौ सूक्ष्मेक्षिकामाश्रित्य। येन सूक्ष्मेक्षिकायामविद्यमानमपि दूषणं स्फुरतीति शङ्केत। यथाऽह
“नचात्रातीव कर्तव्यं दोषदृष्टिपंर मनः।
दोषो ह्यविद्यमानोऽपि तत्पराणां प्रदृश्यते” इति।
किन्तु स्थूलदृष्टिभिरप्ययं व्याघातः सुज्ञान इत्याशयवानाह सर्वशब्दैरिति।
सर्वशब्दैरवाच्यं तदुक्त्वा तद्विषयं पुनः।
शास्त्रं वदन्तमुन्मत्तं कथं लोको न वारयेत्॥१३५॥
उन्मत्तं व्याहतभाषिणम्।
॥ उक्तार्थोपसंहारः, अपव्याख्याननिरासस्य प्रयोजनम्॥
निर्गुणे ब्रह्मणि समन्वयनिराकणमुपसंहरति मा वद इति।
मा वदो मा विजानीहि त्यजास्मच्छास्त्रचोरताम्।
वयं त्वां श्रुतियुक्तिभ्यां बद्ध्वाऽस्मच्छास्त्रमञ्जसा।
विचारयामः श्रुतिभिर्युक्तिभिश्चैव सादरम्॥१३६॥
यतो वक्तुं ज्ञातुं च न शक्यं तस्माच्छास्त्रस्य तद्विषयत्वाग्रहोऽपि त्याज्य इतिभावः। मा वद इति स्मशब्दोऽत्राध्याहार्यः। तेन लङुपपत्तिः। मा विजानीहिति माशब्दोऽयम्। अतो निर्गुणे समन्वयस्य अप्रतिज्ञातत्वाद् वचनवृत्त्यैव समन्वयोऽयमिति वाच्यत्वसमर्थनमेव प्रथमसङ्गतं न साङ्ख्यमतनिराकरणमिति सिद्धम्।
ननु यथा सूत्राविवक्षितं साङ्ख्यनिराकरणं कुर्वतो मम दोषः, तथा मन्निराकरणं कुर्वतो भवतोऽपि कथं न दोषः स्यात्? नहीदं कस्यचित् सूत्रस्यार्थतयोच्यत इत्यत आह वयमिति। त्वामपव्याख्यातारं श्रुतियुक्तिभ्यां बद्ध्वा निराकृत्यास्मच्छास्त्रं वेदं सूत्रसूचिताभिः श्रुतिभिः युक्तिभिश्चाञ्जसा नैरन्तर्येण सादरं च शिष्यैर्विचारयाम इति।
अनेनेदमुदितं भवति यावदापातरमणीयं परेषां व्याख्यानं शिष्याः पश्येयुः, न तावदस्मदुक्ते सूत्राणां निजार्थेऽप्यञ्जसाऽदरं कुर्युः। किमसौ सूत्रार्थः, किं वाऽयमिति सन्देहावस्कन्दनात्। निराकृते त्वपव्याख्याने नैरन्तर्यादराभ्यामस्मदुक्तमेव सूत्रार्थमुपादाय शास्त्रार्थमीमांसायां निर्विचिकित्साः प्रवर्तेरन्। ततो मा नाम भूदयं सूत्रार्थः, तथाऽपि सूत्रार्थग्रहणोपायत्वाद् व्याकरणादावुदाहरणप्रत्युदाहरणप्रदर्शनादिवन्न कञ्चन दोषमावहति। किन्नाम। गुणहेतुरेवेति।
॥ ब्रह्मणोऽवाच्यत्वाद्यभिधयाकश्रुतिस्मृतीनां अर्थकथनम्॥
ननु यदि वाच्यमेव ब्रह्म कोऽर्थस्तर्हि अवाच्यत्वाद्यभिधात्रीणां श्रुतिस्मृतीनामित्यतः श्रुत्यन्तरेणैव तदर्थमाह अद्भुतत्वादिति।
अद्भुतत्वादवाच्यं तदतर्क्याज्ञेयमेव च।
अनन्तगुणपूर्णत्वादित्यूदे पैङ्गिनां श्रुतिः।
अवाच्यमिति लोकोऽपि वक्त्याश्चर्यतमं भुवि॥१३७॥
आश्चर्यतमत्वात्। कथमाश्चर्यतमत्वम्? अनन्तगुणपूर्णत्वात्। दुर्लभं ह्याश्चर्यं भवति। नह्यनन्तगुणपूर्णं सुलभम्। “भासनोपसम्भाषा” इत्यात्मनेपदम्। वाच्यत्वस्योपपादितत्वादर्थकथनमात्रेणैवालम्, श्रुत्युदाहरणं तु दार्ढ्यार्थमित्यवगन्तव्यम्।
आश्चर्यं हि वस्तु वाच्यमपि न तेनाऽकारेण विशेषतो निर्देष्टुं शक्यते, व्युत्पत्त्यभावात्। वाङ्ममनसोर्व्याकुलत्वाद् वेत्यतोऽवाच्यमित्युच्यते। मुख्यातिक्रमेणामुख्यप्रयोगे किं प्रयोजनमिति चेत्, स्यादयं प्रयोजनानुयोगो यद्ययं स्वतन्त्रप्रयोगः स्यात्। नैतदस्ति। रूढत्वात्। यथोक्तम् “रूढोपचारो रूढलक्षणोपचारो लक्षणा” इति। अन्योऽप्याह “मुख्यार्थबाधे तद्योगे रूढितोऽथ प्रयोजनात्” इति। तदिदमाह अवाच्यमिति।
॥ सूत्रव्याख्यानअपव्याख्यानिरासानन्तरं श्रुतिव्याख्यानस्य प्रयोजनम्॥
नन्वेतच्छ्रुतिव्याख्यानं सूत्रव्याख्यानानन्तरमेव कर्तव्यम्। तत्रैव पूर्वपक्षे श्रुतेः शङ्कितत्वात्। अत्र व्याख्यानं तु न सङ्गतमिति। मैवम्। सूत्रपूर्वपक्षिणेवाऽपव्याख्यात्रापि लक्षणया ब्रह्मणि समन्वयं समर्थयमानेननैच्छ्रुतिस्मृत्युपादानस्य कर्तुमुचितत्वात्। तथाचोभौ प्रति सूत्रव्याख्यापव्याख्याप्रत्याख्यानयोरवसाने श्रुत्यादिव्याख्यानं युक्तमेवेति। तदेवं ब्रह्मणो वाच्यत्वाद् गतिसामान्याच्च युक्तं समन्वयसूत्रमिति सिद्धम्॥*॥ इतीक्षत्यधिकरणम्॥५॥
अथ आनन्दमयाधिकरणम्॥६॥
॥ अध्यायशेषस्य उक्तसमन्वयप्रपञ्चनात्मकत्वेनावैयर्थ्यम्॥
आनन्दमयोऽभ्यासात्। “अथातो बह्मजिज्ञासा” इति यस्य ब्रह्मणो जिज्ञासा विहिता, तत्स्वरूपं “जन्माद्यस्य यतः”, “शास्त्रयोनित्वात्” इति लक्षणप्रमाणाभ्यां स्वेतरसमस्तवस्तुव्यावृत्ततयाऽवधारितम्। प्रमाणस्यान्यपरत्वशङ्कया लक्षणस्यातिव्याप्तिः समन्वयसूत्रेण परिहृता। ब्रह्मणश्च सकलशास्त्रप्रमाणकत्वासम्भावनाशङ्का ईक्षत्यधिकरणे निराकृता। नहि लक्षणप्रमाणनिरूपणव्यतिरेकेण वस्तुविचारणं नामास्ति। सम्भावना तु न वस्त्ववधारणार्था, अप्रमाणत्वात्। किन्तु यत्रासम्भावनया समीचीनयोरपि लक्षणप्रमाणयोरतथाभावशङ्कया प्रवृत्तिसङ्कोचः, तत्रैव सम्भावनोपयोगः। वस्तुतस्तु लक्षणप्रमाणाभ्यामेव वस्तुव्यवस्थेत्यतो ब्रह्मस्वरूपनिरूपणेऽवशेषाभावात् किमानन्दमयोऽभ्यासादित्यादिनाऽध्यायेनेत्याशयाध्यायशेषस्य कृत्यमाह एवमिति।
एवं शास्त्रावगम्यत्वे विभागेन समन्वयम्।
आनन्दमय इत्यादिनाऽध्यायेन वदत्यजः॥१३८॥
सत्यम्। न ब्रह्मस्वरूपनिरूपणे किमप्यवशिष्टम्। तथाऽपि “तत्तु समन्वयात्” इत्युपक्रमादितात्पर्यलिङ्गबलात् सकलस्यापि शास्त्रस्य यो ब्रह्मणि परममुख्यया वृत्त्या प्रतिपाद्यप्रतिपादकत्वलक्षणसमन्वयोऽभिहितः, तमेव समन्वयं विभागेन प्रपञ्चेनाऽनन्दमय इत्यादिनाऽध्यायेन वदति सूत्रकार इति न वैयर्थ्यम्।
“तत्तु समन्वयात्” इति हि प्रतिज्ञामात्रेणोक्तम्। तद् यावदुदाहरणत्वेन वाक्यविशेषानुपादाय विमर्शपूर्वकं पूर्वोत्तरपक्षोपालम्भसाधनाभ्यां न प्रपञ्च्यते तावदनुक्तप्रायम्, अकार्यकरित्वात्। अन्यथा परोऽपि ह्यन्यदेव समन्वयादित्युक्त्वा कृती स्यात्। यदि हि प्रत्ययमनुत्पाद्यैकः “अयं भूमध्यप्रदेशः’ इति ब्रूयात्, तदा परोऽपि किं न ब्रूयात् “परस्ताद् वितस्तेः’ इति? तस्मादावश्यकं समन्वयप्रपञ्चनम्। तदनेन समन्वयसूत्रेणाध्यायशेषस्य प्रपञ्च्यप्रपञ्चकभावेन सङ्गतिर्दर्शिता। एवन्तर्हि तदानन्तर्यमेव स्यात् कुतो व्यवधानमित्यत उक्तम् एवमिति। एवम्, इक्षत्यधिकरणव्युत्पादितन्यायेन ब्रह्मणः शास्त्रावगम्यत्वे मुख्यया वृत्त्या सकलशास्त्रप्रतिपाद्यत्वे सम्भाविते सतीति।
एतदुक्तं भवति सत्यं प्रपञ्चनमनन्तरप्राप्तम्, तथाऽप्यवाच्यत्वाद्याशङ्कानिरासेन शास्त्रावगम्यत्वसम्भावानासमर्थनेन व्यवधीयते। सति हि तस्मिन्नेतस्यावसरः, शब्दलेशसञ्चारस्यानवकाशत्वात्। नहि तोयाभ्यवहारासमर्थस्य मुमूर्षोः शष्कुलीभक्षणं सचेतनः सम्भावयतीति।
॥ “इत्यादिना’ इत्यत्र “इत्यादि’ इत्यस्यासुबन्तस्यापि पदत्वात् पदान्तस्यैव पादान्तत्वम्॥
“स्वादिष्वसर्वनामस्थाने” इति पदसञ्ज्ञानुशासनादत्र न यतिभङ्गः शङ्कनीयः।
॥ मायावादिना उत्तरशास्त्रस्य औपाधिकनिरुपाधिकब्रह्मणोरुपास्यत्वज्ञेयत्वोपदेशार्थत्वोपपादनम्॥
मायावादी तूत्तरसूत्रसन्दर्भमाक्षिप्य समाधानमाह “द्विरूपं हि ब्रह्मावगम्यते वेदान्तवाक्येषु नामरूपविकारोपाधिविशिष्टम्, तद्विपरीतं च सर्वोपाधिविवर्जितम्। “यत्र हि द्वैतमिव भवति”, “सर्वाणि रूपाणि विचिन्त्य धीरः” इत्येवं सहस्रशोऽविद्याविद्याविषयभेदेन ब्रह्मणो द्विरूपतां दर्शयन्ति वेदान्तवाक्यानि। तत्राविद्यावस्थायां ब्रह्मण उपास्योपासकादिलक्षणः सर्वो व्यवहारः। तत्र कानिचिद् ब्रह्मण उपासनान्यभ्युदयार्थानि, कानिचित् क्रममुक्त्यर्थानि, कानिचित् कर्मसमृद्ध्यर्थानि। एवमपेक्षितोपाधिभेदं ब्रह्म उपास्यत्वेन, निरस्तसमस्तोपाधि तु ज्ञेयत्वेनोपदिश्यत इत्यस्यार्थस्य प्रदर्शनायोत्तरग्रन्थ आरभ्यते” इति।
॥ टीकाकृता वेदानां स्वातन्त्र्यादिगुणविशिष्टैकब्रह्मपरत्वमुपदर्श्य द्वैरूप्यवादप्रत्याख्यानम्॥
तदिदमनुपपन्नम्। ब्रह्मणो द्वैरूप्यस्याप्रामाणिकत्वात्। सर्वाण्यपि हि वेदवाक्यान्यसङ्ख्येयकल्याणगुणाकरं सकलदोषगन्धविधुरमेकरूपमेव ब्रह्म नारायणाख्यं प्रतिपादयन्ति। किन्तु कानिचित् सर्वज्ञत्वसर्वेश्वरत्वसर्वान्तर्यामित्वसौन्दर्यौदार्यवीर्यादिगुणविशिष्टतया, कानिचिदपहतपाप्मत्व निर्दुःखत्वप्राकृतभौतिकविग्रहरहितत्वादिदोषाभावविशिष्टतया, कानिचिदतिगहनताज्ञापनाय वाङ्मनसागोचरत्वाद्याकारेण, कानिचित् सर्वपरित्यागेन तस्यैवोपादानायाद्वितीयत्वेन, कानिचित् सर्वसत्ताप्रतीतिप्रवृत्तिनिमित्तताप्रतिपत्त्यर्थं सर्वात्मकत्वेन इत्येवमाद्यनेकप्रकारैः सर्वत्राप्येकरूपतामननुसन्दधाना वेदं छिन्दन्ति। नचैतद्द्वैरूप्यप्रपञ्चनमुत्तरत्रोपलभ्यते। नाप्यस्याविद्याविषयस्य प्रपञ्चनं मोक्षशास्त्रेऽत्रोपयुज्यते। प्रसङ्गादुच्यत इति चेत्, न। सर्वस्य प्रासङ्गिकत्वे प्रतिपाद्याभावप्रसङ्गात्। तदिदमाभाणकं लौकिकानां नातिवर्तते “सार्थादपि तस्करा बहवः” इति। एतच्च सगुणनिर्गुणभेदं निराकुर्वताऽऽचार्येण निरस्तमिति नेह पुनः प्रक्रान्तम्। तथाच भाष्यम् “नान्यथा तददृष्टेः” इति।
॥ अध्यायस्यैकवाक्यत्वेऽपि पादभेदे निमित्तम्॥
नन्वेवमध्यायस्य समन्वयप्रतिपादनलक्षणैककार्यत्वेनैकवाक्यत्वे सति पादभेदः किन्निमित्तः? अवान्तरार्थोपाधिभेदादिति भावेनाऽह तत्रेति।
तत्रान्यत्र प्रसिद्धानां विष्णावेव समन्वयम्।
शब्दानां प्रथमे पादे ………………..।
चतुर्विधा हि वैदिकाः शब्दाः केचिद् ब्रह्मण्येव प्रसिद्धाः, अन्येऽन्यत्र प्रसिद्धाः, केचित्तूभयत्र प्रसिद्धाः, अपरे त्वन्यत्रैव प्रसिद्धा इति। सर्वेऽपि प्रत्येकं नामलिङ्गात्मकतया द्विविधाः। साक्षाद् धर्मिवाचिनो नामात्मकाः। धर्मद्वारा धर्मिणि वर्तमाना लिङ्गात्मकाः।
तेषु ब्रह्मणि प्रसिद्धानां समन्वयो न वक्तव्यः, विवादाभावात्। तत्रैव च मीमांसावतारात्। तत्र वक्तव्यसमन्वयेषु त्रिविधेषु शब्देषु अन्यत्र प्रसिद्धानां नामात्मकानां शब्दानां विष्णावेव समन्वयं तत्र प्रथमेऽध्याये प्रथमे पादे वदत्यजः। अन्येषामन्येष्विति तत्रतत्र वक्ष्यति। क्रमनियमे तु हेतुरुपरिष्टाद् वक्ष्यते। (१०७७)
॥ मायावाद्युक्तपादोपाधिनिराकरणम्॥
“प्रथमे स्पष्टब्रह्मलिङ्गानाम्, द्वितीयतृतीययोरस्पष्टब्रह्मलिङ्गानां समन्वयः। चतुर्थे प्रधानस्य शाब्दत्वनिराकरणम्” इत्ययुक्तम्। द्वितीयतृतीयपादोदाहरणवाक्यानामपि बहुलं स्पष्टब्रह्मलिङ्गत्वात्। द्वितीयतृतीययोर्भेदाभावप्रसङ्गाच्च। सगुणनिर्गुणप्राचुर्येण तद्भेद इति कश्चित्। तन्न। निराकृतत्वात्। (१८९) प्रधानशाब्दत्वनिरासस्येक्षत्यधिकरणानन्तर्यं विहाय विक्षेपे कारणाभावाच्च।
॥ आनन्दमयाधिकरणनिर्णेयशब्दोपाधिप्रदर्शनम्॥
नन्वत्र पादे सप्ताधिकरणानि समन्वयविभागार्थानि। तत्र सप्तानां शब्दानां ब्रह्मणि समन्वयः सिद्ध्येत्। तत् कथमन्यत्र प्रसिद्धानां नामात्मकानां सर्वशब्दानां समन्वयसिद्धिरत्र स्यात्? अन्यथा समन्वयसूत्रेणैवालम्। किमनेनात्यल्पप्रपञ्चेनति। मैवम्। एकैकत्राधिकरणे समानन्यायानामनेकशब्दराशीनां निर्णीयमानत्वात्। वाक्यविशेषग्रहणस्य पूर्वपक्षविशेषोपादानस्य सिद्धान्तप्रमाणविशेषस्वीकारस्य चोदाहरणार्थत्वात्। प्रत्येकं निर्णये शास्त्रस्यापर्यवसानप्रसङ्गः। विश्वतोमुखता च सूत्राणां न स्यात्। तर्हि निर्णेतव्यशब्दावच्छेदकोपाधयो वक्तव्याः। अन्यथाऽस्येदमुदाहरणमिति ज्ञातुमशक्यत्वात्। सर्वोदाहरणत्वे च सर्वथाऽधिकरणान्तरानारम्भप्रसङ्गादिति। सत्यम्। सन्ति प्रत्यधिकरणं निर्णेतव्यार्थावच्छेकोपाधय इत्याशयवानानन्दमयाधिकरणनिर्णेयशब्दोपाधिमाह गुणीति।
…………….गुणिसामान्यवाचिनाम्।
गुणवाचिनां च प्रथममाह देवः समन्वयम्॥१३९॥
आनन्दमयादिशब्दा हि गुणिसामान्यं वदन्ति। न शतक्रत्वादिशब्देभ्य इवैतेभ्यो गुणिविशेषप्रतीतिरस्ति। ते च मयत्ययादिना ब्रह्मणोऽन्यत् प्रत्याययन्तीति भवन्त्यन्यत्र प्रसिद्धाः। गुणवाचिनस्त्वानन्दादयः ते गुणिनि ब्रह्मणि वर्तितुं नार्हन्तीत्यन्यत्र प्रसिद्धाः। गुणगुणिनोरभेदस्तु अहिकुण्डलाधिकरण एव साक्षात् सूत्रकृता वक्ष्यते। अभेदेऽपि शब्दादिसाङ्कर्याभावश्चेति।
॥ अधिकरणविषयविशयपूर्वपक्षाः॥
तैत्तिरीयके “स वा एष पुरुषोऽन्नरसमयः” इत्यादिनाऽन्नमयप्राणमयमनोमयविज्ञानमयानन्दमयाः पठ्यन्ते। तत्र संशयः किमेतेऽन्नमयादयः परमात्मैव, उत तदन्यः कश्चिदिति। सर्वत्र ब्रह्मपदश्रवणात् तस्य च विष्णावन्यत्र प्रयोगात्। किं तावत् प्राप्तम्? अन्य एवान्नमयादिशब्दार्थ इति। कुतः? अन्नमयादिशब्दा हि विकारवाचिनः। मयत्ययस्य विकारार्थेऽनुशासनात्। विकारस्य च शरीरादिकोशेषु सम्भवात्। सर्वविकारात्मकत्वेन प्रकृतौ चोपपत्तिः। जीवानां वा विकाराभिमानिनामन्नमयत्वादिकं युक्तम्। गौरः श्याम इत्यादिवत्। अधिष्ठात्रीणां ब्रह्मादिदेवतानां वाऽयं शब्दः सम्भवति। अशनिरिन्द्र इतिवत्। नच विकारत्वं परस्य ब्रह्मणः सम्भवति। “निर्विकारोऽक्षरः शुद्धः” इत्यादेः। यद्यपि विकार इव प्राचुर्येऽपि मयत्ययोऽस्ति। तथाऽप्यन्नमयशब्दस्तावद् विकारार्थोऽङ्गीकार्यः। “ओषधीभ्योऽन्नम्। अन्नात् पुरुषः” इत्योषधिजनितान्नविकारं पुरुषशब्दाभिधेयं शरीरं प्रकृत्य “स वा एष पुरुषोऽन्नरसमयः” इत्युक्तत्वात्। “तस्येदमेव शिरः” इत्यपरोक्षतया निर्देशात्। तथाच द्वैविध्यकल्पनानुपपत्तेः सर्वत्र विकारार्थ एवाङ्गीकार्यः।
किञ्चान्नमयादयः पञ्च। ब्रह्म त्वेकमेव। अतः कथं तदेतैः शब्दैरुच्येत? अपिचैते परस्परमन्यतया शरीरशरीरिभावेनान्तरत्वेन चोच्यन्ते। नचैवं ब्रह्म भवितुमर्हति। नच तर्ह्यानन्दमयोऽस्तु ब्रह्म सर्वान्तरत्वादिति वाच्यम्। विकारप्रवाहपतितत्वात्। अन्नमयाद्यान्तरत्वमात्रेण सर्वान्तरत्वानिश्चयात्।
किञ्च “ब्रह्मविदाप्नोति परम्” इति प्रकृतं परं ब्रह्म आनन्दमयस्य “ब्रह्म पुच्छं प्रतिष्ठा” इत्यवयवतया प्रतीयते। नचावयव एवावयवी, विरोधात्। अतोऽन्नमयादयः पञ्चापि न ब्रह्म, किन्त्वन्य एवेति।
॥ सूत्रार्थकथनम्॥
एवं प्राप्ते सिद्धान्तयत् सूत्रं व्याख्याति समुद्रशायिनमिति।
ॐ आनन्दमयोऽभ्यासात् ॐ॥१२॥
समुद्रशायिनं सर्वप्रसूतिप्रभवं श्रुतिः।
तदेव ब्रह्म परममिति सावधृतिर्जगौ॥१४०॥
यतोऽतो ब्रह्मशब्दस्य तत्रैव नियतत्वतः।
येऽन्नं ब्रह्मेत्यादिरूपादभ्यासात् तैत्तिरीयके॥१४१॥
अन्यासु चैतद्रूपासु शाखास्वपि सहस्रशः।
आनन्दमय इत्याद्यैः शब्दैर्वाच्यो हरिः स्वयम्॥१४२॥
अत्र “तैत्तिरीयके अन्यासु चैतद्रूपासु शाखास्वपि सहस्रशः आनन्दमय इत्याद्यैः शब्दैर्वाच्यो हरिः स्वयम्” इत्येतावता आनन्दमयो ब्रह्मेति प्रतिज्ञाभागो व्याख्यातः। तत्र तैत्तिरीयक इत्युदाहरणवाक्यग्रहणम्। अन्यास्विति निर्णेतव्यव्यपदेशः। एतद्रूपास्विति गुणिसामान्यगुणवाचिनामवतीष्वित्यर्थः। तत्र हेतुः अभ्यासादिति। तद्व्याख्यानम् येऽन्नमिति। “येऽन्नं ब्रह्मोपासते”, “ये प्राणं ब्रह्मोपासते”, “आनन्दं ब्रह्मणो विद्वान्”, “विज्ञानं ब्रह्म चेद् वेद”, “असद् ब्रह्मेति वेद चेत्,” इत्यन्नमयादिविषयतयोदाहृतेषु श्लोकेषु ब्रह्मशब्दस्याभ्यासादित्यर्थः। एकविषयाऽसकृदुक्तिर्मुख्योऽभ्यासः। नचैवमत्रास्ति। किन्त्वसकृदुक्तिमात्रमिति ज्ञापयितुमित्यादेरित्यनुक्त्वेत्यादिरूपादित्युक्तम्। अन्नमयादिविषयत्वेन ब्रह्मशब्दस्य श्रुतत्वादित्युक्तं भवति।
ब्रह्मशब्देन कथमयं निश्चय इत्याह ब्रह्मशब्दस्येति। तदपि कुत इत्याह श्रुतिरिति। “तदेव ब्रह्म परमम्” इति सावधृतिः श्रुतिः विष्णुमेव ब्रह्मशब्दवाच्यं जगौ यतोऽत इति योजना। तत्रापि तदिति परामर्शविषयो विष्णुरिति कुत इत्यत उक्तम् समुद्रशायिनमिति। व्याख्यातमेतत् प्रथमसूत्रे। (१७११७५)
॥ सौत्रानन्दमयशब्दादेः अन्नमयाद्युपलक्षणत्वम्॥
नन्वानन्दमय इत्येव सूत्रे प्रतिज्ञा। तत् कथमानन्दमय इत्याद्यैरिति व्याख्यानमित्यत आह उपलक्षणत्वमिति।
उपलक्षणत्वं शब्दानामानन्दमयपूर्विणाम्।
आनन्दमयश्चासौ पूर्वश्चस एषामस्ति ते आनन्दमयपूर्विणः, तेषाम्। स्यादयं व्याख्यानव्याख्येययोर्विसंवादो यद्यत्राऽनन्दमयशब्दः स्वमात्रस्य ग्राहकः स्यात्। नचैवम्। किन्त्वानन्दमयशब्दस्य समानन्यायानामन्नमयादिशब्दानामुपलक्षणत्वम्। एवमुत्तरत्राप्याकाशादिशब्दानामपि स्वसमानन्यायशब्दान्तरोपलक्षणत्वमवगन्तव्यमिति। अजहल्लक्षणा चैषा। तेनाऽनन्दमयस्य त्यागो न मन्तव्यः। अत एव “विकारशब्दात्” इत्याक्षेपाणां तत्परिहाराणां स्वतन्त्रयुक्तीनां चोपलक्षणत्वं द्रष्टव्यम्।
॥ सूत्राणां सर्वशाखानिर्णायकत्वान्यथानुपपत्त्या तत्रत्यपदानां समानन्यायशब्दान्तरोपलक्षकत्वसमर्थनम्॥
स्यादेतत्। मुख्यार्थबाधे तद्योगे प्रयोजने च सति लक्षणा दृष्टा। तदत्र वाचकशब्दप्रयोगे सम्भवति किं लाक्षणिकशब्दप्रयोगे प्रयोजनं सूत्रकारस्य? नचेयं रूढलक्षणा। येन प्रयोजनानपेक्षतेत्यत आह सूत्रस्येति।
सूत्रस्याल्पाक्षरत्वेन सर्वशाखाविनिर्णये॥१४३॥
यदि मुख्य एव प्रयोगः क्रियते। तदाऽन्नमयप्राणमयमनोमयविज्ञानमयानन्दमया इति प्रयोक्तव्यं स्यात्। तथाच सूत्रस्याल्पाक्षरत्वलक्षणं हीयेत। श्रुत्याऽर्थाद् वा ज्ञायमानस्यार्थस्यावचनं ह्यल्पाक्षरत्वम्। अयं चार्थोऽर्थाज्ज्ञायत इति वक्ष्यामः। (२३९) अतः सूत्रस्याल्पाक्षरत्वेन प्रयोजनेन लाक्षणिकप्रयोगः सूत्रकारस्येति।
ननु सूत्रे यथाश्रुतमेव चेद् गृह्यते, तदा कीदृशो दोषो येन लक्षणा व्याख्यातव्येत्यत आह सर्वेति। प्रवृत्तत्वादिति शेषः। यदि हि सूत्रे श्रुतमात्रं गृह्यते, तदा सूत्रशतेन वाक्यशतसमन्वय एव सिद्ध्येत्। नतु सर्वशाखानिर्णयः। सर्वशाखानिर्णयार्थं चैतानि प्रवृत्तानि। सूत्रान्तराभावात्। अतः सर्वशाखानिर्णायकत्वस्यान्यथाऽनुपपत्त्या यथाश्रुतमात्रपरित्यागेन लक्षणा व्याख्येयेति गम्यते। लक्षणाश्रयणे हि सर्वशाखानिर्णयः सिद्ध्यतीति।
ननु यथा यथाश्रुतग्रहणे बाधकमस्ति सूत्राणां विश्वतोमुखत्वासम्भवः, तथोपलक्षणाश्रयणेऽपि बाधकसद्भावः समानः। आनन्दमयशब्देनान्नमयादीनामिव सर्वशब्दानामुपलक्षयितुं शक्यत्वेनोत्तराधिकरणारम्भानुपपत्तेरिति चेत्, किं समानन्यायशब्दान्तरविषयाधिकरणानारम्भप्रसङ्गो बाधकः, किंवा न्यायान्तरविषयशब्दान्तरगोचराधिकरणानारम्भप्रसङ्गः? नाऽद्यः, इष्टत्वात्। न द्वितीयः, वैषम्यात्। अन्नमयादयो हि समानन्यायतया सम्बन्धेनोपलक्षणया गृह्यन्ते। तदितरेषां तूपलक्षणायां कः सम्बन्धः? नहि सम्बन्धेन विना लक्षणा दृष्टा। शब्दत्वेन सन्दिग्धत्वेन चोपलक्षणमुपप्लवः। तथासति “तत्तु समन्वयात्” इत्यनेनैव पूर्णत्वात्।
॥ समानान्यायविषयत्वेऽप्यधिकरणान्तरारम्भे निमित्तम्॥
अथ समानन्यायविषयत्वेऽप्यधिकरणान्तरारम्भो दृश्यते। उपलक्षणपक्षे स न स्यादित्यापाद्यत इत्यत आह पुनश्चेति।
पुनश्च प्रापकाद्धेतोस्तत्राधिकरणान्तरम्।
तत्र पूर्वाधिकरणव्युत्पादितन्यायविषयेऽप्यर्थे यदधिकरणान्तरमारभ्यते, तत् पूर्वन्यायाच्छादकाधिकाशङ्कालक्षणात् पुनरधिकरणान्तरारम्भप्रापकाद्धेतोर्विद्यमानत्वाद् युज्यते।
इदमुक्तं भवति समानेऽपि न्याये पुनरधिकरणान्तरारम्भान्यथानुपपत्त्या यथाश्रुत एव सूत्रार्थ इति यदुक्तम्, तन्न। अन्यथोपपत्तेः। अधिकाशङ्कया तन्न्यायविषयत्वाभावे परेण शङ्कितेऽधिकशङ्कानिराकरणेन पुनस्तन्न्यायविषयत्वप्रदर्शनार्थत्वादधिकरणान्तरारम्भस्य। विश्वतोमुखत्वभङ्गस्तु निरवकाश इति लक्षणाश्रयणमेव न्याय्यमिति।
॥ सूत्राणां सर्वशाखानिर्णायकत्वसमर्थनम्॥
ननु सर्वशाखानिर्णायकत्वमेवैषां सूत्राणां नास्ति। सर्वशाखानां कार्यनिष्ठत्वेनाब्रह्मविषयत्वात्। ब्रह्मनिष्ठस्तु वेदान्तभागोऽल्पीयान् विनाऽपि लक्षणाश्रयणेन यथाश्रुतार्थेः सूत्रैः शक्यो निर्णेतुमिति किं लक्षणाश्रयणेनेत्यत आह सर्वे वेदा इति।
सर्वे वेदा आमनन्ति यत् पदं त्विति हि श्रुतिः॥१४४॥
सर्वेषामपि वेदानां ब्रह्मनिष्ठतामाहेति शेषः।
॥ सूत्रेऽन्नमयादिशब्दान् परित्यज्याऽनन्दमयशब्दोपादाने निमित्तम्॥
यद्यत्रोपलक्षणमभिप्रेतं स्यात्, तदा प्रथमप्राप्तत्वादन्नमयशब्दमेवोपादद्यात्। आनन्दमयशब्दं तूपाददत् सूत्रकारस्तन्मात्रविवक्षां सूचयतीत्यत आह आनन्दमयेति।
आनन्दमयरूपे तु ब्रह्मणः पुच्छतोक्तितः।
समस्ताब्रह्मताप्राप्तेरानन्दमयनाम हि॥१४५॥
अन्नमयादीनामब्रह्मत्वे विकारशब्दः साधारणोपपत्तिः। आनन्दमयरूपे तु “ब्रह्मविदाप्नेति परम्” इत्युक्तस्य ब्रह्मणो “ब्रह्म पुच्छं प्रतिष्ठा” इति पुच्छत्वोक्त्या समस्तस्यावयविन आनन्दमयस्य अब्रह्मत्वप्राप्तिरधिकाऽप्युपपत्तिरस्तीत्यतोऽत्रावहितैर्भवितव्यमिति ज्ञापयितुमानन्दमयनाम गृहीतं सूत्रकृतेत्यन्यथोपपत्तिरुक्ता भवति। यद्यानन्दमयो ब्रह्म स्यात्, तदा तदवयवस्य समस्ताया मुख्यायाः आब्रह्मतायाः सम्यग् ब्रह्मताया अप्राप्तेरिति वा। ततश्च तद्वेदनात् परप्राप्तिः श्रुता बाध्येतेति।
नन्वन्नमयेऽप्यधिकानुपपत्तिरस्ति “ओषधीभ्योऽन्नम्। अन्नात् पुरुषः। स वा एष पुरुषोऽन्नरसमयः” इति। “तस्येदमेव शिरः” इति च। मैवम्। अस्यापि विकारोपपादकत्वेन तदन्तर्भावात्।
यद्वा “अथातो ब्रह्मजिज्ञासा” इति जिज्ञास्यतयोक्तस्य ब्रह्मणः पुच्छतोक्त्या समस्ताब्रह्मताप्राप्तेरानन्दमयविचारस्य प्रकृतेन सङ्गतत्वादानन्दमयनामग्रहणमिति योज्यम्।
॥ अन्नमयादीनां समानन्यायविषयत्वसमर्थनम्॥
ननु सूत्राणामुपलक्षणत्वाभावे सर्वशाखानिर्णयाभावप्रसङ्गेनास्तूपलक्षणत्वम्। आनन्दमयशब्दस्यान्नमयाद्युपलक्षणत्वमित्ययं विशेषः कुत इत्यत आह ब्रह्मशब्दस्येति।
ब्रह्मशब्दस्य चाभ्यासात् पञ्चरूपादिषु स्फुटम्।
आनन्दमयस्य ब्रह्मत्वे हि हेतुत्वेन यो ब्रह्मशब्दाभ्यासोऽभिहितः सोऽन्नमयादिष्वपि समानः। तथाचान्नमयादीनामब्रह्मत्वे अनैकान्तिकः कथमानन्दमयस्यापि ब्रह्मत्वं साधयेत्? अतोऽन्नमयादिसाधारणं ब्रह्मशब्दाभ्यासं हेतुत्वेन वदता सूत्रकारेण तेषामपि पक्षत्वमङ्गीकृतमिति ज्ञायते। चशब्देन “अस्मिन्नस्य च तद्योगं शास्ति” इत्यादिहेतूनामपि साधारण्यं सूचयति। आदिग्रहणादानन्दादीनां ग्रहणम्। तस्मादुक्त एव सूत्रार्थ इति।
॥ अवयवस्यावयविनश्च पूर्णत्वानुपपत्तिपरिहारः॥
नन्वानन्दमयस्य कथं ब्रह्मत्वम्? “ब्रह्म पुच्छम्” इति ब्रह्मणस्तत्पुच्छत्वाभिधानात्। नच ब्रह्मशब्दोऽन्यपरः। तथासत्यत्रैवानैकान्त्यापत्तेः। नच निरपवादो ब्रह्मशब्दो हेतुः, न ब्रह्मशब्दमात्रमिति वाच्यम्। “बह्म पुच्छम्” इत्यत्राप्यपवादाभावात्। ब्रह्मावयवत्वमिति चेत्, न। अद्याप्यानन्दमयस्य ब्रह्मत्वासिद्धेरिति।
अत्र प्रष्टव्यम् किमवयवस्य पूर्णत्वेऽवयविनः पूर्णत्वं नोपपद्यत इत्यभिप्रायः, किंवाऽऽनन्दमयस्यावयविनः पूर्णत्वे तदवयवस्य पूर्णत्वाभावापादनम्, उतावयवावयविनोर्भेदादवयवस्य परमात्मत्वे नावयविनस्तत्त्वमिति। आद्ये दोषमाह ब्रह्मतेति।
ब्रह्मताऽवयवेऽपि स्यात् तथाऽवयविनि स्वतः॥१४६॥
यथैव कृष्णकेशस्य कृष्णस्य ब्रह्मताऽखिला।
दर्शिता चैव पार्थाय निःसीमाः शक्तयोऽस्य हि॥१४७॥
यदाऽवयवेऽपि ब्रह्मता तथासत्यवयविनि सा स्वतोऽनायासेन स्यात्। अवयविनोऽवयवापेक्षया महत्त्वस्य दृष्टत्वात्। ततश्चावयवस्य पूर्णत्वेऽवयविनः पूर्णत्वानुपपत्तिरिति विरुद्धमेतत्।
द्वितीये व्याप्त्यभावं दर्शयति यथैवेति। एतच्च “उद्बबर्हाऽत्मनः केशौ” इत्यादिना पुराणे प्रसिद्धम्। अखिला निरुपचरिता। तथाऽऽनन्दमयावयवस्यापि भविष्यतीति शेषः। अत्र प्रमाणमाह दर्शिता चेति। पार्थदर्शनं च “द्यावापृथिव्योः” इत्यादितद्वाक्यादवगम्यते। चशब्दः पुराणाद्युक्तिसमुच्चयार्थः। एवशब्दस्त्वेवं प्रमितैव न वाङ्मात्रेणोच्यत इति सम्बद्ध्यते।
ननु लोके योऽवयवः स परिच्छिन्नो दृष्टः, तत् कथमेतदित्यतः परमेश्वरस्याघटितघटकतया सर्वत्र अप्रतिबद्धया शक्त्याऽन्यत्रादृष्टमपि घटते काऽत्र कथन्तेत्याह निःसीमा इति। “सीमसीमे स्त्रियामुभे” इति सीमन्शब्दपर्यायसीमाशब्दोत्तरपदोऽयं समासः। सीमन्शब्दोत्तरत्वेऽपि “डाबुभाभ्यामन्यतस्याम्” इति साधु। तृतीयेऽप्येतदेवोत्तरम् निःसीमा इति। हिशब्दो हेतौ। “शिरो नारायणः” इत्यादिप्रसिद्धिद्योतको वा।
॥ “ऋतं सत्यम्” इत्यत्र पूर्वार्धस्य विष्णुपरत्वम्, उत्तरार्धस्य रुद्रपरत्वम्॥
स्यादेतत्। ब्रह्मशब्दबलेनान्नमयादीनां विष्णुत्वं न निश्चेतुं शक्यते।
“ऋतं सत्यं परं ब्रह्म पुरुषं कृष्णपिङ्गलम्।
ऊर्ध्वरेतं विरूपाक्षं शङ्करं नीललोहितम्”
इति तापनीयवाक्ये रुद्रेऽपि परम्ब्रह्मशब्दश्रवणादित्यतः पूर्वोत्तरार्धे भिन्नविषयतया व्याख्याति ऋतमिति।
ऋतं सत्यं परं ब्रह्म पुरुषं कृष्णपिङ्गलम्।
विष्ण्वाख्यमुक्तमन्यत्र ह्यूर्ध्वरेतं च तत् प्रति।
विरूपाक्षाख्यमपरं ब्रह्मोक्तं तद्व्र्ते स्थितम्॥१४८॥
इति पूर्वार्धे विष्ण्वाख्यं परं ब्रह्मोक्तमिति योजना। अन्यत्र उत्तरार्धे विरूपाक्षाख्यमुक्तमिति पूर्वोत्तरार्धयोर्भिन्नविषयत्वमुक्तम्। भिन्नविषयत्वेऽन्वयः कथमित्यत उक्तम् तत् प्रत्यूर्ध्वरेतमिति। अनेन ऋतमित्यादीनि द्वितीयान्तानि ऊर्ध्वरेतमित्यादीनि प्रथमान्तानीत्युक्तं भवति। तर्हि नपुंसकलिङ्गप्रयोगः कथमित्यत उक्तम् अपरं ब्रह्मेति। अमुख्यया वृत्त्या जीवेऽपि ब्रह्मशब्दसद्भावात् तदपेक्षया नपुंसकलिङ्गमिति। तत् प्रत्यूर्ध्वरेतमिति विवृणोति तद्व्र्ते स्थितमिति।
॥ पूर्वोत्तरार्धयोरेकविषयत्वे पौनरुक्त्यप्रसङ्गः॥
एकविषयतया प्रतीयमानयोः पूर्वोत्तरार्धयोः कुतो भिन्नविषयता कल्प्यत इत्यत आह समानेति।
समनाधिकृतत्वं चेदुत्तरं नीललोहितम्।
कृष्णपिङ्गलरूपेण पुनरुक्तं भविष्यति॥१४९॥
समानमेकमधिकृतमधिकरणं विषययोः पूर्वोत्तरार्धयोः, ते समानाधिकृते तयोर्भावः। यदि पूर्वोत्तरार्धयोरेकविषयत्वं स्यात् तदा उत्तरं उत्तरार्धोक्तं नीललोहितं कृष्णपिङ्गलरूपेण पूर्वार्धोक्तेन निमित्तेन पुनरुक्तं भविष्यति। कृष्णपिङ्गलनीललोहितशब्दयोरेकार्थत्वात्। अतः प्रतीतमप्येकविषयत्वं परित्यज्य भिन्नविषयत्वग्रहणं न्याय्यमिति।
॥ उत्तरवाक्ये “ब्रह्माधिपतिः’ इति रुद्रस्य ब्रह्माधीनत्वश्रवणाद् रुद्रस्य परब्रह्मत्वासम्भवः॥
किञ्च “ब्रह्माधिपतिर्ब्रर्ह्मणोऽधिपतिः” इत्युत्तरवाक्ये ब्रह्म अधिपतिर्यस्य रुद्रस्यासौ ब्रह्माधिपतिरिति रुद्रस्य ब्रह्म अधिपतिः प्रतीयते। यस्य चाधिपतिरस्ति कथं तस्य परब्रह्मता स्यादित्यतश्च पूर्वार्धो न रुद्रविषय इत्याशयवानाह ब्रह्माधिपतिरिति।
ब्रह्माधिपतिरित्यत्र तापनीयश्रुतौ पुरः।
ऋतं सत्यमिति वाक्यं यद्गतम्, अत्र तापनीयश्रुतौ ऋतं इत्यस्मात् पुरः पुरतः उपरिष्टादिति यावत्। ब्रह्माधिपतिरिति रुद्रस्य पराधीनताप्रतिपादकं पदमस्तीति योजना।
॥ “पूर्वपदान्तस्वरस्य स्वरितत्वे बहुव्रीहित्वनियमः’ इत्युदाहरणमहाव्याकरणसूत्राभ्यां प्रतिपाद्य
ब्रह्माधिपतिशब्दस्य बहुव्रीहित्वसमर्थनम्॥
स्यादेवं यदि ब्रह्माधिपतिशब्दस्य बहुव्रीहित्वं स्यात्। नचैवं षष्ठीतत्पुरुषे कर्मधारये वा सम्भवति। बहुव्रीहित्वनिश्चायकाभावादित्यत आह स्वरितेति।
स्वरितब्रह्मशब्दान्तं बहुव्रीहित्वमेष्यति॥१५०॥
यस्माद् ब्रह्माधिपतिप्रातिपदिकं स्वरितब्रह्मशब्दान्तं तस्माद् बहुव्रीहित्वमेव प्राप्नोति। न समासान्तरत्वम्। तथात्वेऽन्तोदात्तत्वेन “अनुदात्तं पदमेकवर्जम्” इत्यस्य प्रसङ्गेन पदस्य स्वरितान्तता न स्यात्। अथवोद्ग्रन्थमेव पूर्वोक्तमर्थमुक्त्वोक्तशङ्कोत्तरत्वेन समस्तोऽपि श्लोको योज्यः। यद्यपि बहुव्रीहित्वं पूर्वसिद्धमेव। तथाऽपि तन्निश्चयापेक्षयैष्यतीति प्रयोगः।
ननु पूर्वपदान्तस्वरस्य स्वरितत्वेऽपि कुतो बहुव्रीहित्वमिति चेत्, उदाहरणदर्शनादित्याह स्वाहेति।
स्वाहेन्द्रशत्रुर्वर्धस्व यद् बहुव्रीहितामगात्।
तस्मादस्येन्द्र एवाभूच्छत्रुरित्युत्तरश्रुतेः॥१५१॥
यद् यस्मात् “स्वाहेन्द्रशत्रुर्वर्धस्व” इत्यत्र इन्द्रशत्रुप्रातिपदिकं स्वरितेन्द्रशब्दान्तं बहुव्रीहितां प्राप्तम्, तस्मादिदमपि तथाविधं बहुव्रीहिरेवेति। इन्द्रशत्रुप्रातिपदिकस्यापि कुतो बहुव्रीहित्वम्? षष्ठीसमासत्वसम्भवादित्यत आह तस्मादिति। यस्मादिन्द्रशब्दः स्वरितान्त उपात्तः, तस्मात्। मन्त्रस्याभिमतस्वरहीनतादोषात्। अस्य वृत्रस्य इन्द्रः शत्रुः शातयिताऽभवत्। न पुनस्त्वष्टुरभिप्रायानुसारेणेन्द्रस्य शत्रुरभवत्। इत्युत्तरवाक्यबलादिदं ज्ञायते यदिन्द्रशत्रुप्रातिपदिकं बहुव्रीहिः, न तत्पुरुष इति। तथाचाऽहुः
“मन्त्रो हीनः स्वरतो वर्णतो वा मिथ्याप्रयुक्तो न तमर्थमाह।
स वाग्वज्र्ो यजमानं हिनस्ति यथेन्द्रशत्रुः स्वरतोऽपराधात्” इति।
न केवलं पूर्वपदान्तस्वरितत्वे बहुव्रीहित्वम्, उदाहरणबलात्, उदाहरणेऽप्युत्तरश्रुतिबलात् कल्प्यते। किन्नाम। अनुशासनमप्येवमस्तीत्याह पूर्वान्तस्वरित इति।
पूर्वान्तस्वरिते पुंसोर्बहुव्रीहित्वमेष्यति।
महाव्याकरणे सूत्रमिति स्वरविनिर्णये॥१५२॥
पुंसोः पुंल्लिङ्गयोः समस्यमानयोः पूर्वपदान्ते स्वरिते सति तत्समासप्रातिपदिकं बहुव्रीहित्वमेष्यतीति सूत्रार्थः।
॥ उक्तनियमस्य व्यभिचरितत्वशङ्कानिरासः॥
अत्र केचिद् व्यभिचारमुद्भावयन्ति। तदसत्। सामान्यलक्षणप्राप्तं हि पुनर्विशेषलक्षणैरपोद्यत इति व्याकरणप्रक्रिया। यथोक्तम् “सामान्यविशेषवता लक्षणेन” इति। तत्र विशेषलक्षणान्यपर्यालोच्य सामान्यलक्षणे व्यभिचारोद्भावनं कथं युज्यते?
किञ्चानेन सूत्रेण बहुव्रीहौ पूर्वपदे प्रकृतिस्वरत्वमुपलक्ष्यते। ब्रह्मेन्द्रशब्दयोः स्वरितान्तत्वात्। तथाच कुतो व्यभिचारः? यथाऽह पाणिनिः “बहुव्रीहौ प्रकृत्या पूर्वपदम्” इति। अत एव स्वरविनिर्णय इत्याह। अन्यथा समासनिर्णय इत्यवक्ष्यत्।
अपिच सन्देहे सति स्वरेण समासनिर्णयार्थमिदमुच्यते। यथोक्तमसन्देहं प्रयोजनं व्याचक्षाणेन भाष्यकृता “स्थूलपृषतीमनाहीमालभेतेत्यत्र स्थूलपृषतीशब्दे तत्पुरुषबहुव्रीहिसन्देहं व्युत्पाद्य यदि पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वं तदा बहुव्रीहिः, यदि च समासान्तोदात्तत्वं तदा तत्पुरुषः” इत्यादि। तथाच असन्दिग्धे व्यभिचारोद्भावनमसङ्गतमिति।
ननु पूवान्तस्वरित इति कथम्? सामर्थ्याभावेन समासानुपपत्तेरिति। मैवम्। समासप्रातिपदिके पूर्वान्तस्वरिते सतीति व्याख्यानात्। तथाऽपि स्वरितपूर्वान्त इति स्यात्, बहुव्रीहौ विशेषणस्य पूर्वनिपातात्। न। विशेषणविशेष्यभावस्य कामचारित्वात्। आहिताग्न्यादित्वाद् वेति।
॥ विस्तरेण तापनीयश्रुतिव्याख्यानम्, समाख्याश्रुत्या तत्समर्थनं च॥
एवं पुनरुक्तिप्रसङ्गेन, उत्तरवाक्यबलेन च “ऋतं सत्यम्” इति पूर्वोत्तरार्धयोर्भिन्नविषयत्वमुपपाद्य सङ्क्षेपेण व्याख्यातं वाक्यं विस्तरेण व्याख्याति ऋतमिति।
ऋतं सत्यं परं ब्रह्मेत्याद्युद्देश्यद्वितीयका।
विभक्तिरूर्ध्वरेतादिः प्रथमा रुद्रगोचरा॥१५३॥
तस्माद् विष्णुं परं ब्रह्म प्रति रुद्रो व्र्ते स्थितः।
ऊर्ध्वरेता इति ह्येव श्रुत्यर्थोऽवसितो भवेत्॥१५४॥
ऋतं सत्यं परं ब्रह्म प्रति विष्णुं सदाशिवः।
ऊर्ध्वरेता ध्यायति ह शङ्करो नीललोहितः॥१५५॥
इत्यर्थमेतमेवाऽह नीलग्रीवश्रुतिः परा।
आथर्वणी परं ब्रह्म तस्मादेको हरिः श्रुतौ॥१५६॥
इत्यादीति “सुपां सुलुक्” इति प्रथमाया लुक्। इत्यादि पूर्वार्धस्थं यत् पदजातं तत्रस्थेति वा। द्वितीयेत्येतावत्युच्यमाने कर्मणि द्वितीयैव प्रतीयेत। प्राबल्यात् कारकविभक्तेः। नच तत् सम्भवति। क्रियापेक्षत्वात् कर्मत्वस्य। अत्रच क्रियाभावात्। अत उद्देश्यद्वितीयेत्युक्तम्। तर्हि प्रतिशब्देन भाव्यम्। सत्यम्। अध्याहरिष्यते।
श्रौतप्रयोगदर्शनादकारान्तो रेतशब्दो वा समासान्तो डप्रत्ययो वाऽनुसर्तव्यः। ऊर्ध्वरेतादिरिति। ऊर्ध्वरेतमित्यादिपदावयवभूता। एवं रुद्रगोचरेतिवत् पूर्वं विष्णुगोचरेत्यपि द्रष्टव्यम्। एवं विषयविभक्ती तदर्थं चोक्त्वा योजनामाह तस्मादिति। उक्तयुक्तिसमुदायात्। ऊर्ध्वरेता इत्येतदुपलक्षणमित्याशयनोक्तम् व्र्ते स्थित इति।
न केवलमुपपत्तिबलादेवं श्रुत्यर्थो व्याख्यायते। अपितु श्रुत्यन्तरसमाख्यानादपीत्याह ऋतमिति। ध्यायति तमेव। अनेन ध्यायतीत्याध्याहारेण कर्मणि द्वितीयेति ज्ञायते। आथर्वणीत्युक्ते प्रसङ्गात् तापनीयश्रुतिरित्येव प्रतिभाति। अत उक्तम् परा, अन्येति। तर्हि किन्नामधेया? नीलग्रीवश्रुतिः।
एवं पूर्वोत्तरार्धयोर्भिन्नविषयतया व्याख्यानेन लब्धमाह परं ब्रह्मेति। “ऋतं सत्यम्” इत्यस्यां श्रुतौ प्रतीतमिति शेषः। तस्मात् पूर्वार्धस्य विष्णुविषयत्वात्।
॥ पूर्वार्धस्य रुद्रपरत्वे बलवच्छ्रुतिविरोधः॥
बाधकान्तरमाह तदेवेति।
तदेवर्तमिति प्राह कथमेवान्यथा श्रुतिः।
अवधारयन्ती तस्यैव ह्यृतत्वादिकमञ्जसा॥१५७॥
“ऋतं सत्यं परं ब्रह्म” इति पूर्वार्धोऽपि यदि रुद्रविषयः स्यात्, तदा “तदेवर्तं तदु सत्यमाहुस्तदेव ब्रह्म परमं कवीनाम्” इति श्रुतिस्तस्य विष्णोर्ऋतत्वादिकं कथमञ्जसा कवीनां सम्मत्या प्राह? परस्परविरोधेनान्यतरश्रुतेरप्रामाण्यं प्रसज्येतेति भावः।
“ऋतम्” इति श्रुती रुद्रस्य ऋतसत्यब्रह्मत्वान्याह। “तदेव” इति श्रुतिर्विष्णोः। तत्र श्रुतिद्वयबलाद् द्वयोरपि ऋतादिशब्दवाच्यत्वे क्वास्ति विरोध इत्यत उक्तम् तस्यैवेति। तत् कथमित्यत उक्तम् अवधारयन्तीति। विरोधे चाऽद्यश्रुतेरेव बाधो युक्तः। “तदेव” इति श्रुतेः प्रबलत्वात्। तच्चैतच्छ्रुत्या आपातप्रतीतिजभ्रान्तिबाधात्मकत्वादवसीयते। नह्यप्राप्तप्रतिषेधो युज्यते। नापि श्रुत्याभासाद् विना तत्प्रापकमस्तीति।
ननुतर्हि रुद्रस्य विष्ण्वात्मकत्वेनाविरोधोऽस्तु। पुनरुक्तिपरिहारायोत्तरार्धोक्तो विरूपाक्षस्त्वपरो भविष्यति। एवन्तर्हि विष्णोरेव ब्रह्मशब्द इति क्वास्ति सौत्रस्य हेतोर्व्यभिचारः? नहि पक्षे व्यभिचारः शय इति।
॥ रुद्रादीनां जन्मादिमत्त्वेनाब्रह्मत्वसाधनम्, विष्णौ तादृशजन्माद्यभावश्च॥
किञ्च रुद्रादीनां सर्वेषां प्रलयेऽसतां सृष्टावीश्वराज्जन्मवतां ब्रह्मत्वं कथमुपपद्यते? जन्मादिमत्त्वमेव तेषां कुतोऽवगम्यत इत्यत आह एक इति।
एको नारायण आसीन्न ब्रह्मा नच शङ्करः।
वासुदेवोऽग्र एवासीन्न ब्रह्मा नच शङ्करः॥१५८॥
नेन्द्रसूर्यौ नच गुहो न सोमो न विनायकः।
इत्यादिवाक्यतो विष्णोरुत्पत्तिरवतारगा॥१५९॥
इत्यादिवाक्यतो रुद्रादीनां प्रलयेऽभावः, विष्णोरुत्पत्तिश्चावगम्यते। उत्पत्तिमत्त्वेनाब्रह्मत्वे विष्णोरपि तथात्वं स्यात्। तस्यपि रामकृष्णादिरूपस्योत्पत्तिसद्भावादित्यत आह विष्णोरिति। उत्पत्तिः उत्पत्तिवाक्। अवतारगा प्रादुर्भावविषया। नतु शरीरादिलाभलक्षणा। कुत एतदित्याशङ्कायां “एकः” इत्यादि पूर्ववाक्यं सम्बद्ध्यते। इत्यादिवाक्यतो विष्णोर्महाप्रलयेऽप्यवस्थानावगमादित्यर्थः। स्वरूपमात्रेणावस्थानेऽपि शरीरादिलाभलक्षणोत्पत्तिः किं न स्यादिति चेत्, न।स्वरूपसत्त्वस्य ब्रह्मशङ्करादावपि समानत्वेन “न ब्रह्मा” इत्याद्यनुपपत्तिप्रसङ्गादिति।
॥ ब्रह्मशब्दस्य परममुख्यया वृत्त्या विष्णुपरत्वम्, मुख्यया वृत्त्या जीवादिपरत्वम्॥
ननु यदि ब्रह्मशब्दो विष्णोरेव, तदा जीवादौ व्यवहारो न स्यात्। तथाच ब्रह्मत्वापेक्षया नपुंसकप्रयोग इति न स्यात्। “ब्रह्मणोऽधिपतिः” इत्यपि व्याहतं स्यादित्याशङ्कां परिहरन्नुपसंहरति मुख्यमिति।
मुख्यं ब्रह्म हरिस्तस्मात् प्रस्तावः परमित्यपि।
मुख्यब्रह्मग्रहे युक्ते नामुख्यं युज्यते क्वचित्।
असम्भवे हि मुख्यस्य गौणार्थाङ्गीकृतिर्भवेत्॥१६०॥
अन्येष्वमुख्यया वृत्त्या ब्रह्मशब्दाङ्गीकारान्नोक्तदोष इति भावः। अत एवापरं बह्मेति प्रागुक्तम्।
ननु यद्यमुख्यतया ब्रह्मशब्दस्य विष्णोरन्यत्र वृत्तिरङ्गीकृता, तर्ह्यन्नमयादयोऽप्यमुख्यब्रह्मतया कुतो न व्याख्यायन्ते? नह्यत्र मुख्यब्रह्मत्वज्ञापकं किञ्चिदस्तीत्यत आह प्रस्ताव इति। अत्रहि “ब्रह्मविदाप्नोति परम्” इति परस्यैव ब्रह्मणः प्रस्तावः प्रसङ्गोऽस्ति। तेनोत्तरेषामपि ब्रह्मशब्दानां परब्रह्मविषयत्वनिश्चयान्नात्रामुख्यार्थाशङ्का कार्या। अपिशब्दो वक्ष्यमाणसमुच्चयार्थः।
अङ्गीकृत्य चेदं ज्ञापकमुक्तम्। वस्तुतस्तु शक्तिग्रहणसामर्थ्येन प्रथमप्राप्तत्वात्, बाधकाभावाच्च नामुख्यार्थकल्पना युक्तेत्याह मुख्येति। मुख्ययोगेऽप्यमुख्यग्रहणं किं न स्यादिति चेत्, न। मुख्यासम्भव एव अमुख्याङ्गीकार इति व्याप्तेरित्याह असम्भवे हीति। यद्वा कथन्तर्हि “ब्रह्म वेद ब्रह्मैव भवति” इत्यादौ ब्रह्मशब्दस्यामुख्यार्थग्रहणमित्यत आह क्वचिदसम्भवे हीति।
॥ श्रुतौ मयत्ययस्य प्राचुर्यार्थत्वम्॥
ननु नान्नमयदयः परमात्मा। विकारवाचिनो मयब्दस्य श्रवणात्। परमात्मनोऽन्नादिविकारत्वानुपपत्तेः। नच ब्रह्मशब्दानुपपत्तिः, अमुख्यार्थसम्भवात्। नच प्रस्तावविरोधः, मुख्ये बाधकाभावश्च इत्युक्तमिति वाच्यम्। विकारार्थस्य मयत्ययस्य बाधकत्वात्। तत एव प्रस्तावस्याप्यपवादादित्याशय तत्परिहाराय सूत्रम् “विकारशब्दान्नेति चेन्न प्राचुर्यात्” इति।
ॐ विकारशब्दान्नेति चेन्न प्राचुर्यात् ॐ॥१३॥
प्राचुर्यार्थाश्च मयटः सर्वेऽत्र प्रतिपादिताः।
तत्राऽनन्दमयविषयावेवाऽक्षेपपरिहाराविति प्रतीतिनिरासाय सिद्धान्तांशं व्याचष्टे प्राचुर्यार्थाश्चेति। चशब्दोऽवधारणे। अत्र श्रुतौ। कुत इत्यत आह प्रतिपादिता इति।
अयमर्थः मयब्दो हि विकार इव प्राचुर्येऽपि मुख्यः। “तत् प्रकृतवचने मय” इत्यनुशासनात्। नच ब्रह्मशब्दोऽन्यत्र मुख्यः। नच सावकाशेन निरवकाशस्य बाधोऽस्ति। अतो निरवकाशब्रह्मशब्दबलात् सावकाशस्य मयटः प्राचुर्यार्थत्वोपपत्तेः, न तद्बलादन्नमयादीनामपरमात्मत्वं कल्प्यमिति।
एतेन विकारप्रवाहमध्यपतितत्वान्नाऽनन्दमयशब्दः प्राचुर्यार्थ इत्येतद् गर्भस्रावेणैव गतम्। अन्नमयादिष्वपि मयटः प्राचुर्यार्थतास्वीकारात्। परेणापि हि प्राणमये न विकारार्थत्वं वक्तुं युक्तम्। प्राणानां प्राणविकारत्वासम्भवात्। यथाकथञ्चिद् विकारत्वकल्पने मुख्यार्थपरित्यागात्।
॥ अन्नशब्दार्थप्रदर्शनपूर्वकं ब्रह्मणस्तत्प्रचुरत्वसमर्थनम्॥
स्यादेतत्। अन्नविकारत्ववदन्नप्राचुर्यमपि नेश्वरस्य सम्भवति। तद्धि पार्थिवशरीराणामन्नोपजीविनां स्यादिति चेत्, न। अत्रान्नशब्दस्य प्रसिद्धान्नार्थत्वाभावात्। स्वयमेव हि श्रुतिः “अद्यतेऽत्ति च भूतानि। तस्मादन्नं तदुच्यते” इत्यन्नशब्दं निर्वक्ति। अदधातोः कर्मणि कर्तरि च क्तप्रत्यये सति रूपमेतत्। नच भूतात्तृत्वं प्रसिद्धान्नस्य सम्भवति। तस्मादन्नशब्दोऽयं भावप्रधानो भूताद्यत्वम्, भूतात्तृत्वं च वक्ति।
तथाऽपि न तत्प्राचुर्यं परमेश्वरस्य युज्यते। भूतात्तृत्वस्य संहतृत्वेन सम्भवेऽपि भूताद्यत्वस्य कथमप्यसम्भवादित्यत आह भोग्यत्वमिति।
भोग्यत्वमत्र चाद्यत्वमुपजीव्यतया हरेः॥१६१॥
अत्राद्यत्वं नाम गौण्या वृत्त्या भोग्यत्वमेव। भोग्यत्वं च हरेः सर्वभूतोपजीव्यतया युज्यते।
एवं प्राणमनोविज्ञानशब्दानामपि वाय्वन्तःकरणबुद्धिलक्षणप्रसिद्धार्थतां परित्यज्य प्राणनावबोधनविज्ञानार्थतामुपादाय तत्प्राचुर्यमशरीरेऽपि परमात्मन्युपपादनीयम्। तत्रोदाहृतश्लोकार्थानां प्रसिद्धार्थेऽनुपपत्तेरिति।
मयटः प्राचुर्यार्थत्वेऽपि नान्नमयादित्वं परमात्मनो युज्यते। तत्प्रचुर इत्युक्ते तद्विरुद्धस्याप्यल्पस्य प्रसक्तेः। ब्राह्मणप्रचुरोऽयं ग्राम इति यथा। नहि परमात्मन्यज्ञानदुःखादिलेशोऽप्यस्ति। मैवम्। विरुद्धार्थप्राप्तेरशाब्दत्वात्। तत्प्रचुरशब्दो हि तस्य तस्मिन् महत्त्वमात्रमाह। विरुद्धसद्भावस्तु प्रमाणान्तरगम्यः। अन्यथाऽन्नप्रचुरो मखः, प्रकाशप्रचुरः सविता इत्युक्ते मखे सवितरि च दुर्भिक्षान्धकारलेशप्रसङ्गात्।
॥ अन्नमयादिशब्दानां तात्पर्यार्थकथनम्॥
ननु प्राचुर्यं प्रतियोग्यपेक्षया भवति। सत्यम्। पदार्थान्तरगताल्पतद्धर्मापेक्षयोपपत्तेरित्याशयवान् यथा विरुद्धप्रतीत्यवकाशो न भवेत्, तथाऽन्नमयादिशब्दतात्पर्यार्थानाह महाभोक्तेति।
महाभोक्ता महाभोग्य इत्यर्थोऽन्नमये भवेत्।
महाप्राणो महाबोधो महाविज्ञानवानपि॥१६२॥
अन्नमये परमेश्वरे अन्नमयशब्देनोक्त इति शेषः। महाप्राणो महाव्यापार इति प्राणमयशब्देनोक्तार्थो भवेदिति योज्यम्। “मनु अवबोधने” इत्यस्माद् भावेऽसुन्प्रत्यये मनो बोधः। अत्रापि इत्यर्थो मनोमयशब्दस्य विज्ञानमयशब्दस्य भवेदिति योज्यम्। अपिशब्दान्महानन्द इत्यानन्दमयशब्दार्थो भवेदिति ग्राह्यम्।
॥ परमात्मनोऽनेकत्वप्रसङ्गस्य, गुणगुणिनोर्भेदप्रसङ्गस्य,
मनोविज्ञानयोरेकार्थत्वशङ्कायाश्च निराकरणम्॥
नन्वन्नमयादित्वे परमात्मनोऽनेकत्वप्रसङ्गात् “एकमेव” इति श्रुतिविरोधः स्यात्। तथा विज्ञानं प्रचुरमस्मिन्, आनन्दः प्रचुरोऽस्मिन् इति विज्ञानादीनां परमेश्वरस्य च भेदप्रसङ्गेन “विज्ञानमानन्दं ब्रह्म” इत्यादिश्रुतिविरोधः स्यात्। तथा मनःशब्दस्यावबोधार्थत्वे मनोविज्ञानशब्दयोरेकार्थत्वेन विज्ञानमयः, मनोमय इति पृथगुक्तिर्नोपपद्यत इत्यत आह विशेषेति।
विशेषसामान्यतया विज्ञानं मन इत्यपि।
एकस्य ज्ञानरूपस्य हरेरुक्तिर्विभागतः॥१६३॥
अत्रैवं विवक्षाभेदेन परिहारत्रयं द्रष्टव्यम् एकस्य निर्भेदस्यापि हेरर्विशेषबलेनानेकत्वसङ्ख्यावत्त्वाद् विभागतोऽन्नमयाद्यनेकत्वोक्तिर्युज्यते। एवं ज्ञानरूपस्य ज्ञानानन्दाद्यात्मकस्यापि हरेः विशेषशक्त्यैव विभागतस्तद्वत्त्वेनोक्तिर्युज्यते। एवं मनःशब्दस्यावबोधार्थत्वेऽपि विज्ञानं विज्ञानमय इति मनो मनोमय इत्यपि विभागतः पृथगुक्तिर्युज्यते। कथम्? विशेषसामान्यतया विशेषसामान्यविवक्षया। विज्ञानशब्दो हि विशेषज्ञानमाह
“सामान्यैर्ये त्वविवज्ञेया विशेषा मम गोचराः।
देवादीनां तु तज्ज्ञानं विज्ञानमिति कीर्तितम्” इति वचनात्।
मनःशब्दस्तु ज्ञानमात्रवाची। विज्ञानशब्दसहपाठबलात् सामान्यज्ञाने पर्यवस्यति। विद्यते हि परमार्थतः सामान्यविशेषाकाराविति समस्ततद्विषयज्ञानमुपपन्नमेवेश्वरस्येति।
॥ अन्नमयादीनां परस्परं भिन्नत्वेन निर्देशस्य विशेषशक्त्या निर्वहणम्॥
तथाऽपि नान्नमयादयः परमात्मा। “तस्माद् वा एतस्मादन्नरसमयात्। अन्योऽन्तर आत्मा प्राणमयः” इत्यादिनाऽन्नमयादीनामन्योन्यमन्यत्वावगमात्। परमात्मनि तु भेदाभावादित्यत आह अभेदेऽपीति।
अभेदेऽपि विशेषेणैवान्य इत्युदितो हरिः।
भेदप्रतिनिधितया भेदकार्यनिर्वाहकेण विशेषेणैव। नतु भेदेन। येन विरोधः स्यादित्यर्थः।
॥ “विशेषेणैव’ इत्यत्र अकारैकारयोरेकादेशस्य ऐकारस्य पूर्वान्तवद्भावान्न यतिभङ्गः ॥
नचात्र यतिभङ्गः शङ्कनीयः।
“पूर्वान्तवत् स्वरः सन्धौ क्वचिदेव परादिवत्।
द्रष्टव्यो यतिचिन्तायां यणादेशः परादिवत् “ इति वचनात्।
॥ विशेषे प्रमाणोपन्यासः, प्रकारान्तरेणान्नमयादीनां ब्रह्मत्वसमर्थनम्॥
विशेषो भेदकार्यं व्यवहारादिकं निर्वहतीति पूर्वमेवोक्तम्। अत्र विशेषनिष्ठमागमं चाऽह भेदशब्दा इति।
भेदशब्दा विशेषं तु हरावन्यत्र भिन्नताम्।
ब्रूयुर्हरेर्जीवजडैरपि भेदं हि मुख्यतः॥१६४॥
ब्रह्मतर्कवचोऽप्येवमत एकः स पञ्चधा।
उक्तोऽन्नमय इत्यादि भृगोश्चैतद् वदिष्यति॥१६५॥
भेदनिमित्ता अन्यादिशब्दा भेदशब्दाः। हरौ विशेषं ब्रूयुरित्यस्यापवादमाह हरेरिति। एवमन्यत्र भिन्नतामित्यस्यापि क्वचिदपवादो द्रष्टव्यः। न केवलं पूर्वोक्तोपपत्तिः ब्रह्मतर्कवचोऽप्येवमावेदयतीत्यपेरर्थः।
यदुक्तं प्रागेकस्यापि विभागत उक्तिरिति न तत्रोपपत्तिरभिहिता। एतामेवोपपत्तिं प्रतिज्ञामात्रेणोक्ते तत्राप्यतिदिशति अत इति। विशेषबलादेव। एकोऽपीति वा अपिशब्दसम्बन्धः। इत्यादीति क्रियाविशेषणम्।
किञ्चोत्तरस्मिन्ननुवाके वरुणो भृगोरेतस्मिन्ननुवाके प्रतिपादितमेव वस्तु ब्रह्मत्वेनोपदिशति। अतश्च अन्नमयादिकं परं ब्रह्मेत्याह भृगोश्चेति। अनुवाकस्योत्तरत्वेन वदिष्यतीत्युक्तम्। तस्य च ब्रह्मत्वमुपरिष्टादुपपादयिष्यते। (२७०) तथाच ब्रह्मशब्दात्, उत्तरानुवसंवादाच्चान्नमयादीनां पञ्चानामपि ब्रह्मत्वे सिद्धे मयत्ययादीनां प्राचुर्याद्यर्थतया व्याख्यानं युक्तमिति।
॥ भृगुवल्ल्युक्तान्नादिशब्दानामन्नमयाद्यभिधायकत्वम्॥
नन्वत्रान्नमयादिशब्दाः श्रूयन्ते। उत्तरत्र तु मयत्ययहीनान्नादिशब्दा एव। शब्दभेदे च निमित्तभेदेन, अभिधेयभेदेन चावश्यं भवितव्यम्। नचान्नमयादिशब्दा अन्नादिशब्दपर्याया इति युक्तम्। प्रत्ययार्थस्याधिकस्य विद्यमानत्वात्। नच भीमसेनो भीमः, बलभद्रो बलः, सत्यभामा सत्या, पुनर्नवा नवा, काकमाची माचीत्यादिवत् स्यादिति वाच्यम्। वैषम्यात्। भीमादिशब्दा हि प्रत्येकं तद्वाचकाः। नचान्नशब्दमात्रमन्नमयस्य वाचकम्। प्रत्ययस्य स्वार्थिकत्वप्रसङ्गात्। प्राचुर्यार्थश्च मयडित्युक्तम्। नह्यन्नमयो यज्ञ इति वक्तव्ये अन्नशब्दमात्रं प्रयुज्यते। तस्मात् तत्रात्र च पृथग्वस्तुप्रतिपादनात् कथं तत्संवादेनात्रापि ब्रह्मप्रतिपादनमित्युच्यते? किन्त्वत्रान्नमयादयः कोशाः, तत्र तु ब्रह्मेत्यत आह प्राप्यत्वेनेति।
प्राप्यत्वेन मयोक्तेर्न तत्राप्यन्यदुच्यते।
प्रचुरान्नादिरेवातो ह्यन्नमन्नमयेत्यपि।
उच्यते ह्यविशेषेण नान्यत् किञ्चिदिहोच्यते॥१६६॥
“एतमन्नमयमात्मानमुपसङ्क्रम्य” इत्यादिप्राप्यत्वेन निर्देशे मयटः स्पष्टोक्तेः, तत्रापि नान्यदुच्यते। एतद् विवृणोति प्रचुरान्नादिरेवेति। यथा हि ज्योतिष्टोमाधिकारे “वसन्ते वसन्ते ज्योतिषा यजेत” इति कालविशेषविधिपरे वाक्ये ज्योतिःशब्दो ज्योतिष्टोमस्याभिधायकः। नहि तत्र शब्दयोः पर्यायत्वम्। राजशब्दस्यापि राजपुरुषशब्दपर्यायत्वप्रसङ्गात्। ज्योतिषां स्तोमो हि ज्योतिष्टोमः। अत एव न प्रत्येकं वाचकत्वं किन्त्वधिकारबलादेकदेशोत्कीर्तनेन समग्रशब्दलक्षणमङ्गीकृत्य निमित्ताभिधेयैक्यमङ्गीकरणीयम्। एवमत्राप्यन्नप्राणाद्येकदेशोत्कीर्तनेनान्नमयादिशब्दलक्षणया अन्नादिशब्दानामन्नमयादिशब्दानां चैक्यमङ्गीकृत्य तन्निमित्ताभिधेयैक्यमभ्युपेयते। प्रप्यतयोक्तिस्थाने मययोगसामर्थ्यात्। नह्यन्यविद्ययाऽन्यप्राप्तिर्युक्तेति भावः।
अन्नमयेति प्रातिपदिकमात्रग्रहणम्। इतिशब्द आद्यर्थे प्रत्येकं चाभिसम्बद्ध्यते। तथाचातः प्राप्यत्वेन मयोक्तिसामर्थ्यादन्नमित्यादीनामन्नमयमित्यादीनां च शब्दानामविशेषेण स्वरूपैक्येन कारणेन तैः शब्देः प्रचुरान्नादिनिमित्तवान् परमात्मैवोच्यते। न पुनरनुवाकद्वये प्रतिपाद्यभेदमङ्गीकृत्येहानुवाके ब्रह्मणोऽन्यत् किञ्चिच्छरीरादिकोशरूपमुच्यत इति योजना। आद्यो हिशब्दो नह्यन्यविद्ययाऽन्यप्राप्तिर्युक्तेति न्यायसूचनार्थः। द्वितीयस्तु शब्दैक्ये निमित्ताभिधेयैक्यप्रसिद्धेः द्योतकः।
॥ आनन्दमयप्रकरणे जगच्चेष्टकत्वहेतुना विष्णोर्महानन्दत्वसाधनात्
स एवाऽनन्दमयादिशब्दवाच्यः॥
एवं सूत्रद्वयेनान्नमयादिशब्दपञ्चकस्येश्वरवाचित्वम्, मयटश्च सर्वत्र प्राचुर्यार्थत्वमुपपादितम्। इदानीमानन्दमयशब्दस्य विष्णुवाचित्वं तद्गतमयटश्च प्राचुर्यार्थत्वं हेत्वन्तरेणोपपादयत् “तद्धेतुव्यपदेशाच्च” इति सूत्रं व्याख्याति महानन्दत्व एवेति।
ॐ तद्धेतुव्यपदेशाच्च ॐ॥१४॥
महानन्दत्व एवास्य हेतुः कोऽन्यादिति स्फुटम्।
उक्तः श्रुत्यन्तरे यस्मात् सुखं लब्ध्वा करोत्ययम्।
करोति नासुखी भूमा सुखं नाल्पे सुखं भवेत्॥१६७॥
इत्युक्तम्………………………………।
आनन्दमयप्रकरणे “को ह्येवान्यात् कः प्राण्यात्। यदेष आकाश आनन्दो न स्यात्” इत्यस्य विष्णोरेव महानन्दत्व एव हेतुरुक्तः। तेन ज्ञायते विष्णुरेवाऽनन्दमयशब्दार्थ इति, मय च प्राचुर्यार्थ इति। यदि ह्यानन्दमयो विष्णोरन्यः स्यात्, मय च विकारार्थो भवेत्; तदा श्रुतिरन्यस्याऽनन्दविकारत्वे हेतुं कमपि ब्रूयात्। विष्णोर्महानन्दत्वे हेतुकथनं त्वसङ्गतमेव। अनेन सूत्रे तदिति षष्ठ्यन्तं सप्तम्यन्तं च तन्त्रेणोपात्तमित्युक्तं भवति। तस्य विष्णोस्तत्र महानन्दत्व इत्युक्तत्वात्।
नन्वत्राऽकाशस्याऽनन्दत्वाभावेऽननं प्राणनं च कस्यापि न स्यादित्येतावदुच्यते। नतु विष्णोर्महानन्दत्वे कश्चिदपि हेतुरुच्यत इत्यत उक्तम् स्फुटमिति। तत् कथमिति चेत्, आकाशशब्दस्तावद् विष्णुपर इति वक्ष्यते “आकशस्तल्लिङ्गात्” इति। तथाच विष्णोरनानन्दत्वे जगतो निश्चेष्टत्वप्रसङ्गमापादयन्त्या श्रुत्या जगच्चेष्टकत्वं हेतुत्वेन विवक्षितमिति विवक्षुस्तस्याऽनन्दत्वेन व्याप्तिं तावदुपपादयति श्रुत्यन्तर इति। यस्मादित्यस्योपरि सम्बन्धः। श्रुत्यन्तरे छन्दोगश्रुतावित्युक्तमित्युत्तरेणान्वयः। “यदा वै सुखं लभतेऽथ करोति नासुखं लब्ध्वा करोति सुखमेव लब्ध्वा करोति” इति श्रुत्यन्तरे परमेश्वरव्यापारस्याऽनन्दाविनाभूतत्वमुक्तमित्यर्थः।
आनन्दशब्दस्य पूर्णानन्द एव मुख्यवृत्तिरित्यत्रापि श्रुतिमाह भूमेति। “यो वै भूमा तत् सुखं नाल्पेन सुखमस्ति” इति च्छन्दोगश्रुतौ सुखशब्दस्य पूर्णसुख एव मुख्यवृत्तिरित्युक्तमित्यर्थः। यद्यपि भूमशब्दो भाववाची। “बहोर्लोपः”, “भू च बहोः” इति वचनात्। तथाऽपि भावभवित्रोरैक्याद् भूमेति पूर्ण एवोच्यते, नाल्प इत्युक्तत्वात्। स च सन्निधानात् सुखेनेति गम्यते।
॥ प्रवृत्तेश्चातुर्विध्योपपादनपूर्वकं परमेश्वरप्रवृत्तेः पूर्णानन्दाविनाभूतत्वसमर्थनम्॥
ईश्वरप्रवृत्तेः पूर्णानन्दत्वेन व्याप्तिं श्रुत्योपपाद्योपपत्त्याऽपि समर्थयते यत् प्रवृत्तिश्चेति।
……..यत् प्रवृत्तिश्च नृत्तगानादिका सुखात्।
दुःखाद् रोदादिका चैव सर्वकर्तृत्वतोऽस्य च॥१६८॥
सर्वशक्तेर्न दुःखं स्यादतः केवललीलया।
प्रवर्तको नचेदेष प्राण्यादन्याच्च कः पुमान्॥१६९॥
अत्रापि यद् यस्मादित्यस्य उपरि सम्बन्धः। प्रवृत्तिश्चतुर्विधा भवति। सुखोद्रेकात्, दुःखोद्रेकात्, सुखरागात्, दुःखद्वेषाच्चेतिशेषः। सुखोद्रेकात् प्रवृत्तेरुदाहरणमाह नृत्तेति। उन्मत्तस्येति शेषः। दुःखोद्रेकात् प्रवृत्तिमुदाहरति दुःखादिति।
केचिदाहुः सुखदुःखतत्साधनरागद्वेषावेव प्रवर्तकाविति। यथोक्तम् “प्रवर्तनालक्षणा दोषाः” इति। तन्निरासार्थमेवशब्दः। सुखादेव दुःखादेवेति। नह्युन्मत्तस्य क्वचिदनुसन्धानमस्ति, येन सुखरागात् तत्साधनमेतदित्यनुसन्धाय नृत्तादौ प्रवर्तेत। किन्तूद्रिक्तं सुखमेव तत्प्रवृत्तौ हेतुः। नापि दुःखं द्विषतोऽपि नारकिणो रोदनादिकं तत्परिहारहेतुरित्यनुसन्धानमस्ति। किन्तु दुःखोद्रेक एव तत्र कारणमित्यनुभवसिद्धम्। सुखरागात् तत्प्राप्त्यर्था भोजनादौ प्रवृत्तिः, दुःखद्वेषाच्च तन्निवृत्त्यर्था कण्टकोद्धरणादौ प्रवृत्तिः सुप्रसिद्धेति नोदाहृता।
किमतो यद्येवं चेतनसम्बन्धिनी प्रवृत्तिश्चतुर्विधेत्यत आह सर्वकर्तृत्वत इति। सुखानवाप्तिश्चेति शेषः। ततश्च दुःखोद्रेकनिमित्ता, तन्निवृत्त्यर्था, सुखावाप्त्यर्था चेति प्रवृत्तित्रयं परमेश्वरे नोपपद्यत इतिभावः। तथाऽपि किमित्यत आह अत इति। अतः परिशेषादीश्वरः प्रवर्तको भवन् केवललीलयाऽऽनन्दोद्रेकादेव भवेदिति सिद्धः परमेश्वरप्रवृत्तेः पूर्णानन्दाविनाभावः।
एवमुपोद्घातमुक्त्वा प्रयोगमाह अत इति। यत एवं परमेश्वरप्रवृत्तेः सिद्धः पूर्णानन्दाविनाभावः, अतः प्रवर्तकोऽयं केवललीलया पूर्णानन्देन युक्तो भवेदिति। अयमत्र प्रयोगः ईश्वरः सुखी भवितुमर्हति, प्रवृत्तिकारणत्रयरहितत्वे सति प्रवृत्तिमत्त्वात्; उन्मत्तवदिति। कार्यानुगुणत्वाच्च कारणस्य, महाप्रवृत्त्या महानन्द एव सिद्ध्यतीति।
एवं श्रुतेरभिप्रायसिद्धं हेतुं व्याख्याय वाचनिकं विपक्षे बाधकं विवृणोति नचेदिति। एष परमात्मा आ समन्तात् काशनादाकाशः पूर्णानन्दो नचेत्, तदा कारणान्तराभावान्न किञ्चित् प्रवर्तयेत्। नचेदेष किञ्चित् प्रवर्तयेत् तदा कः पुमान् प्राण्यादन्याच्च? न कोऽपि लौकिकीं वैदिकीं वा प्रवृत्तिं कुर्यात्। स्वातन्त्र्याभावादिति योज्यम्॥*॥
॥ ब्रह्मलक्षणत्वेनोक्तसत्यत्वज्ञानत्वानन्तत्वानां व्याख्यानरूपत्वमन्नमयादि
प्रकरणानामुपपाद्य तेषां ब्रह्मपरत्वसमर्थनम्॥
अन्नमयादीनां पञ्चानामपि युक्त्यन्तरेण परब्रह्मत्वं प्रतिपादयितुं सूत्रम् “मान्त्रवर्णिकमेव च गीयते” इति।
ॐ मान्त्रवर्णिकमेव च गीयते ॐ॥१५॥
तस्यार्थः “सत्यं ज्ञानमममन्तं ब्रह्म” इति मन्त्रवर्णप्रतिपादितमेव वस्तूत्तरेण ग्रन्थेन गीयते। अतश्चान्नमयादयः परं ब्रह्मेति। स्यादेतद् यदि मन्त्रवर्णोऽपि परब्रह्मविषयः स्यात्। तदेव कुतः? मन्त्रवर्णे ब्रह्मेत्येव श्रवणात्। तस्य चामुख्यया वृत्त्याऽन्यत्रापि सम्भवात्। कथञ्च मान्त्रवर्णिकार्थप्रपञ्चनार्थ उत्तरो ग्रन्थ इत्यतः सूत्रार्थं विवरितुमुपोद्घातमाह ब्रह्मविदिति।
ब्रह्मवित् परमाप्नोतीति यत् प्रथमसूचितम्।
तदेव मन्त्रवर्णेन सत्यं ज्ञानमनन्तवत्॥१७०॥
लक्षितम्…………………………।
“ब्रह्मविदाप्नोति परम्” इत्यनुवाकस्य प्रथमवाक्ये सूचितं तावत् परब्रह्मैव। परशब्दश्रवणात्। तज्ज्ञानस्य मोक्षहेतुत्वोक्तेश्च। तदेव च मन्त्रवर्णेन सत्यम्, ज्ञानम्, अनन्तवत् अन्तवन्न भवतीति, लक्षितम्, असाधारणधर्मोपेततया प्रतिपादितमतो मान्त्रवर्णिकं परं ब्रह्मैव।
“ब्रह्मविदाप्नोति परम्” इत्युक्ते हि शङ्कात्रयमुदेति। किंलक्षणकं तद् ब्रह्म? नहि लक्षणेन विना वस्तु समस्तव्यावृत्ततया शक्यते ज्ञातुम्। कथञ्च तद्वेदनम्? किं प्रतीयमानाकारस्याऽरोपितत्वमुपेत्य तदेवास्मीति, उतान्यथा? ब्रह्मेति पूर्णं प्रतीतम्। नच तादृशस्य साक्षात्कारोऽस्माकं भवीतीति। का नाम तत्प्राप्तिर्या ज्ञानसाध्या? सर्वगतत्वेन नित्यप्राप्तत्वादिति। तत्परिहाराय मन्त्रवर्णमुदाहरति श्रुतिः “तदेषाऽभ्युक्ता”। तदभि एतदाशङ्कात्रयं प्रति तत्समाधानतयेति यावत्। एषा ऋगुक्ता उच्यत इत्यर्थः।
तत्र “सत्यं ज्ञानमनन्तं ब्रह्म” इति लक्षणशङ्काया उत्तरम्। एतच्च प्रत्येकं लक्षणम्। वक्ष्यमाणप्रकारेण सत्यत्वादीनामव्यभिचारित्वात्। अत एव समुदितं लक्षणमभ्युपेत्य विशेषणकृत्यान्वेषणे परेषां क्लेशः परास्तः।
“यो वेद” इति द्वितीयशङ्कोत्तरम्। परिपूर्णपरिमाणमपि शक्तिवशाद् भक्तानुकम्पयाऽल्पपरिमाणं प्रकटयत् सर्वजीवतदुपकारिकार्यकारणप्रेरकत्वेन हृदयगुहावस्थितं ज्ञेयमिति।
“सोऽश्नुते” इति तृतीयशङ्कोत्तरम्। न संयोगमात्रं तत्प्राप्तिः। नाप्यैक्यापत्त्यादिः। किन्तु तद्व्यक्तिस्थाने ततोऽत्यन्तभिन्नतया सत्यकामत्वादितत्सारूप्याभिव्यक्तिरेवेति।
अस्त्वेवं प्रथमवाक्यसूचितार्थस्य परब्रह्मत्वात् तदुत्थशङ्कापरिहारार्थस्य मन्त्रवर्णस्यापि तत्परत्वम्। तथाऽपि किं प्रकृत इत्यतः सूत्रार्थं विवृणोति तत्रेति।
……तत्र सत्यत्वं सृष्ट्याऽन्नप्राणयोरपि।
उक्तं ज्ञानं तु मनसा विज्ञानेनाप्युदीरितम्।
अनन्तत्वं तथाऽऽनन्दमयवाचाऽप्युदाहृतम्॥१७१॥
तत्र लक्षणेषु सत्यत्वं सृष्ट्या, “तस्माद् वा एतस्मादात्मन आकाशः सम्भूतः” इति सृष्टिप्रकरणेन “स वा एष पुरुषोऽन्नरसमयः” इति “तस्माद् वा एतस्मादन्नरसमयत्” इति चान्नप्राणयोरन्नमयप्राणमययोः प्रकरणाभ्यामुक्तम्।
ज्ञानं तु ब्रह्मलक्षणं मनसा, “तस्माद् वा एतस्मात् प्राणमायत्” इत्यादिना मनोमयप्रकरणेन। विज्ञानेनापि, “तस्माद् वा एतस्मान्मनोमयात्” इत्यादिना विज्ञानमयप्रकरणेनाप्युदीरितम्।
तथाशब्दः समुच्चये। अनन्तत्वमपि ब्रह्मलक्षणमानन्दमयवाचा “तस्माद् वा एतस्माद् विज्ञानमयात्” इत्यादिनाऽऽनन्दमयप्रकरणेन। अपिपदेनोत्तरवाक्यैरप्युदाहृतम्। अत उत्तरेषां षण्णामपि प्रकरणानां मान्त्रवर्णिकपरब्रह्मलक्षणविवृतित्वात् परं ब्रह्मैवान्नमयादय इति सूत्रार्थ इत्यर्थः।
॥ स्रष्टृत्वस्य सत्यशब्दार्थत्वम्, सत्यत्वस्य सृष्टिप्रकरणोक्तत्वप्रतिपादनं च॥
सत्यत्वं सृष्टिप्रकरणेनोक्तमित्युक्तम्। तत् कथमित्यत आह सद्भावमिति।
सद्भावं यापयेद् यस्मात् सत्यं तत् तेन कथ्यते।
इति सृष्टिरिह प्रोक्ता जगत्सद्भावयापकम्॥१७२॥
ब्रह्मेति स्थापनायैव……………………।
सच्छब्दः सद्भाववाची। “सद्भावे साधुभावे च सदित्येतत् प्रयुज्यते” इति वचनात्। सद्भावो जन्म। यथोक्तम् “सद्भावशब्देन प्रजननं सूचितम्” इति। तथाच सच्छब्दे जन्मवाचिनि कर्मण्युपपदे यातेरन्तर्णीतण्यर्थात् “आतोऽनुपसर्गे कः” इति कप्रत्यये कृते “अयस्मयादीनि छन्दसि” इत्युपपदस्य भसञ्ज्ञायां “सत्यम्’ इति भवति। ततः सत् सद्भावं जन्म यापयेत् प्रापयेत् स्वव्यतिरिक्तं सर्वं यस्मात् तस्मात् तद् ब्रह्म सत्यं कथ्यत इति सकलजगज्जन्मकारणत्वं सत्यशब्दार्थं हृदि कृत्वा “आत्मन आकाशः सम्भूतः” इत्यादिश्रुत्येहानुवाके सृष्टिः प्रोक्तेत्यर्थः।
अस्तु जगत्स्रष्टृत्वं सत्यशब्दार्थः, तथाऽपि “आात्मन आकाशः” इत्यादिसृष्टिप्रकरणं तद्व्याख्यानमिति न युक्तम्। अवयवार्थकथनादेरभावादित्यत आह जगदिति। सत्यशब्देन यज्जगत्सद्भावयापकं ब्रह्मेत्युक्तं तस्यार्थस्य स्थापनायैव सृष्टिः प्रोक्ता नावयवार्थकथनाद्यर्थम्।
एतदुक्तं भवति नावयवार्थकथनादिकमेव व्याख्यानम्। किन्तूक्तस्थापनमपि। प्रकृते च सत्यं ब्रह्मेति लक्षणेऽभिहितेऽसम्भवीदं पञ्चानां महाभूतानामेव जगज्जन्मादिकारणत्वादित्याशय महाभूतानामपि ब्रह्मैव कारणम्, तदन्तर्गतम्, तत्सत्तादिप्रदं चातो ब्रह्मैव जगज्जनकमिति तत्स्थापनं “आत्मन आकाशः” इत्यादिना क्रियत इति भवतीदं तद्व्याख्यानमिति।
॥ अन्नशब्दार्थयोः अद्यत्वात्तृत्वयोः सत्यशब्दार्थत्वं व्युत्पाद्य
सत्यत्वस्य अन्नमयप्रकरणोक्तत्वोपपादनम्॥
अन्नमयप्रकरणं सत्यशब्दार्थ इत्युक्तम्। तत् कथमित्यत आह सत्त्वमिति।
………………….. सत्त्वं जीवनमेव च।
विशीर्णता च सत्त्वं स्यात् सन्नमित्याहुरेव यत्।
अतोऽद्यताऽत्तृताऽन्नत्वं सत्यशब्दार्थ एव हि॥१७३॥
न केवलं जन्मैव सच्छब्दार्थः। किन्तु जीवनं च प्राणधारणलक्षणं सत्त्वमेव सच्छब्दप्रवृत्तिनिमित्तमेव। अस्ति देवदत्त इत्युक्ते जीवतीति प्रत्ययात्। विशीर्णता च शैथिल्यलक्षणा। सत्त्वं सच्छब्दप्रवृत्तिनिमित्तं स्यात्। कुतः? यद् यस्माद् विशीर्णं वस्तु सन्नमित्याहुः। एवशब्दः “षद्लृ विशरणगत्यवसादनेषु” इति पाठान्मुख्य एवायं प्रयोग इति सूचयति। तथाचास्तेः शत्रन्तस्य सदेः क्विबन्तस्य वा सदिति रूपम्। भावप्रधानं चैतत्। सत् सत्त्वं जीवनं विशरणं वा भूतानां यापयतीति सत्यमित्युक्तं भवति।
किमतो यद्येवमित्यत आह अत इति। यत एवं सकलभूतानां जीवनविनाशहेतुत्वं सत्यशब्दोक्तम्, अतः सत्यशब्दार्थ एवान्नत्वमन्नशब्दप्रवृत्तिनिमित्तम्। तत् कथम्? हि यस्मादुपजीव्यत्वलक्षणाऽद्यता विनाशकत्वलक्षणाऽत्तृता च तदिति।
॥ प्राणशब्दार्थगतिजीवनप्रदत्वस्य सत्यशब्दार्थत्वमुपदर्श्य
सत्यत्वस्य प्राणमयप्रकरणोक्तत्वोपपादनम्॥
प्राणमयप्रकरणं च सत्यशब्दार्थ इत्युक्तम्। तत् कथमित्यत आह प्राणमिति।
प्राणं देवा अनुप्राणन्ति मनुष्याः पशवश्च ये।
आयुः प्राणो हि भूतानामिति यद् गतिजीवने॥१७४॥
उक्ते सदिति धात्वर्थो गतिश्चातो हि सत्यता।
प्राणत्वम्………………………….॥१७५॥
देवादयः प्राणं परमात्मानमनु तत्प्रेरणया प्राणन्ति चेष्टन्ते। स प्राणः परमात्मा सर्वेाषामायुर्जीवनहेतुश्चातोऽसौ प्राण उच्यत इति मन्त्रेण प्राणन्ति प्रवर्तन्ते जीवन्ति वा सर्वभूतान्यनेनेति प्राणशब्दार्थतया गतिजीवने भूतानां गतिजीवनप्रदत्वमिति यावत्, उक्ते, यद् यस्मात्, यतश्च सदितिधात्वर्थो गतिः, जीवनं चास्तिधात्वर्थः, ताभ्यां च शतरि क्विपि च कृते सदिति भवति। तच्च भावप्राधनं विवक्षित्वा सत् सत्त्वं गतिं जीवनं वा भूतानां यापयतीति सत्यशब्दोऽपि गतिजीवनप्रदत्वमाह। अतः सत्यता प्राणत्वं सत्यप्राणशब्दयोरेकार्थत्वमिति व्याख्येयम्। अनेनान्नमयप्राणमयप्रकरणे सत्यशब्दार्थप्रपञ्चनेन तद्व्याख्याने इत्युक्तं भवति।
॥ ज्ञानत्वस्य मनोमयविज्ञानमयप्रकरणोक्तत्वप्रदर्शनम्॥
ज्ञानशब्दार्थो मनोमयप्रकरणमित्युक्तम्। तत् कथमित्यत आह अवबोधार्थ इति।
…….अवबोधार्थो मनुधातुः प्रकीर्तितः॥१७५॥
प्रकीर्तितः “मनु अवबोधने” इति व्याख्यातः। ततश्च तस्माद् भावेऽसुन्प्रत्यये विहिते मन इति ज्ञानमिति चैकार्थता भवति।
विज्ञानमयप्रकरणशब्दार्थत्वं स्पष्टमेवेति न प्रपञ्चितम्। ज्ञानं ब्रह्मेति लक्षणेऽभिहिते सकलचेतनसाधारण्यादलक्षणमेतदित्याशङ्कायां नावबोधमात्रं ज्ञानमिह विवक्षितम्। किन्तु सकलपदार्थसामान्यविशेषाकारविषयमित्यतो नातिव्याप्तिरित्याभ्यां प्रकरणाभ्यां लक्षणस्यातिव्याप्तिपरिहाराय प्रपञ्चनं कृतमिति।
॥ आनन्दमयप्रकरणेन अनन्तत्वस्य समर्थनम्॥
आनन्दमयप्रकरणेनानन्तत्वं व्याख्यातमित्यभिहितम्। तत् कथमित्यत आह नाल्प इति।
नाल्पे सुखमिति प्रोक्त्यैवाऽनन्दमयतोक्तितः।
अनन्तत्वं सुनिर्णीतं पूर्णानन्दो हि नाल्पके॥१७६॥
नाऽनन्दमयप्रकरणमनन्तपदनिर्वचनपरत्वादिना रूपेण तद्व्याख्यानम्। किन्नाम। अनन्तत्वलक्षणस्यासम्भवनाशङ्कायामानन्दमयतोक्त्याऽनन्तत्वं सुनिर्णीतमुपपादितम्। परमेश्वरोऽनन्तः, पूर्णानन्दत्वादिति।
ननु साध्यसाधनयोः क्वाप्यदर्शनेन व्याप्त्यभावात् कथमेतत्? मैवम्। “नाल्पे सुखमस्ति” इति श्रुत्युक्त्या हि यस्मादल्पकेऽन्तवति पूर्णानन्दो नास्तीति निश्चीयते। व्यतिरेकव्याप्तिरस्तीत्यर्थः। नन्वनन्तत्ववत् पूर्णानन्दोऽप्यसिद्ध एव। सत्यम्। अत एव “को ह्येवान्यात्” इत्यादिनोपपादयति श्रुतिः। उक्तं चैतत् “आनन्दमयवाचाऽपि” इति।
॥ उक्तार्थोपसंहारः॥
सूत्रार्थमुपसंहरति अत इति।
अतो हि मन्त्रवर्णोक्तविस्तृतिस्तु समस्तया।
क्रियते परया यस्मात्………………..॥१७७॥
अत इत्युक्तप्रकारेण। हिशब्दः प्रसिद्धौ। तुशब्दोऽवधारणे। परया मन्त्रवर्णादुत्तरया श्रुत्या। तस्माद् विष्णुरेवान्नमयादिशब्दवाच्य इति पूर्वेण सम्बन्धः।
॥ जीवादीनां मोक्षहेतुज्ञानविषयत्वानुपपत्तेरन्नमयप्रकरणस्य तद्विषयत्वासम्भवः॥
एवं “आनन्दमयोऽभ्यासात्” इत्यादिसूत्रैः स्वपक्षसाधनं विधाय परपक्षप्रतिक्षेपार्थं सूत्रम् “नेतरोऽनुपपत्तेः” इति। तत्र प्रतिज्ञांशं व्याख्याति इतर इति।
ॐ नेतरोऽनुपपत्तेः ॐ॥१६॥
………………….इतरोऽत्र न कथ्यते॥१७७॥
पुरुषं वेत्ति यो मुच्येन्नान्यः पन्था हि विद्यते।
इति श्रुतेरन्यवेदी कथं मुक्तिं प्रयास्यति॥१७८॥
इतरो जीवो वा, शरीरादिकोशो वा, प्रकृतिर्वाऽत्रान्नमयादिप्रकरणे न कथ्यते। कुतः? अनुपपत्तेः। “सर्वं वै तेऽन्नमाप्नुवन्ति। येऽन्नं ब्रह्मोपासते”, “सर्वमेव त आयुर्यन्ति। ये प्राणं ब्रह्मोपासते” इत्यादिनाऽन्नमयादिज्ञानान्मोक्षः प्रतीयते। अन्नमयादिशब्दानां च जीवादिवाचित्वे तदनुपपत्तेरित्यर्थः। कुतोऽनुपपत्तिरित्यत आह पुरुषमिति। अनेन “तमेवं विद्वानमृत इह भवति। नान्यः पन्था अयनाय विद्यते” इति श्रुतिं सूचयति।
नन्वत्र तमित्युच्यते न विष्णुमिति। मैवम्। “सहस्रशीर्षा पुरुषः” इत्यादौ प्रकृतपुरुषस्य तमिति परामर्शादित्यभिप्रेत्योक्तम् पुरुषमिति। यच्छब्दश्रवणात् स इति द्रष्टव्यम्। मुच्येत् मुच्येत। “व्यत्ययो बहुलम्” इति वचनात्। अन्यः परमपुरुषज्ञानात्। पन्थाः मोक्षस्य। हिशब्दः श्रुतेः प्रसिद्धत्वद्योतकः।
॥ पुरुषादिशब्दानां मुख्यया वृत्त्या विष्णुमात्रपरत्वम्॥
नन्वस्तु पुरुषज्ञानादेव मोक्षः। पुरुषोऽप्यन्यश्चेत् कथं नान्यज्ञानान्मोक्ष इत्यत आह पुरुष इति।
पुरुषः पर आत्माऽजो ब्रह्म नारायणः प्रभुः।
महानानन्द उद् विष्णुर्भग ओम इतीर्यते॥१७९॥
स्वयं नारायणो देवो नान्यस्यैतानि कस्यचित्।
तस्मादोमित्युदाहृत्य यज्ञदानादि कुर्वते॥१८०॥
सूक्तेन पौरुषेणैनं यजन्त्यध्यात्मकोविदाः।
इति पैङ्गिश्रुतिस्तेन नान्यज्ञानाद् विमुच्यते॥१८१॥
स्वयं मुख्यया वृत्त्या। एतानि नामानि। कुत एतेषां भगवन्नामत्वमित्यतः ओंशब्दस्य विष्णुवाचित्वे तावद् युक्तिमाह तस्मादिति। तस्मादोङ्कारस्य विष्णुनामत्वादेव हि ये विष्णुमुद्दिश्य यज्ञदानादि कुर्वते ते ओमित्युदाहृत्यैव। अन्यथा तन्न स्यात्। नह्यन्योद्देशेन कर्म कुर्वाणैरन्यविषयो मन्त्रो जप्यत इति।
पुरुषशब्दस्य विष्णुवाचित्वे युक्तिमाह सूक्तेनेति। य एनं नारायणं यजन्ति ते पौरुषेण सूक्तेन यजन्ति। तेन ज्ञायते पुरुषशब्दो विष्णुवाचीति। इति पैङ्गिश्रुतिः पुरुषशब्दस्य भगवदेकवाचितामाह यतः, तेन “तमेवं विद्वान्” इत्यस्य विष्णुपरत्वादिति।
॥ आकाशादिसृष्टेः भूतभूताभिमानितद्देहतदन्तर्यामिसम्बन्धित्वात् चातुर्विध्यम्॥
नन्वितरपरिग्रह इव ईश्वरपरिग्रहेऽप्यनुपपत्तिः समाना। तथाहि “ओषधीभ्योऽन्नम्। अन्नात् पुरुषः” इत्योषधिकार्यान्नविकारं शरीरं पुरुषपदेनोक्त्वा “स वा एष पुरुषः” इति तं परामृश्य “अन्नरसमयः” इत्युच्यते। तस्येश्वरत्वेऽनुपपत्तिरेव। तत्प्रवाहपतिताश्च प्राणमायदय इत्याशङ्कां परिहर्तुं पीठिकामारचयति ब्रह्मशब्दोदित इति।
ब्रह्मशब्दोदिते तस्मिन्नात्मशब्दं प्रयुज्य च।
तस्मादाकाशसृष्टिं च प्रोवाचात्र चतुर्विधाम्॥१८२॥
भूतं भूताभिमानी च तद्देहोऽन्तर्नियामकः।
हरिश्चाऽकाशशब्दोक्तो मुख्यतो हरिरेव च॥१८३॥
“ब्रह्मविदाप्नोति परम्”, “सत्यं ज्ञानममन्तं ब्रह्म” इति ब्रह्मशब्दोदिते तस्मिन् विष्णौ “तस्माद् वा एतस्मादात्मनः” इत्यात्मशब्दं च प्रयुज्येति योज्यम्। तस्मादेतस्मादित्यनुसन्धानात्। आकाशसृष्टिं प्रोवाच”आकाशः सम्भूतः” इत्यनेन। अत्रानुवाके। आत्मशब्दं प्रयुज्य सृष्टिं प्रोवाचेत्यनेन अत्मत्वमपि विधेयमिति सूचयति। चतुर्धाऽऽकाशसम्बन्धित्वात् सृष्टेश्चतुर्विधत्वम्। न स्वतः। त्रैविध्यस्य वक्ष्यमाणत्वात्। (२६०) तथाच चतुर्विधाकाशासृष्टिं प्रोवाच चेत्यर्थः।
आकाशचातुर्विध्यं कथमित्यत आह भूतमिति। भूतमाकाशशब्दोक्तमित्यादि सम्बन्धः। अन्तर्नियामक एषां त्रयाणाम्। तत्रापि न समानकक्ष्यतया चतुर्णामाकाशशब्दार्थत्वमित्याह मुख्यत इति। चशब्दस्तुशब्दार्थः। तत् कथमित्यत आह आ समन्तादिति।
॥ भगवति आकाशवाय्वग्न्यप्पृथिव्यौषधिपुरुषशब्दानां निर्वचनम्॥
आ समन्तात् काशते यदाकाशो मुख्यतो हरिः।
बलज्ञानस्वरूपत्वाद् वायुरग्न्रिगं नयन्॥१८४॥
आप आ पालनाच्चैव पृथिवी प्रथितो यतः।
उष्टानामाश्रयत्वेन स एवौषधिनामकः॥१८५॥
ओषधीषु स्थितो विष्णुः क्षुधितैराश्रितो भवेत्।
पुरि शेते यतः सोऽथ पुरुषश्चेति गीयते॥१८६॥
आ इत्यनुवादेन समन्तादिति व्याख्यानम्। समन्तात् काशनं ह्याकाशशब्दार्थः। ततश्च यद् यस्माद् हरिरेव मुख्यतः समन्तात् काशते तस्मात् स एव मुख्यत आकाश इति योज्यम्।
एवं मुख्यामुख्यभेदेन चतुर्विधाकाशात् “आकाशाद् वायुः” इत्युक्तविधया चतुर्विधस्य वायोः सृष्टिं प्रोवाच। तत्रापि वायुशब्देन मुख्यतो हरिरेवोच्यत इति वक्तव्यम्। तत् कथमित्यत आह बलेति। वशब्दो बलवाची। आयुरिति ज्ञानमुच्यते। अयतेर्गत्यर्थत्वात्। गत्यर्थानां ज्ञानार्थत्वात्।
तथा “वायोरग्निः” इति चतुर्विधाद् वायोश्चतुर्विधस्याग्नेः सृष्टिं प्रोवाच। तत्रापि हरिरेव मुख्यतः अग्निशब्देनोच्यत इति स्थिते तत् कथमित्यत आह अग्निरिति। न गच्छति स्वतो न प्रवर्तत इत्यगं विश्वम्। अगशब्दे कर्मण्युपपदे नयतेः क्विप्। तत्सन्नियोगेनोपपदस्य लोपः, धातोश्च ह्रस्वता, निर्वचनत्वात्।
ततः “अग्नेरापः” इति चतुर्विधादग्नेश्चतुर्विधानामेवापां सृष्टिं प्रोवाच। तत्राप्याप इति मुख्यतो हरिरेवोक्त इति वाच्यम्। कथं तदित्यत आह आप इति। आपूर्वस्य पाते रूपमेतत्। उपसर्गह्रस्वता धातुलोपश्च निर्वचनत्वात्। चशब्दोऽनुक्तसमुच्चयार्थः। तेन स्त्रीरूपत्वात् स्त्रीलिङ्गम्, बहुरूपत्वाद् बहुवचनं चेत्युक्तं भवति। एवशब्दो हरिरेवेति सम्बद्ध्यते।
एवं “अद्भ्यः पृथिवी” इति चतुर्विधाभ्योऽद्भ्यश्चतुर्विधायाः पृथिव्याः सृष्टिं प्रोवाच। तत्रापि हरिरेव मुख्यतः पृथिवीशब्दवाच्य इति सिद्धे तदुपपादयति पृथिवीति। प्रथितो यतस्ततः पृथिवीति योजना। “पृथु विस्तारे”।
तथा च चतुर्विधायाः पृथिव्याः “पृथिव्या ओषधयः” इति चतुर्विधौषधिसृष्टिं प्रोवाच। भूतानां समाप्तत्वात् तत्स्थाने भौतिकग्रहणमितः परं कार्यम्। तत्राप्योषधिशब्देन मुख्यतो हरिरेव वाच्य इति स्थिते कुत इत्यत आह उष्टानामिति। दग्धानाम्। उष्टाः ओषाः। कर्मणि घञ्। ओषा धीयन्तेऽस्मिन्निति ओषधिरित्यर्थः। “कर्मण्यधिकरणे च” इति किप्रत्ययः। कथमोषध्यन्तर्गतस्य उष्टाश्रयत्वमित्यत आह ओषधीषु स्थित इति। क्षुधितैर्जाठराग्न्निोष्टैः।
“ओषधीभ्योऽन्नम्” इति चतुर्विधौषधीभ्यश्चतुर्विधस्यान्नस्य सृष्टिं प्रोवाच। तत्राप्यन्नशब्दो विष्णावेव मुख्यः। “अद्यतेऽत्ति च” इति व्याख्यानस्य तस्मिन्नेव सम्भवादिति प्रागेव सिद्धात्वान्नोक्तम्।
ततः “अन्नात् पुरुषः” इति चतुर्विधादन्नाच्छरीरतदभिमानितदन्तर्यामिरूपस्य त्रिविधस्य पुरुषस्य सृष्टिं प्रोवाच। तत्रापि पुरुषशब्देन मुख्यतो हरिरेवोक्त इति स्थिते तत् कथमित्यत आह पुरीति। अथ तस्मात्। पुरि शरीरे अत्रोपपदस्य सप्तम्या अलुक्। तस्य चेकारस्योकारः। धातुशकारस्य षकारो निर्वचनत्वात्। “अधिकरणे शेतेर्डः”।
॥ भूतभूताभिमानितद्देहतदन्तर्यामिणां सृष्टौ नैकप्रकारता॥
एवमात्मादिशब्दान् व्याख्याय तेषां सृष्टिं विवृणोति क्रियेति।
क्रियाप्रवर्तकत्वेन प्रादुर्भावो हरेर्जनिः।
आकाशादिषु नान्याऽस्ति ह्यभिमानोऽभिमानिनः।
अभिमानिशरीरस्य साक्षाद् भूतस्य चोद्भवः॥१८७॥
साक्षाज्जन्मैव किं न स्यादित्यत आह नान्येति। हिशब्दो “नित्यो नित्यानाम्” इत्यादिश्रुतिप्रसिद्धिसूचकः। अभिमानो ममेदमिति बुद्धिः। जनिरिति सम्बन्धः। भूतस्येत्युपलक्षणम्। ओषध्यादिभौतिकस्य चेत्यपि ग्राह्यम्। साक्षदुद्भव एव जनिरित्यन्वयः।
॥ स वा एष पुरुषः इत्यत्र विष्णोरेव परामर्शविषयत्वोपपादनम्॥
यद्येवमात्माकाशवाय्वग्न्यप्पृथिव्योषध्यन्नपुरुषपदैर्मुख्यतो हरिरेवोक्तः, अन्यदमुख्यतः, ततः किं प्रकृत इत्यत आह एवमिति।
एवं देहादिपर्यन्तमागतं हरिमेव तु।
परामृशति तस्यैव पञ्चरूपत्ववित्तये।
त्यक्त्वा भूतादिकं सर्वं स वा एष इति श्रुतिः॥१८८॥
अत्र देहशब्दात् प्रागात्मशब्दोऽध्याहार्यः। “स वा एष पुरुषः” इति श्रुतिः प्रकृतमपि भूतादिकं सर्वं त्यक्त्वाऽऽत्मादिदेहपर्यन्तमागतं तैः शब्दैः प्रकृतं हरिमेव परामृशति। तस्यैव सृष्टिकर्तुः शरीरे अन्नमयादिपञ्चरूपत्वज्ञापनायेति।
इदमुक्तं भवति नान्नमयादीनां परब्रह्मत्वपरिग्रहे “स वा एष पुुरुषः” इति परामर्शविरोधः। आत्मपदोदितस्य परामर्शोऽयमिति स्वीकारत्। नच नासौ परब्रह्म। तस्मात् परप्राप्तिकामेन ज्ञातव्यतयोक्तादेतस्मात् पुनः सत्यज्ञानानन्तत्वेन लक्षितादात्मन इति प्रकृतानुसन्धानात्। नच सन्निहितपरामर्शपरित्यागेन दूरप्रकृतपरामर्शाङ्गीकारोऽनुचित इति वाच्यम्। आत्मादिपुरुषान्तसर्वशब्दैरपि तस्यैव प्रकृतत्वाङ्गीकारात्। नचेश्वरस्योत्पत्तिरनुपपन्ना। प्रादुर्भावापेक्षया व्याख्यानात्। नचैतदप्रामाणिकं व्याख्यानम्। “कारणत्वेन” इत्युपपादयिष्यमाणत्वात्। नचैवं भूतादिसृष्टेरप्रामाणिकत्वापत्तिः। आकाशादिशब्दानां भूतादिपरत्वस्यापि स्वीकारात्। अनेकार्थतायाश्र्चोपपादयिष्यमाणत्वात्। (३६३) नचैवं तेषामपि प्रादुर्भावमात्रापत्तिः। सामान्यतः श्रुतस्य सम्भवशब्दस्य यथायोग्यं व्याख्यानोपपत्तेः।
नचैवमप्यन्नरसमयस्य प्रकृतसर्वात्मकत्वापत्तिः। प्रकृतानामपि भूतादीनां परित्यागेन हरेरेव परामर्शाङ्गीकारात्। नचैतदन्याय्यम्। आकाशादिशब्दानां हरावेव मुख्यत्वेन तस्यैवोत्कटतया बुद्धिसन्निधानात्। नचेश्वरपरामर्शो व्यर्थः। तस्यैवान्नमयादिपञ्चरूपताज्ञापनाय प्रकरणान्तरारम्भार्थत्वात्। तस्य च लक्षणविवराणार्थत्वेनोपयोगस्योक्तत्वात्। तथाचान्नमयस्य ब्रह्मत्वेऽनुपपत्त्यभावान्न तत्प्रवाहपतितानां प्राणमयादीनामब्रह्मत्वं कल्पनीयमिति।
॥ परामर्शस्य शरीरविषयकत्वे तद्रसशब्दयोर्वैयर्थ्यम्, ईश्वरविषयकत्वे सार्थक्यं च॥
ननु किमनेन बहुना संविधानेन? शरीरमात्रपरामर्शोऽयं किं न स्यात्? मैवम्। तथासति “एष पुरुषः” इत्येतावता पूर्णत्वेन “सः” इत्यस्य वैयर्थ्यापत्तेः। भवत्पक्षेऽपि समानमिति चेत्, नेत्यभिप्रेत्याऽह स इति।
स इत्यात्मपदोद्दिष्ट एष जीवशरीरगः।
सारान्नमय एवायं न लोकान्नमयः प्रभुः।
इति तं रसशब्देन विशिनष्टि शरीरगम्॥१८९॥
एष इति जीवशरीरगः परामृश्यते। शरीरग इत्येवोक्ते परमेश्वरस्य शरीरित्वं प्रतीयेत। अतो जीवेत्युक्तम्। किञ्च शरीरपरामर्शे “स वा एष पुरुषोऽन्नमयः” इत्येव वक्तव्यम्। रसशब्दस्तु व्यर्थः। प्रयोजनानुपलब्धेः। “अन्नात् पुरुषः” इत्येव प्रकृतत्वाच्च। नचास्मत्पक्षेऽपि रसशब्दस्य वैयर्थ्यम्। अन्नमय इत्येवोक्ते प्राकृतान्नमयत्वं प्रतीयेत। तन्निवृत्त्यर्थत्वेन सार्थक्यादित्याशयवानाह सारेति। रसशब्दो हि सारवाची, “रसः सारो वरश्चेति शब्दाः पर्यायवाचकाः” इति वचनात्। ततश्चान्नरसोऽन्नसारः, अन्नशब्दार्थेषु मुख्यार्थोऽत्तृत्वादिलक्षणस्तत्प्रचुर इत्युक्तं भवति। तस्य तात्पार्यार्थः सारान्नमय इति। इति ज्ञापयितुमिति शेषः। विशिनष्टि श्रुतिः।
अपिच शरीरपरामर्शोऽयं चेत्, “तस्येदमेव शिरः। अयं दक्षिणः पक्षः। अयमुत्तरः पक्षः। अयमात्मा। इदं पुच्छं प्रतिष्ठा” इति सर्वं व्यर्थमेव स्यात्। शरीरशिरःप्रभृतेः प्रत्यक्षसिद्धत्वेनोपदेशानपेक्षणात्।
॥ ईश्वरपक्षे “तस्येदमेव शिरः’ इत्यादिप्रत्यक्षनिर्देशानुपपत्तिशङ्कापरिहारः॥
नन्वीश्वरेऽप्यनुपपत्तिरेव। तस्य शिरःप्रभृत्यवयवाभावात्। न। “प्रकाशवच्च” इति वक्ष्यमाणत्वात्। तथाऽप्यनुपपत्तिः। ईश्वरशिरःप्रभृतीनामप्रत्यक्षत्वेन “इदम्’ इति निर्देशायोगादिति चेत्, न। लक्षणयोपपत्तेरित्याशयवानाह इदमिति।
इदमित्येव निर्देशो वस्त्रप्रावृतवद् विभोः।
शिरआदेर्भवेज्जीवशिरआदौ व्यवस्थितेः।
तं विदित्वाऽस्य मुक्तिः स्यान्नान्यज्ञानात् कथञ्चन॥१९०॥
इदमिति निर्देशोऽप्रत्यक्षेऽपि परमेश्वरशिरःप्रभृतौ लक्षणया भवेदेव। विभोः शिरआदेः जीवशिरआदौ प्रत्यक्षे व्यवस्थितेरिति लक्षणाबीजसम्बन्धं दर्शयति। ननु मुख्यप्रयोगं परित्यज्य लाक्षणिकं प्रयुञ्जानस्य प्रयोजनं वाच्यम्। दृष्टं हि “गङ्गायां घोषः’ इत्यादौ पावित्र्यादिज्ञापनमिति चेत्, न। प्रकृते रूढलक्षणत्वादिति भावेनोक्तम् वस्त्रप्रावृतवदिति। सप्तम्यर्थे वतिः। यथाऽप्रत्यक्षेऽपि वस्त्रप्रावृते जानुनि प्रत्यक्षवस्त्रसन्निधानादिदमिति निर्देशः, तथा प्रकृतेऽपीत्यर्थः। ननु मुख्ये बाधकाभावात् कुतो लक्षणाश्रयणमिति चेत्, न। शरीरपरिग्रहे वैयर्थ्यस्य स्फुटत्वात्।
किञ्च “सर्वमेव त आयुर्यन्ति” इति प्राणमयज्ञानान्मोक्षः श्रूयते। कदाऽपि मरणाभावो हि सर्वमायुः। नचासौ विना मोक्षाद् युज्यते। नच शरीरपरिग्रहे तद् युज्यते। “तमेवं विद्वान्” इत्यादिश्रुतिविरोधादित्याह तमिति। तं परमात्मानं विदित्वा साक्षात् पश्यत इति शेषः। तेन समानकर्तृता। ब्रह्मशब्दादयोऽप्यत्र बाधकतया वक्तव्याः।
॥ परामर्शअन्नरसमयत्वाद्यनुपपत्तिपरिहारस्य व्यवधानेनोक्तौ निमित्तम्॥
ननुच “विकारशब्दात्” इति सूत्रकारेणान्नमयादीनां ब्रह्मत्वाङ्गीकृतावेकामनुपपत्तिं परिहरता लक्षणया सर्वानुपपत्तिपरिहारो सूचितः। अत एव “भोग्यत्वमत्र चाद्यत्वम्” इत्यादिना भाष्यकृता तत्रैवानुपपत्तिपरिहारः कृतः। ब्रह्मशब्दोदित इत्यादिकमपि तत्रैव कर्तुमुचितम्। व्यवधाने कारणाभावात्। अन्यथोत्सूत्रित्वप्रसङ्गादिति। मैवम्। तत्सूत्रसूचितस्याप्यर्थस्य व्यवधाने प्रयोजनसद्भावात्। अन्नमयादीनां पञ्चानामप्यब्रह्मत्वोपपादकोपपत्त्याभासास्तत्र निराकृताः। अन्नमयमात्रविषयानुपपत्तिपरिहारस्त्वत्रेत्यनेन ज्ञाप्यते।
किञ्च “नेतरोऽनुपपत्तेः” इति सूत्रं केचित् “न तावदन्नमयः परमात्मा परामर्शाद्यनुपपत्तेः” इति व्याकुर्वते। तदपि निराकर्तुमत्रेदमुदितमिति॥*॥
॥ पूर्वपक्षिणा जीवस्यैवान्नमयादिशब्दवाच्यत्वोपपादनम्॥
अत्राऽह जीव एवान्नमयादिशब्दार्थः। स ह्यन्नविकारशरीरावच्छिन्नत्वाद् भवत्यन्नमयः। प्राणमनोबुद्ध्यानन्दोपाध्यवच्छिन्नश्च भवति प्राणादिविकारो घटाकाशमिव घटविकारः। तेन प्राणमयत्वाद्युपपत्तिः। तथाच “स वा एष पुरुषः” इति परामर्शस्तदुपाधिविषयतया हि श्र्लिष्टतरो भवति। रसशब्दश्चान्नस्थस्थविष्ठभागव्यावृत्त्यर्थो भविष्यति। इदमिति निर्देशश्च मुख्यार्थः सम्पद्यते। प्राणमयादिषु च सर्वत्र शिरःप्रभृत्यवयवानां वक्तव्यत्वेन तत्प्राये सिद्धस्यापि कथनोपपत्तेः, शरीरित्वम्, अवयवित्वम्, प्रियादियोगः, ब्रह्मपुच्छत्वं चेत्येतत् सर्वं समञ्जसं भवति। नच वक्तव्यं शरीरादिकोशा एव कुतस्तर्हि नाङ्गीक्रियन्ते? तथाच “अन्नमयप्राणमयमनोमयविज्ञानमयानन्दमया मे शुद्ध्यन्ताम्” इति श्रुत्यन्तरानुगुण्यं च स्यादिति। कोशेषु ब्रह्मशब्दाद्यनुपपत्तेः। अन्यत्वमन्तरत्वं शारीरत्वं चोपाध्यपेक्षया जीवेऽप्युपपद्यन्ते।
॥ जीवब्रह्मणोरैक्याभ्युपगमेन पूर्वपक्षे ब्रह्मशब्दाद्यनुपपत्तिपरिहारः॥
ननु जीवपक्षेऽप्यनुपपत्तिरस्ति। ब्रह्मशब्दो हि निराबाधो न परमात्मना विनोपपद्यते। “अद्यतेऽत्ति च” इति सर्वाद्यत्वम्, सर्वात्तृत्वम्, “प्राणं देवाः” इति सर्वदेवादिचेष्टकत्वम्, “यतो वाचः” इति वाङ्मनसागोचरत्वम्, “विज्ञानं देवाः” इति सर्वदेवोपास्यत्वं ज्येष्ठत्वम्, “सोऽकामयत” इति सङ्कल्पपूर्वकं सर्वस्रष्टृत्वम्, सर्वान्तरत्वमित्यादीनि नाल्पतरज्ञानशक्त्यादिसम्पन्ने जीवे सम्भवति। तद्धेतुव्यपदेशश्चासङ्गतः स्यात्। मान्त्रवर्णिकव्याख्यानता च बाध्येत। नच जीवज्ञानान्मोक्षो युज्यत इति।
मैवम्। उपनिषदर्थानवबोधात्। अत्रहि जीवब्रह्मणोरेकत्वं विवक्षितम्। तत्र यानि वाक्यानि शुद्धविरोधीनि तान्युपसंहितसंसारिस्वरूपापेक्षाणि। ब्रह्मशब्दादीनि तु तत्स्वभावसिद्धपरमात्मस्वरूपापेक्षाणि। ऐक्यविवक्षा चात्र वाक्यशाबल्यान्यथानुपपत्त्यैव गम्यते। नचैवं विनिगमनायां कारणाभावात् परमात्मैवान्नमयादिशब्दवाच्योऽस्त्विति युक्तम्। विशुद्धविरोधिनां वाक्यानां परमात्मनि सर्वथाऽनुपपत्तेः। सत्यप्यभेदे महाकाशधर्म एवावच्छिन्नाकाशे व्यवह्रियते, “यावान् वाऽयमाकाशस्तावानेषोऽन्तर्हृदय आकाशः” इति। नतु परिच्छिन्नधर्मो वितस्तिमात्रत्वं महाकाशे। नच “ब्रह्म पुच्छं प्रतिष्ठा” इत्यनुपपन्नम्। अस्य जीवस्य ब्रह्म पुच्छमायतनमधिष्ठानं निजं स्वरूपमित्यर्थोपपत्तेः। तस्मात् “नेतरः” इत्यनुपपन्नमित्याशङ्कां परिहर्तुं “भेदव्यपदेशाच्च” इति सूत्रम्। तत्र चशब्दः प्रतिज्ञासमुच्चायर्थ इति भावेन सूत्रं व्याचष्टे आदित्य इति।
॥ श्रुतौ नियम्यनियामकत्वादिना जीवब्रह्मणोर्भेदस्यैव व्यपदेशात् जीवो न ब्रह्माभिन्नः॥
ॐ भेदव्यपदेशाच्च ॐ॥१७॥
आदित्ये पुरुषे चायमिति भेदोपदेशतः।
नास्याभेदोऽस्ति जीवेन…………..॥१९१॥
स्यादेतदेवं कथञ्चित्। यद्यस्यामुपनिषदि जीवपरमात्मनोरभेदो विवक्षितः स्यात्। नचैवम्। “स यश्चायं पुरुषे। यश्चासावादित्ये। स एकः” इति पुरुषादित्यशब्दोपलक्षितापकृष्टोत्कृष्टसकलजीवानां नियम्यतयाऽधिकरणत्वेन, परमात्मनश्च नियामकतयाऽधिष्ठातृत्वेन भेदस्यैवात्रोपदेशात्। तथा “रसं ह्येवायं लब्ध्वाऽऽनन्दी भवति” इति लब्धृलब्धव्यतया, “यदा ह्येवैषः” इत्युपासकोपास्यतया, “उपसङ्क्रामति” इति प्राप्तृप्राप्यतया “भीषाऽस्मात्” इति नियम्यनियामकतया च भेदोपदेशाः द्रष्टव्याः।
यदुक्तं वाक्यशाबल्यान्यथाऽनुपपत्तिरत्र प्रमाणमिति। तदयुक्तम्। केवलं ब्रह्मपरतयैव वाक्यानां समञ्जसीकृतत्वात्। ततो न जीवोऽन्नमयादिशब्दवाच्य इति।
॥ पूर्वपक्षिणा जीवाभेदे अनुमानोपन्यासः, तन्निरासः॥
ननु कथमुच्यते नास्य परमात्मनोऽभेदोऽस्ति जीवेनेति। अनुमानतस्तदभेदस्य प्रमितत्वात्। तथाच उक्तविधयाऽन्नमयत्वादिकं जीवस्य किं न स्यात्? नचोक्तभेदोपदेशविरोधः। अनुमानविरोधेन तस्यैव अन्यपरत्वोपपत्तेरित्याशङ्कापरिहाराय सूत्रम् “कामाच्च नानुमानापेक्षा” इति। तद् व्याचष्टे नानुमेति।
ॐ कामाच्च नानुमानापेक्षा ॐ॥१८॥
…………….नानुमा कामचारिणी॥१९१॥
विमतानि शरीराणि मद्भोगायतानि यत्।
शरीराणीत्यादिका तु तत्वज्ञाने ह्यपेक्ष्यते॥१९२॥
प्रत्यक्षादिविरुद्धत्वात् ……………।
सम्प्रतिपन्नस्वशरीरेषु सिद्धसाधनतापरिहाराय विमतानीत्युक्तम्। यद् यस्मात् शरीराणि। शरीरत्वादित्यर्थः। मच्छरीरवदिति दृष्टान्तः। आदिग्रहणाद् विप्रतिपन्नानीन्द्रियाणि ममैव करणानि, इन्द्रियत्वात्; सम्प्रतिपन्नवदित्यादीनामुपादानम्।
नन्वेतान्यनुमानानि प्रतिक्षेत्रं क्षेत्रज्ञानामभेदं साधयति। नतु जीवानां परमात्माभेदम्। तेन विमता आत्मानः परमात्मनस्तत्वतो न भिद्यन्ते, आत्मत्वात्, परमात्मवदित्यनुमानमत्र शङ्कनीयम्, नत्विदमिति। मैवम्। नहि जीवानुमपहितस्वरूपाणामेव साक्षादभेदः सम्भवति। प्रत्यक्षादिविरोधात्। ततश्च निरुपाधिकेन रूपेणाभेदेऽनुमानं पर्यवस्यति। तथाच कथं न प्रकृतसङ्गतिरिति। तत्वज्ञाने तत्वज्ञानार्थम्। नापेक्ष्यते। तत्वज्ञानकरणं न भवतीत्यर्थः। कुतः? प्रत्यक्षादिविरुद्धत्वात्। हिशब्दो दृष्टान्तसूचकः।
तदयं प्रयोगः “विमतानि शरीराणि’ इत्यादिकाऽनुमा अनुमानत्वेन पराभिमता यथार्थज्ञानकरणं न भवति, प्रमाणविरुद्धत्वात्; दहनानुष्णतासाधनानुमानवदिति। प्रत्यक्षादिविरुद्धाऽपि सदनुमा किं न स्यादित्यत उक्तम् कामचारिणीति। तद् विवृणोति अक्षेति।
॥ कामचारीणि स्वतन्त्रानुमानानि॥
…………….अक्षागमभयोज्झिता।
अनुमा कामवृत्ता हि कुत्र नावसरं व्र्जेत्॥१९३॥
जड आत्मैव वस्तुत्वात् प्रमेयत्वाज्जडं चितिः।
घन आकाश इत्याद्या वार्यन्ते केन हेतुना॥१९४॥
अक्षं प्रत्यक्षम्। अनुमानमत्रोपसङ्ख्येयम्। अक्षागमभयोज्झितेति तद्विरोधभयोज्झितेत्यर्थः। कामवृत्ता पुरुषेच्छानुसारिप्रवृत्तिमती। नन्वनेन किं विपक्षे बाधकमुक्तमित्यत आह कुत्रेति। किमाक्षेपे। सर्वत्राप्यवसरं व्र्जेदित्यर्थः।
तत् कथमित्यत आह जड इति। आत्मा जडो ज्ञानानाश्रयः, वस्तुत्वात्; घटवत्। आकाशो घनो निबिडावयवः, प्रमेयत्वात्; आत्मवदिति साक्षिप्रत्यक्षविरुद्धम्। जडं घटादिकं चितिश्चेतनम्, प्रमेयत्वात्; आात्मत्वादित्यनुमानविरुद्धम्। चैतन्यकार्यस्य सर्वथाऽप्यनुपलम्भात्। आद्यपदेन ब्राह्मणेन सुरा पेया, द्रवद्रव्यत्वात्; क्षीरवदित्यागमविरुद्धस्य ग्रहणम्। केनेत्याक्षेपे। यदि प्रत्यक्षादिविरोधिनोऽप्यनुमानत्वं स्यादिति शेषः। प्रत्यक्षादिविरुद्धमपि यद्यैक्यानुमानं प्रमाणं स्यात्, तदा उदाहृतमपि किं न स्यात्, अविशेषादित्युक्तं भवति।

नन्वत्र कथं प्रयोक्तव्यम्? यथान्यासमेवेत्येवकारेणाऽह। तर्हि प्रतिज्ञापदव्याघातः स्यादिति चेत्, अस्तु। नहि प्रत्यक्षादिविरोधादयं गरीयान्। समश्च परानुमाने। तत्परिहारोऽप्यत्र तुल्यः। नन्वाकाशो घन इति साधने कालादौ व्यभिचारः। न। पक्षतुल्यत्वात्। यदत्र वक्तव्यं तदुपरिष्टाद् वक्ष्यत इति। (२७४; ८०१; ५६४; ८८२)
॥ जीवब्रह्मभेदसाधकसूत्राणां पौनरुक्त्यशङ्कापरिहारः॥
ननु “अथातो ब्रह्मजिज्ञासा” इत्यत्रैव जीवेशभेदः समर्थितः। तथा जन्मादिसूत्रेणापि। “अतो जीवैक्यम्” इत्युक्तत्वात्। अत्रापि पुनस्तत्साधने पुनरुक्तता स्यादित्यत आह न जीवेति।
न जीवभेदसूत्राणां शयाऽत्र पुनरुक्तता।
वाक्यान्तरद्योतकत्वात् पृथगित्यत्र पूर्णता॥१९५॥
अत्र शास्त्रे तत्रतत्र प्रकरणे ह्यैक्यविवक्षायां चोदितायां तत्तद्गतभेदवाक्यद्योतनेन सूत्रेषु भेदसमर्थनं क्रियते। अतस्तात्पर्यभेदान्न पुनरुक्तता शया। तथाहि जिज्ञासावाक्येष्वभेदशङ्कायां तद्गतब्रह्मशब्देनैव भेदसमर्थनम्। जिज्ञास्यब्रह्मणो जीवत्वे शङ्किते तत्पूर्ववाक्योक्तलक्षणेन भेदसाधनमित्यादि स्वयमूह्यम्। एवमेव “भेदव्यपदेशाच्चान्यः” इत्यादावपि पुनरुक्ततादोषः परिहरणीयः।
नन्वेवं सत्यभेदः स्वरूपेण कुत्रापि न निराकृतः स्यादित्यत आह पृथगिति। पूर्णता प्रधानता। भेदसाधनस्य स्वातन्त्र्येण विचारितत्वात्। यद्यपि प्रकरणविशेषविषयतयाऽभेदे निराकृतेऽपि स्वरूपनिराकरणमर्थात् सिद्ध्यति। तथाऽपि वस्तुस्थितिकथनमेतदित्यदोषः।
अथवा पुनरुक्तिपरिहारस्यैवं जातत्वात् “अत एव चोपमा” इत्यादिसूत्राण्यापातप्रतीतभाष्यदिशाऽभेदपराणीव प्रतिभान्ति। तन्निरासार्थमिदमुक्तम्। “पृथगुपदेशात्” इत्यत्रैव भेदसमर्थनस्य पूर्णतापर्यवसानमिति। यद्यप्येतत् करिष्यमाणव्यख्यानादेव ज्ञास्यते। तथाऽपि स्पष्टार्थमुक्तमित्यदोषः।
॥ प्रकरणेऽस्मिन् ब्रह्मविदः फलत्वेनान्नमयादिप्राप्तिश्रवणादन्नमयादिर्ब्रह्मैव न कोशः॥
शरीरादिकोशा एवान्नमयादिशब्दवाच्या इति पक्षोऽपि “नेतरोऽनुपपत्तेः” इति साधारणदोषेण दूषित एव। विशेषदोषेण दूषयितुं सूत्रम् “अस्मिन्नस्य च तद्योगं शास्ति” इति। तद् व्याचष्टे योगमिति।
ॐ अस्मिन्नस्य च तद्योगं शास्ति ॐ॥१९॥
योगमन्नमयाद्यैर्यत् फलत्वेनास्य शंसति।
स्थानद्वयेऽप्यतः कोशा एत इत्यतिसाहसम्॥१९६॥
यद् यस्मादस्य “स य एवंवित्” इत्युक्तस्य ब्रह्मविदः फलत्वेनान्नमयादिभिर्योगं तत्प्राप्तिं स्थानद्वयेऽप्यनुवाकद्वयेऽपिशंसति कथयति श्रुतिः “एतमन्नमयमात्मानमुपसङ्क्रामति” इत्यादि, “एतमन्नमयमात्मानमुपसङ्क्रम्य” इत्यादि च। अत एतेऽन्नमयादयः कोशा इत्येतद् व्याख्यानमतिसाहसं पूर्वोत्तरापरामर्शमूलम्। नहि शरीरादिकोशप्राप्तिर्ब्रह्मविद्याफलमिति सम्भवति। “तरति शोकमात्मवित्” इत्यादिविरोधात्। शरीरादेश्च शोकरूपत्वात्।
॥ उपसङ्क्रमशब्दस्य पूर्वपक्ष्युक्तातिक्रमार्थत्वनिरासपूर्वकं प्राप्त्यर्थत्वसमर्थनम्॥
स्यादेतद् यद्यत्रान्नमयादिप्राप्तिरुच्येत। नचैतदस्ति। उपसङ्क्रमशब्दस्यातिक्रमार्थत्वादित्यत आह उपसङ्क्रमणं चेति।
उपसङ्क्र्रमणं चैव द्वितीयोद्देशितं प्रति।
अतिक्रमं वदन्तं तमुपशब्दो निवारयेत्।
अश्रुतस्यातिशब्दस्य स्थानं दद्यात् कथं पुनः॥१९७॥
श्रुताश्रुतपरित्यागकल्पने विगतह्रियाम्।
मृतावेव परित्यागः कृतो ह्यन्नमयस्य च॥१९८॥
द्वितीयोद्देशितं प्रति। द्वितीयया कर्मत्वेनोक्तमन्नमयादिकं प्रति यदुपसङ्क्रमणमुच्यते तदतिक्रमं वदन्तम्। उपसङ्क्रमणवाचिपदमतिक्रमार्थं व्याकुर्वन्तमिति यावत्। उपशब्दो निवारयेत्। तस्योपशब्दविरोधः स्यात्। उपपूर्वस्य क्रमेः प्राप्त्यर्थत्वात्। दोषान्तरमाह अश्रुतस्येति। पुनरिति दोषान्तरसमुच्चयार्थः।
वाक्यद्वयतात्पर्यमाह श्रुतेति। एवं व्याकुर्वाणेन हि श्रुतमुपशब्दं त्यक्त्वा तत्स्थानेऽश्रुतातिशब्दोऽध्याहार्यः। तथाच श्रुतपरित्यागोऽश्रुतकल्पनं च स्यात्। तदुभयं च लज्जाहेतुरिति।
न वयं श्रुतपरित्यागेनाश्रुताध्याहारं कुर्मो येनायं दोषः स्यात्। किन्नाम। अव्ययानामनेकार्थत्वादुपशब्दोऽतिश्ब्दार्थो व्याख्यायत इति चेत्, न। नियामकेन विना प्रसिद्धार्थपरित्यागाप्रसिद्धार्थस्वीकारानुपपत्तेः। नह्यव्ययान्यनेकार्थानीत्येतावताऽन्तःशब्दस्य बहिरित्यर्थो गृह्यते। किन्तु प्रयोगादिकमनुसृत्यैवेति स्थितेऽभ्युपगम्यापि दोषमाह मृतावेवेति। हि यस्मादन्नमयस्य कोशस्य चशब्दात् प्राणमयस्य च परित्यागो मृतावेव कृतो भवति। मृतेः शरीरपरित्यागरूपत्वात्। तस्मात् “अस्माल्लोकात् प्रेत्य” इति मरणोक्त्यैवान्नमयाद्यतिक्रमस्योक्तत्वात् पुनः “एतमन्नमयमात्मानमुपसङ्क्रामति” इति तदतिक्रमोक्तौ पुनरुक्तिः प्रसज्येतेति।
किञ्च “ब्रह्मविदाप्नोति परम्” इत्युपक्रमानुगुण्यं च प्राप्तिपरत्वे स्यात्। अतो नान्नमयदयः कोशाः किन्तु विष्णुरेव। शुद्धिप्रार्थनालिङ्गाद् वाक्यान्तरोक्तानां कोशत्वेऽपि न कश्चिद् विरोधः। अपिच तेऽन्नमयादयः, एते तु “अन्नरसमयः” इत्युपक्रमाद् “रसो वै सः” इति वाक्यशेषाच्चान्नरसमयादय इति शब्दान्तरन्यायेनाप्यन्ये भविष्यन्तीति सर्वमनवद्यम्।
॥ कृतव्याख्यानदार्ढ्यार्थमपव्याख्याननिरासः॥
एवमन्नमयादीनां पञ्चानामपि परब्रह्मत्वप्रतिपादनपरतया सूत्राणि व्याख्याय परेषामपव्याख्यां प्रत्याख्यातुमुत्तरोऽयं ग्रन्थसन्दर्भ आरभ्यते।
॥ मायावादिनाऽन्नमयादीनां पञ्चानामपि कोशत्वप्रतिपादनम्॥
तत्र मायावादिनोऽन्नमयादयः पञ्चापि कोशा इति मन्यमानाः “ब्रह्म पुच्छं प्रतिष्ठा” इत्युक्तस्य ब्रह्मणः स्वप्राधान्येन ज्ञेयत्वप्रतिपादकान्येतानि सूत्राणीति व्याचक्षते। तथाहि अन्नमयादयश्चत्वारस्तावदन्नादिविकाराः कोशा एव। तथाच विकारार्थे मयवाहे सत्यानन्दमय एव कस्मादर्धजरतीयन्यायेन कथमेव मयटः प्राचुर्यार्थत्वं ब्रह्मविषयत्वं चाऽश्रीयते? मान्त्रवर्णिकब्रह्माधिकारादिति चेत्, अन्नमयादीनापि तर्हि ब्रह्मत्वप्रसङ्गः। अन्नमयादीनामन्तरस्यान्यस्य श्रवणादब्रह्मत्वमानन्दमयस्य तु तदभावाद् ब्रह्मत्वमिति चेत्, न। तत्रापि “सत्यं ज्ञानमनन्तं ब्रह्म” इति प्रकृतस्य ब्रह्मणो “ब्रह्म पुच्छं प्रतिष्ठा” इत्यानन्दमयाश्रयतयोक्तत्वात्। तद्विजिज्ञापयिषैवान्नमयादयः पञ्चापि कोशाः कल्प्यन्ते।
नन्वन्नमयादीनामिवाऽनन्दमयस्य पुच्छत्वेनोक्तं ब्रह्म कथं स्वप्रधानं स्यात्? न। स्वप्रधानतया प्रकृतत्वात्। नचाऽनन्दमयावयत्वेनापि ब्रह्मणि ज्ञायमाने प्रकृतत्वं न हीयते, आनन्दमयस्य ब्रह्मत्वादिति वाच्यम्। तथासति तदेवावयवि अवयवश्चेत्यसामञ्जस्यप्रसङ्गात्। अन्यतरपरिग्रहे च पुच्छस्यैव ब्रह्मत्वं युक्तम्, ब्रह्मशब्दश्रवणात्। नत्वानन्दमयस्य तत्र ब्रह्मशब्दाश्रवणात्। “असन्नेव” इति श्लोकस्य “ब्रह्म पुच्छम्” इत्युक्तब्रह्मविषयत्वात्। नह्यत्राऽनन्दमयोऽन्वाकृष्यते। किन्तु पुच्छतयोक्तं ब्रह्म स्वप्रधानतया। नचाऽनन्दस्यानुभवसिद्धस्य भावाभावशङ्का युज्यते। कथन्तर्हि पुच्छत्वोक्तिः? पुच्छवत् पुच्छमित्याश्रायार्थत्वात्।
किञ्चाऽनन्दमयस्य प्रियाद्यवयवयोगशारीरत्वाभ्यां सविशेषत्वाद् ब्रह्मणोऽपि सविशेषत्वप्रसङ्गः। निर्विशेषं च ब्रह्म। वाङ्ममनसागोचरत्वश्रुतेः। मयटः प्राचुर्यार्थत्वेऽप्यानन्दप्रचुर इत्युक्ते दुःखाल्पत्वमपि गम्यते। प्राचुर्यस्य लोके प्रतियोग्यल्पतासापेक्षत्वात्। नच ब्रह्मणि दुःखं सम्भवति।
किञ्च प्रियादीनां प्रतिशरीरं भेदेनाऽनन्दमयस्यापि भेदे ब्रह्मणोऽपि प्रतिशरीरं भेदः प्रसज्येत। नच तद् युक्तम्, अनन्तत्वश्रुतेः। नचैवं भार्गवी वारुणी विद्या विरुद्ध्येत। तत्र मयटोऽश्रवणेन भिन्नविषयत्वात्। “एतमानन्दमयमात्मानम्” इति चान्नमयादीनामिवाऽनन्दमयस्यातिक्रमणीयतयोक्तस्य अब्रह्मत्वात्। अन्ते मयटः श्रवणेन पूर्वमपि तदध्याहारे पूर्वमपि नाऽनन्दमयो ब्रह्मास्तु। ब्रह्मज्ञानार्थिनस्तु तदुपदेशद्वारतयोपपन्नो भविष्यतीति।
नन्वेवन्तर्हि कथं सूत्राणि? आनन्दमयस्य ब्रह्मताप्रतिपादनपरतयोपलम्भात्। मैवम्। “वेदसूत्रयोर्विरोधे गुणे त्वन्याय्यकल्पना” इति न्यायेन सूत्राणां कथञ्चिद् योज्यत्वात्। तस्मादानन्दमयादयः पञ्चापि कोशा न ब्रह्मेति।
॥ मायावादिव्याख्याननिरासः॥
तदेतत् सूत्रव्याख्यानेन निराकृतमपि शिष्यहिततया स्फुटं निराकरोति येऽन्नमिति।
योऽन्नं ब्रह्मेत्याद्युपासां सामानाधिकरण्यतः।
उक्त्वा पञ्चस्वरूपाणां पुनस्तत्प्राप्तिवादिनी॥१९९॥
स्थानद्वयगता वेदवाणी तदपलापिनाम्।
तमसोऽन्यत्र संस्थानं कथमेव सहेत सा॥२००॥
इत्यादीति क्रियाविशेषणम्। पञ्चस्वरूपाणामिति विशेषणसमास एवायं न द्विगुः। तद्धिातार्थाद्यभावात्। तत्प्राप्तिवादिनी। ज्ञानफलत्वेनेति शेषः। स्थानद्वयमनुवाकद्वयम्। तदपलापिनामन्नमयादीनां ब्रह्मत्वापलापिनां मायावादिनाम्।
इदमुक्तं भवति अन्नमयादिपञ्चकं यदि न ब्रह्म, तदाऽन्नमयादीन् प्रत्युदाहृतश्लोकेषु “येऽन्नं ब्रह्मोपासते” इति प्रथमानुवाके, “अन्नं ब्रह्मेति व्यजानात्” इत्युत्तरानुवाके च ब्रह्मतयोक्तिविरोधः स्यात्। नहि पुच्छस्यापि ब्रह्मत्वे प्रमाणमस्त्यन्यदतो ब्रह्मशब्दात्।
नन्वेतद् ब्रह्मज्ञानद्वारतयोपदिष्टम्। नतु ब्रह्मतयोपदिष्टमिति चेत्, न। सामानाधिकरण्येनोक्तत्वात्। नच सामानाधिकरण्यमपि गौणम्। तथासति विदुषस्तत्प्राप्तिरुक्ता विरुद्ध्येत। नच तत्रातिक्रमोऽर्थ इत्युक्तम्। नचाऽनन्दमये ब्रह्मशब्दो नास्ति श्लोकस्य पुच्छविषयत्वादिति वाच्यम्। तथासत्यन्नमयादिश्लोकानामपि तथात्वप्राप्तेः।
किञ्च बाधकवशादित्थमाश्रीयते, एवमेव वा? नाऽद्यः, बाधकानां परिहृतत्वात्। द्वितीये तु निर्निमित्तं वेदार्थभूतब्रह्मापलापिनो बौद्धस्येव वेदाभिमानिकोपेन नरकप्राप्तिः स्यादिति।
॥ भृगुवल्ल्युक्तान्नादीनामपि ब्रह्मत्वप्रतिपादनम्, तत्समर्थनं च॥
स्थानद्वयगतेत्युक्तम्। प्राक् च “भृगोश्चैतद् वदिष्यति” इति। तत्रोत्तरानुवाकोक्तस्य ब्रह्मत्वं प्रपञ्चयति अधीहिति।
अधीहि भगवो ब्रह्मेत्युक्तोऽन्नप्राणपूर्वकम्।
आह ब्रह्म कथं तन्न …………………॥२०१॥
अधीहि अध्यापय। ण्यर्थस्यान्तर्णीतत्वात्। भगवो भगवन्। “मतुवसोः सम्बुद्धौ छन्दसि” इति वचनात्। उक्तो भृगुणा पृष्टो वरुणः।”भृगुर्वै वारुणिः। वरुणं पितरमुपससार। अधीहि भगवो ब्रह्मेति। तस्मा एतत् प्रोवाच। अन्नं प्राणं चक्षुः श्रोत्रं मनो वाचमिति” एवं ब्रह्मप्रश्र्नोत्तरत्वेनोक्तत्वादन्नादिकं ब्रह्मैव भवितुमर्हतीत्यर्थः।
ननु तत्र मयटोऽश्रवणाद् भिन्नविषयत्वमिति चेत्, न। उक्तोत्तरत्वात्। किञ्च तथासत्यन्नमयादीन् प्रत्युदाहृतश्लोकेषु मयटोऽश्रवणाद् भिन्नविषयत्वं स्यात्। अस्त्विति चेत्, न। तथासति तदुदाहरणस्य असङ्गतिप्रसङ्गात्। यस्यान्नादेर्विकारास्ते तत्प्रशंसापरतया सङ्गतिरस्त्विति चेत्, न। मनोमयश्लोके तदयोगात्। तर्हि तत एवानुपपत्तेरन्नादिशब्दैरन्नमयादय एवोच्यन्त इति कल्प्यत इति चेत्, तर्ह्यत्रापि प्रकरणवशादन्नमयादय एवोच्यन्त इत्यङ्गीकार्यम्। उक्तेऽर्थे हि संवादित्वेनेयमाख्यायिकोक्ता। तस्मादन्नमयादय एवात्रोच्यन्ते। ते च ब्रह्मप्रश्र्नोत्तरत्वेनोक्तत्वान्यथाऽनुपपत्त्या ब्रह्मैवेति। यद्यपि “सैषा भार्गवी वारुणी विद्या। परमे व्योमन् प्रतिष्ठिता” इति साक्षाद् ब्रह्मविद्यात्वमुच्यते। तथाऽपि मीमांसार्थं युक्त्युपन्यासः। अथवाऽस्यापि समानयोगक्षेमत्वादिति।
स्यादेतत्। ब्रह्मप्रश्र्नोत्तरतयोक्तिमात्रेण न वरुणोक्तान्नादीनां ब्रह्मत्वं सिद्ध्यति। ब्रह्मज्ञानोपायतयाऽपि तदुपदेशोपपत्तेः। तथाहि द्वितीयाचन्द्रप्रश्र्नेऽचन्द्ररूपाऽपि शाखा चन्द्रतयोच्यते, चन्द्रज्ञानोपायत्वात्। यथावाऽरुन्धतीप्रश्र्ने तत्समीपवर्तिनी पृथुला तारकाऽरुन्धतीत्वेनोपदिश्यते, अरुन्धतीज्ञानद्वारत्वात्। द्वारत्वं चान्नादिशब्दोदितानां शरीरादीनां बहिर्वृत्तिनिवारणद्वारा ब्रह्मज्ञानं प्रत्युपपद्यत एवेति। मैवम्। किमनेन व्यभिचारश्र्चोद्यते, किंवाऽन्यथासिद्धिः सम्भाव्यते, उत सा निश्चीयते? पक्षत्रयमसम्बद्धमित्याह द्वारमिति।
………………द्वारं तदतिवादिनः॥२०१॥
उपसत्तिं कथं विद्युरुपसन्नाय हि त्रिशः।
वक्तव्यं ब्रह्म गुरुणा चतुर्वारमथापि वा।
सकृद् वेत्यागमा ब्रूयुः सम्प्रदायविदोऽपि च॥२०२॥
तद् यत्किञ्चित् कथं ब्रूयादुपसन्नाय दिक्पतिः।
न वदेद् ब्रह्म च कथं मायावी नहि वारिरा॥२०३॥
तदन्नादिकम्। उपसत्तिम्, ब्रह्मज्ञानार्थोपसत्त्युत्तकरकालीनं गुरूपदेशप्रकारमित्यर्थः। कथमित्याक्षेपे। न विद्युरित्यर्थः। गुरूपदेशप्रकाराज्ञानविजृम्भितेयं शङ्केति भावः।
तत् कथं न विद्युरित्यत आह उपसन्नायेति। ब्रह्मैव वक्तव्यम्। न पुनर्यत्किञ्चित्। अबोधेऽपि पुनःपुनः शब्दान्तरेण तदेव वक्तव्यम्। द्वारं च द्वारतयैव वक्तव्यम्। नतु तदात्मकत्वेन। नहि धूमोऽग्न्यात्मकत्वेन न प्रदर्श्यते। चन्द्राद्युदाहरणमप्यसिद्धमेवेति। आगमा वेदाः। सम्प्रदायविदः स्मृतीतिहासपुराणकर्तारः। अपिचावितरेतरसमुच्चायार्थौ।
तर्ह्युपदेशप्रकाराज्ञतया वरुणोऽन्यदुपदिशतीत्यस्तु। मैवम्। लोकपालस्यैतावज्ज्ञानाभावासम्भवादित्याशयेन द्वारोपदेशशङ्कानिराकरणमुपसंहरति तदिति। तत् तस्मात्। यत्किञ्चिद् द्वारम्।
नन्वब्रह्मैव ब्रह्म पृष्टवते वरुणेनोक्तं व्यामोहनायेति किं न स्यादित्यत आह न वदेदिति। किमाक्षेपे। ब्रह्मैव वदेदित्यर्थः। तत्र हेतुः मायवी नहीति। आप्तत्वदित्यर्थः। विवक्षितार्थज्ञानं हि वरुणस्य दिक्पतेः प्रसिद्धम्। अविप्रलम्भकत्वं च पितृत्वात्। भृगोर्ब्रह्मज्ञानयोग्यत्वात्। उपसन्नायेति प्रसङ्गदोषस्य निरस्तत्वात्। वारिराडिति भूताभिमानित्वेनोक्तस्यापटुकरणत्वसम्भवात्। विवक्षायाश्च उपदेशादेव सिद्धेः। अत एव श्रुतिः “वरुणं पितरमुपससार” इत्याह। तदनेनाऽप्तेन ब्रह्मप्रश्र्नोत्तरत्वेन उक्तत्वम्, अन्नादीनां ब्रह्मत्वे हेतुरित्युक्तं भवति।
॥ भृगुवल्ल्युक्तचक्षुःश्रोत्रवाचामपि ब्रह्मत्वसमर्थनम्, तच्छब्दानां भगवति निर्वचनं च॥
ननु वरुणेनोक्तेष्वन्नादिष्वन्नप्राणमनांसि सन्तु ब्रह्मस्वरूपाणि। अन्नादिशब्दानामत्तृत्वाद्यर्थतया अनुपपत्त्यभावात्। चक्षुःश्रोत्रवाक्शब्दं तु कथं ब्रह्म स्यात्? चक्षुरादिशब्दानां चष्टेऽनेनेति चक्षुः, श्रुणोत्यनेनेति श्रोत्रम्, वदत्यनयेति वागिति करणार्थत्वात्। ब्रह्मणश्च करणत्वानुपपत्तेरिति चेत्, न। कर्तर्यपि तद्व्युत्पत्तिसम्भवादित्याह चष्ट इति।
चष्ट इत्येव तच्चक्षुः श्रवणाच्छ्रोत्रमुच्यते।
वचनादेव वाग् ब्रह्म सृष्टिस्थित्यादिकारणम्॥२०४॥
एवशब्देन करणसाधनतां निराकरोति। किञ्च “यतो वा इमानि भूतानि जायन्ते” इति सकलभूतानां सृष्टिस्थितिसंहारकारणत्वं च ब्रह्मलक्षणमन्नादिषूपदिष्टम्। ततश्चैतद् ब्रह्मेत्याह सृष्टीति। यतः सृष्ट्यादिकारणमुक्तम्, अतोऽपि ब्रह्मेति सम्बन्धः।
॥ अन्नप्राणमनोविज्ञानआनन्दचक्षुश्रोत्रवागाख्याष्टरूपाणामनुवाकद्वये
सङ्ख्याभेदेन सञ्ज्ञाभेदेन चोक्तौ निमित्तकथनम्॥
ननु तथाऽपि नानुवाकद्वयोक्तमेकं वस्तु भवितुमर्हति। सङ्ख्याभेदात्, सञ्ज्ञाभेदाच्च। पूर्वं खल्वन्नमयादयः पञ्चोक्ताः, न चक्षुःश्रोत्रवाचः। उत्तरत्र चान्नादयः ष न विज्ञानानन्दाविति। तत्राऽह तच्चेति।
तच्च वाधूलशाखायमष्टरूपमुदाहृतम्।
विज्ञानानन्दसहितं पृथक् सृष्ट्यादिलक्षणैः।
आवापोद्वापतः शाखा यत आहुः परं पदम्॥२०५॥
चशब्दो हेत्वर्थः। यस्माद् वाधूलशाखायां विज्ञानानन्दसहितं तदन्नादिषमित्यष्टरूपं ब्रह्मतया उदाहृतम्। तस्मात् तदनुसारेण प्रथमानुवाके चक्षुरादित्रयस्य, उत्तरत्र विज्ञानानन्दयोरध्याहारेण सङ्ख्यासञ्ज्ञैक्यं भविष्यतीति भावः। हेत्वन्तरसमुच्चये वा चशब्दः। अत्रापि “विज्ञानं ब्रह्मेति व्यजानात्”, “आनन्दो ब्रह्मेति व्यजानात्” इत्युत्तरवाक्यपर्यालोचनयाऽपि ह्यत्र विज्ञानानन्दयोरध्याहारो गम्यते। नह्यन्यद् वरुणेनोपदिष्टम्, भृगुस्त्वन्यद् व्यजानादिति युज्यते।
ननु वाधूलशाखोक्तमपि कुतो ब्रह्मेत्यत आह पृथगिति। अनेकशाखाविदामेवात्र सम्यगधिकारज्ञापनायैतदुक्तम्।
ननु वाधूलशाखायमिवात्रोभयत्राष्टकमेव कस्मान्नोक्तमित्यत आह आवापेति। क्वचिदन्यत्रानुक्तावापेन क्वचिदन्यत्रोक्तोद्वापेन क्वचिदुभयथा, क्वचित् सामग्र्येण परमेश्वरस्वरूपं प्रतिपादयन्तीति शाखानां स्वभावो यतोऽतो न कश्चिद् विरोध इति।
॥ भृगोः पुनरुपसरणान्यथानुपपत्त्याऽन्नादीनामब्रह्मत्वशङ्का, पुनरुपसरणस्यान्यथैवोपपत्तिः॥
ननु तथाऽपि वरुणोपदिष्टानामन्नादीनां ब्रह्मत्वं नोपपद्यते। “तद् विज्ञाय पुनरेव वरुणं पितरमुपससार” इति लब्धोपदेशस्यापि भृगोः पुनरुपसरणवचनात्। पूर्वोक्तस्यैव ब्रह्मत्वे “अधीहि भगवो ब्रह्म” इति पुनरुपसरणं व्यर्थं स्यात्। अनेन ज्ञायते न पूर्वोपदिष्टं ब्रह्मेति। यथाहि कश्चित् सुवर्णं याचितवते रजतं ददाति सोऽपि गृहीत्वाऽऽलोच्य पुनः सुवर्णं देहीति याचते, तेन पार्श्वस्थो जानाति प्राग् दत्तमन्यदेव किञ्चित्, न सुवर्णमिति। तथेहापीत्याशङ्कां परिहरति यत इति।
यतो भूतानि जायन्त इत्याद्यैर्लक्षणैः स्वयम्।
लक्षितं गुरुणा पश्चात् तपसैवापरोक्षितम्॥२०६॥
दृष्ट्वैकैकस्वरूपं तु समस्तोक्तानुदर्शनम्।
इच्छताऽऽज्ञां गुरोः प्राप्य तपसैवापरोक्षितम्॥२०७॥
अब्रह्मेत्येव वदतां श्रुतहान्यश्रुतग्रहौ।
साक्षाल्लक्षणतां प्राप्ताविति लज्जा तदुक्तिषु॥२०८॥
अयमर्थः न पुनरुपसरणान्यथानुपपत्त्या पूर्वोपदिष्टस्याब्रह्मत्वं कल्प्यम्। पुनरुपसरणस्य अन्यथोपपत्तेः। तथाहि वरुणो ह्युद्देशलक्षणाभ्यां भृगवे ब्रह्मोपदिश्योवाच “न श्रवणमात्रेण कृती भवान्। श्रवणमात्रस्य ब्रह्मसाक्षात्कारासाधनत्वात्। साक्षात्कारस्यैव मोक्षसाधनत्वात्। अतस्त्वया मनननिधिध्यासनरूपं तपः करणीयम्” इति। स चैवमुपदिष्टाष्टरूपो युगपत् सर्वस्य साक्षात्कर्तुमशक्यत्वान्मनननिधिध्यासनाभ्यामन्नाख्यं भगवद्रूपं साक्षात्कृत्य गुरुप्रसादलब्धमपूर्वतमं धनं तस्मै निवेदयितुम्, प्राणाख्यरूपान्तरसाक्षात्काराय मनननिधिध्यासने चिकीर्षुर्गुरोरनुज्ञामादातुं च पुनर्गुरुमुपससार। एवं रूपान्तरेऽपि। तत्रानुजानीहीति वक्तव्ये यत् “अधीहि भगवो ब्रह्म” इति वदति तदहङ्कारनिरासार्थमिति।
नन्वस्त्वेवमर्थापत्तिरन्यथोपपत्त्योपक्षीणा। तथाऽपि किं पूर्वस्याब्रह्मत्वात् पुनरुपसरणम्, उत उक्तरीत्याऽनुज्ञार्थमिति सन्दिह्यते। सन्देहे चान्नमयादीनां न ब्रह्मत्वावधारणं सम्भवतीति। मैवम्। “यतो वा इमानि भूतानि जायन्ते” इत्यादिलक्षणयोगात् तपसैवापरोक्षितत्वलिङ्गाच्चोत्तरपक्षावधारणोपपत्तेः। नहि देहादाविदं लक्षणं सम्भवतीति। नच तस्य स्वभावसिद्धज्ञानस्य साक्षात्काराय तपोऽपेक्षितम्।
किञ्च पूर्वस्याब्रह्मत्वेन पुनरुपसरणे “स तपस्तप्त्वा। अन्नमब्रह्मेति व्यजानात्। नान्नाद्ध्येव खलु’ इत्यादि ब्रूयात्। एवं ब्रह्मत्वज्ञापकेषु श्रुतेष्वश्रुतमब्रह्मत्वं कल्पयतां श्रुतहानिरश्रुतग्रहापत्तिश्च स्यादित्यलम्, निर्दलपक्षप्रतिक्षेपेऽस्माकमेव लज्जा जायत इति। अक्षरार्थस्तु स्फुट एव।
सूत्राक्षराणामनानुगुण्यं तु भगवता न व्युत्पादितम्। तस्य परेण स्वयमेवाङ्गीकृतत्वात्। यो हि स्वयमेव स्वव्याख्यानस्यास्वारसिकत्वं मन्यते, तं प्रति तद्व्युत्पादनं मृतमारणमिव निराकर्तुरेव लज्जाकरम्। अत एवाऽह इति प्रकारेण तदुक्तिषु विषयभूतासु दूषणाभिधाने अस्माकमेव लज्जेति।
॥ मायावादिनो भेदव्यपदेशसूत्रव्याख्यानस्य प्रत्याख्यानम्॥
यच्च “भेदव्यपदेशाच्च” इति सूत्रं व्याख्यायोक्तं परेण मिथ्याभूतं जीवात्मपरमात्मभेदमाश्रित्य “भेदव्यपदेशाच्च” इत्युक्तमिति, तदनुपपन्नमिति भावेनाऽह समीप इति।
समीपे सहभोगस्य मुक्तित्वेनोक्तितोऽसकृत्।
भेदो जीवेशयोर्मिथ्येत्येव मिथ्या स्वयं भवेत्॥२०९॥
“एतमानन्दमयमात्मानमुपसङ्क्रम्य” इत्यादौ परमेश्वरस्य समीपे “सोऽश्नुते” इत्यादौ तेन सह। नहि सामीप्यं साहित्यं च भेदेन विना नोपपद्यते। नच मोक्षेऽपि शिष्यमाणं मिथ्या भवितुं युक्तम्। आत्मस्वरूपस्यापि मिथ्यात्वप्रसङ्गात्।
अथवा भेदव्यपदेशादित्युक्ते मिथ्याभेदोऽयं किं न स्यादित्याकाङ्क्षानिरासार्थत्वेन “अस्मिन्नस्य च तद्योगं शास्ति” इति सूत्रं प्रकरान्तरेण व्याख्याति।
॥ भास्करादिकृतव्याख्याननिरासः॥
एवं पञ्चकोशवादिनां मायावादिनां व्याख्यां निराकृत्य ये तु भास्करादयो यथाश्रुतसूत्रानुसारिणः अन्नमयादयश्चत्वारः कोशाः आनन्दमयस्त्वेक एव परमात्मेति व्याचक्षते, तन्मतमतिदेशेन निराकरोति एतेनेति।
एतेन मयटश्चैव द्वैविध्येनार्थकल्पनात्।
तदन्येषां मतमपि सत्संसत्सु न भासते॥२१०॥
एतेनैवान्नमयादीनां पञ्चानामपि ब्रह्मत्वोपपादनेन तदन्येषां पञ्चकोशत्ववादिभ्योऽन्येषां चतुष्कोशवादिनां। सत्संसत्सु विद्वत्सभासु। अधिकं चात्र दोषमाह मयटो द्वैविध्येनार्थकल्पनाच्चेति। अन्नमयादिषु विकारार्थत्वम्, आनन्दमये प्राचुर्यार्थत्वमिति। यदत्र नियामकमुक्तं तत् प्रागेव निराकृतमिति। ननु प्राणमय एव विकारप्रक्रमो भग्न्ः। तर्हि तत्र प्रत्ययस्य स्वार्थिकत्वकल्पनादधिको दोषः स्यादिति।
॥ अधिकरणार्थोपसंहारः॥
ननु सूत्रव्याख्यामुपक्रम्य परव्याख्यानिराकरणमसङ्गतमिति चेत्, न। स्वव्याख्यानदार्ढ्यार्थत्वादिति भावेनाधिकरणार्थमुपसंहरति अत इति।
अतो नारायणो देवो निःशेषगुणवाचकैः।
गुणिसामान्यवचनैरपि मुख्यतयोदितः॥२११॥
अध्यात्मगैश्च प्राणाद्यैस्तथैव ह्यधिभूतगैः।
अन्नादिशब्दैर्भगवानेको मुख्यतयोदितः॥२१२॥
गुणिसामान्यवाचिनां गुणवाचिनां च शब्दानां समन्वयाय प्रवृत्तेऽप्यधिकरणेऽधिकरणसिद्धान्तन्यायेन सिद्धमप्यर्थान्तरमुपसंहरति अध्यात्मगैश्चेति। अत एव नाधिकरणोपक्रमविरोध इति।
॥ ब्रह्मणि मुख्यया वृत्त्या सर्वशब्दसमन्वयस्य उत्सूत्रितत्वशङ्का॥
समस्तैर्गुणिसामान्यवाचकैः, गुणवाचकैः, अध्यात्मविषयैश्च प्राणवागादिभिः, अधिभूतविषयैश्च अन्नौषध्यादिभिः शब्दैर्भगवानेव मुख्यतयोदित इत्युपसंहारो नोपपद्यते। अस्यार्थस्य प्रागनुक्तत्वात्। ननूक्तमुपलक्षणपरोऽयमानन्दमयशब्द इति। सत्यम्। उपलक्षणं हि प्रकृतोपयुक्तस्योपपन्नस्य चार्थस्य भवति। अन्यथाऽतिप्रसङ्गात्। नचैतेषां सर्वशब्दानां मुख्यया वृत्त्या भगवदेकवाचित्वसमर्थनं प्रकृतोपयुक्तम्, नाप्युपपन्नम्।
तथाहि “जन्माद्यस्य यतः” इति सूत्रे जगज्जन्मादिकारणत्वादीन्यष्टौ लक्षणानि ब्रह्मणोऽभिहितानि। तत्रैव शास्त्रं प्रमाणमुक्तं तृतीयसूत्रे। समन्वयसूत्रे च तेषामेव वाक्यानां ब्रह्मणि समन्वयः प्रतिज्ञातः। अतो जगज्जन्मादिकारणत्वं यत्रयत्र प्रतीयते तेषामेव वाक्यानां परमेश्वरे समन्वयसमर्थनं प्रकृतसङ्गतम्। न सर्वेषाम्। सर्वत्र जगज्जन्मादिकारणत्वप्रतिपादनाभावात्।
किञ्च यन्निष्ठतया जगज्जन्मादिकारणत्वं प्रतीयते तद्वाचिनः शब्दस्य ययाकयाचन वृत्त्या भगवत्परत्वे समर्थितेऽपि लक्षणस्यातिव्याप्तिः परिह्रियत एव। नहि गङ्गापदलक्ष्यस्य तीरस्य घोषावसत्त्वं न सिद्ध्यति। अतो मुख्यवृत्तिसमर्थनस्य क्वोपयोगः? नोपपद्यते च सर्वशब्दानां भगवत्येव मुख्यवृत्तिसमर्थनम्। रूढियोगौ हि मुख्यवृत्ती। तत्रापि योगाद् रूढिर्बलवती। नच शब्दानां भगवति रूढिरस्ति। किन्तु तदितरत्रैव। योगस्तु सम्भवति। तथाऽपि स तदितरसमानः। तथाचार्थान्तर एव मुख्यवृत्तयः शब्दाः। रूढेर्योगस्य च सत्त्वात्। नेश्वरे। योगमात्रस्य कथञ्चित् सम्भवात्। अतः सूत्रकारस्य सकलशब्दानां मुख्यया वृत्त्या भगवत्येव समन्वयसमर्थने सङ्गत्युपपत्त्योरभावादपव्याख्यानमेतदित्याशय सङ्गति तावद् दर्शयति जन्मादीति।
॥ सर्वशब्दसमन्वयस्याऽद्यसूत्रद्वयोक्तब्रह्मलक्षणसिद्ध्यर्थत्वोपपादनम्॥
जन्माद्यस्येति सूत्रेण गुणसर्वस्वसिद्धये।
ब्रह्मणो लक्षणं प्रोक्तं शास्त्रमूलं यतस्ततः।
अन्वयः सर्वशब्दानां गुणसर्वस्ववेदकः॥२१३॥
“अथातो ब्रह्मजिज्ञासा” इति प्रथमसूत्रे ब्रह्मशब्देन जिज्ञास्यस्य सकलगुणपूर्णत्वं जीवादिव्यावृत्त्यर्थमुपात्तम्। “जन्माद्यस्य यतः” इति द्वितीयसूत्रेण तत्सिद्धये जगज्जन्मादिकारणत्वं ब्रह्मणो लक्षणं प्रोक्तम्। अतः सूत्रद्वयेन साध्यतया साधकतया चाऽनन्दादिसकलगुणपूर्णत्वं जगज्जन्मादिकारणत्वं च प्रकृतमिति। विवृतं चैतत् पूर्वमस्माभिः।(१७७)
किमतो यद्येवमित्यत आह शास्त्रमूलमिति। तदुभयं प्रधानमप्रधानं च लक्षणमनुमानादिना अतिव्याप्तौ शङ्कितायां तन्निवृत्त्यर्थं तृतीयसूत्रे शास्त्रमूलं शास्त्रैकप्रमाणकमुक्तं यतः, ततश्चतुर्थसूत्रे शास्त्रस्यान्यपरत्वशङ्कायां सर्वशब्दानां भगवत्यन्वयः प्रतिज्ञातुमुचितो न कतिपयशब्दानामिति शेषः। सर्वगुणपूर्णत्वे शास्त्रस्य प्रमाणतयाऽभिधानेऽपि कुतः सर्वशब्दसमन्वयः प्रतिज्ञातव्य इत्यत आह अन्वय इति। यतः सर्वशब्दानामन्वय एव गुणसर्वस्ववेदको न कतिपयशब्दानाम्। अतः सर्वशास्त्राद् गुणसर्वस्वसिद्धये स एव प्रतिज्ञातव्य इति सम्बन्धः। अन्यथा यस्यैव शब्दस्य समन्वयो न प्रतिज्ञायते तदर्थो गुणो भगवति न सिद्ध्येत्, अतिव्याप्तिश्च स्यात्। प्रतिज्ञाते च समन्वयसूत्रेण सकलशब्दसमन्वये तत्प्रपञ्चनं सूत्रकारस्य कथमसङ्गतं भवति? एतेन मुख्यवृत्तिरपि सङ्गता द्रष्टव्या। तस्या अपि समन्वयसूत्रे प्रतिज्ञातत्वात्। अमुख्यवृत्तौ तदभिधेयगुणालाभप्रसङ्गात्, अभिधेयेऽतिव्याप्तिप्रसङ्गाच्चेति।
॥ ब्रह्मणि महायोगः, तदन्यत्र योगमात्रमिति योगवृत्तेरुभयत्र साम्याभावः॥
एवमसङ्गतिं परिहृत्य यदुक्तं परेण न परमेश्वरस्यैव सर्वशब्दमुख्यार्थत्वं युक्तम्। योगस्य परमेश्वर इवान्यत्रापि सम्भवात्। ईश्वरे रूढेरभावेनान्यत्र तदाधिक्यादिति। तत्र योगस्योभयत्र साम्यं तावन्निराकरोति शब्देति।
शब्दप्रवृत्तिहेतूनां तस्मिन् मुख्यसमन्वयात्।
अन्यार्थेष्वल्पता हेतोस्तन्निमित्तत्वतस्तथा॥२१४॥
तद्वाचकत्वं शब्दानाम्………………।
इन्द्रादिशब्दप्रवृत्तिहेतूनां परमैश्वर्यादीनां तस्मिन् परमेश्वरे मुख्यसम्बन्धादिन्द्रादिशब्दानां तद्वाचकत्वमेव। तस्यैव हि परमैश्वर्यमनवधिकं स्वतन्त्रं च। अन्यत्रापि तथा चेत्, को विशेष इति तत्रोक्तम् अन्यार्थेष्विति। यतोऽन्यार्थेषु पुरन्दरादिषु हेतोः शब्दप्रवृत्तिहेतोरैश्वर्यादेरल्पता। देशतः कालतः स्वरूपतश्च सावधिकत्वात्। अल्पस्यापि भगवन्निमित्तत्वाच्चेति।
एतदुक्तं भवति अवयवार्थमनुसृत्य वृत्तिर्हि योगः। अवयवार्थश्च यथायथोत्कृष्यते तथातथा योगवृत्तेरप्युत्कर्षेण भाव्यम्। निमित्तवैचित्र्यै नैमित्तिकावैचित्र्यस्यानुपपत्तेः। अवयवार्थश्च परमेश्वरे अनवधिकः स्वतन्त्रश्च। अर्थान्तरेऽल्पः पराधीनश्च। अतः कथं योगस्योभयत्र साम्यम्? किन्त्वीश्वरे महायोगोऽन्यत्र योगमात्रमिति स एव शब्दमुख्यार्थ इति।
॥ सर्वशब्दानां विष्णुविषय एव बहुलातिप्रयोगसद्भावात् तस्मिन्नेव मुख्यरूढिः॥
यदुक्तमीश्वरे शब्दानां रूढिर्नास्तीति तन्निराकरोति बहुलेति।
………………… बहुलातिप्रयोगतः।
रूढमित्येव साध्यं स्यात्………………।
बहुलातिप्रयोगतो हेतोः शब्दजातं हरौ रूढमेवेति साध्यं स्यात्। अयं प्रयोगः विमताः शब्दा हरौ रूढाः, बहुलातिप्रयोगवत्त्वात्; नारायणादिशब्दवदिति। प्रयोगवत्त्वं यौगिकेष्वमुख्येषु चास्तीत्यतो बहुलेत्युक्तम्। अज्ञातमुख्येष्वमुख्येष्वपि बहुलप्रयोगोऽस्तीत्यतोऽतिप्रयोगत इत्युक्तम्। पूज्यप्रयोगो ह्यतिप्रयोगः। पूज्यता चाविवेकपूर्वकत्वाभावः। नच रूढयोगे रूढोपचारे रूढलक्षणायां व्यभिचारः। तत्रापि रूढिसद्भावेन सपक्षत्वात्। समाहारवृत्तयो हि ताः।
॥ विद्वदविद्वद्रूढिभेदेन रूढेर्द्वैविध्यम्, तत्र विद्वद्रूढेः प्राधान्यम्॥
नन्वसिद्धोऽयं हेतुः। इन्द्रादिशब्दानां परमेश्वरे प्रयोगस्यैवाभावादित्यत आह रूढिरिति।
……………….रूढिर्हि द्विविधा मता॥२१५॥
अविद्वद्विद्वदाप्त्यैव मुख्या हि विदुषां तु सा।
विद्वद्रूढिर्वैदिका स्यात् सा योगादेव लभ्यते॥२१६॥
तस्मान्मुख्यार्थता विष्णोरिति कृत्वा हृदि प्रभुः।
समन्वयं साधयति……………………॥२१७॥
अत्र रूढिरिति रूढिज्ञापको बहुलातिप्रयोगो लक्ष्यते। आप्तिः सम्बन्धः। तत्राविद्वत्सम्बन्धिनो बहुलातिप्रयोगस्याभावेऽपि विद्वत्सम्बन्धिनो भावान्नासिद्धिरिति भावः।
अस्त्वेवमीश्वरेऽपि रूढिः शब्दानाम्। तथाऽपि लोकेऽपि तद्भावात् साम्यमेव। ततश्च हरिरेव मुख्यवाच्य इति नोपपद्यत इत्यत आह मुख्येति। विदुषां बहुलातिप्रयोगानुमिता सा रूढिर्मुख्या हि यस्मात् तस्मान्न साम्यमिति शेषः।
कथं मुख्यत्वमित्यत आह विद्वदिति। वैदिकबहुलप्रयोगानुमिता हि विद्वद्रूढिरित्युच्यते। सा च लौकिकमात्रप्रयोगानुमिताया मुख्येति स्फुटमेवेति।
॥ “वैदिका’ इत्यस्य साधुत्वसमर्थनम्॥
ननु वैदिकेति कथम्। “टिढ्ढाणञ्” इत्यादिना ङीपा भवितव्यम्। मैवम्। परमवैदिकत्वख्यापनार्थत्वात्। अथवा वैदिकाः प्रयोगा अस्यां सन्ति ज्ञापका इति “अर्शादिभ्योऽच्” इत्यचि कृते वैदिकेति भवति। यद्वा वैदिकानां पुरुषाणां आस्यादिति तत्प्रयोगात् सिद्धेति।
॥ विद्वद्रूढेः योगमूलत्वाच्च प्राधान्यम्॥
हेत्वन्तरमाह सेति। ल्यब्लोपनिमित्ता पञ्चमी। यतः सा विद्वद्रूढिर्योगमविहायैवोपलभ्यते। नत्वविद्वद्रूढिवत् सङ्केततुल्याऽतोऽपि सा मुख्येति। ततः किमित्यत आह तस्मादिति। यस्मादेवं विष्णौ महायोगः, मुख्या च रूढिः, अन्यत्र योगमात्रममुख्यरूढिश्च तस्मात् सर्वशब्दमुख्यार्थता विष्णोरुपपन्नेति।
उपसंहरति इति कृत्वेति। एतां सङ्गतिम्, एतां चोपपत्तिं हृदि कृत्वा सूत्रकृत् “आनन्दमयोऽभ्यासात्” इत्यशेषगुणिसामान्यवाचकादिशब्दानां मुख्यया वृत्त्या हरौ समन्वयं साधयति। अतो युक्तमेवैतद् व्याख्यानमिति॥*॥ इत्यानन्दमयाधिकरणम्॥६॥
अथ अन्तःस्थत्वाधिकरणम्॥७॥
॥ उत्तराधिकरणानामानन्दमयाधिकरणेन गतार्थताशङ्कापरिहारः॥
अन्तस्तद्धर्मोपदेशात्। स्यादेतत्। यदि “आनन्दमयोऽभ्यासात्” इति वदतः सूत्रकारस्यैतावानर्थोऽभिमतो भवेत्, तर्हि तत एव गतार्थत्वात् “अन्तस्तद्धर्मोपदेशात्” इत्याद्यधिकरणानामनुत्थानमेव स्यात्। पदार्थान्तरविषयौ हि रूढियोगावाश्रित्यैव तत्र पूर्वपक्षप्रवृत्तिः। यथोक्तं भाष्ये। तत्रान्यविषयाया रूढेरविद्वद्रूढित्वेन भगवद्विषयाया विद्वद्रूढितो योगस्य चाल्पभगवदधीनप्रवृत्तिनिमित्तसापेक्षस्य निरवधिकापरतन्त्रप्रवृत्तिनिमित्तापेक्षान् महायोगादुपपादितमेव दुर्बलत्वमिति कुतोऽधिकरणान्तरस्य आवकाशः? सत्यम्। तथाऽप्यभ्यधिकशङ्कासद्भावेनाधिकरणान्तरारम्भोपपत्तिरित्याशयवान् तावदधिकशङ्काप्रवर्तनपूर्वकम्, “अन्तस्तद्धर्मोपदेशात्” इत्यधिकरणतात्पर्यं दर्शयति देवानामिति।
………………….देवानां तत्र शक्तताम्॥२१७॥
आशय तत्र रूढिं च तच्छब्दानामपि स्वयम्।
॥ पूर्वपक्षिणा इन्द्रादीनां महायोगवृत्त्या मुख्यरूढ्या च
तच्छब्दवाच्यत्वमुपपाद्य तेषामन्तःप्रविष्टत्वप्रतिपादनम्॥
तैत्तिरीयाः पठन्ति “अन्तः प्रविष्टं कर्तारमेतम्। अन्तश्चन्द्रमसि मनसा चरन्तम्। सहैव सन्तं न विजानन्ति देवाः” इति। तत्र संशयः किमयमन्तःप्रविष्टः परमात्मा, उतान्य इति। अन्य इति तावत् प्राप्तम्। कुतः? “इन्द्रो राजा जगतो य ईशे। त्वष्टारं रूपाणि विकुर्वन्तं विपश्चितं ब्रह्मेन्द्रमग्निं जगतः प्रतिष्ठाम्। दिव आत्मानं सवितारं बृहस्पतिम्” इतीन्द्रादिश्रुतेः। “सप्त युञ्जन्ति रथमेकचक्रम्” इत्यादित्यलिङ्गाच्च।
“अन्नं ब्रह्म” इत्यादिश्रुत्या तद्धेतुव्यपदेशादिलिङ्गेन चातीताधिकरणे निर्णयः कृतः। नचेन्द्रादिश्रुतिरन्यत्र नेतुं शक्यन्ते। पुरन्दरादिषु रूढत्वात्, यौगिकत्वाच्च। ननूक्तमत्र, अन्यत्र रूढेरविद्वत्सम्बन्धित्वाद् योगस्य च परमेश्वरायत्ताल्पनिमित्तत्वादमुख्यतेति। सत्यम्। तदन्नौषध्यादिपदार्थेषु स्यात्। नतु पुरन्दरादिषु। तत्रेन्द्रादिशब्दप्रवृत्तिनिमित्तस्य परमैश्वर्यादेरनवधिकस्यापरायत्तत्वस्य विद्यमानत्वेन मुख्ययोगोपपत्तेः। अशक्तेषु खलु सामन्तादिष्वैश्वर्यादिकमल्पं परायत्तं च भवति। देवास्त्वप्रतिहतशक्तयः कथमेवं भवेयुः? तथाच श्रुतिः “इन्द्रो वै देवानामोजिष्ठः” इत्येवञ्जातीयका। रूढिरपि पुरन्दरादिष्विन्द्रादिशब्दानां “इन्द्रस्य नु वीर्याणि प्रवोचम्” इत्यादिमन्त्रेषु बहुलप्रयोगदर्शनेन विद्वत्सम्बन्धिनी मुख्यैव। तेषामतत्परत्वे तद्यजनादौ विनियोगानुपपत्तेः।
॥ इन्द्रादीनां ब्रह्मणाऽभेदमङ्गीकृत्य पूर्वपक्षिणा अनेकेश्वरविरोधपरिहारः॥
नच स्वतन्त्रानवधिकैश्वर्यादिकमनेकेषां विरुद्धमिति वाच्यम्। इन्द्रादीनां परमेश्वरात्मकत्वात्। स एव हि कार्यवशात् तत्तदुपाधिभेदभिन्नस्तास्ताः सञ्ज्ञा लभते। कुत एतदिति चेत्, एतत्प्रकरणगतवाक्यशाबल्यान्यथाऽनुपपत्त्येति तावद् ब्रूमः। तथाहि “अदृश्येऽनात्म्ये” इत्यानन्दमयलक्षणत्वेन उक्तमदृश्यत्वमिह “न विजानन्ति देवाः” इत्युच्यते। समानाधिकरणानि चेन्द्रादिश्रुतिलिङ्गानि। नचैकं वाक्यमनेकविषयं सम्भवति, व्याघातात्। यथोक्तम् “अर्थैकत्वादेकं वाक्यं साकाङ्क्षं चेद् विभागे स्यात्” इति। नचात्रैकोपादानेनापरपरित्यागे कारणमस्ति। तथाच पुराणवाक्यम् “अहं भवो भवन्तश्च सर्वं नारायणात्मकम्” इत्यादि। अत एव भेदव्यपदेशस्तदितरविषयो व्याख्येयः। नचैवंसति विनिगमने कारणाभावः। अनुपहितधर्माणामुपहिते सम्भवाद् वैपरीतत्यस्यासम्भवात्। तस्मादिन्द्रादय एवान्तःप्रविष्टत्वेन प्रतिपाद्यन्त इति।
एवं देवानामिन्द्रादीनां तत्र स्वतन्त्रानवधिकेन्द्रादिशब्दप्रवृत्तिनिमित्तवत्तायां शक्तताम्। ततश्चेन्द्रादिशब्दानां तत्र महायोगवृत्तिमिति शेषः। तथा तच्छब्दानामिन्द्रादिशब्दानां तत्र पुरन्दरादिषु देवेषु स्वयमपि साक्षादपि विद्वत्सम्बन्धिनीमपीति यावत्। रूढिं चाभ्यधिकामाशय
॥ वैष्णवलिङ्गबाहुल्यात् श्रुत्युक्तोऽन्तःप्रविष्टो विष्णुरेवेत्युपपाद्य
तस्यैव महायोगविद्वद्रूढिभ्यामिन्द्रादिशब्दवाच्यत्वसमर्थनम्॥
ॐ अन्तस्तद्धर्मोपदेशात् ॐ॥२०॥
समुद्रान्तस्थितत्वाद्यैस्तद्धर्मैविष्णुरूढताम्।
साधयित्वा………………………॥२१८॥
स्वयं सूत्रकारः”अन्तस्तद्धर्मोपदेशात्” इति सूत्रेणान्तःप्रविष्टो विष्णुरेव, “समुद्रेऽन्तः कवयः”, “यस्याण्डकोशं शुष्ममाहुः”, “ब्रह्मा तपसाऽन्वविन्दत्” इति समुद्रान्तःस्थितत्वब्रह्माण्डवीर्यत्वब्रह्मतपोलभ्यत्वादिधर्मोपदेशात्, तेषां च विष्णुधर्मत्वेन श्रुतिस्मृतिसिद्धत्वात्। नचेन्द्रादिश्रुतिलिङ्गविरोधः। निरवकाशलिङ्गबलेन तद्बाधोपपत्तेः। नच तेषामपि निरवकाशत्वम्। “इन्द्रं मित्रं वरुणमग्निमाहुः” इत्यादिना तेषां भगवति विद्वद्रूढिसद्भावस्य सिद्धत्वात्। महायोगस्य च सुप्रसिद्धत्वात्। इन्द्रादिगतस्य परमैश्वर्यादेरल्पता परमेश्वराधीनता च श्रुतिपुराणादिप्रसिद्धा। शक्तेरप्यस्मदाद्यपेक्षयाऽऽधिक्यमात्रमेव, नतु निरर्गलत्वमपि। अन्यथाऽनेकेश्वरविरोधश्च। विद्वद्रूढिरपीश्वरसन्निधाननिमित्तैव। इत्येवं समुद्रान्तःस्थितत्वाद्यैर्विष्णुधर्मैरन्तःप्रविष्टत्वस्य विष्णुनिष्ठताम्, तथा तच्छब्दानामिन्द्रादिशब्दानामपि विष्णुरूढताम्। उपलक्षणमेतत्। तत्र यौगिकत्वं च साधयित्वा।
॥ इन्द्रादीनां ब्रह्मणाऽभेदनिरासः॥
ॐ भेदव्यपदेशाच्चान्यः ॐ॥२१॥
……… अभिदां तैश्च पुनरेव न्यवारयत्॥२१८॥
ननूक्तरीत्या देवानां परमेश्वरात्मकत्वेन समुद्रान्तःस्थितत्वादिकं सर्वं सम्भवतीत्येवं तैर्देवैरीश्वररस्य अभिदां च पुनराशय “भेदव्यपदेशाच्चान्यः” इति सूत्रेण, अन्यश्चासाविन्द्रादिदेवेभ्योऽन्तःप्रविष्टः। “इन्द्रस्याऽत्मा” इत्यादिविशेषविषयभेदव्यपदेशात्, अभेदे प्रमाणाभावाच्च। नच वाक्यशाबल्यम्। सर्वस्येश्वरपरताया उक्तत्वात्। पुराणस्येश्वरसन्निधानातिशयविषयत्वादित्येवं न्यवारयदित्यर्थः। अत्र पुनरित्याशङ्कावृत्तिमात्रमाचष्टे। तैरेवेत्यवधारयता प्रकारान्तरेण भेदसूत्रस्य पुनरुक्तता निरस्ता भवति। यद्यप्ययं लिङ्गात्मकः शब्दः, तथाऽपीन्द्राद्यनेकनामसमन्वयलाभादत्र निर्णीत इत्यदोषः।
॥ मायावादिरामानुजीयव्याख्यानयोः प्रत्याख्यानम्॥
केचिदेतत्सूत्रद्वयं “अथ य एषोऽन्तरादित्ये हिरण्मयः पुरुषो दृश्यते य एषोऽन्तरक्षिणि पुरुषो दृश्यते” इति छान्दोग्योक्ताक्ष्यादित्यान्तस्थपुरुषस्येश्वरत्वसमर्थनपरत्वेन व्याचक्षते। तद्वा निराकर्तुमेवेत्युक्तम्। तथात्वे हि “अन्तर उपपत्तेः” इत्यस्यानारम्भप्रसङ्गः। “य एषोऽन्तरक्षिणि पुरुषो दृश्यत एष आत्मा इति होवाच” इत्येतद्वाक्यमधिकृत्य तत् प्रवृत्तमिति चेत्, न। वाक्यभेदेनाधिकरणभेदे शास्त्रापर्यवसानप्रसङ्गात्। सन्ति च तत्राप्यमृतत्वादयो ब्रह्मधर्माः।
॥ भामत्युक्ताभ्यधिकाशङ्कानिराकरणम्॥
“नन्वधिकाशङ्कया तदारम्भो भविष्यति। तथाहि एष दृश्यत इति तावत् प्रत्यक्षेऽर्थे प्रयुज्यते। ब्रह्म तु परोक्षं न तथा निर्देशविषयो भवितुमर्हति। युज्यते चैतत् प्रतिबिम्बे। प्रथमावगतात् प्रत्यक्षभिधानाच्छायापुरुषेऽधिगते तदुपरक्तायां बुद्धौ प्रतीयमाना अमृतत्वादयः स्तुत्या कथञ्चिद् व्याख्येया इति”
तदिदं पुनरुक्तिभयसम्भ्रान्तेन भाषितम्। यतो अत्रापि “य एषोऽन्तरक्षिणि पुरुषो दृश्यते” इति प्रत्यक्षाभिधानमस्ति। तदत्र यथा परमात्मनि सावकाशितं तथा तदपि भविष्यतीति का तत्राप्यभ्यधिकाशङ्का? तर्ह्यत्र परोदाहृतमेवास्तु विषयवाक्यम्। तत्रान्तःप्रविष्टमित्याद्यन्यद् भविष्यतीति चेत्, न। स्थानादिभेदव्यपदेशादिना तत्र तस्यैवोदाहरणत्वप्रतिभासनात्। तस्माद् वाक्यज्ञानदरिद्राणां व्याख्यानमुपेक्षणीयमिति॥*॥ इत्यन्तःस्थत्वाधिकरणम्॥७॥
अथ आकाशाधिकरणम्॥८॥
॥ अधिकरणविषयसंशयपूर्वपक्षाभ्यधिकाशङ्काः॥
एवमधिदैवविषयशब्दसमन्वयमभिधायाधुना अधिभूतविषयशब्दसमन्वयं प्रतिपिपादयिषुराकाशस्य भूतेषु प्राधान्यात् तच्छब्दसमन्वयं हरावाह सूत्रकारः “आकाशस्तल्लिङ्गात्” इति।
छन्दोगाः पठन्ति “अस्य लोकस्य का गतिरित्याकाश इति होवाच। सर्वाणि ह वा इमानि भूतान्याकाशादेव समुत्पद्यन्ते। आकाशं प्रत्यस्तं यन्त्याकाशो ह्येवैभ्यो ज्यायानाकाशः परायणं स एष परोवरीयानुद्गीथः स एषोऽनन्तः” इति।
तत्र संशयः किमयमाकाशः परमात्मा, उत भूतमिति। भूतमिति तावत् प्राप्तम्। कुतः? आकाशशब्दस्य योगरूढिभ्यां भूते प्रसिद्धत्वात्। आकाशनमवकाशत्वं खल्वाकाशशब्दनिर्वचनलब्धम्। तच्च भूते सुप्रसिद्धम्। प्रयोगश्च लोकवेदयोराकाशशब्दस्य भूतविषयो बहुलः। ननुच “सर्वाणि ह वा” इत्याद्युक्तलिङ्गबलात् परमात्मा किं न स्यात्? लिङ्गाछ्रुतेर्बलवत्त्वादिति ब्रूमः। नच बहुत्वेन लिङ्गानां प्राबल्यम्। तथाऽपि साम्येनानिर्णयात्। नच साम्यमपि। यथाऽऽहुः
“द्विविधं बलवत्त्वं च बहुत्वाच्च स्वभावतः।
तयोः स्वभावो बलवानुपजीव्यादिकश्च सः” इति।
कृत्रिमाकृत्रिमयोरकृत्रिमं हि ज्यायः। अतः प्रथमावगतस्वभावबलवच्छ्रुत्यनुरोधेन लिङ्गानि कथञ्चिद् योज्यानीति।
ननु “अन्तस्तद्धर्मोपदेशात्” इत्यनेनैव परिहृतमेतत्। इन्द्रादिशब्दवदाकाशशब्दस्यापि भूतेऽमुख्यया वृत्त्या प्रवृत्तस्य महायोगविद्वद्रूढिभ्यामीश्वरवाचिनस्तद्बुद्ध्याधायकत्वमेव हि न्याय्यम्। सुतरां च निरवकाशलिङ्गबलादिति। नच काचिदभ्यधिकाशङ्काऽस्तीत्यतोऽनारम्भणीयमिदं सूत्रमिति।
॥ अवकाशप्रदत्वादेः जडाश्रितत्वात्, स्वाभाविकत्वाच्च विष्ण्वधीनत्वासम्भवेन
भूताकाश एव श्रुत्युक्त इत्यभ्यधिकाशङ्का॥
तत्राभ्यधिकां शङ्कां दर्शयति चेष्टा हीति।
चेष्टा हि चेतनानां या सा भवेत् तत्प्रसादतः।
अचेतनस्वभावस्तु विवरादिः कथं ततः॥२१९॥
इति शङ्कानिवृत्त्यर्थम्……………..।
युक्तमिन्द्रादिशब्दानां पुरन्दरादिष्वमुख्यत्वम्। निरवधिकस्य प्रवृत्तिनिमित्तस्यैश्वर्यादेरसम्भवात्। अल्पस्यापि परमेश्वरायत्तत्वात्। युक्तं च स्वतन्त्रानवधिकैश्वर्यादिमति परमेश्वरे मुख्यत्वम्। नचैवमाकाशशब्दप्रवृत्तिनिमित्तमवकाशत्वं भूते निरवधिकं न सम्भवति। क्वचित् कदाचिदप्यभावाभावात्। नापीश्वरायत्तम्। ऐश्वर्यं हि वर्षणशासनपालनादिरूपा चेतनसम्बन्धिनी चेष्टा। सा चाऽगन्तुकज्ञानेच्छादिकारणव्यपेक्षत्वात् स्वयमागन्तुकत्वाच्च कारणद्वारा स्वरूपतश्च परमेश्वरप्रसादायत्तेति युज्यते। आकाशादिशब्दप्रवृत्तिनिमित्तं तु विवरत्वादिकं न तावदागन्तुकज्ञानादिकारणद्वारा परमेश्वरायत्तम्, अचेतनाश्रितत्वात्। नापि स्वरूपतः, स्वभावत्वादनागन्तुकत्वात्। नचाऽकाशशब्दस्य ईश्वरे योगः सम्भवति, तस्य मनागप्यवकाशत्वाभावात्। तस्मादाकाशशब्दं भूतमेवेत्यभ्यधिकाशङ्कानिवृत्त्यर्थं सूत्रितमिति शेषः। विवरादिरिति भावप्रधानो निर्देशः। आदिग्रहणेनाऽकाशग्रहणमुपलक्षणमिति सूचयति। ततः परमेश्वरात्। तदायत्त इति यावत्। कथमित्याक्षेपे।
॥ सर्वोत्तमत्वादिनिरवकाशलिङ्गबाहुल्यात् श्रुत्युक्त आकाशो विष्णुरेव॥
नन्वत्राऽकाशः परमात्मा तल्लिङ्गादित्येतावदुच्यते। न पुनरुक्तपूर्वपक्षाच्छादकं किञ्चिदित्यतः सूत्रस्यार्थान्तरमाह आकाश इति।
ॐ आकाशस्तल्लिङ्गात् ॐ॥२२॥
……………आकाश इति नाम च।
परतोऽपि वरीयस्त्वपूर्वाल्लिङ्गाद्धरेर्भवेत्॥२२०॥
आकाशनामबलात् खलु परेण भूतमाशङ्कितम्। नच तद् युक्तम्। यतो निरवकाशात् परोवरीयस्त्वादेरनेकस्माल्लिङ्गादाकाश इति नाम च हरेर्भवेत्। वाचकमिति शेषः। अत्रोपसर्जनतया समासे निर्दिष्टेनापि वरीयस्त्वेन बुद्ध्या विविक्तेन परतोऽपीत्यस्य सम्बन्धो नानुपपन्नः। सर्वभूतोत्पत्तिकारणत्वपूर्वादिति वक्तव्ये परोवरीयस्त्वपूर्वादित्युक्तम्, प्रथमप्रतीतस्यापि सर्वभूतकारणत्वादेर्भूतेऽपि कथञ्चिद् व्याख्यातुं शक्यत्वात्। परोवरीयस्त्वादेः सर्वथाऽपि तत्र नेतुमशक्यत्वात्।
तथाहि अस्य लोकस्य का गतिरिति पृथिवीगतिप्रश्नस्याऽकाश इत्युत्तरमभिधाय कथमेततत्, अपां कार्यं हि पृथिवी तत्रैव च लीयत इति तासामेव पृथिवीगतित्वोपपत्तेरित्याशय, मैवम्। मूलकारणत्वादित्याह “सर्वाणि” इति।
नच तर्हि “आत्मन आकाशः सम्भूतः” इति श्रुतेरात्मा वक्तव्य इति वाच्यम्। भूतविषयविचारे वियत एव वक्तव्यत्वात्। नचाऽकाशस्यापि भूतत्वात् सर्वाणीति विरुद्धम्। “इदं सर्वमसृजत” इतिवत् तद्व्यतिरिक्तग्रहणोपपत्तेः। नचावधारणानुपपत्तिः। परम्परया भूतोपादानस्यापरस्याभावात्। कथमस्य भूतोत्पत्त्यादिहेतुत्वम्? भूतेषु ज्येष्ठत्वादित्याह। आकाशो ह्येभ्यश्चतुर्भ्यो भूतेभ्यो ज्यायानिति। न केवलमुत्पत्तिलयकारणत्वाद् गतिः। किन्नाम। “कारणेषु स्थितं कार्यम्” इति श्रुतेराश्रयणीयत्वादपीत्याह “आकाशः परायणम्” इति। नचास्य लोकस्येति प्राणिनिकायाभिधानम्। येन सर्वभूतशब्दोऽपि तत्परः स्यात्। “न प्रतिष्ठां लोकमतिनयेत्” इति पृथिव्याः प्रकृतत्वात्।
नच परोवरीयस्त्वादिकं शक्यमेवं कथञ्चिद् व्याख्यातुम्। निरुपचरीतं सर्वोत्तमत्वं हि परोवरीयस्त्वम्। अन्यथा ज्यायानित्यनेनैव गतार्थत्वप्रसङ्गात्। उद्गीथत्वं च “ओमित्येतदक्षरमुद्गीथम्” इत्युक्तत्वान्न कथञ्चिदन्यत्र नेतुं शक्यते। आरोपोऽयमिति चेत्, न। बाललीलार्थत्वप्रसङ्गादुपनिषदाम्। अनन्तत्वं चाऽकाशस्य देशकालधर्मैरन्तवतो न सम्भवत्येव। आपेक्षिकं तु प्रकृतविरुद्धम्। पृथिव्याः सामगतित्वं “अन्तवद् वै खलु सौम्य ते साम” इति निराकृत्य स्वयमप्यन्तवन्तमाकाशमभिदधता किमधिकमाचरितं स्यात्? अतोऽनन्तत्वमपि निरुपचरितमेवेति।
॥ आकाशशब्दप्रवृत्तिनिमित्तावकाशप्रदत्वं विष्णावेव मुख्यमिति समर्थनम्॥
नन्वाकाशश्रुतिरपि निरवकाशेत्युक्तम्। सत्यम्। दुरुक्तं तत्। नहि देशकालाभ्यां परिच्छिन्नस्याऽकाशस्य अवकाशदातृत्वं निरवधिकं सम्भवति। नापि स्वतन्त्रं परमेश्वरायत्तत्वात्। तत् कुत इत्यत आह नभ इति।
नभो ददाति श्वसतां मार्गं यन्नियमाददः।
इत्यादिवाक्यैः………………….॥२२१॥
आदिग्रहणेन “सर्वभूतगुणैर्युक्तम्” इत्यादेः सङ्ग्र्रहः। तेन यदुक्तं परमेश्वरे योगानुपपत्तिरिति तदपि समाहितं भवति। आकाशेऽवकाशदातृत्वस्येश्वरायत्तत्वम्, ईश्वरस्यापि पृथक् तद्वत्त्वं चावगम्यत इति शेषः। उपपत्तिं तु वक्ष्यामः। (२९०) तस्मादाकाशोपलक्षितसकलाधिभूतशब्दपरममुख्यवाच्यो भगवान् हरिरिति सिद्धम्॥*॥ इत्याकाशाधिकरणम्॥८॥
अथ प्राणाधिकरणम्॥९॥
॥ अधिकरणविषयविशयपूर्वपक्षाः॥
इदानीमाध्यात्मिकशब्दसमन्वयं सिषाधयिषुः प्रधानत्वात् प्राणशब्दसमन्वयार्थं सूत्रयामास “अत एव प्राणः” इति। तैत्तिरीयके श्रूयते “तद् वै त्वं प्राणोऽभवः। महान् भोगः प्रजापतेः। भुजः करिष्यमाणः यद् देवान् प्राणयो नव” इति। तत्र संशयः किमयं प्राणः परमात्मा, उत मुख्य इति। वायुवृत्त्यादेः प्राणशब्दप्रवृत्तावपि वाक्यार्थस्य सर्वथाऽप्यनुपपत्तेर्न संशयविषयत्वम्। नह्यचेतनं प्रति त्वमेवमभव इति बुद्धिमतोच्यते। किं तावत् प्राप्तम्। मुख्य इति। कस्मात्? प्राणशब्दस्य लोकवेदयोर्मुख्यप्राणे प्रयोगप्राचुर्यात्, प्राणन्त्यनेनेति निरुक्तिसम्भवाच्च।
॥ अन्वयव्यतिरेकाभ्यां मुख्यप्राणस्य जीवनहेतुतादृष्टेः श्रुत्युक्तः प्राणः स एवेत्यभ्यधिकाशङ्का॥
नन्वेतदपि पूर्वन्यायेन परिहृतं न सूत्रारम्भं प्रयोजयतीति। अतोऽभ्यधिकाशङ्कां दर्शयति अध्यात्ममिति।
………..अध्यात्ममन्वयव्यतिरेकतः॥२२१॥
प्राणादिहेतुतादृष्टेः……………….।
आत्मानमधिकृत्य तस्य भोगायतनत्वेन वर्तत इत्यध्यात्मं शरीरम्। तस्मिन् प्राणः प्राणनं जीवनम्। आदिग्रहणाच्चेष्टोपादीयते। मुख्यस्येति शेषः। मुख्य एवात्र प्राणो भवितुमर्हतीति वाक्यशेषोऽत्राध्याहार्यः।
ततश्चायमर्थः उपपद्यते तत्रेन्द्रादिश्रुतेराकाशादिश्रुतेर्वाऽपहारः। प्रवृत्तिनिमित्तस्यान्यत्र मुख्यस्य असम्भवात्। परमात्मनि च सम्भवात्। नचैवं प्रकृते। जीवनचेष्टाहेतुता हि प्राणशब्दप्रवृत्तिनिमित्तम्। तच्च मुख्ये सम्भवति। शरीरे, सति मुख्ये जीवनादिकं भवति, नासतीत्यन्वयव्यतिरेकाभ्यां मुख्यस्य जीवनादिहेतुतादृष्टेः। ननु वायुविकारान्वयव्यतिरेकानुविधायित्वं जीवनादेः प्रतीयते। मुख्यस्य तु तद्धेतुता साध्यत इति किं केन सङ्गतम्? मैवम्। वायुविकारशरीरत्वान्मुख्यस्येति।
अथवा प्राणादिहेतुताया अदृष्टेरिति व्याख्येयम्। परमात्मन इति शेषः। अन्वयव्यतिरेकाभ्यां हि हेतुता कल्प्या। नच परमात्मनः प्राणशब्दप्रवृत्तिनिमित्तजीवनादिहेतुतावगमकान्वयव्यतिरेकौ पश्याम इति भावः।
यद्वा यदत्र वाक्ये “नव देवान् प्राणय” इतीन्द्रियप्राणनमुक्तम्। यच्च प्रजापत्युपलक्षितानां सकलजीवानां भोगकारणत्वम्। तदुभयमप्यध्यात्ममन्वयव्यतिरेकाभ्यां मुख्यस्य दृश्यते न परमात्मनः। अतो युक्तिसंवादान्मुख्यविषयमेवेदं वाक्यमिति। नचात्र वाक्ये पूर्ववदनन्यथासिद्धं किमपीश्वरलिङ्गमस्ति। येन श्रुतिबाधं प्रत्येष्याम इति पूर्वपक्षशेषः।
॥ लक्ष्मीपतित्वलक्षणप्रबलवैष्णवलिङ्गबलात् श्रुत्युक्तः प्राणो विष्णुरेव॥
नन्वेवं चेत्, न सूत्रमेतदाच्छादकमित्यतस्तस्य तात्पर्यमाह अतिदेशो हीति।
ॐ अत एव प्राणः ॐ॥२३॥
……………….अतिदेशो हि तादृशः।
लिङ्गं बलवदेव स्यात्………………॥२२२॥
हिशब्दो हेतौ। एवमधिकाशङ्कया पूर्वपक्षे प्राप्ते सूत्रकृता तादृशः पूर्वोक्तसमानस्य परिहारन्यायस्य अतिदेशः कृतो यस्मात् तस्मादुक्ताशङ्काच्छादकं भवत्येवेदं सूत्रमिति योज्यम्।
यद्वा किमनेनाधिकाशङ्काव्युत्पादनेन? यथाभाष्यमेव पूर्वपक्षः किं न स्यादित्यत्रेदमुक्तम्। तादृशो ह्यतिदेशो यत् आशङ्काया आधिक्ये सति परिहारस्य समानत्वम्। यद्याशङ्कायां न विशेषः, तर्हि पूर्वेणैव परिहृतत्वात् प्राचीनन्यायातिदेशनमनर्थकं स्यात्। प्रत्युदाहरणं शङ्कापरिहारे शास्त्रापर्यवसानप्रसङ्गात्। यदिच परिहारोऽविशेषितो न स्यात् कथं तर्ह्यत एवेत्यतिदेश इति मन्दव्युत्पादनार्थमिदमुक्तम्। भाष्येऽप्यस्य सर्वस्यापि स्वीकारार्थं प्रसिद्धेरित्याह।
अतिदेशार्थमाह लिङ्गमिति। हरिरिति वक्ष्यमाणं सिंहावलोकनन्यायेनात्रापि सम्बद्ध्यते। तेनैवशब्दस्य सम्बन्धः। अथवा सौत्रस्यैवशब्दस्यानुवादेन बलवदिति व्याख्यानम्। “शब्दादेव प्रमितः” इति यथा। यतस्तस्मादित्यध्याहार्यम्।
ततश्चायमर्थः हरिरेवात्र प्राणः स्यात्। कुतः? यतोऽत्र वैष्णवं लिङ्गं श्रूयते तस्मात्। “श्रीश्च ते लक्ष्मीश्च पत्न्यौ” इति सन्निहितवाक्ये श्रूयमाणस्य श्रीलक्ष्मीपतित्वस्य मनसाऽप्यन्यत्राशक्यचिन्तनस्य बलवत्त्वादिति।
॥ प्राणशब्दप्रवृत्तिनिमित्तप्राणनादिहेतुत्वं विष्णावेव मुख्यमिति समर्थनम्॥
ननूक्तं प्राणश्रुतिरपि निरवकाशा। शब्दप्रवृत्तिनिमित्तस्य प्राणनादिहेतुत्वस्यान्वयव्यतिरेकाभ्यां मुख्ये दृष्टत्वात् परमेश्वरे तदभावादित्यत्राप्येतदेवोत्तरम्। प्राणनादिहेतुत्वलिङ्गं प्राणशब्दप्रवृत्तिनिमित्तो धर्म इति यावत्। हरावेव मुख्यं स्यान्न मुख्य इति।
कुतो जीवनादिहेतुत्वं हरौ मुख्यम्? अन्वयव्यतिरेकयोरभावादित्यत आह प्रेरक इति।
…………………प्रेरकोऽस्यापि यद्धरिः॥२२२॥
अस्य जीवनादेर्मुख्याधीनतया प्रतीतस्यापीत्यपेरर्थः। यद् यस्मात्। श्रुतः इति शेषः।
अयमर्थः मा भूतामन्वयव्यतिरेकावीश्वरस्य जीवनादिहेतुतासाधकौ। तथाऽपि श्रुतिबलात् सेत्स्यति। नह्यन्वयव्यतिरेकावेव कारणतायां प्रमाणम्। तथासति स्वर्गादावग्न्हिोत्रादेः कारणता न स्यादिति। तर्हि प्रमाणद्वयबलाद् द्वयोरपि जीवनादिहेतुत्वे कुतो हरावेव तन्मुख्यमिति च न वाच्यम्। यतोऽस्य मुख्यस्यापि हरिः प्रेरक श्रूयत इति। मुख्ये कथं न मुख्यं जीवनादिहेतुत्वमित्यस्याप्येतदेवोत्तरम्। नहि परप्रेरणया भवत् तस्मिन् मुख्यमिति सम्भवतीति।
अथवा जीवनादिहेतुतासाधनाय यदन्वयव्यतिरेकानुविधायित्वं लिङ्गमुक्तं तद् विष्णुपक्ष एव मुख्यं स्यात्। न मुख्यपक्ष इति योज्यम्। उभयत्र हेतुमाह प्रेरक इति। यथा वायुविकारनिष्ठान्वयव्यतिरेकौ तस्य मुख्यशरीरत्वान्मुख्यविषयावङ्गीक्रियेते, तथाऽस्य मुख्यस्यापि हरिः प्रेरक इति तद्विषयाविति। मुख्ये न मुख्यं लिङ्गमित्यस्याप्येतदुपपादकम्। अनन्यथासिद्धान्वयव्यतिरेकौ हि कारणक्लृप्तिं कुर्वाते। नचेह तथाऽस्ति। यतः परमेश्वरावस्थानमेव जीवनकारणम्। मुख्यस्तु तदायत्तः, तच्छरीररूपः, तस्मिन्नवस्थितेऽवतिष्ठते निर्गते निर्गच्छतीति। संवदतीमं सर्वमप्यर्थं श्रुतिः
“न प्राणेन नापानेन मर्त्यो जीवति कश्चन।
इतरेण तु जीवन्ति यस्मिन्नेतावुपाश्रितौ”
इत्येवञ्जातीयका। एवमेव युक्त्यानुकूल्यपरिहारायापि “लिङ्गम्” इत्यादिकमेव योजनीयमिति।
॥ मायावादिना वृत्तिकृदुक्तोदाहरणवाक्यस्यायुक्तत्वं व्युत्पाद्य उदाहरणवाक्यान्तरप्रदर्शनम्॥
अत्र केचित् “प्राणस्य प्राणं प्राणबन्धनं हि सोम्य मनः” इति चोदाहरन्ति। तदयुक्तमित्यपरे। शब्दभेदात् प्रकरणवशाच्च संशयानुपपत्तेः। यथा पितुः पितेति प्रयोगेऽन्यः पिता षष्ठीनिर्दिष्टः, अन्यः प्रथमानिर्दिष्टः पितामह इति गम्यते। तद्वत् प्राणस्य प्राणमिति शब्दभेदात् प्रसिद्धात् प्राणादन्यः प्राणस्य प्राण इति निश्चीयते। नहि स एव तस्येति भेदनिर्देशो भवति। यस्य च प्रकरणे यो निर्दिश्यते नामान्तरेणापि स एव तत्प्रकरणनिर्दिष्ट इति गम्यते। यथा ज्योतिष्टोमाधिकारे “वसन्ते वसन्ते ज्योतिषा यजेत” इत्यत्र ज्योतिःशब्दो ज्योतिष्टोमविषयो भवति। तथा परस्य ब्रह्मणः प्रकरणे “प्राणबन्धनं हि सोम्य मनः” इति श्रुतः प्राणशब्दो वायुविकारमात्रं कथमवगमयेत्? अतः संशयाविषयत्वान्नैतदुदाहरणं युक्तम्। किन्तु “प्रस्तोतर्या देवता प्रस्तावमन्वायत्ता” इत्युपक्रम्य श्रूयते “कतमा सा देवता इति प्राण इति होवाच सर्वाणि ह वा इमानि भूतानि प्राणमेवाभिसंविशन्ति प्राणमभ्युज्जिहते सैषा देवता प्रस्तावमन्वायत्ता” इत्येतदुदाहरणवाक्यमिति।
॥ मायावाद्युदाहृतच्छान्दोग्यवाक्यस्य संशयाद्यकारणत्वात् नोदाहरणवाक्यत्वमित्युपपादनम्॥
एतदप्ययुक्तम्। संशयपूर्वपक्षयोरनुत्थानात्। ननु “प्राणबन्धनं हि सोम्य मनः”, “प्राणस्य प्राणम्” इति चैवमादौ ब्रह्मविषयः प्राणशब्दो दृश्यते। वायुविकारे तु प्रसिद्धो लोकवेदयोः। अतः प्राणशब्देन कतरस्योपादानमिति भवति संशयः। मैवम्। वायुविकारे देवताशब्दस्य प्रस्तावमन्वायत्तत्वस्य चासम्भवात्। चेतनस्य हि देवताशब्दो मन्त्राधिष्ठानत्वं चोपपन्नम्।
किञ्चात्र भूतानां संवेशनमुद्गमनं च पारमेश्वरं कर्म प्रतीयते। तेन पूर्ववत् तद्ग्रहणमेव युक्तम्। कुतः पूर्वपक्षस्यावकाशः? “यतो वा इमानि भूतानि” इति हि सर्वप्राणिनिकायस्य ब्रह्मण्येव संवेशनं तत एवोद्गमनं च श्रावयति। “सुप्तिजागरयोरपि सता सोम्य तदा सम्पन्नो भवति” इत्यादि।
ननु मुख्येऽपि प्राणे संवेशनोद्गमने दृश्येते। “यदा वै पुरुषः स्वपिति प्राणं तर्हि वागप्येति प्राणं चक्षुः प्राणं मनः प्राणं श्रोत्रम्। तदा प्रतिबुद्ध्यते प्राणादेवाधि पुनर्जायन्ते” इति। एवन्तर्हि संशयः स्यान्न पूर्वपक्षः। समबलत्वात्।
किञ्च “यदा वै पुरुष” इति श्रुतिरपि मुख्यप्राणविषयेति कुतोऽवगतम्? स्वापकाले प्राणवृत्तावपरिलुप्यमानायामिन्द्रियवृत्तयः परिलुप्यन्ते। प्रबोधकाले च प्रादुर्भवन्तीति प्रत्यक्षानुगुण्यात् मुख्यप्राणविषयत्वं प्राबल्यं च निश्चीयत इति चेत्, न। इन्द्रियाणामतीन्द्रियाणां मुख्यप्राणे संवेशोद्गमनयोः अप्रत्यक्षत्वात्। अनुमानमस्त्विति चेत्, न। परमात्मनोऽप्यपरिलुप्यमानस्य विद्यमानत्वेनावधारणानुपपत्तेः।
किञ्चेन्द्रियाणां मुख्यप्राणे संवेशोद्गमनयोः श्रुत्यनुमानसिद्धत्वेऽपि किमायातम्? सर्वभूतसम्बन्धिनोः तयोरिन्द्रियसारत्वाद् भूतानां नासङ्गतिरिति चेत्, किमेतदनुमानम्, सम्भावना वा? नाऽद्यः, व्याप्त्यभावात्। द्वितीये तु श्रुत्यनुमानाभासमूलसम्भावनामात्रेण श्रुतिबाधया पूर्वपक्ष इति सुभाषितम्।
नन्वादित्योऽन्नं चोद्गीथप्रतिहारदेवते तावद् ब्रह्मणोऽन्ये। तत्सामान्यात् प्राणस्यापि न ब्रह्मत्वमिति पूर्वपक्षोऽस्त्विति चेत्, न। निर्णायकाभाव एव प्रायपाठस्यानुसरणीयत्वात्। स्पष्टं चात्र पारमेश्वरं कर्मेत्युक्तम्। अन्यथा छत्रचामराद्यसाधारणलिङ्गसद्भावेऽपि सामन्तसन्निधिमात्रेण राजा न राजा स्यात्। कथञ्चावधारितमादित्योऽन्नं च न ब्रह्मेति? श्रूयते हि तत्रापि “सर्वाणि ह वा इमानि भूतान्यादित्यमुच्चैः सन्तं गायन्ति” इत्यादि ब्रह्मलिङ्गम्। “अन्नमेव प्रतिहरमाणानि” इति तु प्रायपाठादुपजीवनार्थं ग्राह्यम्। तस्मात् संशयपूर्वपक्षयोरसम्भवान्नेदमुदाहरणम्। किन्तु न्यायविदामग्रेसरोणानन्तवेदविदा भाष्यकृतोपात्तमेवेति सिद्धम्॥*॥ इति प्राणाधिकरणम्॥९॥
अथ गायत्र्यधिकरणम्॥११॥
॥ ज्योतिरधिकरणस्याव्याख्याने निमित्तम्॥
“ज्योतिश्चरणाभिधानात्” इत्यत्राधिकाशङ्का भाष्य एव दर्शिता। यदाह “अग्न्सिूक्तत्वात्” इति। तेन वक्तव्याभावादुत्तरं गायत्र्यधिकरणमेव विव्र्यिते।
॥ अधिकरणविषयसंशयपूर्वपक्षाः॥
अधिवेदगताशेषनाम्नामुपलक्षणस्य वेदमातुः त्रैवर्णिकद्वितीयजन्मनि जनन्या गायत्र्याः प्राधान्येन तन्नाम्नः समन्वयं प्रतिपादयितुं सूत्रम् “छन्दोऽभिधानान्नेति चेन्न तथा चेतोऽर्पणनिगदात् तथाहि दर्शनम्” इति।
ॐ छन्दोऽभिधानान्नेति चेन्न तथा चेतोऽर्पणनिगदात् तथाहि दर्शनम् ॐ॥२५॥
छन्दोगाः पठन्ति “गायत्री वा इदं भूतम्” इत्यादि। तत्र संशयः किं गायत्री ब्रह्म, किंवा वर्णसमावेशलक्षणो मन्त्र इति। मन्त्र एवेति तावत् प्राप्तम्। कुतः? गायत्रीशब्दस्य छन्दोविशेषे प्रसिद्धत्वात्। नन्वेतदपि पूर्वन्यायेनैव परिहृतमित्यतोऽभ्यधिकाशङ्कया पूर्वपक्षयति नित्यत्वादिति।
॥ गायत्र्याः नित्यत्वात् अनादित्वात्, गानत्राणकर्तृत्वस्य च तत्स्वभावत्वात्
छन्द एव श्रुत्युक्तमित्यभ्यधिकाशङ्का॥
नित्यत्वादेव शब्दस्य तत्स्वभावः कथं हरेः।
कथं प्रसिद्धबहुलशब्दानामन्यथार्थता॥२२३॥
भवेदाकाशादिशब्दानां परमात्मपरत्वम्। अन्यगतस्य शब्दप्रवृत्तिनिमित्तस्येश्वरपरतन्त्रत्वेन तत्र मुख्यवृत्त्ययोगात्। यद्यपि विवरत्वादिकं कारणतः स्वरूपतोऽप्यनागन्तुकम्। तथाऽपि धर्मिण एवाऽकाशादेरुत्पत्तिविनाशवतो जन्मस्थितिलयेष्वीश्वराधीनत्वे धर्मस्यापि तथाभावोऽवर्जनीयः। नचाऽकाशोऽनादिनित्य इति युक्तम्। “आत्मन आकाशः सम्भूतः” इत्यादिश्रुतिविरोधात्। यस्तु “अनादिर्वा अयमाकाशः” इत्युक्तोऽव्याकृताकाशः सोऽनादिनित्योऽपि न तत्र पूर्वपक्षिणो विवक्षितः, भूतप्रकरणत्वात्।
नचैवं प्रकृते सम्भवति। गायत्रीशब्दप्रवृत्तिनिमित्तं हि गानत्राणकर्तृत्वम्। यथाऽऽह श्रुतिः “गायति च त्रायते च तस्माद् गाायत्री” इति। तत्र गानकर्तृत्वं नाम अर्थप्रतिपादकत्वम्। त्राणकर्तृत्वं चाध्येतॄणां पापाद् रक्षणशक्तिः। तदुभयमपि कथं केन प्रकारेण हरेरधीनं स्यात्? न केनापि। तथाहि विवरत्वादिवद् धर्मिणा सहैव तदधीनं वा स्यात्, ध्वनिवत् स्वयमेव वा? नाऽद्यः, धर्मिणः शब्दस्य वेदस्य नित्यत्वात्, अनादित्वाच्च। धर्मिण एव नित्यत्वे तेन सह पराधीनत्वं कुत इति एवार्थः। न द्वितीयः, अर्थप्रतिपादनादिशक्तेस्तत्स्वभावत्वात्।
किञ्चाऽकाशादिवाक्ये सन्ति पारमेश्वराणि लिङ्गानीति युक्तं तत्र तदाश्रयणम्। नचात्र तथाविधं किमपि पश्यामः। प्रत्युत “गायत्री वा इदं सर्वम्” “वाग् वै गायत्री” इत्यादयः शब्द एव प्रसिद्धा बहवः शब्दाः श्रूयन्ते। कथञ्च तेषाम्, विना बलवद्बाधकोपनिपातेनान्यार्थता कल्पयितुं युक्ता। अव्यवस्थाप्रसङ्गात्। नच च्छन्दसः सर्वात्मकत्वानुपपत्तिः। ब्रह्मणोऽपि साम्यात्।
नन्वियमेव गायत्री वाक्यशेषे ज्योतिष्ट्वेन पठ्यते। “अथ यदतः परो दिवो ज्योतिर्दीप्यत” इत्यादिना। ज्योतिश्च पूर्वाधिकरणे ब्रह्मेति निर्णीतम्। मैवम्। पूर्वाधिकरणोदाहृतवाक्योक्तस्य ज्योतिषो ब्रह्मत्वेऽप्यत्र तदनुपपत्तेः। तत्र हि कर्णादिविदूरत्वमुक्तम्। अत्र पुनः “तदेतद् दृष्टं च श्रुतं च” इति तद्विपरीतम्। युज्यते च ज्योतिरिति पदं छन्दसि। तत्पर्यायस्य “तेजो वै ब्रह्मवर्चसं गायत्री” इति तेजःशब्दस्य तत्र दर्शनात्। अस्तु वा “अथ यदतः परो दिवो ज्योतिः” इत्युक्तं ज्योतिर्ब्रह्म। तथाऽपि गायत्री च्छन्द एव। उपदेशभेदेन भिन्नप्रकरणत्वादिति। अथवाऽत्रापि “अथ यदतः परो दिवः” इति वाक्योक्ते ज्योतिषि सन्देहः किं ब्रह्म, उतान्यदिति। उपक्रमे गायत्रीशब्दश्रवणादन्यदिति प्राप्तम्। ननु गायत्रीशब्दस्याप्याकाशादिशब्दवदीश्वरपरत्वोपपत्तेः किमनेनेत्यतो नित्यत्वादित्यादिनाऽभ्यधिकाशङ्केयमुक्तेति।
॥ श्रुतिलिङ्गबाहुल्यात् श्रुत्युक्ता गायत्री विष्णुरेव॥
एतदाच्छादकत्वेनाधिकरणतात्पर्यमाह इति चेदिति।
इति चेत् तद्धरेरेव बाहुल्याच्छ्रुतिलिङ्गयोः।
तत्र ब्रूम इत्यध्याहार्यम्। तत् ज्योतिःप्रकरणं गायत्रीप्रकरणं च हरेरेव प्रतिपादकम्। नच गायत्रीपदविरोधः। यतस्तद्धरेरेव वाचकम्। कथम्? यस्मात् तत् गायत्रीपदप्रवृत्तिनिमित्तं मुख्यतो हरेरेव। अन्यगतं च हरेरेवाधीनम्। नच ज्योतिषो ब्रह्मत्वे दृष्टत्वाद्यनुपपत्तिः। यतः तत् अधिष्ठानादिद्वारा कर्णादिविदूरस्यैव हरेरुपपद्यते। नचोपदेशभेदानुपपत्तिः। यतस्तद् दिवः परत्वं दिवि स्थितत्वं च विवक्षाभेदाद्धरेरेव युज्यते।
कुत एतत्? श्रुतिलिङ्गयोर्बाहुल्यात्। तथाहि “ततो ज्यायांश्च पुरुषः”, “यद्वैतद् ब्रह्म”, “य एतामेव ब्रह्मोपनिषदं वेद” इति श्रुतयः। लिङ्गानि च गानत्राणकर्तृत्वम्, भूतादिपादत्वम्, “एतामेव नातिशीयन्त” इति सर्वोत्तमत्वमित्यादीनि। अत एव श्रुतिलिङ्गबाहुल्यात् तत् प्रसिद्धबहुलशब्दजातमपि हरेरेवेति।
॥ ईश्वरशक्तेः नित्यानित्यस्वाभाविकागन्तुकादिसर्वविषयकत्वम्॥
ननूक्तमत्र नित्या गायत्री प्रवृत्तिनिमित्तं च तत्स्वभावः। तत् कथं हरेरधीनमित्यत आह तादृशत्वाच्चेति।
तादृशत्वाच्च तच्छक्तेः………………..॥२२४॥
पूर्वेण सम्बन्धः। हेतुसमुच्चये चशब्दः। तादृशी खल्वीश्वरशक्तिः। यन्नित्यानित्यस्वभावास्वभावसर्वविषया। अन्यथा सर्वेश्वरत्वहानेः। अथ तस्याः शक्तेः किं शक्यमिति चेत्, तत्स्वरूपसत्तैव। अनादिसिद्धा सेति चेत्, सत्यम्। अनादीश्वरशक्त्यैवेति वदामः। उक्तं चात्र प्रमाणमिति।(३६)
॥ ज्योतिश्चरणगायत्र्यधिकरणयोर्भिन्नत्वसमर्थनम्॥
अपरे तु “ज्योतिश्चरणाभिधानात्” इत्याद्येकमेवाधिकरणं व्याचक्षते। तदयुक्तम्। “अथ यदतः परो दिवो ज्योतिः” इति वाक्ये चरणाभिधानाभावात्। चरणाभिधानादित्यस्य पादाभिधानादित्यर्थ इति चेत्, एवन्तर्हि भूतादिपादव्यपदेशोपपत्तेश्चैवमिति पुनरुक्तं स्यात्। न स्यात्। तात्पर्यभेदात्। तथाहि पूर्वस्मिन् वाक्ये “तावानस्य महिमा” इति चतुष्पाद् ब्रह्म निर्दिष्टम्। तत्र यच्चतुष्पदो ब्रह्मणः “त्रिपादस्यामृतं दिवि” इति द्युसम्बन्धिरूपं निर्दिष्टं तदेवेह द्युसम्बन्धात् प्रत्यभिज्ञायते। तत् परित्यज्य प्राकृतं ज्योतिः कल्पयतः प्रकृताहानाप्रकृतप्रक्रिये प्रसज्येयातामित्यत्राभिप्रेयते। तत्र तु भूतादिपादव्यपदेशबलेन प्रकृतस्य ब्रह्मत्वोपपादनमिति।
उच्यते एवं हि व्याकुर्वता प्रकृतप्रत्यभिज्ञानं ज्योतिषो ब्रह्मत्वे हेतुः, उत्तरा तु त्रिसूत्री प्रकृतस्य ब्रह्मत्वोपपादिकेत्युक्तं स्यात्। तथाच श्रुतहानाश्रुतकल्पने स्याताम्। अन्यथा ज्योतिःप्रत्यभिज्ञानादित्येव ब्रूयात्। लघु चैवं स्पष्टं च सूत्रं स्यात्। पादाभिधानादित्येव वा वदेत्। श्रुत्यनुगमो ह्येवंसति स्यादित्युक्तमेवोपपन्नमिति॥*॥ इति गायत्र्यधिकरणम्॥११॥
अथ पादान्त्यप्राणाधिकरणम्॥१२॥
॥ एतदधिकरणस्य प्राणाधिकरणेन गतार्थताशङ्कापरिहारः, अभ्यधिकाशङ्का च॥
प्राणस्तथाऽनुगमात्। ननु “अत एव प्राणः” इत्यनेनैवेतद् गतार्थम्। “ता एताः शीर्षंच्छ्रियः श्रिताः” इत्यादिवाक्यान्तरविषयत्वान्नेति चेत्, न। उक्तोत्तरत्वात्। अभ्यधिकाशङ्कासद्भावान्नेति चेत्, न। अदर्शनात्। सद्भावे वा तदनन्तरमेवाऽरम्भणीयत्वादित्यतो निरन्तराधिकरणसिद्धान्तन्यायोपजीव्यधिकाशङ्कया पूर्वपक्षमाह बाहुल्य इति।
………………बाहुल्ये श्रुतिलिङ्गयोः॥२२४॥
अन्यस्य मुख्यवाच्यत्वमिति…………।
पूर्वाधिकरणे हि गायत्र्याद्यन्यवाचिशब्दबाहुल्यसद्भावेऽपि श्रुतिलिङ्गबाहुल्याश्रयणेन गायत्री परमात्मैवेति निर्णीतम्। अस्ति चात्रापि परकीयश्रुतिलिङ्गबाहुल्यम्। तथाहि चक्षुरादिभिः सहपाठस्तावत् प्रधानस्य ब्रह्मणो नोपपद्यते। नच किञ्चिदत्र ब्रह्मणो ज्ञापकमस्ति। येनाप्रधानप्रायपाठस्यापवादः स्यात्। युज्यते चेन्द्रजीवमुख्यप्राणानाम्। इन्द्रस्य हस्ताधिष्ठातुरिन्द्रियत्वात्। जीवस्येन्द्रियजन्यफलाश्रयत्वात्। मुख्यस्य च सर्वेन्द्रियस्वामित्वात्। “प्राणो वा अहमस्म्यृषे” इतीन्द्रश्रुतिः। “ता अहिंसन्त” इत्यादिनोक्तानि प्राणाविवादः, देहादुत्क्रमाणप्रवेशौ, ततो देहपातोत्थाने, प्राणसंवादश्चेति मुख्यप्राणलिङ्गानि। तथा “तं शतं वर्षाण्यभ्यार्चत्” इति शतायुष्ट्वम्, “प्राणो वंशः” इति चक्षुरादीन् प्रति वंशत्वमिति जीवलिङ्गानि। सति चैवमन्यदीययोः श्रुतिलिङ्गयोर्बाहुल्येऽन्यस्येन्द्रादेः प्राणशब्दवाच्यत्वं युक्तम्। अन्यथोक्तन्यायस्यानैकान्त्यापातात्। नच वाक्यभेदो दोषः। अनन्यगतिकतया प्राप्तत्वादिति। अमुख्यया वृत्त्याऽत्र मुख्यप्राणस्य वाच्यत्वं सिद्धान्तिनाऽप्यभ्युपगम्यत इत्यतो मुख्येत्युक्तम्। इतिशब्दः शङ्कासमाप्तिद्योतकः।

॥ पूर्वपक्ष्युक्तश्रुतिलिङ्गानां विष्णौ सावकाशत्वात् स एव प्राणशब्दवाच्यः॥
सिद्धान्तयत् सूत्रं व्याख्याति तन्नेति।
ॐ प्राणस्तथाऽनुगमात् ॐ॥२८॥
………………………तन्नात्रगस्य हि।
विष्णोरेव तु लिङ्गानि प्राणस्थानि तु सर्वशः॥२२५॥
प्राणसंवादपूर्वाणि मुख्यतो जीवगानि च।
अभ्यार्चच्छतवर्षाणि प्राणवंशत्वमित्यपि॥२२६॥
किन्तु ब्रह्मण एव प्राणशब्दमुख्यवाच्यत्वमिति शेषः। कुतः? ब्रह्मशब्दानुगमात्। पारमेश्वरलिङ्गानुगमाच्चेति भावः। अथवा बाहुल्य इत्यादिकमेव सिद्धान्तवाक्यम्। ब्रह्मविषययोः श्रुतिलिङ्गयोर्बाहुल्ये विद्यमाने यदन्यस्येन्द्रादेः प्राणशब्दमुख्यवाच्यत्वं पूर्ववादिनोक्तम्, तन्नेति।
ननु च श्रुतिलिङ्गबाहुल्यादेवान्यस्य मुख्यवाच्यत्वमित्युक्तम्। सत्यम्। तथाऽप्यस्त्यत्र वैषम्यम्। निरवकाशश्रुतिलिङ्गबाहुल्येन हि प्रागत्र च निर्णयः कृतः। एतानि तु सावकाशानीत्याह अत्रगस्येति। इन्द्रादिगतस्य। हिशब्दो हेत्वर्थः। तस्मान्नेति पूर्वेण सम्बन्धः। प्रमाणप्रसिद्धिद्योतको वा। आद्यस्तुशब्दो न्यायविशेषसूचकः। प्राणस्थानि प्राणसम्बन्धितया प्रतीतानि। पुनस्तुशब्दोऽप्यर्थे। इन्द्रियविषयाण्यपीति श्रुतिरपीति वा। नच मञ्चेषु पुरुषसम्बन्धनिबन्धनं क्रोशनमिवामुख्यानीश्वरे लिङ्गानीति शङ्कनीयम्। अन्तर्गतस्य तस्यैव तत्तत्कर्तृत्वादित्याशयेन मुख्यत इत्युक्तम्। शतं वर्षाणीत्यतोऽपि परस्तादितिशब्दो योज्यः। प्राणवंशत्वं प्राणांश्चक्षुरादीन् प्रति वंशत्वम्। एतेन “न वक्तुः” इत्यादिसूत्रतात्पर्यमुक्तं भवति।
॥ मायावाद्युक्तोदाहरणवाक्यस्यायुक्तत्वम्॥
केचिदत्र कौषीतकिब्राह्मणोपनिषदीन्द्रप्रतर्दनाख्यायिकायां श्रुतं “प्राणोऽस्ति प्रज्ञात्मा” इत्यादिवाक्यमुदाहरन्ति। तेषां वक्तुरिति न श्रुत्यनुगतम्। वक्तृत्वं हीन्द्रस्याऽत्मोपदेशादित्यनेनैव लब्धम्। नच वक्तुरितीन्द्रप्रतिपत्त्यर्थम्। तस्य तदप्रत्यायकत्वात्। अस्माकं तु विशिष्टं शस्त्रं शंसितुर्विश्र्वामित्रस्य नेन्द्रोऽन्यथोपदेष्टुमर्हतीति युक्तिद्योतनाय सार्थकमिति।
॥ पादार्थोपसंहारः॥
पादार्थमुपसंहरति तस्मादिति।
तस्मादन्यत्रगैः शब्दैरुक्तन्यायैः समन्ततः।
एको नारायणो देवो भण्यते नात्र संशयः॥२२७॥
अन्यत्रगैर्नामात्मकैरिति शेषः। तस्मादित्यस्यैव विवरणम् उक्तन्यायैरिति। उक्तो न्यायो येषु ते तथोक्ताः। समन्ततः सर्ववेदगतैः। एको मुख्यार्थः। नात्र संशय इति। लक्षणयाऽयं समन्वयोऽभिधीयत इति केषाञ्चिन्मतम्, मुख्यवृत्त्येति सिद्धान्तः। अतो विप्रतिपत्तेरत्र संशयो न कार्यो निर्णायकस्य उक्तत्वादित्यर्थः। अथवोक्तेऽपि न्यायेऽनादिवासनानिमित्तोऽन्यस्य मुख्यवाच्यत्वविषयः संशयो न कार्य इत्यनेनाऽचष्टे।
॥ सूत्राणामलौकिकार्थत्वम्॥
सर्वज्ञकल्पेन तत्वोपदेशाय प्रवृत्तेन भगवताऽऽचार्येणैवं सूत्रेषु व्याख्यातेषु शिष्याणामेतावन्मात्रार्थान्येतानीति प्रतीतिः स्यात्। तां निराकर्तुमाह वासुदेवादीति।
वासुदेवादिरूपेण चतुर्मूर्तिश्च सर्वशः।
अथवा पञ्चमूर्तिः स प्रोक्तोऽधिकरणं प्रति॥२२८॥
प्रतिसूत्रं प्रतिपदं प्रत्यक्षरमथापि वा।
तैस्तैर्युक्तिश्रुतिन्यायविशेषैर्योग्यता यथा॥२२९॥
बृहत्तन्त्रप्रमाणेन………………..।
वासुदेवादित्वेनेत्यर्थः। चशब्दो वक्ष्यमाणपक्षान्तरसमुच्चयार्थः। प्रथमपादान्ते कथनादस्मिन्नेव पाद इति भाति। तन्निरासायोक्तम् सर्वशः सर्वेष्वपि पादेषु। अथवेति निपातसमुदायः पक्षान्तरे। पञ्चमूर्तिर्नारायणादित्वेन। प्रतिशब्दो वीप्सायां कर्मप्रवचनीयः। अथापि वेति त्रयो निपाता यथाक्रमं प्रतिसूत्रमित्यादिभिस्त्रिभिः सम्बद्ध्यन्ते।
अत्रेयं मूर्तिः प्रतिपाद्यत इति कथं ज्ञायत इत्यत आह तैरिति। न्यायशब्दः प्रकारवचनः। श्रुतिलिङ्गव्यतिरिक्तन्यायार्थो वा। तस्यान्तस्यां मूर्तौ प्रसिद्धैर्लिङ्गैः श्रुतिसमाख्यादिव्यावर्तकैर्विवेको ज्ञातव्य इति शेषः।
ननु चतुर्मूर्तिः पञ्चमूर्तिर्वेति प्रत्यधिकरणं प्रतिसूत्रं वा प्रत्यक्षरं वेति च वस्तुविकल्पः कथमित्यत आह योग्यतेति। सर्वेऽपि पक्षाः सूत्रकृतो विवक्षिताः। पुरुषाणां योग्यतानतिक्रमेण प्रतीयन्ते। तदपेक्षया विकल्पो युज्यत इति योज्यम्। एवमलौकिकार्थत्वं कुतः सूत्राणामित्यत आह बृहत्तन्त्रेति। ज्ञेयमिति शेषः। बह्वर्थ इति वक्ष्यमाणं वाऽत्र सम्बद्ध्यते।
॥ भाष्यानुभाष्ययोर्बह्वर्थत्वम्॥
तर्हि कस्मात् तथा न व्याख्यायत इत्यत आह बह्वर्थमपीति।
…………….. बह्वर्थमपि सङ्ग्रहात्।
उच्यते नरबुद्धीनामपि किञ्चिद् ग्रहार्थतः॥२३०॥
ग्रन्थोऽयमपि बह्वर्थोभाष्यं चात्यर्थविस्तरम्।
बहुज्ञा एव जानन्ति विशेषेणार्थमेतयोः।
तस्मान्महागुणो विष्णुर्नाम्नामपुनरुक्तितः॥२३१॥
इति श्रीमदानन्दतीर्थभगवत्पादाचार्यविरचिते
श्रीमद्ब्रह्मसूत्रानुव्याख्याने प्रथमाध्यायस्य प्रथमः पादः।
सूत्रजातमिति शेषः। उच्यते व्याख्यायते। बुद्धिशब्दस्य ज्ञानार्थत्वे ग्रहो ग्राह्यम्। भावप्रधानो निर्देशः। ग्राह्यत्वमेवार्थः प्रयोजनं तस्मै। मनोऽर्थत्वे ग्रहणं ग्रहः।
नचैवं सूत्रार्थलेशव्याख्यानपरोऽयं ग्रन्थ इत्यनादरणीय इत्याशयेनाऽह ग्रन्थ इति। समग्रार्थव्याख्यानमकुर्वन्नपि। अयमित्युक्तत्वात्, सत्यपि तस्मिन् पुनरस्य विरचनाद् भाष्यमल्पार्थमिति नाऽशङ्कनीयमित्याह भाष्यं चेति। अतिशयितेनार्थेन विस्तरो यस्येति व्यधिकरणबहुव्रीहिः, गमकत्वात्। बह्वर्थत्वमनयोरनुपलम्भबाधितमिति चेत्, न। व्याख्यानसामग्रीवैकल्यनिमित्तत्वात् तदनुपलम्भस्येत्याशयेनाऽह बहुज्ञा एवेति।
एवं प्रासङ्गिकमुक्त्वोपपादितस्यान्यत्रप्रसिद्धनामसमन्वयस्य फलं लक्षणसिद्धिमुपसंहरति तस्मादिति। सकलवेदगतसमस्तनामवाच्यत्वादित्यर्थः। कथं तन्मात्रेण महागुणत्वम्। नाम्नां यौगिकत्वादपुनरुक्तितश्चेति॥*॥ इति पादान्त्यप्राणाधिकरणम्॥१२॥
इति श्रीमत्पूर्णप्रमतिभगवत्पादसुकृते
रनुव्याख्यानस्य प्रगुणजयतीर्थाख्ययतिना।
कृतायां टीकायां विषमपदवाक्यार्थविवृता
वयं पूर्वाध्याये प्रथमचरणः पर्यवसितः॥*॥
इति श्रीमद्ब्रह्मसूत्रानुव्याख्यानटीकायां
श्रीजयतीर्थमुनिविरचितायां श्रीमन्न्यायसुधायां
प्रथमाध्यायस्य प्रथमः पादः।

ॐ तत् सत्
न्यायसुधा
॥ पादप्रतिपाद्यार्थप्रदर्शनम्॥
भिन्नवाक्यत्वादिसिद्धये तृतीयपादप्रतिपाद्यमर्थं दर्शयति तत्रेति।
अनुव्याख्यानम्
तत्रान्यत्र प्रसिद्धानां लिङ्गनाम्नां पुनर्हरिः।
विशेषान्मुख्यतो वृत्तिं स्वस्मिन्नेवात्र वक्त्यजः॥१॥
हरिः सूत्रकारः अत्र पादे लिङ्गानां नाम्नां च स्वस्मिन् वृत्तिं वक्ति। ननु पूर्वेण पादद्वयेनोक्ता सेत्यत उक्तम् पुनरिति। ननुतर्हि वैयर्थ्यमित्यत उक्तम् तत्र हरौ, अन्यत्र च तस्मात्, प्रसिद्धनामिति। पूर्वत्र त्वन्यत्र प्रसिद्धानामित्युक्तमेव। (२३३, २९९) परमेश्वरे प्रसिद्धानि चेल्लिङ्गनामानि किं समन्वयप्रतिपादनेन? सिद्धत्वादित्यत उक्तम् स्वस्मिन्नेवेति। अन्ययोगव्यवच्छेदः प्रयोजनमिति भावः। तत् किमन्यत्र शब्दवृत्तिरेव नास्ति, न नास्ति। किन्तु मुख्यतः परमेश्वरेऽन्यत्र त्वमुख्येत्युक्तम् मुख्यत इति। एवंसत्यन्यत्र लक्षणादिकमेव प्राप्तमित्यत उक्तम् विशेषादिति। परममुख्या वृत्तिरीश्वरे अन्यत्र मुख्यादीति।
एतदुक्तं भवति ये शब्दा लोकदृष्ट्याऽन्यत्र शक्तिमन्तः, तेषां वेदवाक्येष्वन्यपरत्वे प्राप्ते शक्तितात्पर्याभ्यां भगवदेकनिष्ठत्वं पादद्वयेन प्रतिपादितम्। अत्रतूभयत्र शक्तिमत्तया लोकप्रसिद्धानामन्यत्र तात्पर्ये प्राप्ते, भगवत्येव शक्तितात्पर्ये प्रतिपाद्येते इति।
यद्यपि प्राधान्यक्रमानुरोधेन नामलिङ्गानामिति वक्तव्यम्। तथाऽप्युत्तरप्रतिपादनानुसारेण लिङ्गनाम्नामित्यभिहितम्।
अथ द्युभ्वाधिकरणम्॥१॥
॥ भाष्योक्तेरयुक्ततापरिहारपूर्वकं “अतच्छब्दात्’ इत्यस्य वर्णकान्तरम्॥
द्युभ्वाद्यायतनं स्वशब्दात्। अत्र “यस्मिन् द्यौः” इत्यादिवाक्यप्रतिपाद्यं द्युभ्वाद्यायतनं विष्णुरेवेति प्रतिपाद्य, पूर्वपक्षिणा शङ्कितानां रुद्रादीनां निराकरणार्थं सूत्रितम् “नानुमानमतच्छब्दात्”, “प्राणभृच्च” इति।
ॐ नानुमानमतच्छब्दात् ॐ॥३॥
तत्रातच्छब्दादिति तच्छब्दाभावादिति व्याख्यातं भाष्ये। तदयुक्तमिवाऽभाति। असामर्थ्येन समासानुपपत्तेः। तत्र “छन्दोवत् सूत्राणि भवन्ति” इति वा, “अकर्तरि च कारके” इति ज्ञापकादसामर्थ्येऽपि क्वचित् समासो भवतीति वा, “अर्थाभावे यदव्ययम्” इत्यव्ययीभावो वेति समाधानमवधातव्यम्।
अथवा तेभ्यः शिवादिभ्योऽन्यत् अतद् ब्रह्म तस्य शब्दोऽतच्छब्दः, तस्मादिति व्याख्यानमित्याशयवानाह विष्णावेवेति।
विष्णावेवाऽत्मशब्दस्य रूढत्वान्न शिवादिकान्।
श्रुतिर्वक्ति…………………………….॥२॥
रूढत्वात् प्रसिद्धत्वादित्यर्थः। नतु रूढिवृत्त्योपेतत्वादिति। महारूढियोगाभ्यां तस्य तत्र प्रवृत्तेः। तस्य चात्र श्रवणादिति शेषः। श्रुतिः “यस्मिन् द्यौः” इत्यादिका। अथवा अन्यत्रापि सिद्धान्तसाधकस्यैव पूर्वपक्षनिरासेऽपि हेतुत्वं द्रष्टव्यम्। तेन न न्यूनतादोष इत्येतत् प्रदर्शयितुं सिद्धान्तसाधकस्यैव पूर्वपक्षनिरासेऽपि व्यापारं दर्शयितुमिदं सूत्रद्वयमित्यनेनोच्यते।
ननुतर्हि तच्छब्दादित्येवास्तु। तदिति च ब्रह्मपरामर्शो व्याख्यास्यते। मैवम्। अनेकार्थत्वे तच्छब्दोऽन्यार्थोऽपि सम्भवति। अतस्तस्यैव शब्दादिति वक्तव्यम्। तदर्थमतच्छब्दादिति प्रयुक्तम्। अत एवाऽह विष्णावेवेति॥*॥ इति द्युभ्वाधिकरणम्॥१॥
अथ भूमाधिकरणम्॥२॥
॥ मायावादिरामानुजीयव्याख्यानयोः निरासपूर्वं सूत्रव्याख्यानम्॥
भूमा सम्प्रसादादध्युपदेशात्। इदं कश्चिद् व्याख्याति भूमा परमात्मा। कुतः? सम्प्रसीदत्यत्रेति सम्प्रसादः सुप्तिः। तत्र जाग्रत्प्राणः सम्प्रसादशब्देन लक्ष्यते। तस्मादूर्ध्वमुपदेशादिति। अपर आह सम्प्रसादो जीवात्मा। तस्मादूर्ध्वमुपदेशादिति।
तदुभयमप्यसत्। प्रसिद्धप्राणादिपदपरित्यागेनाप्रसिद्धसम्प्रसादपदोपादाने कारणाभावात्। अतोऽध्युपदेशादित्येव हेतुः। ननु कथं तस्य परमात्मत्वसाधकता? अन्यत्रापि सम्भवादित्यतो व्याख्याति अखिलेशत्वादिति।
ॐ भूमा सम्प्रसादादध्युपदेशात्ॐ ॥८॥
……अखिलेशत्वाद् भूमा विष्णुः सुखाधिकः॥२॥
अधिशब्दो हीश्वरवाची। तथाच विशेषानुक्तेरखिलेशत्वमेवोक्तं भवति। नचैतदसिद्धम्। नामवागादीनां पूर्वपूर्वाधिपत्यस्योक्तत्वादिति।
ननु तर्हि सम्प्रसादादित्येतदनाकाङ्क्षितत्वाद् व्यर्थमापन्नमिति चेत्, न। हेत्वन्तराभिधायकत्वादित्याशयेन व्याचष्टे सुखाधिक इति। प्रसीदत्यनेनेति प्रसादः सुखम्। सम्यक् प्रसादः सम्प्रसादः। गुणगुणिभावाभ्युपगमेन सुखाधिक इति तात्पर्यार्थोऽभिहितः। यस्मात् तस्मादिति शेषः॥*॥ इति भूमाधिकरणम्॥२॥
अथ अक्षराधिकरणम्॥३॥
॥ पूर्वपक्षिणा “अस्थूलम्” इत्यादिवाक्यस्य परब्रह्मपरत्वे
परस्परविरोधनिःस्वभावत्वरूपानुपपत्तिद्वयकथनम्॥
अक्षरमम्बरान्तधृतेः। “एतद् वै तदक्षरं गार्गि” इत्यत्रोक्तमक्षरं ब्रह्मैवेत्युक्तम्। अत्र सूत्रम् “अन्यभावव्यावृत्तेश्च” इति। तदिदमक्षरस्य ब्रह्मत्वोपपादनाय हेत्वन्तराभिधायकतया व्याख्यातं भाष्ये। आक्षेपनिवर्तकतयाऽपि “अतो विरुद्धवत्” इत्यादिना व्याख्यायते।
तथाहि नेदमक्षरं ब्रह्म। “अस्थूलमनण्वह्रस्वमदीर्घमलोहितमस्नेहमच्छायमतमोऽवाय्वनाकाशमसङ्गमरसमगन्धमचक्षुष्कमश्रोत्रमवागमनोऽतेजस्कमप्राणममुखममात्रमनन्तरमबाह्यं न तदश्र्नाति किञ्चन” इत्यक्षरस्य अस्थूलत्वादिश्रवणात्। नचैतद् ब्रह्मणः सम्भवति। अस्थूलादिपदैर्हि स्थूलत्वादिविपरीताणुत्वाद्यभिधानं वा स्यात्, स्थूलत्वादिनिवृत्तिमात्रपर्यवसनं वा। आद्ये परस्परविरोधः। अस्थूलमित्यनेन ह्यणुपरिमाणं वक्तव्यम्। अनण्वित्यनेन च महत्त्वम्। नचोभयमेकत्र युज्यते। परस्परपरिहारेणैव वृत्तिदर्शनात्। एवमह्रस्वमदीर्घमित्यत्रापि विरोधो द्रष्टव्यः। नचैकपरिमाणोपेतमेवोत्कृष्टापेक्षयाऽणु महद् दीर्घं हस्वं चेत्युच्यत इत्याश्रयणेन विरोधपरिहारः। घटादितुल्यत्वेनावक्तव्यत्वात्। उत्कृष्टापकृष्टपरिमाणद्रव्यान्तराभावाच्च। द्वितीये तु निःस्वभावं ब्रह्मेत्यापन्नम्। तथाच “सर्वत्र प्रसिद्धोपदेशात्”, “अत्ता चराचरग्रहणात्”, “रूपोपन्यासाच्च” इत्युक्तविरोधः स्यादिति।
॥ परब्रह्मणि विरुद्धधर्मावस्थानमभ्युपगम्य प्रथमानुपपत्तिपरिहारः॥
तत्रतावत् प्रथमपक्षमभ्युपेत्य चशब्दसूचितं परिहारमाह अत इति।
अतो विरुद्धवद् भातमपि व्याख्याय तत्त्वतः।
योजनीयं हरौ वाक्यं विरुद्धैर्लक्षणैर्युतम्॥३॥
ब्रह्मैव……………………………..।
यतो ब्रह्म विरुद्धैर्लक्षणैर्युतमेव, अतो विरुद्धवत् उक्तोभयविधविरुद्धार्थप्रतिपादकमिव भातं प्रतीतमपि वाक्यं तत्त्वतो व्याख्याय हरौ योजनीयं योजयितुं शक्यमिति योजना। यतोऽम्बरान्तधृत्यादिनाऽक्षरस्य विष्णुत्वं निश्चितम्, अतो विरुद्धवद् भातमपि वाक्यं तत्त्वतो व्याख्याय हरौ योजयितव्यमिति वा। कथं तत्त्वतो व्याख्यानमित्यपेक्षायां विरुद्धैरिति सम्बद्ध्यते। अथवा अत इत्यस्य पूर्वत्र सम्बन्धः। यतः सुखाधिकोऽतो भूमा विष्णुरिति। विरुद्धवदिति प्रतिज्ञायां विरुद्धैरिति हेतुतया सम्बद्ध्यते।
एतदुक्तं भवति नाक्षरस्य ब्रह्मत्वे “अस्थूलम्” इत्यादिवाक्यस्यानवकाशः। अस्थूलादिपदैस्तद्विपरीताणुत्वाद्यभिधानमिति व्याख्यानस्याङ्गीकारात्। नचैवंसति परस्परविरोध इति वाच्यम्। विरुद्धधर्माणां ब्रह्मण्यवस्थानस्य श्रुत्यादिसिद्धत्वादिति।
॥ परब्रह्मणो विरुद्धधर्माश्रयत्वोपपादनम्॥
विरुद्धैर्लक्षणैर्युतं ब्रह्मेत्ययुक्तम्, “मे माता वन्ध्या’ इतिवद् व्याहतत्वात्। यदिहि महत्त्वाणुत्वादीनि विरुद्धानि, कथन्तर्हि तैर्युतमेकं स्यात्? विरोधस्य सहानवस्थानात्मकत्वात्। यदिचैकं तैर्युतं कथन्तर्हि तानि विरुद्धानि स्युः? सहावस्थानस्याविरोधरूपत्वादित्याशयोक्तं विवृणोति तानीति।
…….तानि लिङ्गानि तदन्यत्र त्वसन्त्यपि।
अविरोधेन गोविन्दे सन्त्यस्थूलादिकानि च॥४॥
विरुद्धैर्लक्षणैर्युक्तं ब्रह्मेत्यनेनैतदस्माभिरभिप्रेतम् तान्यस्थूलादिकानि अणुत्वमहत्त्वादिकानि लिङ्गानि तस्माद् ब्रह्मणोऽन्यत्र सहासन्त्यपि गोविन्देऽविरोधेनैव सहैवेति यावत्सन्तीति। न पुनः विरोधमभ्युपेत्यैकत्रावस्थानमुच्यते, येन व्याघातः स्यादित्यवधारणार्थस्य चशब्दस्यार्थः। गोविन्द इत्यनेन यशोदादिप्रत्यक्षमप्यत्रार्थे प्रमाणमिति सूचयति।
॥ विष्णोर्विरुद्धधर्माश्रयत्वे प्रमाणोपन्यासः॥
अयमभिसन्धिः अणुत्वमहत्त्वादिकं ब्रह्मणि किं प्रमाणाभावान्नाभ्युपेयम्, किंवा विरुद्धत्वात्? नाऽद्यः, “अणोरणीयान्” इत्याद्यागमस्य, उभयकार्यदर्शनानुमानस्य, उदाहृतप्रत्यक्षस्य च तत्र प्रमाणत्वात्।
॥ “ईश्वरो न परिमाणद्वयवान्, द्रव्यत्वात्’ इत्यत्र हेतोः कालात्ययापदिष्टता, अनैकान्तिकता च॥
द्वितीयेऽपि किं विरोधः प्रमाणेन, अथ परस्परम्? न प्रथमः, विपरीतप्रमाणादर्शनात्। द्रव्यत्वादेस्तूक्तप्रमाणविरुद्धत्वेन कालात्ययापदिष्टत्वात्। किञ्चाऽकाशस्य परमाणुसंयोगः किमाकाशैकदेशे वर्तते, उताऽकाश एव? आद्ये किमेकदेशो नामावयवः, प्रदेशभेदो वा? नाऽद्यः, अनभ्युपगमात्। द्वितीये किमसावाकाशस्वरूपमेव, अथार्थान्तरम्? आद्योऽन्त्येऽन्तर्भवति। द्वितीयोऽप्यभ्युपगमविरुद्धः। औपाधिकाङ्गीकारे त्वात्माश्रयादिकम्। न द्वितीयः, भेरीसंयोगस्यापि तथात्वापत्तेः। तथाच सर्वत्र शब्दोपलब्धिप्रसङ्गात्। अतः परमाणुसंयोगार्थमाकाशोऽणुरभ्युपगन्तव्य इति व्यभिचारश्च।
॥ विरुद्धधर्मयोः सहावस्थाने परस्परविरोधशङ्कापरिहारः॥
न द्वितीयः, परस्परविरोधासिद्धेः। स हि सर्वत्र सहानवस्थानदर्शनाद् वा कल्पनीयः, उत क्वचित्, किंवा विमतिपदादन्यत्र सर्वत्र? नाऽद्यः, ब्रह्मणि श्रुत्यादिना सहावस्थानस्य दर्शनात्। न द्वितीयः, आकाशमनसोः परस्परपरिहारेण वर्तमानयोरपि भूतत्वमूर्तत्वयोर्विरोधाभावात्। अन्यथा पृथिव्यादौ तदुभयं न स्यात्। न तृतीयः, नित्यत्वज्ञानत्वयोरशरीरत्वकर्तृत्वयोश्चान्यत्र सर्वत्र सहानवस्थितयोरीश्वरबुद्धावीश्वरे च समावेशाभावप्रसङ्गात्।
॥ नैयायिकैरपि संयोगतदत्यन्ताभावरूपविरुद्धधर्मयोः
सहावस्थानस्याङ्गीकृतत्वम्॥
किञ्च संयोगादीनां प्रदेशवृत्तित्वमङ्गीकुर्वता न तावत् प्रदेशवृत्तित्वमवयववृत्तित्वमङ्गीकर्तुमुचितम्। आकाशादीनां तदभावात्। अन्यधर्मस्यान्यवृत्तित्वाभ्युपगमेऽतिप्रसङ्गाच्च। किन्तु स्वात्यन्ताभावसमानाधिकरणत्वमेव वक्तव्यम्। तथाच भावाभावयोरन्यत्र सर्वत्र सहानवस्थितयोः कथं विरोधो न भवेत्? दर्शनादिति चेत् समं प्रकृतेऽपि। तस्मादन्यत्र सर्वत्र सहानवस्थितं कथं नाम सहावतिष्ठत इत्येवं प्रश्नमात्रमवशिष्यते। तत्र वस्तुस्वभाव एव तादृश इति परिहारः। नचैवमतिप्रसङ्गः। प्रमाणभावाभावाभ्यां तद्व्युदासात्। एवंसति वाक्यव्यवस्था न क्वाप्याश्रयणीयेति चेत्, न। प्रमाणस्वरूपावधारणे त्वेवमेतदित्यङ्गीकारात्। अत एव न मीमांसावैयर्थ्यमिति।
॥ “अस्थूलम्’ इत्यादिश्रुतेः प्राकृतस्थौल्यादिराहित्य
परत्वबोधकतया सूत्रस्य वर्णकान्तरम्॥
एवं तावदस्थूलादिपदानामणुत्वाद्यभिधायकत्वपक्षमुपादाय श्रुतेर्ब्रह्मविषयत्वमुपपादितम्। इदानीं स्थूलत्वादिनिवृत्तिपरत्वेऽपि न दोष इत्येवम्परतया सूत्रं व्याचष्टे अन्येति।
ॐ अन्यभावव्यावृत्तेश्च ॐ॥१२॥
अन्यवस्तुस्वभावानां स्थौल्यादीनामपाकृतिम्।
नारायणे श्रुतिर्वक्ति नतु तस्यास्वभावताम्॥५॥
ब्रह्मणोऽन्यानि वस्तूनि घटादीनि। तत्स्वभावभूतानि यानि स्थौल्यादीनि जडानि, परतन्त्राणि, कार्याणि, विनाशवन्ति, अणुत्वादिभिः सहानवस्थितानि च। तथाविधानां स्थौल्यादीनामभावं नारायणे “अस्थूलमनणु” इत्यादिश्रुतिर्वक्ति। नतु तस्य निःस्वभावत्वम्, येनोक्तविरोधः स्यादित्यर्थः।
॥ ब्रह्मणः सस्वभावत्वविरुद्धधर्माश्रयत्वादौ प्रमाणोपन्यासः॥
कुत एवं श्रुतेरर्थसङ्कोचः क्रियते? निःस्वभावत्वमेवार्थः किं न स्यादित्यत आह सर्वधर्मेति।
सर्वधर्मा सर्वनामा सर्वकर्मा गुणाः श्रुताः।
दोषाः श्रुताश्च नेत्याद्या प्रमाणं श्रुतिरत्र च॥६॥
अत्र परमेश्वरस्य सस्वभावत्वे। न केवलमत्र। किन्नाम। पूर्वोक्ताणुत्वमहत्त्वादौ चेत्यर्थः। इह “अच्छायमतमः” इत्यादेरसङ्कुचितवृत्तित्वमेव ज्ञेयम्। बहुपदविषयत्वादिदं व्याख्यानं स्वशब्देन विधाय सूत्रकारः, कतिपयपदविषयं पूर्वव्याख्यानं चशब्देन समुच्चितवानिति॥*॥ इत्यक्षराधिकरणम्॥३॥
॥ प्रथमाध्यायतृतीयपादाधिकरणानां विषयाः पूर्वपक्षयुक्तयश्च॥
अतःपराणि सूत्राणि भाष्य एव स्पष्टार्थानीति न तत्र वक्तव्यमस्ति। परमाख्यविद्याव्याख्यां करोमीति च प्रतिज्ञातम्। तदुभयसिद्ध्यर्थमेतत्पादाधिकरणविषयपूर्वपक्षसिद्धान्तन्यायान् सङ्ग्रहेण दर्शयति लिङ्गमिति।
लिङ्गं साधारणं शब्दौ स्थानं लिङ्गमनुग्रहः।
पुनः शब्दा लिङ्गशब्दौ विचार्या द्विस्थिता इह॥७॥
बाहुल्यं लिङ्गशब्दानामनुक्तिश्च विरुद्धता।
अदृष्टिरन्वयाभावो विपरीतश्रुतिभ्रमः॥८॥
लिङ्गावकाशराहित्यभ्रमस्तादृग्द्वयं तथा।
बहुतादृक्त्वमुक्तस्य विरोधोऽर्थात् तथा गतिः।
समस्तमेतदित्यत्र पूर्वपक्षेषु युक्तयः॥९॥
एतच्च न्यायविवरणे स्वयमेवाऽचार्येण व्याख्यातमिति तत्रैवावगन्तव्यम्।
॥ प्रथमाध्यायतृतीयपादाधिकरणानां सिद्धान्तयुक्तयः॥
ता एव बलवत्यस्तु गत्यन्तरविवर्जिताः।
सिद्धान्तयुक्तयो ज्ञेया दृश्यन्ते ताश्च सर्वशः॥१०॥
मुक्तोपसृप्यता प्राणादाधिक्यं सर्वतस्तथा।
वैलक्षण्यं स्वभावस्य प्रेक्षापूर्वक्रिया तथा॥११॥
अरस्य ण्यस्य चेशत्वं सूर्याद्यनुकृतिस्तथा।
वामनाख्या सर्वकम्पस्तच्छब्दानन्यसिद्धता॥१२॥
अनामरूपता भेदस्योपजीव्यप्रमाणता।
सर्वैश्वर्यादिकाद्यास्ता वेदेशेन प्रदर्शिताः।
सूत्रसूचितान् सिद्धान्तन्यायानभिधाय साक्षादुक्तानप्याह मुक्तेति। अत एव पूर्वं दृश्यन्त इत्युक्त्वाऽत्र प्रदर्शिता इत्युक्तम्। सर्वतस्तथा इत्येतत् पूर्वेणोत्तरेण च सम्बद्ध्यते। प्राणादाधिक्यं तथा सर्वत आधिक्यमिति। स्वभावस्य सर्वतो वैलक्षण्यं तथाऽम्बरान्तधृत्यादीति। प्रेक्षापूर्वक्रिया तथेति तथाशब्द उत्तरत्र सम्बद्ध्यते। तेनापहतपाप्मत्वादीनां ग्रहणम्। सूर्याद्यनुकृतिस्तथा सर्वप्रकाशकत्वम्। तच्छब्दानन्यसिद्धतेति ज्योतिःशब्दस्यान्यत्रासम्भव इत्यर्थः। उपजीव्यं प्रमाणं यस्यासौ तथोक्तः, तस्य भाव उपजीव्यप्रमाणता। ता इति सिद्धान्तयुक्तयः।
॥ देवताधिकरणस्य, अपशूद्राधिकरणस्य च विषयाद्यनुक्तौ निमित्तम्॥
नन्वत्र पादे चतुर्दशाधिकरणानि भाष्यादवगम्यन्ते। विषयाः पूर्वपक्षन्यायाः सिद्धान्तन्यायाश्चात्र द्वादशैवोक्ताः। नच विषयादिना विनाऽधिकरणं सम्भवति। तत् कथमेतदिति चेत्। इत्थम् “तदुपर्यपि बादरायणः सम्भवात्”, “शुगस्य तदनादरश्रवणात् तदाद्रवणात् सूच्यते हि” इत्येतदधिकरणद्वयं न समन्वयसमर्थनार्थम्। किन्नाम। देवादीनां वेदविद्याधिकारसमर्थनार्थमाद्यम्, द्वितीयं तु त्रैवर्णिकव्यतिरिक्तानां तदभावसमर्थनार्थमित्येतज्ज्ञापयितुमेतदधिकरणद्वयविषयाद्यनुक्तिः। अन्यथा तत्रापि समन्वयसम्बन्धान्वेषणेन शिष्याणां वृथा प्रयासः प्रसज्येत।
॥ देवतापशूद्राधिकरणयोः सङ्गतिविचारः॥
नन्वेतद्द्व्यमत्र न विचारणीयम्, असङ्गतत्वात्। तथाहि सङ्गतिस्तावद् द्विविधा भवति अन्तर्भावलक्षणा, आनन्तर्यलक्षणा च। तत्राऽद्या तावदनयोरधिकरणयोर्न सम्भवति। समन्वयलक्षणे प्रथमाध्यायेऽनन्तर्भावस्य भवद्भिरेवोक्तत्वात्। अध्यायानन्तर्भूतयोश्च पादान्तर्भावासम्भवात्।
उत्तराऽपि षोढा भवति। प्रसङ्गोपोद्धातावसरप्राप्तिकारणकार्यत्वैककार्यत्वभेदात्। तत्र न तावत् प्रथमाऽत्रास्ति, स्मारकाभावात्। न द्वितीया, विनैवेतेन प्रकृतसिद्धेः। न तृतीया, समन्वयशेषेणावरुद्धत्वात्। न चतुर्थी, उत्तरं प्रबन्धं प्रति कारणत्वानुपलम्भात्। न पञ्चमी, पूर्वप्रबन्धकार्यत्वादर्शनात्। नापि षष्ठी, पूर्वेणानेनोत्तरेण चैकस्याजननात्। तस्मादिदं नेहावकाशमर्हतीत्यत आह अधिकारश्चेति।
अधिकारश्च तद्धानिः प्रसङ्गादेव चिन्तितौ॥१३॥
अन्तर्भावलक्षणसङ्गत्यभावेऽपि देवानां वेदविद्याधिकारः, तदभावः शूद्रादीनामत्र प्रसङ्गादेव चिन्तितौ। प्रसङ्गश्च मनुष्याधिकारत्वादिति पूर्वसूत्रोक्त्योपोद्बिलत इति भावः। नच प्रसक्तानुप्रसक्तचिन्तनेऽतिप्रसङ्गः। प्रयोजनभावभावाभ्यां व्यवस्थानात्। प्रकृते च “विश्वे देवा उपासते” इत्युक्तोपपन्नत्वादिकं प्रयोजनमस्ति।
ननु चिन्तिताविति कथम्? “विप्रतिषेधे परं कार्यम्” इति स्त्रीलिङ्गेन भाव्यम्। मैवम्। इतीमौ विषयावित्यध्याहारात्।
अथ देवताधिकरणम्॥८॥
॥ वैदिकोपासनादौ देवानामनधिकारः जैमिन्युक्तः,
भगवता त्वधिकार इति तन्मतयोर्विरुद्धत्वशङ्का॥
भावं तु बादरायणोऽस्ति हि। अत्र देवानां वेदविद्याधिकाराक्षेपार्थं सूत्रद्वयम् “मध्वादिष्वसम्भवादनधिकारं जैमिनिः” “ज्योतिषि भावाच्च” इति। तस्यार्थः न देवा वैदिकोपासनादावधिक्रियन्ते। तान् प्रति वैदिकविधेरभावात्। “आत्मानमुपासित” इत्यादिविधिरेव तान् विषयीकरोतीति चेत्, न। विकल्पानुपपत्तेः।
तथाहि किं तेषां सर्ववेदोक्तोपासनादावधिकारः, किंवा क्वचित्? नाऽद्यः, सर्वत्र तेषां नियोज्यत्वाभावात्। तत्साध्यफलकामो हि तत्र नियुज्यते। फलं च तदुच्यते यदप्राप्तम्, अननुष्ठितसाधनं च। नच सर्वोपासनादिफले देवानां कामः सम्भवति। मध्वाद्युपासनानां देवतापदप्राप्तिफलत्वात्। तस्य च तैः प्राप्तत्वात्। सर्वज्ञत्वेनोपसनासाध्यज्ञानस्यापि नित्यसिद्धत्वात्। अत एव न द्वितीयः, किञ्च जैमिनिरप्येवं मन्यत इति।
एवमवान्तरफलस्य परमप्रयोजनस्य च पदादेः प्राप्तत्वेन विधेरसम्भवाज्जैमिनिवचनाच्च देवानामनधिकार इति प्राप्ते तत्प्रतिविधानार्थं सूत्रम् “भावं तु बादरायणोऽस्ति हि” ति। तत्र यत् पूर्वपक्षिणोदाहृतं जैमिनिवचनं तस्य परिहारो नास्ति। तत् किंभगवन्मतविरुद्धत्वेनाप्रमाणमेव प्रतिपत्तव्यमिति।
॥ प्राप्तफलकोपासानानधिकारः ज्यैमिन्यभिमतः, प्राप्तव्यफलकोपासायामधिकारो भगवदभिमतः
इत्यनयोभिन्नविषयत्वादविरुद्धत्वम्॥
मैवम्। भिन्नविषयत्वेन विरोधाभावादित्याह तत्फलायेति।
तत्फलाय विधिः सिद्धे चोपासाया निराकृतः।
यतो जैमिनिनाऽन्यार्थमसिद्धेऽर्थे विधिस्तथा।
विद्याधिराजस्य मतमविरोधस्तयोस्ततः॥१४॥
तदिति “वसूनामेवैको भूत्वा” इत्यादिश्रुतिप्रसिद्धं परामृशति। सिद्धे ज्ञाते ब्रह्मस्वरूपे। विषयसप्तमीयम्। उपासाया विधिरिति सम्बन्धः। अन्यार्थं फलान्तरार्थम्। तथाऽसिद्धेऽर्थे विधिरुपासाया इत्यत्राप्यनुवर्तते। अत्रेतिशब्दाध्याहारेण मतमिति योज्यम्। तयोर्मतयोः।
॥ मोक्षगतफलविशेषस्य, असिद्धार्थप्रकाशस्य च प्राप्तव्यफलत्वम्॥
ननु किं तदन्यत् फलम्, कथञ्च सर्वज्ञानामसिद्धोऽर्थः। येन देवानामप्युपासनाविधानोपपत्तिरित्यत आह मोक्ष इति।
मोक्षे फलविशेषोऽस्ति नच सर्वं प्रकाशते।
सर्वदा तेन देवानामपि युक्ता ह्युपासना॥१५॥
यच्च प्रकाशते, न तत् सर्वदा। तेन तदुभयार्थम्। हिशब्दो यस्मादित्यर्थे।
॥ सर्वज्ञत्वस्य तारतम्येन स्थितत्वम्॥
ननु सर्वज्ञानां सर्वं न प्रकाशत इति विप्रतिषिद्धम्। मैवम्। परमेश्वरव्यतिरिक्तानां सर्वज्ञत्वासिद्धेरित्याह नित्यमिति।
नित्यं वृद्धिक्षयापेतं विष्णोः पूर्णं तु वेदनम्।
स्पष्टातिस्पष्टविशदं ब्रह्मणोऽशेषवस्तुगम्।
अन्येषां क्रमशो ज्ञानं मितवस्तुगतं सदा॥१६॥
पूर्णं अशेषार्थविषयम्। तुशब्दोऽवधारणे, विष्णोरेवेति सम्बद्ध्यते। स्पष्टातिस्पष्टविशदमिति। निरतिशयस्पष्टमित्यर्थः। ननु स्पष्टता नाम ज्ञानस्य विशेषविषयता। सा च पूर्णमित्यनेनैव गता। मैवम्। अपरोक्षत्वादिवत् स्पष्टताया विषयानपेक्षज्ञानधर्मत्वाङ्गीकारात्। तस्य चानुभवसिद्धत्वात्। ब्रह्मणो हिरण्यगर्भस्य। अशेषवस्तुगं परब्रह्मातिरिक्ताशेषवस्तुविषयम्। अत्राप्येवेति सम्बद्ध्यते। नतु सर्वार्थविषयत्वाद्युक्तविशेषणोपेतमित्यर्थः। अत्र ब्रह्मसंवेदनस्य पृथगुक्तिः कैमुत्यार्थम्। विष्णुसंवेदनोक्तिस्तु सर्वविषयत्वस्य विष्णुज्ञानलक्षणत्वेनेतरेषां तदसम्भावितमिति सूचयितुम्। मितवस्तुगतं परमेश्वरातिरिक्तकतिपयार्थविषयम्। एतेन भावमिति सूत्रं व्याख्यातं भवति। अत्रच “यावत्सेवा” इत्यादिभाष्योदाहृतं वचनं प्रमाणमिति।
॥ उक्तविरोधपरिहारोऽनुपपत्तिमाशय तत्समाधनकथनम्॥
ननु जैमिनिभगवन्मतयोरविरोध इति न युक्तम्। जैमिनिर्हि श्रुतफलाद्यतिरिक्तं फलादिकं विद्यानां अस्तीति वा मन्यते, नास्तीति वा? आद्ये कथमनधिकारं ब्रूयात्, द्वितीये तु कथं न विरोध इति चेत्, न। भगवतः सूत्रकारस्याशेषविशेषज्ञत्वेन विशदं वचनम्। जैमिनिस्तु सामान्यवेदी फलान्तरादिकमजानन्न निराकुर्वन् यथाश्रुतमङ्गीकृत्यानधिकारमुक्तवानित्यविरोधोपपत्तेरित्याह इत्यादय इति।
इत्यादयो विशेषास्तु सदा विद्यापतेर्हृदि।
जैमिन्याद्यास्तु सामान्यवेत्तृत्वात् तत् तथाऽवदन्।
विद्येशमतमेतस्मान्नैव सद्भिर्विरुद्ध्यते॥।१७॥
इति श्रीमदानन्दतीर्थभगवत्पादाचार्यविरचिते
श्रीमद्ब्रह्मसूत्रानुव्याख्याने प्रथमाध्यायस्य तृतीयः पादः।
मोक्ष इत्युक्तपरामर्शार्थ इतिशब्दः। तुशब्दो विद्यापतेस्तु इति योज्यः। हृदि वर्तन्ते। तस्मादसौ विशदमवादीदिति शेषः। तद् देवतानधिकारादिकम्। तथेति। सम्मुग्धमित्यर्थः। अस्याप्युपपादनाय नित्यमित्यादिपूर्ववाक्यमनुसन्धेयम्। विद्येशेत्युपसंहारः। अयं न्यायोऽन्यत्राप्यनुसन्धेय इति ज्ञापयितुमित्यादय इति जैमिन्याद्या इति सद्भिरिति चोक्तमिति॥*॥ इति देवताधिकरणम्॥८॥
इति श्रीमत्पूर्णप्रमतिभगवत्पादसुकृते
रनुव्याख्यानस्य प्रगुणजयतीर्थाख्ययतिना।
कृतायां टीकायां विषमपदवाक्यार्थविवृतौ
तृतीयः पादोऽयं प्रथमविषये पर्यवसितः॥*॥
इति श्रीमद्ब्रह्मसूत्रानुव्याख्यानटीकायां
श्रीजयतीर्थमुनिविरचितायां श्रीमन्न्यायसुधायां
प्रथमाध्यायस्य तृतीयः पादः।
ॐ तत् सत्
न्यायसुधा
॥ पादप्रतिपाद्यार्थप्रदर्शनम्॥
भिन्नवाक्यत्वादिसिद्धये तृतीयपादप्रतिपाद्यमर्थं दर्शयति तत्रेति।
अनुव्याख्यानम्
तत्रान्यत्र प्रसिद्धानां लिङ्गनाम्नां पुनर्हरिः।
विशेषान्मुख्यतो वृत्तिं स्वस्मिन्नेवात्र वक्त्यजः॥१॥
हरिः सूत्रकारः अत्र पादे लिङ्गानां नाम्नां च स्वस्मिन् वृत्तिं वक्ति। ननु पूर्वेण पादद्वयेनोक्ता सेत्यत उक्तम् पुनरिति। ननुतर्हि वैयर्थ्यमित्यत उक्तम् तत्र हरौ, अन्यत्र च तस्मात्, प्रसिद्धनामिति। पूर्वत्र त्वन्यत्र प्रसिद्धानामित्युक्तमेव। (२३३, २९९) परमेश्वरे प्रसिद्धानि चेल्लिङ्गनामानि किं समन्वयप्रतिपादनेन? सिद्धत्वादित्यत उक्तम् स्वस्मिन्नेवेति। अन्ययोगव्यवच्छेदः प्रयोजनमिति भावः। तत् किमन्यत्र शब्दवृत्तिरेव नास्ति, न नास्ति। किन्तु मुख्यतः परमेश्वरेऽन्यत्र त्वमुख्येत्युक्तम् मुख्यत इति। एवंसत्यन्यत्र लक्षणादिकमेव प्राप्तमित्यत उक्तम् विशेषादिति। परममुख्या वृत्तिरीश्वरे अन्यत्र मुख्यादीति।
एतदुक्तं भवति ये शब्दा लोकदृष्ट्याऽन्यत्र शक्तिमन्तः, तेषां वेदवाक्येष्वन्यपरत्वे प्राप्ते शक्तितात्पर्याभ्यां भगवदेकनिष्ठत्वं पादद्वयेन प्रतिपादितम्। अत्रतूभयत्र शक्तिमत्तया लोकप्रसिद्धानामन्यत्र तात्पर्ये प्राप्ते, भगवत्येव शक्तितात्पर्ये प्रतिपाद्येते इति।
यद्यपि प्राधान्यक्रमानुरोधेन नामलिङ्गानामिति वक्तव्यम्। तथाऽप्युत्तरप्रतिपादनानुसारेण लिङ्गनाम्नामित्यभिहितम्।
अथ द्युभ्वाधिकरणम्॥१॥
॥ भाष्योक्तेरयुक्ततापरिहारपूर्वकं “अतच्छब्दात्’ इत्यस्य वर्णकान्तरम्॥
द्युभ्वाद्यायतनं स्वशब्दात्। अत्र “यस्मिन् द्यौः” इत्यादिवाक्यप्रतिपाद्यं द्युभ्वाद्यायतनं विष्णुरेवेति प्रतिपाद्य, पूर्वपक्षिणा शङ्कितानां रुद्रादीनां निराकरणार्थं सूत्रितम् “नानुमानमतच्छब्दात्”, “प्राणभृच्च” इति।
ॐ नानुमानमतच्छब्दात् ॐ॥३॥
तत्रातच्छब्दादिति तच्छब्दाभावादिति व्याख्यातं भाष्ये। तदयुक्तमिवाऽभाति। असामर्थ्येन समासानुपपत्तेः। तत्र “छन्दोवत् सूत्राणि भवन्ति” इति वा, “अकर्तरि च कारके” इति ज्ञापकादसामर्थ्येऽपि क्वचित् समासो भवतीति वा, “अर्थाभावे यदव्ययम्” इत्यव्ययीभावो वेति समाधानमवधातव्यम्।
अथवा तेभ्यः शिवादिभ्योऽन्यत् अतद् ब्रह्म तस्य शब्दोऽतच्छब्दः, तस्मादिति व्याख्यानमित्याशयवानाह विष्णावेवेति।
विष्णावेवाऽत्मशब्दस्य रूढत्वान्न शिवादिकान्।
श्रुतिर्वक्ति…………………………….॥२॥
रूढत्वात् प्रसिद्धत्वादित्यर्थः। नतु रूढिवृत्त्योपेतत्वादिति। महारूढियोगाभ्यां तस्य तत्र प्रवृत्तेः। तस्य चात्र श्रवणादिति शेषः। श्रुतिः “यस्मिन् द्यौः” इत्यादिका। अथवा अन्यत्रापि सिद्धान्तसाधकस्यैव पूर्वपक्षनिरासेऽपि हेतुत्वं द्रष्टव्यम्। तेन न न्यूनतादोष इत्येतत् प्रदर्शयितुं सिद्धान्तसाधकस्यैव पूर्वपक्षनिरासेऽपि व्यापारं दर्शयितुमिदं सूत्रद्वयमित्यनेनोच्यते।
ननुतर्हि तच्छब्दादित्येवास्तु। तदिति च ब्रह्मपरामर्शो व्याख्यास्यते। मैवम्। अनेकार्थत्वे तच्छब्दोऽन्यार्थोऽपि सम्भवति। अतस्तस्यैव शब्दादिति वक्तव्यम्। तदर्थमतच्छब्दादिति प्रयुक्तम्। अत एवाऽह विष्णावेवेति॥*॥ इति द्युभ्वाधिकरणम्॥१॥
अथ भूमाधिकरणम्॥२॥
॥ मायावादिरामानुजीयव्याख्यानयोः निरासपूर्वं सूत्रव्याख्यानम्॥
भूमा सम्प्रसादादध्युपदेशात्। इदं कश्चिद् व्याख्याति भूमा परमात्मा। कुतः? सम्प्रसीदत्यत्रेति सम्प्रसादः सुप्तिः। तत्र जाग्रत्प्राणः सम्प्रसादशब्देन लक्ष्यते। तस्मादूर्ध्वमुपदेशादिति। अपर आह सम्प्रसादो जीवात्मा। तस्मादूर्ध्वमुपदेशादिति।
तदुभयमप्यसत्। प्रसिद्धप्राणादिपदपरित्यागेनाप्रसिद्धसम्प्रसादपदोपादाने कारणाभावात्। अतोऽध्युपदेशादित्येव हेतुः। ननु कथं तस्य परमात्मत्वसाधकता? अन्यत्रापि सम्भवादित्यतो व्याख्याति अखिलेशत्वादिति।
ॐ भूमा सम्प्रसादादध्युपदेशात्ॐ ॥८॥
……अखिलेशत्वाद् भूमा विष्णुः सुखाधिकः॥२॥
अधिशब्दो हीश्वरवाची। तथाच विशेषानुक्तेरखिलेशत्वमेवोक्तं भवति। नचैतदसिद्धम्। नामवागादीनां पूर्वपूर्वाधिपत्यस्योक्तत्वादिति।
ननु तर्हि सम्प्रसादादित्येतदनाकाङ्क्षितत्वाद् व्यर्थमापन्नमिति चेत्, न। हेत्वन्तराभिधायकत्वादित्याशयेन व्याचष्टे सुखाधिक इति। प्रसीदत्यनेनेति प्रसादः सुखम्। सम्यक् प्रसादः सम्प्रसादः। गुणगुणिभावाभ्युपगमेन सुखाधिक इति तात्पर्यार्थोऽभिहितः। यस्मात् तस्मादिति शेषः॥*॥ इति भूमाधिकरणम्॥२॥
अथ अक्षराधिकरणम्॥३॥
॥ पूर्वपक्षिणा “अस्थूलम्” इत्यादिवाक्यस्य परब्रह्मपरत्वे
परस्परविरोधनिःस्वभावत्वरूपानुपपत्तिद्वयकथनम्॥
अक्षरमम्बरान्तधृतेः। “एतद् वै तदक्षरं गार्गि” इत्यत्रोक्तमक्षरं ब्रह्मैवेत्युक्तम्। अत्र सूत्रम् “अन्यभावव्यावृत्तेश्च” इति। तदिदमक्षरस्य ब्रह्मत्वोपपादनाय हेत्वन्तराभिधायकतया व्याख्यातं भाष्ये। आक्षेपनिवर्तकतयाऽपि “अतो विरुद्धवत्” इत्यादिना व्याख्यायते।
तथाहि नेदमक्षरं ब्रह्म। “अस्थूलमनण्वह्रस्वमदीर्घमलोहितमस्नेहमच्छायमतमोऽवाय्वनाकाशमसङ्गमरसमगन्धमचक्षुष्कमश्रोत्रमवागमनोऽतेजस्कमप्राणममुखममात्रमनन्तरमबाह्यं न तदश्र्नाति किञ्चन” इत्यक्षरस्य अस्थूलत्वादिश्रवणात्। नचैतद् ब्रह्मणः सम्भवति। अस्थूलादिपदैर्हि स्थूलत्वादिविपरीताणुत्वाद्यभिधानं वा स्यात्, स्थूलत्वादिनिवृत्तिमात्रपर्यवसनं वा। आद्ये परस्परविरोधः। अस्थूलमित्यनेन ह्यणुपरिमाणं वक्तव्यम्। अनण्वित्यनेन च महत्त्वम्। नचोभयमेकत्र युज्यते। परस्परपरिहारेणैव वृत्तिदर्शनात्। एवमह्रस्वमदीर्घमित्यत्रापि विरोधो द्रष्टव्यः। नचैकपरिमाणोपेतमेवोत्कृष्टापेक्षयाऽणु महद् दीर्घं हस्वं चेत्युच्यत इत्याश्रयणेन विरोधपरिहारः। घटादितुल्यत्वेनावक्तव्यत्वात्। उत्कृष्टापकृष्टपरिमाणद्रव्यान्तराभावाच्च। द्वितीये तु निःस्वभावं ब्रह्मेत्यापन्नम्। तथाच “सर्वत्र प्रसिद्धोपदेशात्”, “अत्ता चराचरग्रहणात्”, “रूपोपन्यासाच्च” इत्युक्तविरोधः स्यादिति।
॥ परब्रह्मणि विरुद्धधर्मावस्थानमभ्युपगम्य प्रथमानुपपत्तिपरिहारः॥
तत्रतावत् प्रथमपक्षमभ्युपेत्य चशब्दसूचितं परिहारमाह अत इति।
अतो विरुद्धवद् भातमपि व्याख्याय तत्त्वतः।
योजनीयं हरौ वाक्यं विरुद्धैर्लक्षणैर्युतम्॥३॥
ब्रह्मैव……………………………..।
यतो ब्रह्म विरुद्धैर्लक्षणैर्युतमेव, अतो विरुद्धवत् उक्तोभयविधविरुद्धार्थप्रतिपादकमिव भातं प्रतीतमपि वाक्यं तत्त्वतो व्याख्याय हरौ योजनीयं योजयितुं शक्यमिति योजना। यतोऽम्बरान्तधृत्यादिनाऽक्षरस्य विष्णुत्वं निश्चितम्, अतो विरुद्धवद् भातमपि वाक्यं तत्त्वतो व्याख्याय हरौ योजयितव्यमिति वा। कथं तत्त्वतो व्याख्यानमित्यपेक्षायां विरुद्धैरिति सम्बद्ध्यते। अथवा अत इत्यस्य पूर्वत्र सम्बन्धः। यतः सुखाधिकोऽतो भूमा विष्णुरिति। विरुद्धवदिति प्रतिज्ञायां विरुद्धैरिति हेतुतया सम्बद्ध्यते।
एतदुक्तं भवति नाक्षरस्य ब्रह्मत्वे “अस्थूलम्” इत्यादिवाक्यस्यानवकाशः। अस्थूलादिपदैस्तद्विपरीताणुत्वाद्यभिधानमिति व्याख्यानस्याङ्गीकारात्। नचैवंसति परस्परविरोध इति वाच्यम्। विरुद्धधर्माणां ब्रह्मण्यवस्थानस्य श्रुत्यादिसिद्धत्वादिति।
॥ परब्रह्मणो विरुद्धधर्माश्रयत्वोपपादनम्॥
विरुद्धैर्लक्षणैर्युतं ब्रह्मेत्ययुक्तम्, “मे माता वन्ध्या’ इतिवद् व्याहतत्वात्। यदिहि महत्त्वाणुत्वादीनि विरुद्धानि, कथन्तर्हि तैर्युतमेकं स्यात्? विरोधस्य सहानवस्थानात्मकत्वात्। यदिचैकं तैर्युतं कथन्तर्हि तानि विरुद्धानि स्युः? सहावस्थानस्याविरोधरूपत्वादित्याशयोक्तं विवृणोति तानीति।
…….तानि लिङ्गानि तदन्यत्र त्वसन्त्यपि।
अविरोधेन गोविन्दे सन्त्यस्थूलादिकानि च॥४॥
विरुद्धैर्लक्षणैर्युक्तं ब्रह्मेत्यनेनैतदस्माभिरभिप्रेतम् तान्यस्थूलादिकानि अणुत्वमहत्त्वादिकानि लिङ्गानि तस्माद् ब्रह्मणोऽन्यत्र सहासन्त्यपि गोविन्देऽविरोधेनैव सहैवेति यावत्सन्तीति। न पुनः विरोधमभ्युपेत्यैकत्रावस्थानमुच्यते, येन व्याघातः स्यादित्यवधारणार्थस्य चशब्दस्यार्थः। गोविन्द इत्यनेन यशोदादिप्रत्यक्षमप्यत्रार्थे प्रमाणमिति सूचयति।
॥ विष्णोर्विरुद्धधर्माश्रयत्वे प्रमाणोपन्यासः॥
अयमभिसन्धिः अणुत्वमहत्त्वादिकं ब्रह्मणि किं प्रमाणाभावान्नाभ्युपेयम्, किंवा विरुद्धत्वात्? नाऽद्यः, “अणोरणीयान्” इत्याद्यागमस्य, उभयकार्यदर्शनानुमानस्य, उदाहृतप्रत्यक्षस्य च तत्र प्रमाणत्वात्।
॥ “ईश्वरो न परिमाणद्वयवान्, द्रव्यत्वात्’ इत्यत्र हेतोः कालात्ययापदिष्टता, अनैकान्तिकता च॥
द्वितीयेऽपि किं विरोधः प्रमाणेन, अथ परस्परम्? न प्रथमः, विपरीतप्रमाणादर्शनात्। द्रव्यत्वादेस्तूक्तप्रमाणविरुद्धत्वेन कालात्ययापदिष्टत्वात्। किञ्चाऽकाशस्य परमाणुसंयोगः किमाकाशैकदेशे वर्तते, उताऽकाश एव? आद्ये किमेकदेशो नामावयवः, प्रदेशभेदो वा? नाऽद्यः, अनभ्युपगमात्। द्वितीये किमसावाकाशस्वरूपमेव, अथार्थान्तरम्? आद्योऽन्त्येऽन्तर्भवति। द्वितीयोऽप्यभ्युपगमविरुद्धः। औपाधिकाङ्गीकारे त्वात्माश्रयादिकम्। न द्वितीयः, भेरीसंयोगस्यापि तथात्वापत्तेः। तथाच सर्वत्र शब्दोपलब्धिप्रसङ्गात्। अतः परमाणुसंयोगार्थमाकाशोऽणुरभ्युपगन्तव्य इति व्यभिचारश्च।
॥ विरुद्धधर्मयोः सहावस्थाने परस्परविरोधशङ्कापरिहारः॥
न द्वितीयः, परस्परविरोधासिद्धेः। स हि सर्वत्र सहानवस्थानदर्शनाद् वा कल्पनीयः, उत क्वचित्, किंवा विमतिपदादन्यत्र सर्वत्र? नाऽद्यः, ब्रह्मणि श्रुत्यादिना सहावस्थानस्य दर्शनात्। न द्वितीयः, आकाशमनसोः परस्परपरिहारेण वर्तमानयोरपि भूतत्वमूर्तत्वयोर्विरोधाभावात्। अन्यथा पृथिव्यादौ तदुभयं न स्यात्। न तृतीयः, नित्यत्वज्ञानत्वयोरशरीरत्वकर्तृत्वयोश्चान्यत्र सर्वत्र सहानवस्थितयोरीश्वरबुद्धावीश्वरे च समावेशाभावप्रसङ्गात्।
॥ नैयायिकैरपि संयोगतदत्यन्ताभावरूपविरुद्धधर्मयोः
सहावस्थानस्याङ्गीकृतत्वम्॥
किञ्च संयोगादीनां प्रदेशवृत्तित्वमङ्गीकुर्वता न तावत् प्रदेशवृत्तित्वमवयववृत्तित्वमङ्गीकर्तुमुचितम्। आकाशादीनां तदभावात्। अन्यधर्मस्यान्यवृत्तित्वाभ्युपगमेऽतिप्रसङ्गाच्च। किन्तु स्वात्यन्ताभावसमानाधिकरणत्वमेव वक्तव्यम्। तथाच भावाभावयोरन्यत्र सर्वत्र सहानवस्थितयोः कथं विरोधो न भवेत्? दर्शनादिति चेत् समं प्रकृतेऽपि। तस्मादन्यत्र सर्वत्र सहानवस्थितं कथं नाम सहावतिष्ठत इत्येवं प्रश्नमात्रमवशिष्यते। तत्र वस्तुस्वभाव एव तादृश इति परिहारः। नचैवमतिप्रसङ्गः। प्रमाणभावाभावाभ्यां तद्व्युदासात्। एवंसति वाक्यव्यवस्था न क्वाप्याश्रयणीयेति चेत्, न। प्रमाणस्वरूपावधारणे त्वेवमेतदित्यङ्गीकारात्। अत एव न मीमांसावैयर्थ्यमिति।
॥ “अस्थूलम्’ इत्यादिश्रुतेः प्राकृतस्थौल्यादिराहित्य
परत्वबोधकतया सूत्रस्य वर्णकान्तरम्॥
एवं तावदस्थूलादिपदानामणुत्वाद्यभिधायकत्वपक्षमुपादाय श्रुतेर्ब्रह्मविषयत्वमुपपादितम्। इदानीं स्थूलत्वादिनिवृत्तिपरत्वेऽपि न दोष इत्येवम्परतया सूत्रं व्याचष्टे अन्येति।
ॐ अन्यभावव्यावृत्तेश्च ॐ॥१२॥
अन्यवस्तुस्वभावानां स्थौल्यादीनामपाकृतिम्।
नारायणे श्रुतिर्वक्ति नतु तस्यास्वभावताम्॥५॥
ब्रह्मणोऽन्यानि वस्तूनि घटादीनि। तत्स्वभावभूतानि यानि स्थौल्यादीनि जडानि, परतन्त्राणि, कार्याणि, विनाशवन्ति, अणुत्वादिभिः सहानवस्थितानि च। तथाविधानां स्थौल्यादीनामभावं नारायणे “अस्थूलमनणु” इत्यादिश्रुतिर्वक्ति। नतु तस्य निःस्वभावत्वम्, येनोक्तविरोधः स्यादित्यर्थः।
॥ ब्रह्मणः सस्वभावत्वविरुद्धधर्माश्रयत्वादौ प्रमाणोपन्यासः॥
कुत एवं श्रुतेरर्थसङ्कोचः क्रियते? निःस्वभावत्वमेवार्थः किं न स्यादित्यत आह सर्वधर्मेति।
सर्वधर्मा सर्वनामा सर्वकर्मा गुणाः श्रुताः।
दोषाः श्रुताश्च नेत्याद्या प्रमाणं श्रुतिरत्र च॥६॥
अत्र परमेश्वरस्य सस्वभावत्वे। न केवलमत्र। किन्नाम। पूर्वोक्ताणुत्वमहत्त्वादौ चेत्यर्थः। इह “अच्छायमतमः” इत्यादेरसङ्कुचितवृत्तित्वमेव ज्ञेयम्। बहुपदविषयत्वादिदं व्याख्यानं स्वशब्देन विधाय सूत्रकारः, कतिपयपदविषयं पूर्वव्याख्यानं चशब्देन समुच्चितवानिति॥*॥ इत्यक्षराधिकरणम्॥३॥
॥ प्रथमाध्यायतृतीयपादाधिकरणानां विषयाः पूर्वपक्षयुक्तयश्च॥
अतःपराणि सूत्राणि भाष्य एव स्पष्टार्थानीति न तत्र वक्तव्यमस्ति। परमाख्यविद्याव्याख्यां करोमीति च प्रतिज्ञातम्। तदुभयसिद्ध्यर्थमेतत्पादाधिकरणविषयपूर्वपक्षसिद्धान्तन्यायान् सङ्ग्रहेण दर्शयति लिङ्गमिति।
लिङ्गं साधारणं शब्दौ स्थानं लिङ्गमनुग्रहः।
पुनः शब्दा लिङ्गशब्दौ विचार्या द्विस्थिता इह॥७॥
बाहुल्यं लिङ्गशब्दानामनुक्तिश्च विरुद्धता।
अदृष्टिरन्वयाभावो विपरीतश्रुतिभ्रमः॥८॥
लिङ्गावकाशराहित्यभ्रमस्तादृग्द्वयं तथा।
बहुतादृक्त्वमुक्तस्य विरोधोऽर्थात् तथा गतिः।
समस्तमेतदित्यत्र पूर्वपक्षेषु युक्तयः॥९॥
एतच्च न्यायविवरणे स्वयमेवाऽचार्येण व्याख्यातमिति तत्रैवावगन्तव्यम्।
॥ प्रथमाध्यायतृतीयपादाधिकरणानां सिद्धान्तयुक्तयः॥
ता एव बलवत्यस्तु गत्यन्तरविवर्जिताः।
सिद्धान्तयुक्तयो ज्ञेया दृश्यन्ते ताश्च सर्वशः॥१०॥
मुक्तोपसृप्यता प्राणादाधिक्यं सर्वतस्तथा।
वैलक्षण्यं स्वभावस्य प्रेक्षापूर्वक्रिया तथा॥११॥
अरस्य ण्यस्य चेशत्वं सूर्याद्यनुकृतिस्तथा।
वामनाख्या सर्वकम्पस्तच्छब्दानन्यसिद्धता॥१२॥
अनामरूपता भेदस्योपजीव्यप्रमाणता।
सर्वैश्वर्यादिकाद्यास्ता वेदेशेन प्रदर्शिताः।
सूत्रसूचितान् सिद्धान्तन्यायानभिधाय साक्षादुक्तानप्याह मुक्तेति। अत एव पूर्वं दृश्यन्त इत्युक्त्वाऽत्र प्रदर्शिता इत्युक्तम्। सर्वतस्तथा इत्येतत् पूर्वेणोत्तरेण च सम्बद्ध्यते। प्राणादाधिक्यं तथा सर्वत आधिक्यमिति। स्वभावस्य सर्वतो वैलक्षण्यं तथाऽम्बरान्तधृत्यादीति। प्रेक्षापूर्वक्रिया तथेति तथाशब्द उत्तरत्र सम्बद्ध्यते। तेनापहतपाप्मत्वादीनां ग्रहणम्। सूर्याद्यनुकृतिस्तथा सर्वप्रकाशकत्वम्। तच्छब्दानन्यसिद्धतेति ज्योतिःशब्दस्यान्यत्रासम्भव इत्यर्थः। उपजीव्यं प्रमाणं यस्यासौ तथोक्तः, तस्य भाव उपजीव्यप्रमाणता। ता इति सिद्धान्तयुक्तयः।
॥ देवताधिकरणस्य, अपशूद्राधिकरणस्य च विषयाद्यनुक्तौ निमित्तम्॥
नन्वत्र पादे चतुर्दशाधिकरणानि भाष्यादवगम्यन्ते। विषयाः पूर्वपक्षन्यायाः सिद्धान्तन्यायाश्चात्र द्वादशैवोक्ताः। नच विषयादिना विनाऽधिकरणं सम्भवति। तत् कथमेतदिति चेत्। इत्थम् “तदुपर्यपि बादरायणः सम्भवात्”, “शुगस्य तदनादरश्रवणात् तदाद्रवणात् सूच्यते हि” इत्येतदधिकरणद्वयं न समन्वयसमर्थनार्थम्। किन्नाम। देवादीनां वेदविद्याधिकारसमर्थनार्थमाद्यम्, द्वितीयं तु त्रैवर्णिकव्यतिरिक्तानां तदभावसमर्थनार्थमित्येतज्ज्ञापयितुमेतदधिकरणद्वयविषयाद्यनुक्तिः। अन्यथा तत्रापि समन्वयसम्बन्धान्वेषणेन शिष्याणां वृथा प्रयासः प्रसज्येत।
॥ देवतापशूद्राधिकरणयोः सङ्गतिविचारः॥
नन्वेतद्द्व्यमत्र न विचारणीयम्, असङ्गतत्वात्। तथाहि सङ्गतिस्तावद् द्विविधा भवति अन्तर्भावलक्षणा, आनन्तर्यलक्षणा च। तत्राऽद्या तावदनयोरधिकरणयोर्न सम्भवति। समन्वयलक्षणे प्रथमाध्यायेऽनन्तर्भावस्य भवद्भिरेवोक्तत्वात्। अध्यायानन्तर्भूतयोश्च पादान्तर्भावासम्भवात्।
उत्तराऽपि षोढा भवति। प्रसङ्गोपोद्धातावसरप्राप्तिकारणकार्यत्वैककार्यत्वभेदात्। तत्र न तावत् प्रथमाऽत्रास्ति, स्मारकाभावात्। न द्वितीया, विनैवेतेन प्रकृतसिद्धेः। न तृतीया, समन्वयशेषेणावरुद्धत्वात्। न चतुर्थी, उत्तरं प्रबन्धं प्रति कारणत्वानुपलम्भात्। न पञ्चमी, पूर्वप्रबन्धकार्यत्वादर्शनात्। नापि षष्ठी, पूर्वेणानेनोत्तरेण चैकस्याजननात्। तस्मादिदं नेहावकाशमर्हतीत्यत आह अधिकारश्चेति।
अधिकारश्च तद्धानिः प्रसङ्गादेव चिन्तितौ॥१३॥
अन्तर्भावलक्षणसङ्गत्यभावेऽपि देवानां वेदविद्याधिकारः, तदभावः शूद्रादीनामत्र प्रसङ्गादेव चिन्तितौ। प्रसङ्गश्च मनुष्याधिकारत्वादिति पूर्वसूत्रोक्त्योपोद्बिलत इति भावः। नच प्रसक्तानुप्रसक्तचिन्तनेऽतिप्रसङ्गः। प्रयोजनभावभावाभ्यां व्यवस्थानात्। प्रकृते च “विश्वे देवा उपासते” इत्युक्तोपपन्नत्वादिकं प्रयोजनमस्ति।
ननु चिन्तिताविति कथम्? “विप्रतिषेधे परं कार्यम्” इति स्त्रीलिङ्गेन भाव्यम्। मैवम्। इतीमौ विषयावित्यध्याहारात्।
अथ देवताधिकरणम्॥८॥
॥ वैदिकोपासनादौ देवानामनधिकारः जैमिन्युक्तः,
भगवता त्वधिकार इति तन्मतयोर्विरुद्धत्वशङ्का॥
भावं तु बादरायणोऽस्ति हि। अत्र देवानां वेदविद्याधिकाराक्षेपार्थं सूत्रद्वयम् “मध्वादिष्वसम्भवादनधिकारं जैमिनिः” “ज्योतिषि भावाच्च” इति। तस्यार्थः न देवा वैदिकोपासनादावधिक्रियन्ते। तान् प्रति वैदिकविधेरभावात्। “आत्मानमुपासित” इत्यादिविधिरेव तान् विषयीकरोतीति चेत्, न। विकल्पानुपपत्तेः।
तथाहि किं तेषां सर्ववेदोक्तोपासनादावधिकारः, किंवा क्वचित्? नाऽद्यः, सर्वत्र तेषां नियोज्यत्वाभावात्। तत्साध्यफलकामो हि तत्र नियुज्यते। फलं च तदुच्यते यदप्राप्तम्, अननुष्ठितसाधनं च। नच सर्वोपासनादिफले देवानां कामः सम्भवति। मध्वाद्युपासनानां देवतापदप्राप्तिफलत्वात्। तस्य च तैः प्राप्तत्वात्। सर्वज्ञत्वेनोपसनासाध्यज्ञानस्यापि नित्यसिद्धत्वात्। अत एव न द्वितीयः, किञ्च जैमिनिरप्येवं मन्यत इति।
एवमवान्तरफलस्य परमप्रयोजनस्य च पदादेः प्राप्तत्वेन विधेरसम्भवाज्जैमिनिवचनाच्च देवानामनधिकार इति प्राप्ते तत्प्रतिविधानार्थं सूत्रम् “भावं तु बादरायणोऽस्ति हि” ति। तत्र यत् पूर्वपक्षिणोदाहृतं जैमिनिवचनं तस्य परिहारो नास्ति। तत् किंभगवन्मतविरुद्धत्वेनाप्रमाणमेव प्रतिपत्तव्यमिति।
॥ प्राप्तफलकोपासानानधिकारः ज्यैमिन्यभिमतः, प्राप्तव्यफलकोपासायामधिकारो भगवदभिमतः
इत्यनयोभिन्नविषयत्वादविरुद्धत्वम्॥
मैवम्। भिन्नविषयत्वेन विरोधाभावादित्याह तत्फलायेति।
तत्फलाय विधिः सिद्धे चोपासाया निराकृतः।
यतो जैमिनिनाऽन्यार्थमसिद्धेऽर्थे विधिस्तथा।
विद्याधिराजस्य मतमविरोधस्तयोस्ततः॥१४॥
तदिति “वसूनामेवैको भूत्वा” इत्यादिश्रुतिप्रसिद्धं परामृशति। सिद्धे ज्ञाते ब्रह्मस्वरूपे। विषयसप्तमीयम्। उपासाया विधिरिति सम्बन्धः। अन्यार्थं फलान्तरार्थम्। तथाऽसिद्धेऽर्थे विधिरुपासाया इत्यत्राप्यनुवर्तते। अत्रेतिशब्दाध्याहारेण मतमिति योज्यम्। तयोर्मतयोः।
॥ मोक्षगतफलविशेषस्य, असिद्धार्थप्रकाशस्य च प्राप्तव्यफलत्वम्॥
ननु किं तदन्यत् फलम्, कथञ्च सर्वज्ञानामसिद्धोऽर्थः। येन देवानामप्युपासनाविधानोपपत्तिरित्यत आह मोक्ष इति।
मोक्षे फलविशेषोऽस्ति नच सर्वं प्रकाशते।
सर्वदा तेन देवानामपि युक्ता ह्युपासना॥१५॥
यच्च प्रकाशते, न तत् सर्वदा। तेन तदुभयार्थम्। हिशब्दो यस्मादित्यर्थे।
॥ सर्वज्ञत्वस्य तारतम्येन स्थितत्वम्॥
ननु सर्वज्ञानां सर्वं न प्रकाशत इति विप्रतिषिद्धम्। मैवम्। परमेश्वरव्यतिरिक्तानां सर्वज्ञत्वासिद्धेरित्याह नित्यमिति।
नित्यं वृद्धिक्षयापेतं विष्णोः पूर्णं तु वेदनम्।
स्पष्टातिस्पष्टविशदं ब्रह्मणोऽशेषवस्तुगम्।
अन्येषां क्रमशो ज्ञानं मितवस्तुगतं सदा॥१६॥
पूर्णं अशेषार्थविषयम्। तुशब्दोऽवधारणे, विष्णोरेवेति सम्बद्ध्यते। स्पष्टातिस्पष्टविशदमिति। निरतिशयस्पष्टमित्यर्थः। ननु स्पष्टता नाम ज्ञानस्य विशेषविषयता। सा च पूर्णमित्यनेनैव गता। मैवम्। अपरोक्षत्वादिवत् स्पष्टताया विषयानपेक्षज्ञानधर्मत्वाङ्गीकारात्। तस्य चानुभवसिद्धत्वात्। ब्रह्मणो हिरण्यगर्भस्य। अशेषवस्तुगं परब्रह्मातिरिक्ताशेषवस्तुविषयम्। अत्राप्येवेति सम्बद्ध्यते। नतु सर्वार्थविषयत्वाद्युक्तविशेषणोपेतमित्यर्थः। अत्र ब्रह्मसंवेदनस्य पृथगुक्तिः कैमुत्यार्थम्। विष्णुसंवेदनोक्तिस्तु सर्वविषयत्वस्य विष्णुज्ञानलक्षणत्वेनेतरेषां तदसम्भावितमिति सूचयितुम्। मितवस्तुगतं परमेश्वरातिरिक्तकतिपयार्थविषयम्। एतेन भावमिति सूत्रं व्याख्यातं भवति। अत्रच “यावत्सेवा” इत्यादिभाष्योदाहृतं वचनं प्रमाणमिति।
॥ उक्तविरोधपरिहारोऽनुपपत्तिमाशय तत्समाधनकथनम्॥
ननु जैमिनिभगवन्मतयोरविरोध इति न युक्तम्। जैमिनिर्हि श्रुतफलाद्यतिरिक्तं फलादिकं विद्यानां अस्तीति वा मन्यते, नास्तीति वा? आद्ये कथमनधिकारं ब्रूयात्, द्वितीये तु कथं न विरोध इति चेत्, न। भगवतः सूत्रकारस्याशेषविशेषज्ञत्वेन विशदं वचनम्। जैमिनिस्तु सामान्यवेदी फलान्तरादिकमजानन्न निराकुर्वन् यथाश्रुतमङ्गीकृत्यानधिकारमुक्तवानित्यविरोधोपपत्तेरित्याह इत्यादय इति।
इत्यादयो विशेषास्तु सदा विद्यापतेर्हृदि।
जैमिन्याद्यास्तु सामान्यवेत्तृत्वात् तत् तथाऽवदन्।
विद्येशमतमेतस्मान्नैव सद्भिर्विरुद्ध्यते॥।१७॥
इति श्रीमदानन्दतीर्थभगवत्पादाचार्यविरचिते
श्रीमद्ब्रह्मसूत्रानुव्याख्याने प्रथमाध्यायस्य तृतीयः पादः।
मोक्ष इत्युक्तपरामर्शार्थ इतिशब्दः। तुशब्दो विद्यापतेस्तु इति योज्यः। हृदि वर्तन्ते। तस्मादसौ विशदमवादीदिति शेषः। तद् देवतानधिकारादिकम्। तथेति। सम्मुग्धमित्यर्थः। अस्याप्युपपादनाय नित्यमित्यादिपूर्ववाक्यमनुसन्धेयम्। विद्येशेत्युपसंहारः। अयं न्यायोऽन्यत्राप्यनुसन्धेय इति ज्ञापयितुमित्यादय इति जैमिन्याद्या इति सद्भिरिति चोक्तमिति॥*॥ इति देवताधिकरणम्॥८॥
इति श्रीमत्पूर्णप्रमतिभगवत्पादसुकृते
रनुव्याख्यानस्य प्रगुणजयतीर्थाख्ययतिना।
कृतायां टीकायां विषमपदवाक्यार्थविवृतौ
तृतीयः पादोऽयं प्रथमविषये पर्यवसितः॥*॥
इति श्रीमद्ब्रह्मसूत्रानुव्याख्यानटीकायां
श्रीजयतीर्थमुनिविरचितायां श्रीमन्न्यायसुधायां
प्रथमाध्यायस्य तृतीयः पादः।
ॐ तत् सत्
न्यायसुधा
अथ आनुमानिकाधिकरणम्॥१॥
अन्यत्रैव प्रसिद्धशब्दसमन्वयप्रतिपादनं पादार्थ इति भाष्यात् परिशेषाद् वा सिद्धम्। अन्यत्र प्रसिद्धेभ्योऽन्यत्रैव प्रसिद्धानां विवेकश्च भाष्य एवोपपादित इति नेहोच्यते।
॥ पूर्वपक्षिणा ब्रह्मणो दुःख्यादिशब्दवाच्यत्वनिराकरणम्॥
आनुमानिकमप्येकेषामिति चेन्न शरीररूपकविन्यस्तगृहीतेर्दर्शयति च। अत्र “महतः परमव्यक्तमव्यक्तात् पुरुषः परः” इति वाक्यमुदाहृत्य, अव्यक्तशब्दं परं ब्रह्मैवेत्युपपादितम्। तत्र यदुक्तं पूवपक्षिणा अव्यक्तं चेत् परं ब्रह्म तदा तस्य पुरुषादवरत्वं प्राप्नोति। नच तद् युक्तम्। सकलश्रुत्यादिविरोधादिति। तत्परिहारार्थं सूत्रम् “तदधीनत्वादर्थवत्” इति। तस्यार्थं विवृणोति दुःखीति।
॥ ब्रह्मणो दुःख्यादिशब्दव्याच्यत्वे स्वामित्वं प्रवृत्तिनिमित्तम्॥
ॐ तदधीनत्वादर्थवत्ॐ॥३॥
अनुव्याख्यानम्
दुःखिबद्धावराद्यास्तु तदधीनत्वहेतुतः।
शब्दा ब्रह्मणि वर्तन्ते…………….॥१॥
अव्यक्तग्रहणमुपलक्षणम्। यत्र वाक्ये सर्वेश्वरत्वविरोधि दुःखित्वादिकं प्रतीयते “जीवा एव तु दुःखिनः”, “योनिमन्ये प्रपद्यन्ते” इत्यादौ, तस्य सर्वस्यापि समन्वयोऽत्र प्रतिपाद्यत इत्यतो दुःख्यादिग्रहणम्। नाव्यक्तादिशब्दानां ब्रह्मपरत्वेऽप्यवरत्वादिप्राप्त्या सर्वमानविरोधोऽस्ति। यतः स्वस्मिन्नवरत्वाद्यभावेऽपि तद्वतां प्रधानादीनां ब्रह्माधीनत्वेन हेतुना दुःखी, बद्धः, अवर इत्याद्या अपि शब्दा ब्रह्मणि वर्तन्त इत्यङ्गीकृतम्।
एतदुक्तं भवति दुःख्यादिशब्दबलादेव हि दुःखित्वादिप्राप्तिः। ततश्च प्रमाणविरोधो वाच्यः। नच दुःख्यादिशब्दो नियमेन दुःखादिसमवायस्य वाचकः। किन्तु “तदस्यास्ति” इति तत्सम्बन्धमात्रस्य। सम्बन्धश्च समवाय इव स्वाम्यमपि भवति। तत्र “निरनिष्टो निरवद्यः”, “नामानि सर्वाणि यमाविशन्ति” इति निरवकाशश्रुतिद्वयान्यथानुपपपत्त्या दुःखादिनियन्तृत्वेन दुःख्यादिशब्दप्रवृत्तिरित्यङ्गीकारे काऽनुपपत्तिरिति।
भवत्वेवं तद्धितान्तेषु गतिः। कृदन्तेषु बद्धादिशब्देषु, रूढेषु चावरादिशब्देषु कथम्? इत्थम् बद्धशब्दस्य बन्धं प्रति कर्मत्वं प्रवृत्तिनिमित्तम्। तद् यस्यास्ति तत्र स शब्दो वर्तते। यस्यास्तीति च सम्बन्धमात्रमुच्यते। सम्बन्धविशेषे प्रमाणाभावात्। एवं कारकान्तरवाचिष्वपि द्रष्टव्यम्। अवरादिशब्दा अपि अवरत्वादिनिमित्ताधीनप्रवृत्तय एवमेव योज्याः। किञ्च “प्रातिपदिकाद् धात्वर्थे” इति ण्यन्तेभ्यः पचाद्यचि विहिते सुलभैवावरादिशब्दप्रवृत्तिः।
स्यादेषा व्याख्या, यत्र शब्दतोऽवरत्वादिप्रतीतिः। यत्र पुनः “अव्यक्तात् पुरुषः परः” इत्यादावर्थादवरत्वादिप्राप्तिः, तत्र कथम्? नहि शब्दवदुपपत्तिर्व्याख्यानमर्हति। उच्यते अव्यक्तादिति पञ्चम्या हि पुरुषगतं परत्वं प्रति अव्यक्तस्यावधित्वमस्तीत्येतावदेव लभ्यते। नच “तदस्यास्ति” इत्यनेन समवाय एव प्राप्नोतीति नियमोऽस्ति। तत्स्वामित्वेनाप्युपपत्तेः। ततश्च यद्गतं परत्वं प्रत्यवधित्वं तस्यावरत्वमर्थादापद्यताम्। परगतं तु यत्स्वामिकं तस्यावरत्वादिकं प्रति स्वाम्यमेव अर्थादापद्यत इति न कश्चिद् विरोधः।
॥ दृष्टान्तोपदर्शनादिना स्वमित्वस्य प्रधानप्रवृत्तिनिमित्तत्वप्रतिपादनम्॥
स्यादेतत्। यद्यपि “तदस्यास्ति” इति सम्बन्धसामान्यं दुःख्यादिशब्दप्रवृत्तिनिमित्तमुच्यते। तथाऽपि समवायादिरेव, न स्वामित्वम्। प्रयोगानुसारित्वात् कृत्तद्धितसमासानाम्। प्रयोगश्च समवायादिनिमित्त एव दृश्यते। न स्वामित्वनिमित्तः। अत एव “तदस्यास्त्यस्मिन्निति मतुप्” इतीतिकरणो विवक्षितार्थो निबद्धः। तस्मान्न तदधीनत्वहेतुतो दुःख्यादिशब्दानां ब्रह्मणि प्रवृत्तिरित्यतः, अस्ति तदधीनत्वनिमित्तोऽपि प्रयोग इत्याह राज्ञीति।
………………….राज्ञि यद्वत् पराजयः॥१॥
स्वातन्त्र्यं तद्गतत्वं च शब्दवृत्तेर्हि कारणम्।
स्वातन्त्र्यं तत्र मुख्यं स्यात्कुतो राज्ञि जयोऽन्यथा॥२॥
भृत्यसमवेतस्य पराजयस्य राजाधीनत्वेन यथा राज्ञि पराजयः पराजयनिमित्तकः पराजयीति शब्दो वर्तते “पराजयी भद्रसेनः’ इति तथेत्यर्थः।
किञ्च स्वाम्यसम्बन्धेन मतुबर्थाप्रवृत्तौ गोमान् देवदत्त इत्यादिकमपि न स्यात्। एतदेव विवृणोति स्वातन्त्र्यमिति। यस्मात् प्रवृत्तिनिमित्तानां दुःखादीनां तद्गतत्वमिव परगतेषु स्वातन्त्र्यमपि दुःख्यादिशब्दप्रवृत्तेः कारणम्, अनुशासनप्रयोगयोरुभयत्र साम्यात्, तस्माद् दुःख्यादिशब्दा अपि उक्तार्थापत्तिबलात् तदधीनत्वहेतुतो ब्रह्मणि वर्तन्त इति सम्बन्धः।
अस्तु स्वातन्त्र्यमपि शब्दप्रवृत्तिनिमित्तम्। किन्त्वमुख्यमेव। तत्र प्रयोगस्याप्रचुरत्वात्। प्रयोगप्राचुर्यात् तद्गतत्वमेव मुख्यम्। तथाच दुःख्यादिशब्दानां जीवादिष्वेव मुख्यत्वाद् ब्रह्मण्यमुख्यत्वात् “तत्तु समन्वयात्” इत्यनुपपन्नमित्यत आह स्वातन्त्र्यमिति। तत्र स्वातन्त्र्यतद्गतत्वयोर्मध्ये स्वातन्त्र्यमेव मुख्यं शब्दप्रवृत्तिनिमित्तं स्यात्। नतु तद्गतत्वमित्यर्थः।
॥ स्वामित्वस्य प्रवृत्तिनिमित्तत्वानभ्युपगमे राजा जयीत्यादिप्रयोगानुपपत्तिः॥
स्वातन्त्र्यमपि शब्दप्रवृत्तिकारणमिति मुख्यमिति च क्रमेण प्रतिज्ञातम्। तत्क्रमेणैवोपपादयिषुः स्वातन्त्र्यस्य कारणत्वानभ्युपगमे बाधकमाह कुत इति। अन्यथा स्वातन्त्र्यस्य शब्दप्रवृत्तिकारणत्वाभावे, राज्ञि जयो जयनिमित्तको जयिशब्दः कुतः, कथम्? स्वधामोपविष्टे राज्ञि जयः कुतः, न कुतोऽपि यत इत्यर्थः। जयस्य राजगतत्वाभावात् स्वातन्त्र्यमपि यदि शब्दप्रवृत्तिनिमित्तं न स्यात्, तदा निमित्ताभावाद् राज्ञि जयिशब्दप्रवृत्तिर्न स्यात्। नचैवम्। तस्मात् स्वातन्त्र्यमपि कारणमङ्गीकरणीयमिति। लक्षणया प्रयोगोऽस्त्विति चेत्, न। “तदस्यास्ति” इति निमित्तसाम्यात्। अन्यथा वैपरीत्यस्याप्यापातात्। पराजयस्य प्रकृतत्वेऽपि जयग्रहणं व्याप्त्यर्थम्।
॥ प्रवृत्तिनिमित्तयोः स्वामित्वतद्गतत्वयोर्मध्ये स्वामित्वस्य प्राधान्यप्रतिपादनम्॥
स्वातन्त्र्यस्य मुख्यकारणत्वमुपपादयति नहीति।
नहि भृत्यस्य विजयिशब्दस्तावत् प्रयुज्यते।
यावद् राज्ञ्यन्यगत्वेऽपि स्वातन्त्र्याभासमात्रतः॥३॥
हिशब्दो यस्मादित्यर्थे। तावद् यावदिति क्रियाविशेषणे। जयस्यान्यगत्वेऽपि भृत्यगतत्वेऽपि तं जयं प्रति स्वातन्त्र्याभासमात्रेण राज्ञि विजयिशब्दो यावत् प्रयुज्यते तावज्जयाधिकरणस्यापि भृत्यस्य सम्बन्धितया न प्रयुज्यते यस्मात् तस्मात् स्वातन्त्र्यं तत्र मुख्यं स्यादिति सम्बन्धः।
स्वातन्त्र्यादिति वक्तव्ये स्वातन्त्र्याभासमात्रत इति वचनं किमुतानुपचरितस्वातन्त्र्ये परमात्मनीति कैमुत्यद्योतनार्थम्। भृत्याज्ञाननिमित्तं राज्ञि प्रयोगप्राचुर्यमिति चेत्, न। भृत्यज्ञानेऽपि तदुपलम्भात्।
ननु प्रयोगप्राचुर्यं न मुख्यताहेतुः। अज्ञातमुख्यलाक्षणिकादिप्रयोगेष्वपि दर्शनादिति चेत्, सत्यम्। प्रयोगप्राचुर्यात् तद्गतत्वमेव मुख्यम्। स्वातन्त्र्यं तु तदप्राचुर्यादमुख्यमिति परेण पर्यनुयुक्ते असिद्धिरनेनाभिधीयते। नतु प्रयोगप्राचुर्येण मुख्यता साध्यते। येन व्यभिचारचोदना सङ्गता स्यात्।
यद्यप्यत्र प्रयोगप्राचुर्यस्य मुख्याज्ञाननिमित्तत्वादिनाऽन्यथासिद्धिर्व्यभिचारो वा शक्यते वक्तुम्। तथाऽपि “जगद्वाचित्वात्” इति सूत्रदिशा शिष्यैरेव ज्ञातुं शक्यत इत्यसिद्धिरेवोक्ता।
कुतस्तर्हि मुख्यतासिद्धिरिति चेत्। उच्यते “तदस्यास्ति” इति हि दुःख्यादिशब्दप्रवृत्तिनिमित्तमुक्तम्। यच्च यदधीनसत्ताप्रतीतिप्रवृत्तिकम्, तत् तस्य मुख्यतो भवति। यथेष्टविनियोगयोग्यत्वात्। नतु यत्र यत् सम्बद्धं तस्य तन्मुख्यः। यथेष्टविनियोगायोग्यत्वात्। नहि जीवेन दुःखादिकं हातुमुपादातुं वा शक्यते। अतः स्वातन्त्र्यमेव मुख्यमिति। अथवाऽभिधानवृत्तावेव स्वातन्त्र्यतद्गतत्वयोर्निर्धारणायां स्वातन्त्र्यं मुख्यमिति प्रतिज्ञातम्। तत्र प्रयोगप्राचुर्यस्य हेतुत्वाभिधाने न कश्चिद् दोषः। प्रकरणवशादेव व्यभिचारपरिहारात्।
॥ स्वामित्वस्य शब्दप्रवृत्तिनिमित्तत्वे राजा बद्धो मृत इत्यादिप्रयोगप्रसङ्गः इत्याशङ्का॥
ननु यदि स्वाम्यं प्रवृत्तिनिमित्तं स्यात्, तदा भृत्ये बद्धे मृते वा “राजा बद्धः’, “राजा मृतः’ इति प्रयोगः स्यात्। नचैवमस्ति। तेन जानीमो न स्वाम्यं प्रवृत्तिनिमित्तमिति। नच वाच्यम्, प्रयोगे सति निमित्तानुसरणम्, नतु निमित्तमस्तीति प्रयोग इति। अमुख्यप्रयोगविषयत्वादस्य न्यायस्य। तत्र हि निमित्तं न सामग्री। किन्तु तदेकदेशः। मुख्यप्रयोगे तु निमित्तमेव सामग्री। नहि सिंहशब्दस्य शार्दूले प्रयोगाभाववत् उपगोरपत्येऽप्यौपगवशब्दप्रयोगाभावो भवतीति।
॥ राजा बद्ध इत्यादेः संशयकारणत्वात् प्रयोगाभावः, नतु स्वामित्वस्यानिमित्तत्वात्॥
अत्र वक्तव्यम् कोऽयं प्रयोगो नाम? किं शब्दशक्तिः, प्रयोगमूलं व्याकरणमिति यथा, किंवा उच्चारणम्? नाऽद्यः, प्रसङ्गस्येष्टत्वात्। विपर्ययपर्यवसाने चासिद्धेः। द्वितीये त्वन्यथासिद्धिमाह भृत्येति।
भृत्यबन्धादिकं राज्ञि राज्ञो बन्धादियोग्यतः।
कारणं संशयस्य स्यादिति नैव प्रयुज्यते॥४॥
राजाधीनभृत्यबन्धादिकं विवक्षित्वा राज्ञि राजा बद्धो मृत इत्यादिवाक्यं न प्रयुज्यते। किं कारणम्? स प्रयोगः संशयस्य कारणं स्यादित्येव। नतु स्वातन्त्र्यस्याकारणत्वात्। कुतः संशयस्य कारणम्? राज्ञोऽपि बन्धादियोग्यत्वात्।
इदमुक्तं भवति भवत्येव स्वातन्त्र्यं शब्दप्रवृत्तिनिमित्तम्, प्रयोगाभावस्तु प्रतिबन्धकनिमित्तः। राजा बद्धो मृत इति प्रयोगे हि संशयो व्युत्पन्नस्य स्यात् किं राजाधीनस्य भृत्यस्य बद्धत्वादिनैवमुच्यते, किंवा राज्ञ एव बद्धत्वादिनेति। आकाङ्क्षासन्निधियोग्यतानामुभयत्र सद्भावेनार्थद्वयप्रतीतेः अवर्जनीयत्वात्। नच संशयो मा भूदित्येवं निवृत्तः प्रयोगोऽकारणत्वं स्वातन्त्र्यस्य गमयति। नहि मणिमन्त्रादिप्रतिबद्धोऽग्न्र्निाधाक्षीदिति न तत् कारणमिति।
॥ संशयनिमित्तकानर्थशङ्का च प्रयोगाभावे कारणम्॥
न संशयकारणत्वमात्रं प्रयोगप्रतिबन्धकम्। व्याख्यानतः संशयनिवृत्तिसम्भवात्। यथोक्तम् “व्याख्यानतो विशेषप्रतिपत्तिर्नहि सन्देहादलक्षणम्” इति। अन्यथा राजा जयीत्यपि प्रयोगो न स्यात्। तत्राप्युक्तविधया संशयावतारादित्यत आह अमङ्गलत्वादिति।
अमङ्गलत्वाच्छब्दानां राज्ञो योगादमङ्गले।
अप्रियत्वात्तु शब्दस्य स्यात् प्रयोगनिवर्तनम्॥५॥
तुशब्दोऽवधारणे। शब्दस्येति जात्येकवचनम्। राज्ञो बन्धनादावमङ्गले योगाद् योग्यतासद्भावात्। आकाङ्क्षादेश्च स्फुटत्वाद् राजा बद्ध इत्यादिपदानां पाक्षिकराजबन्धाद्यमङ्गलप्रतीतिजनकत्वसम्भवात्। राज्ञोऽमङ्गलाभिधानस्य च राजतत्पुरुषाप्रीतिहेतुत्वादेव शब्दस्य प्रयोगनिवर्तनं स्यात्।
अयमभिसन्धिः न केवलं संशयप्राप्तेः प्रयोगाभावः। किन्तु संशयनिमित्ताप्रीतिहेतुकानर्थशङ्कयैव। न पुनः स्वातन्त्र्यस्याकारणत्वादिति। तर्हि राजा पराजयीत्यपि न प्रयोक्तव्यमिति चेत्। भृत्यद्वारैव राजा विजयते पराजयते चेति प्रसिद्धतया संशयानुत्पादात्।
॥ उक्तप्रयोगस्यान्यथैव सिद्धत्वमुपपाद्य स्वामित्वस्य प्रधानप्रवृत्तिनिमित्तत्वसमर्थनम्॥
नन्वस्ति तावद् राजा बद्ध इत्यादिप्रयोगाभावः। स तु स्वाम्यस्याकारणत्वान्न भवति, किन्तूक्तसंशयप्रतिबन्धादिति कुतो निश्चेयम्? नच वाच्यम् मा भूदयं निश्चयः, प्रयोगाभावस्यान्यथासिद्धिशङ्काऽपि तर्कानुमाने शक्नोति दूषयितुमिति। वादिनोऽपि निश्चयस्याऽवश्यकत्वात्। अन्यथा स्वातन्त्र्यनिमित्तकसमन्वयानवधारणापातादित्यत आह गुणास्त्विति।
गुणास्तु तादृशा यत्र प्रयुज्यन्तेऽखिला अपि।
पूज्येष्वेव विशेषेण स्वातन्त्र्यं मुख्यकारणम्॥६॥
तादृशाः स्वाम्यनिमित्तकाः शब्दाः। यत्र यदि। गुणाः शुभाभिधायिनः, नतु पाक्षिकमप्यमङ्गलं प्रत्याययन्ति। तत्र तर्हि। तेऽखिला अपि प्रयुज्यन्ते। यथा जितं राज्ञेत्यादयः। प्राप्ताप्राप्तविवेकेनानर्थशङ्कैव प्रयोगाभावकारणम्, नतु स्वातन्त्र्यस्यानिमित्तत्वमिति निश्चीयत इति भावः। अत एवोक्तम् अखिला अपीति। नचायं नियमोऽस्ति निमित्तसद्भावे प्रयोगो भवतीति। अनन्तानां हि शब्दानां लक्षणानि व्याकरणकारैरुक्तानि। नच तेषां प्रयोगो दृश्यत इति स्फुटत्वन्नोक्तम्।
तदेवं स्वातन्त्र्यस्य शब्दप्रवृत्तिहेतुत्वं मुख्यत्वं च सिद्धमित्याह पूज्येष्विति। यतः पूज्येषु स्वामिषु जयिप्रभृतयः शब्दाः प्रयुज्यन्ते। तेन ज्ञायते स्वातन्त्र्यं शब्दप्रवृत्तिकारणमिति। यतश्च पूज्येष्वेव विशेषेण प्राचुर्येण प्रयुज्यन्ते न भृत्येषु। तेन निश्चीयते स्वातन्त्र्यं शब्दप्रवृत्तौ तद्गतत्वादपि मुख्यं कारणमिति।
॥ निमित्तसद्भावात्, संशयानर्थशङ्कयोरभावाच्च भगवति दुःख्यादिशब्दप्रयोगः॥
किमतो यद्येवमित्यत आह अत इति।
अतो दोषतिदूरत्वात् संशयस्याप्यसम्भवात्।
दोषाणां विष्णुगत्वस्य प्राज्ञबुद्धिव्यपेक्षया।
स्वातन्त्र्यार्थमभिप्रेत्य दोषशब्दाश्च विष्णवि॥७॥
यतः स्वातन्त्र्यं कारणम्, मुख्यं च, अतः स्वातन्त्र्यार्थमभिप्रेत्य दुःखिबद्धावराद्या दोषशब्दा अपि विष्णवि विष्णौ “जीवा एव तु दुःखिन” इत्यादौ प्रयुज्यन्त इति सम्बन्धः।
सत्यपि निमित्ते यथा राजा बद्ध इत्यादिप्रयोगाभावः, तथा विष्णुर्दुःखीत्यादिप्रयोगाभावोऽपि कुतो न भवेत्? अत्रापि पाक्षिकस्य विष्णुवैष्णवभयस्य प्रतिबन्धकत्वसम्भवादित्यत उक्तम् दोषेति। “निरनिष्टो निरवद्यः” इत्यादिश्रुतेर्विष्णौ दोषातिदूरत्वनिश्चयात्। प्राज्ञबुद्धिव्यपेक्षया दोषाणां विष्णुगतत्वस्य तद्विषयस्य संशयस्यासम्भवात्। निमित्तसद्भावात् प्रतिबन्धकाभावादपीत्यपेरर्थः।
एतदुक्तं भवति सत्यपि निमित्ते वैदिकप्रयोगनिवृत्तिर्हि विष्णुवैष्णवेभ्यो भयात् स्यात्। तत्कारणं च तदप्रीतिः। तत्रापि हेतुर्विष्णोरनेन दोषित्वमुच्यत इति संशयः। तस्य च निमित्तं वाक्यस्योभयार्थप्रतीतिजनकत्वम्। तस्याप्युभयत्र योग्यतादिसद्भावः। नचासावस्ति प्रकृते। विष्णुवैष्णवानां परमेश्वरनिर्दोषतानिश्चयवत्त्वेन योग्यताध्यवसायानुपपत्तेः। अन्यथा जरद्गवादिवाक्येऽपि तत्प्रसङ्गात्। यद्यपि वाक्यतात्पर्याज्ञेऽप्रीतिसम्भवः, तथाऽपि सदभिप्रायवाक्यप्रयोगनिवृत्तौ किमायातमिति। एतदप्युक्तम् प्राज्ञबुद्धिव्यपेक्षयेति। स्वस्य परमवैदिकताख्यापनाय विष्णवीति वैदिकप्रयोगः।
॥ उक्तार्थस्य श्रुत्या समर्थनम् ॥
अत्र श्रुतिसम्मतिमप्याह वासुदेवेति।
वासुदेवश्रुतिश्चाऽह नैव विष्णावमङ्गलम्।
मङ्गलामङ्गलेऽन्यत्र ततो नामङ्गलं वदेत्।
स्वातन्त्र्यापेक्षया विष्णौ दोषो नामङ्गलोक्तितः॥८॥
बहुभुक्त्वं यथा दोषो नृषु नैव हरौ क्वचित्।
एवं दुःख्यादिशब्दाश्च स्वातन्त्र्यापेक्षयोदिताः॥९॥
नैव दोषा हरौतद्गबुद्ध्योक्ता दोषकारिणः।
तस्मात् ते दोषशब्दाश्च तत्रैव गुणवाचकाः॥१०॥
आह एतमर्थमिति शेषः। यतो नैव विष्णौ अमङ्गलं दुःखादिकमस्ति। ततो योग्यताविरहेणार्थान्तरप्रतीत्यभावात् स्वातन्त्र्यापेक्षया विष्णावमङ्गलोक्तितो दोषोऽनर्थो नास्ति। तस्माद् दुःख्यादिशब्दा अपि विष्णौ वेदे प्रयुज्यन्त इति शेषः। अन्यत्र तु राजादौ यतो मङ्गलामङ्गले सम्भवतोऽतो योग्यतासम्भवेनार्थान्तरप्रतिभासनात् पाक्षिकानर्थशङ्कया तत्रामङ्गलं राजा बद्ध इत्यादिकं न वदेदित्यर्थः।
एकस्यैव शब्दस्य क्वचिद् दोषप्रत्यायकत्वेनानर्थहेतुत्वम्, क्वचित् तदभाव इत्येतद् दृष्टान्तेन बोधयति बहुभुक्त्वमिति। यथा बहुभुग् देवदत्त इत्युक्ते बहुभोगवानिति निन्द्यश्चेति प्रतीयते। “अस्वर्ग्यं चातिभोजनम्” इति स्मृतेः। उभयस्यापि देवदत्ते सम्भवेन योग्यत्वात्। अत एव देवदत्ताद् भीरुणा नैवं प्रयुज्यते। परमेश्वरे तु संसारधर्माणामत्यन्तासम्भवान्न दोषप्रतिभासः। किन्तु सर्वसंहर्तृत्वादिकमेव प्रतीयत इति तत्र तत्प्रयोगः। दार्ष्टान्तिकमाह एवमिति। दोषा दोषहेतवः। प्रथमदृष्टान्तस्यापि दार्ष्टान्तिकमध्याहार्यम्।
॥ परब्रह्मणो दुःखित्वज्ञानस्यानर्थसाधनत्वम् ॥
कथन्तर्हि परमेश्वरे दुःखित्वादिवेदनमनर्थहेतुत्वेनोच्यते “असन्नेव स भवति” इत्यादावित्यत आह तद्गबुद्ध्येति। दुःखादीनां तद्गतत्वविवक्षयेत्यर्थः। तस्मादिति श्रुतिः स्वोक्तार्थमुपसंहरति। अतोऽव्यक्तादिशब्दवाच्यः परमात्मेति सिद्धम्॥*॥ इत्यानुमानिकाधिकरणम्॥१॥
अथ ज्योतिरधिकरणम्॥२॥
॥ पूर्वपक्षिणा “ज्योतिष्टोमेन” इत्यादिवाक्येषु ब्रह्मणो वाक्यार्थत्वे पदार्थत्वे चानुपपत्तिव्युत्पादनम्॥
ज्योतिरुपक्रमात्तु तथा ह्यधीयत एके। “ज्योतिष्टोमेन स्वर्गकामो येजेत”, “वसन्ते वसन्ते ज्योतिषा यजेत” इत्यादिकर्मकाण्डगते वाक्ये सन्देहः किमेतद् ब्रह्मणि समन्वेति, उत नेति। नेति पूर्वः पक्षः। तथाहि किमत्र वाक्यार्थो ब्रह्म, किंवा पदार्थः? नाऽद्यः, ज्योतिष्टोमकर्तव्यतादेः वाक्यार्थतया प्रतीतेः।
न द्वितीयः, पदानि ह्यमूनि किं रूढ्या ब्रह्मवाचीनि, किंवा योगेन? आद्येऽपि किं प्रसिद्धवसन्ताद्यात्मकत्वेन तत्पदानां ब्रह्मणि रूढिराश्रीयते, उत पृथगेव? नाऽद्यः, तेषां जडत्वानित्यत्वादिना ब्रह्मणोऽपि दूषणप्रसङ्गात्। न द्वितीयः, अनेकार्थतास्वीकारस्यान्याय्यत्वात्। नहीश्वरे वसन्तादिशब्दानां रूढिः प्रमाणवती। नच रूढ्या समन्वयसमाश्रयणे प्रयोजनमस्ति। गुणपूर्त्यसिद्धेः। नापि योगेन। योगस्य रूढेर्जघन्यवृत्तित्वेन मुख्यार्थतासिद्धेः। नचैवंविधं योगमपि पश्यामः। योगे च प्रकृत्यादिविभागः, पूर्वोत्तरपदविभागश्चाङ्गीकरणीयः। तत्र प्रकृत्यादेरीश्वरवाचित्वमस्ति नवा? आद्ये योगानुपपत्तिः, सामर्थ्याभावात्। द्वितीये ब्रह्मणि सर्वशब्दसमन्वयानुपपत्तिः। प्रकृत्यादेरन्यपरत्वात्।
किञ्च सर्वेषां पदानां ब्रह्मपरत्वे विभक्तिवैयर्थ्यम्, कर्मानुष्ठानविलोपश्च प्राप्नोति। क्रियोपहितरूपत्वात् कारकाणाम्, क्रियाभिधायकस्य चाभावात्। अनुष्ठापकप्रमाणान्तरादर्शनात्। तस्मादयुक्तं समन्वयसूत्रमिति।
॥ वसन्तेज्योतिषाआयजेतादिपदानां ब्रह्मवाचकत्वप्रकारप्रदर्शनपूर्वकं
ब्रह्मणः पदार्थत्वपक्षसमर्थनम्॥
अत्रोच्यते यत्तावदुक्तं किं ब्रह्मणि वाक्यस्यान्वयः, किंवा पदानामिति। तत्रतावत् पदानामिति ब्रूमः। नच वृत्त्यसम्भवः। योगसद्भावादित्यभिप्रेत्य निर्वक्ति जातमिति।
जातमोतं हरौ यस्माज्ज्योतिः षः प्राणरूपतः।
आयजेतश्चाऽयजेतो वसन्तिश्च वसंस्ततः॥११॥
जिर्जातम्। जनेरौणादिको डिप्रत्ययः। ओतिरोतम्। अवतेः क्तिन्। जातं जगत् ओतं प्रविष्टं यस्मिन्नसौ ज्योतिः। प्राणरूपतश्चेष्टकरूपत्वात्, “षकारः प्राण आत्मा” इति श्रुतेः। ज्योतिश्चासौ षश्चेति ज्योतिषः। तस्य सम्बुद्धिर्ज्योतिष।
यजतेर्भावे “घञर्थे कविधानम्” इति कप्रत्ययः। सम्प्रसारणाभावस्तु च्छान्दसः। यजो यज्ञः। अथवा कर्तर्येव पचाद्यच्। तथाच आ सम्यक्, समन्ताद् वा यजेन यज्ञेन कर्मणा, याजकेन पुरुषेण वा इतः प्राप्तः आयजेतः। सकलयज्ञभोक्ता यज्वभिर्ज्ञानद्वारा प्राप्यश्चेत्यर्थः। तस्य सम्बुद्धिरायजेत।
वसतेः पचाद्यच्। वसतीति वसः। तनोतेरौणादिको डिप्रत्ययः। तनोतीति तिः। “वर्णागमो वर्णविपर्ययश्च” इति पूर्वपदस्य नकारागमः। वसंश्चासौ तिश्चेति वसन्तिः। व्याप्तो वर्तत इत्यर्थः। तत्सम्बुद्धिर्वसन्ते। द्विरुक्तिरादरार्था।
॥ गच्छभुक्ष्वहुंपदानां ब्रह्मणि निर्वचनम्॥
विगतच्छादनत्वात्तु गच्छभूतक्षयङ्करः।
भुक्ष्वेत्युक्तो हरिर्हुं च हुतमस्मिन् जगद् यतः॥१२॥
गमेश्छदेश्च “डोऽन्यत्रापि दृश्यते” इति डप्रत्ययः। गं विगतं, छं छादनमविद्यादिकं यस्मादसौ गच्छः, तस्य सम्बुद्धिर्गच्छ। “इन्द्राऽगच्छ” इत्यादिव्याख्यानमेतत्।
भुशब्दो भूतशब्दस्याऽदेशः। क्षयशब्दस्य च क्ष्वः। पूर्वपदस्य मकारागमः। पृषोदरादिरयम्। यद्वा “क्षि क्षये” इत्यस्माद् प्रत्ययः। अयमपि सम्बुद्ध्यन्तः।
जुहोतेरधिकरणे मकारप्रत्ययः। “कृन्मेजन्तः” इत्यव्ययत्वम्। हुतं स्वेनैवास्मिन् विष्णौ जगत्प्रलयादौ यतोऽतो हुं चासावित्यर्थः। कर्मविशेषानुक्तेर्जगदित्युक्तम्।
॥ फकवचवषवौषदानां भगवद्वाचकत्वम्॥
स्फुटत्वात् फडिति प्रोक्तः कव रक्षण इत्यतः।
कवचं वर्तते यस्माच्छुणत्वेन सर्वदा।
वषतद्गत्वतस्तेषां वौषडित्येव कथ्यते॥१३॥
“स्फुट विकसने” इत्यस्मात् कर्तरि क्विप्। सकारलोपः। उकारस्याकारः। स्फुटत्वात् स्वात्मानं प्रति व्यक्तत्वादसङ्कुचितवृत्तित्वादिति वा।
“कव रक्षणे” इत्यतः इत्यस्य धातो रूपं कवचमित्येतदित्यर्थः। कवतेरच इत्येतावानेव प्रत्ययः। कवति रक्षतीति कवचम्।
“वृतु वर्तने” डप्रत्ययः, वर्तत इति वः। षुणात्मकत्वात् ष। वश्चासौ ष चेति वष। तस्य तात्पर्यं वर्तत इत्यादि। ऐश्वर्यवीर्ययशःश्रीज्ञानवैराग्याणि षुणाः।
विः विष्णुः। “अकयप्रविसंभूमसखहा विष्णुवाचकाः” इति वचनात्। तस्मिन् वौ वर्तमानाः ष गुणा वौष। सप्तम्या अलुक्। अस्य तात्पयार्थः तेषां षण्णां गुणानां तद्गत्वतो वौषडिति। नचैवं भगवन्नामत्वानुपपत्तिः। तद्गतगुणानामपि तदात्मकत्वात्। तदिदमुक्तम् इत्येवेति। तर्हि कथ्यत इति कथम्? भावे प्रयोगो न कर्मणीत्यतो न दोषः।
॥ स्वाहानमःशब्दयोः भगवति निर्वचनम्॥
स्वीयं स्वीकुरुते यस्मात् स्वाहेत्युक्तो जनार्दनः।
नमन्त्यस्मिन् गुणा यस्यान्नम इत्येव कथ्यते॥१४॥
हरतेर्जहातेर्वा डः। द्वावप्यापूर्वकौ स्वीकारे वर्तेते। स्वं स्वभावतः स्वीयमेव हविरादि, भ्रान्त्याऽस्ववत् प्रतीतं स्वीकुरुत इति स्वाहः। स चासौ अश्चेति। स्वाहेति सम्बुद्धिः।
नमतेरधिकरणेऽसुन्प्रत्ययः। नपुंसकलिङ्गता तु शब्दानुसारिणी। गुणा इति योग्यतया सम्बन्धः। नमनेनाऽत्यन्तिकसम्बन्धमुपलक्षयति। अथवाऽस्मिन् परमेश्वरे विषये गुणा उपसर्जनभूता ब्रह्मादयो नमन्ति प्रह्वीभवन्तीति व्याख्येयम्।
॥ पदार्थत्वपक्षे पूर्वपक्ष्युक्तबाधकोद्धारः, प्रयोजनाभिधानेन तत्समर्थनं च॥
एवं योगवृत्त्या पदसमन्वयेऽङ्गीकृते लब्धं प्रयोजनमाह इत्यशेषेति।
इत्यशेषक्रियानामशब्दैरेको जनार्दनः।
उच्यते मुख्यतो यस्मात् पदवर्णस्वरात्मभिः॥१५॥
तस्मादनन्तगुणता श्रुतितात्पर्यतोऽस्य हि।
विज्ञानार्थत्वतः सर्वशब्दानां नास्ति दूषणम्॥१६॥
इति उक्तदिशा। तेन न विभक्त्यार्थानुपपत्तिः। क्रियाशब्दा आख्यातपदानि। नामशब्दाः सुबन्तानि। एक इति शब्दान्तरन्यायेन प्राप्तं भेदमपाकरोति। अभिधेयभेदे हि नानन्तगुणता सिद्ध्यति। मुख्यतो योगवृत्त्या। क्रियानामशब्दैरित्यस्यानुवादः पदवर्णस्वरात्मभिरिति। न केवलं पदवर्णात्मभिः किन्तूदात्तादिस्वरात्मभिश्च।
ननु वर्णानामपि वाचकत्वे विभक्त्यन्तत्वे च पदत्वमेव। तत् किमर्थं पृथग् ग्रहणम्? एकानेकवर्णात्मकत्वविवक्षयेति ब्रूमः। अनन्तगुणता सिद्ध्यतीति शेषः। हिशब्दोऽपर्यायत्वादिति सूचयति। अनेन रूढिमात्रेण पदसमन्वयाङ्गीकारो निष्प्रयोजनः अनन्तगुणत्वासिद्धेरिति पूर्वपक्षिणोक्तं परिहृतमित्युक्तं भवति।
ननुच न निर्वचनस्य शक्यकरणत्वमात्रेणानन्तगुणत्वं परमेश्वरस्य वेदतः सिद्ध्यति। निर्वचनस्य व्याख्यातृमतिपरिकल्पितस्यार्थान्तरेऽन्यथा च सम्भवात्। अन्यथा श्वित्री शोधनं करोति इत्यभिप्रायेण प्रयुक्तस्य “श्वेतो धावति’ इति वाक्यस्य इतः सारमेयो द्रुतं गच्छतीत्यपि प्रमेयं प्रसज्येतेत्यत उक्तम् श्रुतीति। भवेदेवम्, यदि “वसन्ते” इत्यादिश्रुतीनामुक्तविधनिर्वचनेन परमेश्वरगुणेषु तात्पर्यं न स्यात्। तच्चास्तीत्युपपादयिष्याम इति च हिशब्दः।
योगवृत्त्यङ्गीकारस्य प्रयोजनान्तरमाह विज्ञानेति। वैदिकानां सर्वशब्दानामेवं योगवृत्त्या विज्ञानार्थत्वतः अनन्तगुणोपेततया परमेश्वरज्ञानार्थत्वेनाङ्गीकृतत्वाद् वसन्ताद्यात्मकतया रूढ्यङ्गीकारप्रयुक्तं यदनित्यत्वादिदूषणमुक्तं तन्नास्तीत्यर्थः। तदनेन ज्योतिरिति सूत्रस्य लेशतस्तात्पर्यमुक्तं भवति।
॥ ब्रह्मणो वाक्यार्थत्वपक्षसमर्थनम्॥
एवं कर्मकाण्डस्य ब्रह्मणि प्रतिपदसमन्वयप्रतिपादनेन समन्वयसूत्रस्यानुपपत्तिः परिहृता। इदानीं वाक्यान्वयपक्षाङ्गीकारेणापि तां परिहरति अङ्गीकृतेऽपीति।
अङ्गीकृतेऽपि नैवास्ति दोषो वाक्यसमन्वये।
तदर्थत्वेन कर्मादेः सम्भवादल्पबुद्धये॥१७॥
वाक्यसमन्वयेऽङ्गीकृतेऽपि ब्रह्मणि “वसन्ते” इत्यादिवाक्यानां समन्वयाङ्गीकारादपि दोषः समन्वयसूत्रानुपपत्तिर्नैवास्तीत्यर्थः। अनेन वाक्यान्वयादिति सूत्रस्य तात्पर्यमुक्तं भवति।
ननूक्तमत्र न वाक्यानां ब्रह्मणि समन्वयो घटते। साङ्गकमपरत्वावगमादागमानामिति तत्राऽह तदर्थत्वेनेति। तदिति विज्ञानं परामृशति। अल्पबुद्धय इति षष्ठ्यर्थे चतुर्थी। “अहल्यायै जार” इति यथा। न वाक्यान्वयानुपपत्तिरिति शेषः।
यथा खलु यूपाहवनीयादिवाक्यानि न निष्फले तावन्मात्रे पर्यवस्यन्ति, किन्तु ज्योतिष्टोमादीतिकर्तव्यतापराणि, तथा सर्वमपि कर्मकाण्डं नाल्पास्थिरफले कर्ममात्रे पर्यवस्यति, किन्तु ब्रह्मज्ञानार्थमेव। तत्प्रतिपादितस्य कर्मादेर्ब्रह्मज्ञानार्थत्वात्। “विविदिषन्ति यज्ञेन दानेन तपसाऽनाशकेन” इत्यादिश्रुतेरिति भावः।
ननुच यः कर्मकाण्डस्य ब्रह्मणि प्रतिपदसमन्वयोऽभिहितः स युक्तः, नवा? नेति पक्षे न व्युत्पादनीयः। आद्ये किमनेन वाक्यान्वयाङ्गीकारेणेत्यत उक्तम् अल्पबुद्धय इति। प्रपञ्चयिष्यते चैतत्। (३६२) अनेन “अन्यार्थम्” इत्यादिसूत्राणां तात्पर्यमुक्तं भवति।
॥ चतुर्मुखस्यैव प्रतिपदसमन्वयज्ञानयोग्यत्वम्, तदन्येषां वाक्यार्थत्वज्ञानयोग्यत्वम्॥
नन्वल्पबुद्धीनामपि प्रतिपदान्वय एव ब्रह्मज्ञानहेतुर्भवतीति किं वाक्यान्वयेनेत्यत आह क इति।
कश्छन्दसां योगमिति श्रुतेर्योगार्थतत्ववित्।
ब्रह्मैको नैव चान्योऽस्तिक इत्यस्योभयार्थतः॥१८॥
“कश्छन्दसां योगमावेद धीरः” इति श्रुतेर्वैदिकपदयोगवृत्तेरल्पबुद्धिभिरशक्यज्ञानत्वाद् युक्तं वाक्यान्वयव्युत्पादनमिति शेषः।
नन्वेवन्तर्हि योगवृत्त्या प्रतिपदसमन्वयव्युत्पादनं न कर्तव्यम्। को धीरश्छन्दसां योगं ब्रह्मणि योगवृत्तिमावेद? न कोऽपीति निरधिकारिकत्वश्रवणात्। नहि गायमानो बधिरेषु गायतीत्यत आह योगार्थेति। योगस्यार्थो योगार्थः। तस्य तत्वं याथार्थ्यम्। चशब्दोऽर्थद्वयसमुच्चयार्थः। अयमस्याः श्रुतेरर्थ इति शेषः।
एतदुपपादयति क इति। “प्रजापतिर्वै कः” इति श्रुतेः कशब्दो ब्रह्मार्थः। किंवृत्तस्य चाऽक्षेपे वृत्तिः सुप्रसिद्धा। तथाच क इत्यस्योभयार्थत्वाद् ब्रह्मार्थत्वे तस्य योगवृत्तिज्ञाने सामर्थ्यकथनान्नानधिकारिकत्वम्। आक्षेपार्थत्वे तदन्येषामनधिकारकथनाद् युक्तो वाक्यान्वयाभ्युपगमः। ननु कथमेतत्? आवृत्तेस्तन्त्रधर्माद् वेत्यदोषः। प्रमाणं चात्रान्यथानुपपपत्तिरिति।
॥ पदार्थत्वज्ञानस्य एकाधिकारिकत्वोक्तौ बाधकोद्धारः॥
यदि ब्रह्मा एक एव पदानां योगवृत्त्याऽर्थसम्बन्धं वेद तदा “एकस्य प्रतिभातं तु कृतकान्न विशिष्यते” इति न्यायात् कृतकत्वं शब्दार्थसम्बन्धस्येत्याद्यापद्यते। तथाच “औत्पत्तिकस्तु शब्दस्यार्थेन सम्बन्धः” इति जैमिन्युक्तः शब्दानामर्थैर्नित्ययोगः परित्यक्तः स्यादित्यत आह तस्यापीति।
तस्यापि पूर्वसिद्धस्य ज्ञानमेवेति निश्चयात्।
नित्ययोगोऽपि शब्दानामर्थैर्नैव निषिद्घ्यते॥१९॥
यद्यप्येक एव प्रतिपत्ता, तथाऽपि तस्य पूर्वसिद्धस्यैव पूर्वस्थितस्यैव ज्ञातस्यैव च शब्दार्थसम्बन्धस्य ज्ञानमेव प्रमितिरेव भवति, न तूत्प्रेक्षामात्रमिति अस्यार्थस्य श्रुत्यादिभ्यो निश्चयात् जैमिन्युक्तः अर्थैः शब्दानां नित्ययोगो नैवास्माभिस्त्यज्यत इति योजना।
एतदुक्तं भवति स्यादयं दोषो यदि ब्रह्मणः शब्दार्थसम्बन्धज्ञानमुत्प्रेक्षारूपं स्यात्। नचैवम्। किन्तु पूर्वजन्मनि प्रतीतं स्वतः सिद्धमेव सम्बन्धमिह जन्मनि सुप्तप्रबुद्धन्यायेनेश्वरप्रसादादवबुद्ध्यत इति। तथाच श्रुतिः “यो ब्रह्माणम्” इत्येवञ्जातीयका। एकदेशे पुरुषान्तरप्रतिपत्तिसंवादाच्चैतदेवम्। तथाच स्मृतिः। “जन्मान्तरे श्रुतास्तास्तु” इत्यादिका। अत एव श्रुतिः “आवेद” इत्याह। एतेन नैकाधिकारिकं शास्त्रमित्यपि परास्तम्॥*॥
॥ प्रकृत्यधिकरणस्य सर्वव्याख्यानाधिकरणस्य च तात्पर्यकथनम्॥
इदानीं “प्रकृतिश्च प्रतिज्ञादृष्टान्तानुपरोधात्”, “एतेन सर्वे व्याख्याता व्याख्याताः” इत्यधिकरणद्वयस्य सङ्क्षेपतस्तात्पर्यमाह स्त्रीशब्दाश्चेति।
स्त्रीशब्दाश्च निषेधार्थाः सर्वेऽपि ब्रह्मवाचकाः।
स्त्रीलिङ्गाः प्रकृत्यादिशब्दाः स्त्रीशब्दाः। निषेधनं निषेधोऽभावः। निषिद्ध्यत इति निषेधः असत्। तदुभयार्थाः। शब्दा इति च वर्तते।
॥ प्रथमाध्यायचतुर्थपादाधिकरणानां विषयाः, पूर्वपक्षसिद्धान्तयुक्तयश्च॥
अत्र न सर्वाणि सूत्राणि व्याख्यातानि। ततः प्रतिज्ञा व्याहन्येतेत्यतो विषयादिकथनेन व्याख्याततां मन्वानः सर्वाधिकरणविषयपूर्वपक्षसिद्धान्तयुक्तीराह विरोधीति।
विरोधिसर्वबाहुल्यकारणस्त्रीनिषेधिनाम्।
पृथक् समन्वयार्थानि स्थानान्येतानि सर्वशः॥२०॥
सर्वमानैर्विरोधश्च व्युत्पत्तेरप्यशक्यता।
परस्परविरोधश्च विरोधः कार्यतद्वतोः।
स्त्रीलिङ्गत्वं निषेधश्च पूर्वपक्षेषु हेतवः॥२१॥
दोषात्यस्पृष्टिनियमः शब्दार्थानेकता तथा।
बहुरूपत्वमीशस्य व्यक्त्यव्यक्तिविशेषिता॥२२॥
उत्पादनं स्वदेहाच्च दुर्जनाव्यक्तता तथा।
इत्यादियुक्तयः साक्षात् सिद्धान्तस्थापका इह॥२३॥
यद्वा अत्राऽद्येन श्लोकेनाधिकरणोपाधयः कथ्यन्ते। विरोधीति परमैश्वर्यविरोध्यर्थाः। सर्वेति उक्तवक्ष्यमाणव्यतिरिक्ताः। बाहुल्येति बाहुल्यविशिष्टार्थवाचिनः। कारणेत्यवान्तरकारणवाचिनः। स्त्रीति स्त्रीलिङ्गाः। निषेधो वाच्यो येषामस्ति ते निषेधिनः। अथवाद्वन्द्वात् पर इन्प्रत्ययो द्रष्टव्यः। तथात्वे विरोध्यादयोऽर्था ग्राह्याः। शब्दानामिति शेषः। एतानि एतत्पादगतानि सर्वशः स्थानानि अधिकरणानि एषां शब्दानां समन्वयप्रयोजनानीत्युक्ते प्रत्येकं सर्वशब्दसमन्वयसिद्धिरित्यपि प्रतीयेत। अतः पृथगित्युक्तम्। सर्वेत्यनेनैव समाकर्षाधिकरणार्थोऽपि सङ्गृहीतः। तस्य ज्योतिरधिकरणार्थाक्षेपपरिहारार्थत्वात्। “सर्वमानैर्विरोधश्च” इत्याद्यर्थो न्यायविवरणादाववगन्तव्यः।
॥ समाकर्षाधिकरणे वाक्यान्वयप्रतिपादनस्य प्रयोजनम्॥
एवं “आनुमानिकम्” इत्यादीनि सूत्राणि सङ्क्षेपतो व्याख्याय सिंहावलोकनन्यायेन समाकर्षाधिकरणं ज्योतिरधिकरणं च “अन्वयः” इत्यादिना किञ्चिद् विवृणोति।
तथाहि समाकर्षाधिकरणे प्रतिपाद्यमानो वाक्यान्वयः सूत्रकारस्याभिमतः, नवा? आद्ये वक्तव्यम् प्रागुक्तप्रतिपदान्वयो युक्तो नवेति। नेति पक्षे न वक्तव्यः। युक्तत्वे हि मुख्ये तस्मिन् विद्यमानेऽस्य वैयर्थ्यम्।
किञ्च वाक्यान्वयस्य स्वमतत्वे “अन्यार्थं तु जैमिनिः” इत्यादिसूत्रेषु जैमिन्यादिग्रहणं व्यर्थं स्यात्। अपिच “प्रतिज्ञासिद्धेर्लिङ्गमाश्मरथ्यः”, “उत्क्रमिष्यत एवं भावादित्यौडुलोमिः” “अवस्थितेरिति काशकृत्स्नः” इति वाक्यान्वयस्त्रिप्रकारोऽभिहितः। तस्य परस्परमविरोधे मतभेदो न स्यात्। विरोधे तु कथं सूत्रकाराभिमतत्वम्? अथ सूत्रकारस्यानभिमतो वाक्यान्वयः, तदा निराकरणसूत्रेण भाव्यम्। नचैतदस्ति। तत् कथमेतदित्यत आह अन्वय इति।
अन्वयः सर्वशब्दानामशक्यो ज्ञातुमञ्जसा।
इति यल्लोकवैमुख्यं जैमिन्यादिमतं वदन्।
विद्याधिनाथो भगवानपाचक्रे स्वयं प्रभुः॥२४॥
प्रतिपादान्वयेऽभिहिते हि मन्दाधिकारिणां मोक्षमार्गवैमुख्यं स्यात्। सर्वशब्दानां ब्रह्मणि अञ्जसा मुख्यया वृत्त्या अन्वयस्तावज्ज्ञातुमशक्यः। “कश्छन्दसाम्” इति श्रुतेः। नच तज्ज्ञानेन विना मोक्षः। नचाशक्ये प्रवृत्तिर्युक्ता। आकाशरोमन्थानादौ प्रवृत्त्यदर्शनात्। तथाचाऽहुः
“व्यसनानि दुरन्तानि समव्ययफलानि च।
अशक्यानि च वस्तूनि नाऽरभेत विचक्षणः” इति।
तस्मादास्तामयं मोक्षः। शक्यानुष्ठानसाधनधर्माद्यर्थमेव प्रवर्तेमहीति। एवं मन्दलोकस्य मोक्षमार्गवैमुख्यं भगवान् सूत्रकारः स्वयमेव जैमिन्यिादिमतमेतदिति वदन् वाक्यान्वयप्रदर्शनेन निराकृतवान्। अनेन स्वाभिमत एव वाक्यान्वयोऽतो न निराकरणसूत्राभावो दोषाय। प्रतिपदान्वयश्च युक्त एवेति तद्व्युत्पादनमुपपन्नमेव। तथाऽपि प्रतिपदमन्वये सामर्थ्यवैकल्येन मोक्षमार्गाद् विमुुखानां मन्दाधिकारिणामुपायान्तरप्रदर्शनेन समाश्र्वासार्थं वाक्यान्वयकथनं चोपपन्नमित्युक्तं भवति।
॥ वाक्यान्वयस्य जैमिन्यादिमतत्वेनोक्तौ,
अनेकप्रकारकत्वे च निमित्तकथनम्॥
तर्हि जैमिन्यादिग्रहणं व्यर्थमित्युक्तमित्यत आह स्वशिष्याणामिति।
स्वशिष्याणां प्रसिद्ध्यर्थं मतमात्मीयमंशतः।
विज्ञाते तैर्जगादात्र तारतम्यं नृणां वदन्॥२५॥
जैमिन्यादीनामिति शेषः। नात्र जैमिन्यादिग्रहणेन तदीयमेवैतन्मतमित्युच्यते। किन्तु मदीयमेव मतमेकदेशतो जैमिन्यादिभिर्विज्ञातमिति। एतच्च तेषां ख्यात्यर्थम्। गुरुणा श्र्लाधिता हि शिष्या लोके ख्यातिं लभन्ते।
ननु वाक्यान्वयस्य प्रकारत्रयं परस्परविरुद्धं कथं सूत्रकारस्याभिमतं स्यादित्यत आह तारतम्यमिति। नृणामल्पाधिकारिणामवस्थातारतम्यं वदन्नित्यनेनावस्थातारतम्यव्यवस्थया मतभेदः, न विरोधेनेत्युक्तं भवति। एतेनाङ्गीकृतेऽपीत्याद्युक्तं विवृतं वेदितव्यम्।
॥ श्रुतिसिद्धत्वात् सर्वशब्दानां भगवद्वाचित्वम्, प्रयोजनसद्भावात् पदार्थान्तरवाचित्वम्
इति शब्दानामुभयार्थत्वप्रतिपादनम्॥
ज्योतिरधिकरणे योगवृत्त्या परमेश्वरेऽखिलशब्दसमन्वयोऽभिहितः। नासौ युज्यते। प्रकृत्यादेरन्यपरत्वाभावे निर्वचनानुपपत्तेः। नहि जातादिपदानामन्यपरत्वानङ्गीकारे “जातमोतं यस्मिन्” इति व्युत्पत्तिः सम्भवति। प्रकृत्यादेरन्यपरत्वे तु सर्वशब्दानां भगवद्वाचित्वमिति गतः पक्षः। किञ्च “वसन्ते” इत्यादीनां भगवत्परत्वे कर्मानुष्ठानलोपो लोकव्यवहारविलोपश्च प्रसज्येतेत्युक्तमित्यत आह तेष्विति।
तेषुतेषु पदार्थेषु रूढिरङ्गीकृता यतः।
प्रयोजनबहुत्वेन तस्यतस्याविरोधतः।
उपदेशादिसामर्थ्याद् विष्णौ शक्तिश्च गृह्यते॥२६॥
व्युत्पत्त्युपपत्तिः, कर्मानुष्ठानसम्भवः, लोकव्यवहारानुच्छेदश्चेत्येवं प्रयोजनानां बहुत्वेन कारणेन तेषुतेषु तत्तच्छब्दवाच्यतया प्रसिद्धेष्वर्थेषु तत्तच्छब्दानाम्, रूढिरित्युपलक्षणम्, वृत्तिरङ्गीकृता यतः तस्मात् तस्यतस्याविरोधतः तन्तमर्थमपरित्यज्य उपेदशलिङ्गप्रकरणादिबलेन सर्वशब्दानां विष्णौच शक्तिर्गृह्यते।
यद्यप्यत्रैतावदेव वक्तव्यम् “नैष दोषः, सर्वशब्दानां भगवद्वाचिनामपि प्रसिद्धार्थान्तरवाचकत्वस्यापि स्वीकारात्। ज्योतिरादिशब्दानां हि ज्योतिष्टोमाद्यर्थत्वस्याङ्गीकृतत्वान्नानुष्ठानलोकव्यवहारविलोपः। जातमोतमित्यवयववृत्त्या परमेश्वरे वृत्तौ जातादिपदानामन्यपरत्वमङ्गीक्रियत इति व्युत्पत्त्युपपत्तिः। पुनस्तदवयवस्याप्यन्यपरत्वमुपादाय परमेश्वरे जातपदव्युत्पत्तिसम्भवः’ इति।
तथाऽपि, स्यादेतदेवम्, यदि शब्दानामनेकार्थत्वं स्यात्। तदेव कुत इति शङ्कानिरासार्थमिदमुक्तमिति ज्ञातव्यम्। तथाहिपदार्थान्तरवाचित्वं तावदुक्तप्रयोजनसिद्धयेऽङ्गीकरणीयम्। परमेश्वरवाचित्वं च सर्वशब्दानां “नामानि सर्वाणि यमाविशान्ति”, “ता वा एताः सर्वा ऋचः” इत्याद्युपदेशबलाछ्रुतिलिङ्गादिसामर्थ्याच्च तत्तच्छब्दानामवश्यमङ्गीकरणीयमिति। अनेन “कल्पनोपदेशाच्च मध्वादिवदविरोधः” इति सूत्रस्य तात्पर्यमुक्तं भवति।
॥ शब्दानामुभयार्थत्वानुपपत्तौ परेमेश्वरमात्रवाचित्वस्याङ्गीकर्तव्यता॥
यदि सर्वशब्दानामुभयार्थत्वं तर्हि “विश्वस्मानिन्द्र उत्तरः”, “असदेवेदमग्र आसीत्” इत्यादौ कथम्? उभयोः सर्वोत्तमत्वादेर्विरुद्धत्वेनात्रोभयार्थत्वानुपपत्तेः। पदानामुभयार्थवाचित्वेऽपि यत्र विरोधः, तत्रान्यतरमात्रे तात्पर्यमङ्गीकार्यमिति चेत्। तत्रापि किमुपादेयं किं परित्याज्यमिति न ज्ञायत इत्यत आह तथाऽपीति।
तथाऽप्येतद्विरोधे तु तद्वाचित्वमपोद्यते।
यद्यप्युभयार्थाः शब्दा इति सामान्येनोक्तम्। तथाऽपि परमेश्वरपरत्वविरोधेऽन्यपरत्वमपोद्यते। तुशब्दो विशेषद्योतनार्थः। उभयपरत्वं तावद् विरुद्धमिति परेणैवोक्तम्। अन्यतरपरित्यागे च परमेश्वरपरित्यागो न युक्तः। निश्चिततात्पर्यवाक्यान्तरविरोधात्। अतः परिशेषादितरपरित्याग एवोचित इति।
॥ विरोधाभावस्थलेऽपि शब्दानामीश्वरवाचित्वं मुख्यम्, अन्यदमुख्यम्॥
तर्हि “कल्पनोपदेशात्” इत्यादिविरोधः। तत्र सर्वशब्दानामुभयपरत्वस्योक्तत्वादिति चेत्, न। निरपवादस्थले पर्यवसायित्वात् तस्येत्याह अविरोध इति।
अविरोधे तु बह्वर्था एतन्मूलतया मताः॥२७॥
बहुशब्दोऽनेकार्थः। मताः तत्रतत्र सूत्रेऽभिमताः। नन्वविरोधेऽप्युभयार्थत्वाङ्गीकारो न युक्तः, “तत्तु समन्वयात्” इत्यवधारणविरोधादित्यत उक्तम् एतन्मूलतयेति। एष परमेश्वरो मूलं मुख्यो येषां ते तथोक्ताः, तेषां भावस्तत्ता, तयेतीत्थम्भूतलक्षणे तृतीया। मुख्यमर्थान्तरं वारयितुमवधारणम्। नत्वर्थान्तरमात्रम्। उक्तप्रयोजनव्याघातादिति भावः। एतेनान्याय्यं चानेकार्थत्वमित्यपि समाहितम्। मुख्यार्थस्यैकत्वात्।
॥ इन्द्रादीनां इन्द्रादिशब्दवाच्यत्वस्य भगवत्सन्निधानसापेक्षत्वादमुख्यत्वम्॥
ननु पुरन्दरादिष्वपीन्द्रादिशब्दा रूढियोगाभ्यां प्रवृत्ताः। रूढियोगौ च मुख्यवृत्ती कथ्येते। अतोऽक्षादिशब्दानामिवेन्द्रादिशब्दानामुभयं मुख्याभिधेयं युक्तम्। नेश्वर एवेत्यत आह इतो हीति।
इतो हि रूढताऽन्येषामुपजीव्यत्वमत्र हि।
सत्यमस्ति पुरन्दरादीनामपीन्द्रादिशब्दरूढिविषयता, तथाऽपि सा इतः परमेश्वरादेव। हि यस्मात्, यस्माच्च अत्र योगविषयत्वे परमेश्वरस्यैवोपजीव्यत्वम्, तस्मात् स एव मुख्यार्थो न पुरन्दरादयः। स्वत एवानवधिकैश्वर्यादिमतीश्वर एवेन्द्रादिशब्दानां योगरूढी। तत्सन्निधानात् तदायत्तप्रवृत्तिनिमित्तत्वादेव च पुरन्दरादिषु। प्रसिद्धं चैतत्। यद् यत्सन्निधानाद् यच्छब्दप्रतिपाद्यं तदमुख्यमन्यन्मुख्यमिति। यथा दग्धृशब्दस्यायोऽग्न्श्र्चि। नचाक्षादिशब्दार्थानामितरेतरापेक्षाऽस्तीति वैषम्यमिति।
॥ अर्थान्तरसापेक्षाणामेव शब्दानां भगवत्परत्वसम्भवाद् भगवद्वाचित्वमप्यमुख्यमित्याशङ्कानिरासः॥
नन्वेवं चेदीश्वरस्याप्यमुख्यत्वं प्रसक्तम्। अर्थान्तरापेक्षयैव तत्र शब्दप्रवृत्तेः। न खलु जातादिशब्दानामन्यार्थतामनपेक्ष्य ज्योतिषेत्यादिशब्दानां भगवति प्रवृत्तिः सम्भवतीत्यत आह तत्सिद्धिरिति।
तत्सिद्धिस्तदपेक्षा चसाऽपेक्षा च हरीच्छया॥२८॥
चशब्दोऽवधारणे। नायमस्ति दोषः। यतः परमपुरुषे तत्तच्छब्दप्रवृत्तिप्रतीतिरेवार्थान्तरापेक्षा, नतु प्रवृत्तिः। नहि घटस्य रूपं प्रदीपापेक्षया प्रतीयत इत्येतावता तदायत्तं भवति। यथाऽन्यत्र शब्दप्रवृत्तिरेव परमेश्वरापेक्षा, नैवं परमात्मनि वृत्तावितरापेक्षां कामपीक्षमाह इति।
इतश्च नायं दोष इत्याह साऽपेक्षा चेति। या परमेश्वरे शब्दानां वृत्तावर्थान्तरापेक्षा सा च भगवदिच्छानिबन्धनैव, नत्वनन्यगतिकतयेत्यतो न तस्यामुख्यार्थताप्राप्तिः। नहीच्छया प्रकृत्यादिकमुपाददानस्य सृष्टिः परायत्ता। नापि पटुकरणो लीलानिमित्तमिच्छया दण्डमवष्टभ्य गच्छन् दण्डायत्तगतिर्भवतीति।
॥ अभिधावृत्तिलक्षणावृत्तिगौणीवृत्तिभेदेन वृत्तेस्त्रैविध्यम्,
अभिधावृत्तेः परममुख्यमुख्यभेदेन द्वैविध्यं च॥
यद्येवं हरिसन्निधानादिना शब्दानामन्यत्र वृत्तिः, तत् किमयसीव दग्धृशब्दस्य लोके सर्वशब्दानां लक्षणैव? तथासति गङ्गातीरयोरविशेषप्रसङ्गः। ईक्षत्यधिकरणोक्तार्थस्य मूले निहितः कुठार इत्याशङ्कां परिहरन्नेतन्मूलतयेत्यादिनोक्तमर्थमुपसंहरति तस्मादिति।
तस्मात् परममुख्यत्वं विष्णावन्यत्र मुख्यता
उपलक्षणा च गौणी च तिस्रः शब्दस्य वृत्तयः॥२९॥
नायसि दग्धृशब्दस्येवेन्द्रादिशब्दानां पुरन्दरादिषु लक्षणैव। रूढेरभिधानादिसिद्धत्वात्। योगनिमित्तस्य च परमैश्वर्यादेः सद्भावात्। किन्तु परमेश्वरविषययो रूढियोगयोरपराधीनत्वनिरङ्कुशत्वाभ्याम्, अन्यत्र तदधीनत्वाल्पत्वाभ्यां, मुख्यार्थतायामेवायं मुख्यामुख्यविभागोऽभिहित इति। तदिदमुक्तम् परममुख्यत्वमिति मुख्यतेति च। गौणीत्यतः परमितिशब्दोऽध्याहार्यः।
॥ परममुख्यवृत्तेः महायोगमहायोगरूढिभेदेन द्वैविध्यम्
निरवधिकप्रवृत्तिनिमित्तसापेक्षा वृत्तिः महायोगः॥
एतदेव दर्शयन् परममुख्यादिवृत्तिलक्षणान्याह प्रवृत्तीत्यादिना। तत्र परममुख्यवृत्तिर्द्वेधा महयोगः, महायोगरूढिश्चेति। महारूढिस्तु न सम्भवति। “सा योगादेव लभ्यते” इत्युक्तत्वात्। तत्र महायोगस्वरूपमाह प्रवृत्तिहेतोरिति।
प्रवृत्तिहेतोर्बाहुल्यं ज्ञेयं परममुख्यता।
निर्वचनलभ्योऽर्थः प्रवृत्तिहेतुः, तस्य बाहुल्यं निरवधिकत्वम्। यद्यपि स्वातन्त्र्यं चात्र वक्तव्यम्। प्रकृतत्वात्। तथाऽप्यन्यतरमात्रेणेतरव्यावृत्तिसिद्धेः लक्षणपदानां च तन्मात्रप्रयोजनत्वान्नाभिहितम्। परममुख्यतेति ज्ञेयमिति योजना।
ननु बाहुल्यं प्रवृत्तिहेतोर्धर्मः। बहुलप्रवृत्तिहेतुमत्त्वं चाभिधेयस्य। परममुख्यता तु शब्दधर्मः। तत् कथं सामानाधिकरण्यम्? नैष दोषः। उपचरितत्वात्। निरवधिकं स्वतन्त्रं वा प्रवृत्तिहेतुमपेक्ष्य या शब्दस्य प्रवृत्तिः सा परममुख्यता महायोगलक्षणा ज्ञातव्येति तात्पर्यार्थः।
॥ निरवधिकप्रवृत्तिनिमित्तविशिष्टप्रयोगबाहुल्यसापेक्षा वृत्तिः महायोगरूढिः॥
महायोगरूढिस्वरूपं निरूपयन्नाह तत्रेति।
तत्र प्रयोगबाहुल्यं यदि तत्परता किमु॥३०॥
यत्रार्थे प्रवृत्तिहेतोरनवधिकत्वं तत्रैव चेत् प्रयोगबाहुल्यं स्यात्, तदा तस्या वृत्तेः परता परममुख्यता किमु वक्तव्येति। अत्रानवधिकप्रवृत्तिनिमित्तवति यत्रार्थे यस्य शब्दस्य प्रयोगबाहुल्यमस्ति तस्य तत्र महायोगरूढिलक्षणा परममुख्यवृत्तिरित्येतावदेव वक्तव्यम्। कैमुत्यकथनं तु शङ्कानिरासार्थम्।
तथाहि किमत्र प्रयोगबाहुल्यमात्रं लक्षणम्, उतानवधिकप्रवृत्तिनिमित्तविशेषितम्। नाऽद्यः, रूढिमात्रत्वात् परममुख्यत्वायोगात्। न द्वितीयः, अनवधिकप्रवृत्तिनिमित्तेनैव परममुख्यत्वे विशेष्यवैयर्थ्यात्। नच समाहारेण विधान्तरं भवति। तथासत्यसिद्धबाधितसमाहारोऽपरो हेत्वाभासः स्यादिति।
अत्र द्वितीय एवाभ्युपगम्यते। नचोक्तदोषः। विशेषणमात्रेण परममुख्यत्वे, विशेष्यसद्भावेन सुतरां तत्सिद्धेः। नह्यस्माभिः परममुख्यतामात्रसिद्धये विशिष्टोपादानं क्रियते। किन्तु समाहाररूपविधान्तरसिद्धये। नचातिप्रसङ्गः, वैषम्यात्। अनवधिकप्रवृत्तिनिमित्तापेक्षप्रयोगबाहुल्यं खलु विवक्षितम्। न समाहारमात्रम्। एतदर्थं च तत्र प्रवृत्तिहेतोर्बाहुल्ये सतीति योज्यम्। नचैवं महायोगस्यात्र प्रवेशः। अतिबहुलप्रयोगाभावस्य तत्र विवक्षितत्वादिति।
॥ उभयविधपरममुख्यवृत्त्या विष्णोः सर्वशब्दवाच्यत्वम्॥
अत्र कतरा वृत्तिर्विष्णौ? येन परममुख्यत्वं विष्णावित्युक्तमित्यत आह उभयमिति।
उभयं दृश्यते विष्णौ शब्दानामपि सर्वशः।
उभयं वृत्तिद्वयम्। दृश्यते प्रमाणैः। सर्वशोऽपि शब्दानामित्यस्यायमर्थः नारायणादिशब्दानां महायोगरूढिः। तदितरेषां महायोग इति।
अथवा विष्णौ परममुख्यवृत्तिरित्युक्तमनेनोपपादयति। उभयं प्रवृत्तिहेतोर्बाहुल्यम्, प्रयोगबाहुल्यं च। यद्वा प्रमितान्वाख्यानं परीक्षकधर्मः। नतु स्वेच्छयाऽर्थकल्पनम्। नचैते वृत्ती क्वचित् प्रमिते। अतो न निरूपणीये इत्यत्रेदमुदितम्। प्रमाणानि तु वक्ष्यन्ते। (३७२)
ननु योगो योगरूढिश्चैते किं न स्याताम्? किमेवं भेदकाभावादाशयते, अथवा तद्विवक्षाकारणाभावात्? नाऽद्यः, तस्योक्तत्वात्। न द्वितीयः, यौगिकादीनामप्यर्थानाममुख्यतामभिधाय विष्णोः मुख्यत्वाभिधानस्य कारणत्वादिति।
॥ मुख्यवृत्तेः योगरूढियोगरूढिभेदेन त्रैविध्यम्, प्रवृत्तिनिमित्तसापेक्षा वृत्तिः योगः॥
मुख्यवृत्तिरपि त्रेधा भवति योगः, रूढिः, योगरूढिश्चेति। तत्र प्रवृत्तिनिमित्तापेक्षा वृत्तिर्योगः। यथा कुम्भकारः, औपगवः, राजपुरुष इति। ननु नैतेऽपि यौगिकाः। किन्नाम। रूढा एव। कृत्तद्धितसमासकरणं तु व्युत्पत्तिमात्रार्थम्। यथोक्तम् “वृक्षादिवदमी रूढाः” इत्यादि। मैवम्। शब्दार्थविभागस्यावापोद्धाराभ्यां प्रतीतस्यापलापे कारणाभावादित्यादि शिष्यैरेवोह्यतामिति मत्वा रूढेः स्वरूपमाह प्रयोगेति।
॥ प्रयोगमात्रबाहुल्यसापेक्षा वृत्ती रूढिः॥
प्रयोगमात्रबाहुल्यं रूढिरित्यभिधीयते॥३१॥
यत्रार्थे यस्य शब्दस्य प्रयोगमात्रबाहुल्यं तत्र वृत्ती रूढिरित्यभिधीयते। मात्रेत्यवयवार्थसादृश्यादिसापेक्षताव्युदासार्थम्। तेन परममुख्यवृत्तेर्योगरूढे रूढोपचारलक्षणाभ्यां च व्यवच्छेदः। बाहुल्यमिति स्वरूपकथनम्।
“सर्वेऽपि यौगिकाः, नास्ति रूढः” इति शाकटायनः। तदसत्। घटपटादिशब्दानां बहुलमुपलम्भात्। तेप्युणादिप्रत्ययान्ता यौगिका एवेति चेत्, न। अर्थानुगमादर्शनात्, अन्ततः प्रकृतिप्रत्यययोस्तदर्थे रूढेराश्रयणीयत्वाच्चेति।
॥ प्रवृत्तिनिमित्तविशिष्टप्रयोगबाहुल्यसापेक्षा वृत्तिः योगरूढिः॥
प्रवृत्तिनिमित्तापेक्षो यत्र बहुलप्रयोगः, तत्र योगरूढिः। यथा पङ्कजादिशब्दानां तामरसादाविति प्रसिद्धत्वान्नोक्तम्।
विरोधाद् वैफल्याच्च योगरूढिरयुक्तेति केचित्। तथाहि अवयववृत्तिर्योगः, रूढिस्त्वखण्डवृत्तिः। नह्येतयोरेकत्र समावेशो युज्यते। नच योगरूढ्यङ्गीकारे किमपि प्रयोजनमस्ति। पङ्कजादिशब्दानां सम्प्रतिपन्नवृत्त्यैवोपपत्तेरिति। तदयुक्तम्। नहि योगरूढ्योः समहारो योगरूढिरिति ब्रूमः। येन विरोधः स्यात्। किन्नाम। यथा रूढलक्षणा लक्षणामात्रात्, रूढगौणी च गौणीमात्रात् प्रयोगप्राचुर्येण भिद्यते, तथा प्रवृत्तिनिमित्तापेक्षत्वाद् रूढिमात्रात् प्रयोगबाहुल्येन योगमात्राच्च भिन्ना तृतीयेयं वृत्तिरिति।
किञ्च पङ्कजादिशब्दाश्च किं केवलं रूढा अङ्गीकरणीयाः, उत यौगिकाः? नाऽद्यः, अवयवार्थप्रतीतिविरोधात्। “सप्तम्यां जनेर्डः” इत्यनुशासनविरोधाच्च। अनेनैव न्यायेन यौगिकाभावप्रसङ्गाच्च। न द्वितीयः, भेकादिष्वपि प्रयोगप्रसङ्गात्। गवादिशब्दानामिव व्यवहारप्राचुर्याप्राचुर्यकृते शक्तिसाम्येऽपि प्रसिद्ध्यप्रसिद्धीति चेत्, न। वैषम्यात्। गवादिशब्दानामनेकार्थत्वे शास्त्रतो निश्चिते हि प्रसिद्ध्यादेः कारणान्तरं मार्गणीयम्। नचैवमेषां शब्दानामनेकत्र शक्तिरवधृता।
किञ्च शमिधातोः सञ्ज्ञायां “स्तम्बकर्णयो रमिजपोर्हस्तिसूचकयोः” इत्यादिनाऽवयवार्थव्यतिरेकेणोपाधीनपि वदता शास्त्रकारेणाङ्गीकृतैवेषा वृत्तिरित्यलम्।
॥ मुख्यार्थसादृश्यं निमित्तीकृत्य वृत्तिः गौणी, मुख्यार्थसम्बन्धं निमित्तीकृत्य वृत्तिः लक्षणा॥
एवमव्यवहितामभिधावाचकत्वादिशब्दवेद्यां मुख्यवृत्तिं निरूप्येदानीं व्यवहितां गौणीं लक्षणां चामुख्यवृत्तिं निरूपयति प्रयोगेति।
प्रयोगयुक्तसादृश्यं सम्बन्धो वाऽप्यमुख्यतः।
वृत्तिहेतुरिति ज्ञेयः…………………..॥३२॥
सम्बन्धः प्रयोगयुक्तेन। वाशब्दो व्यवस्थितविभाषायाम्। अपिशब्दो मुख्यवृत्तिलक्षणेनामुख्यवृत्तिलक्षणस्य समुच्चयार्थः। अमुख्यत इति समासे गुणभूताया अपि वृत्तेर्बुद्ध्या पृथक्कृताया विशेषणम्। अमुख्याया गौण्या लक्षणायाश्च वृत्तेर्हेतुरिति ज्ञेय इत्यर्थः। यस्य शब्दस्य यत्रार्थे प्रयोगः सामर्थ्यं तस्य प्रवृत्तिनिमित्तातिरिक्तं तत्सादृश्यं निमित्तीकृत्यान्यत्र वृत्तिर्गौणी। तत्सम्बन्धं निमित्तीकृत्य वृत्तिस्तु लक्षणेत्युक्तं भवति।
कश्चिदाह गौणी नाम वृत्तिर्नास्ति। सादृश्यस्यापि सम्बन्धत्वेन लक्षणायामन्तर्भूतत्वादिति। तन्निराकर्तुं पश्चादुद्दिष्टाऽपि गौणी प्रथमं लक्षिता। स्वातन्त्र्यं ह्येवमस्या ज्ञापितं स्यात्।
यदि खलु कश्चिद् ब्रूयात् लक्षणा नाम नास्ति। सम्बन्धस्याप्येकस्थानत्वादिसादृश्यरूपत्वेन गौण्यामन्तर्भूतत्वादिति। तदा किं वक्तव्यम्? नैवं लौकिकी प्रतीतिरिति चेत्। तत् किं सादृश्यं सम्बन्धत्वेन प्रतियन्ति लौकिकाः?
॥ रूढगौणीअरूढगौणीभेदेन गौणीवृत्तैर्द्वैविध्यम्॥
तत्र गौणी द्विविधा रूढारूढभेदात्। तत्राऽद्या यथा मृद्गवकादौ गवादिशब्दस्य। द्वितीया यथा गौर्वाहीक इति। अत्र स्वार्थसहचारिणो गुणा जाड्यमान्द्यादयो लक्ष्यमाणा गोशब्दस्य वाहीके वृत्तौ निमित्ततामुपयन्तीति केचित्। तदसत्। गौण्या लक्षणातो भेदाभावप्रसङ्गात्। गोशब्दस्य वाहीके वृत्तौ लक्ष्यमाणगुणानां निमित्ततायाश्र्चोपपत्तिशून्यत्वात्। लक्ष्यमाणगुणसादृश्याद् गुणान्तरम्, ततो गुणी लक्ष्यत इति तु नानुभाविकम्।
स्वार्थसहचारिगुणाभेदेन परार्थगता गुणा एव लक्ष्यन्त इत्यपरे। तदप्यसत्। गुणानां भेदस्य साधयिष्यमाणत्वात्। (७२६) वाहीके वृत्तौ निमित्ताभावाच्च। तस्मात् सदृशगुणाश्रयत्वं निमित्तीकृत्य परार्थे वृत्तिर्गौणीति साधूक्तम्।
॥ रूढलक्षणाअरूढलक्षणाभेदेन लक्षणावृत्तेर्द्वैविध्यम्॥
लक्षणाऽपि द्वेधा रूढारूढभेदात्। तत्राऽद्या यथा राजाऽयं गच्छतीति। द्वितीया यथा गङ्गायां घोष इति। केचिदभिधेयाविनाभूतप्रतीतिर्लक्षणोच्यत इत्याहुः। तेषां मञ्चाः क्रोशन्तीत्यादौ लक्षणा न स्यात्। स्याच्च शब्दात् प्रतीतेन लिङ्गेनानुमितार्थस्य। अथाविनाभावोऽत्र सम्बन्धमात्रम्, तथाऽपि लक्षितलक्षणायामव्याप्तिः। नहि तत्राभिधेयसम्बन्धिनि वृत्तिः। किन्तु लक्षितसम्बन्धिनि। यथा प्राग् विरुद्धा इदानीं परस्परमेकीभूता इति। परम्परयाऽयमर्थोऽभिधेयसम्बन्धीति चेत्, तर्हि किमनया क्लिष्टकल्पनया? प्रयोगयुक्तसम्बन्ध इति यथोक्तमेवास्तु।
॥ पराभिमतव्यञ्जनवृत्तेरनुमानरूपत्वम्॥
व्यञ्जनं नामापरा वृत्तिरस्तीति चेत्, न। अनुमानतया तस्य शब्दशक्तित्वानङ्गीकारात्। यथोक्तम् “वचनलिङ्गानुमा हि सा” इति। तात्पर्यवृत्तिस्तु नातिरिच्यत इति स्वयमेवाऽचार्यो वक्ष्यति।(१२५४)
॥ मम्मटेन मुख्यार्थानुपपत्तिप्रयोजनयोरपि अमुख्यवृत्तिकारणत्वप्रतिपादनम्॥
ननु मुख्यार्थानुपपत्तिं तत्सादृश्यं प्रयोजनं चापेक्ष्य गौणी प्रवर्तते। मुख्यार्थानुपपत्तितत्सम्बन्धप्रयोजनान्यपेक्ष्य तु लक्षणा। यथोक्तम्
“मुख्यार्थबाधे तद्योगे रूढितोऽथ प्रयोजनात्।
अन्यार्थो लक्ष्यते यत् सा लक्षणाऽऽरोपिता क्रिया” इति।
॥ मुख्यार्थानुपपत्तेः अमुख्यवृत्तिकारणत्वनिरासः॥
तत् कथं सादृश्यसम्बन्धावेवोक्तावित्यत आह पूर्वेति।
……………….. पूर्वायोगे परग्रहः॥३२॥
न मुख्यानुपपत्तिरमुख्यवृत्तेः कारणम्। प्रयोगोत्तरकालीनत्वादनुपपत्तिदर्शनस्य। किन्तु मुख्यार्थानुपपत्तिदर्शनममुख्यार्थग्रहणस्य हेतुः। अत एव हि न शब्देनापेक्ष्यते। नापि प्रयोक्त्रा। किन्तु प्रतिपत्त्रैव। शब्दो हि व्युत्पत्तिवशान्मुख्यमेवार्थं प्रथमं बुद्धावारोहयति। नच प्रतिपत्ता तं सहसोत्स्रष्टुमुत्सहत इति तदर्थमेवानुपपत्तिमपेक्षते। अतो न वृत्तिकारणचिन्तायामियं वाच्या।
॥ प्रयोजनस्य अमुख्यवृत्तिकारणत्वनिरासः॥
प्रयोजनमपि न वृत्तिहेतुः। किन्तु सति मुख्येऽस्मदायत्ते शब्दप्रयोगेऽकस्मादमुख्यं प्रयुञ्ज्मह इति वक्त्रा प्रतिपत्त्रा चानुसन्धीयते। अतोऽत्र न वक्तव्यमिति। अत्रायोगग्रहणं प्रयोजनस्याप्युपलक्षणम्। यथाऽयोगः सार्वत्रिको न तथा प्रयोजनम्। रूढायां गौण्यां लक्षणायां चाभिधातुल्यत्वेन अनपेक्षितत्वादिति विशेषसूचनाय न स्वशब्देनोपात्तम्। निर्दलत्वात्। “मुख्यायोगेऽमुख्यग्रहः’ इति वक्तव्ये “पूर्वायोगे परग्रहः” इति वचनं लक्षितलक्षणाद्यनुगमार्थम्। नहि लक्षितलक्षणा मुख्यासम्भवमात्रेणाऽश्रीयते, किन्तु लक्षितस्यापि। अत एवैतदयुक्तम् “मुख्यार्थबाधे” इति।
॥ वृत्तीनां तारतम्यम्॥
किञ्च यथा मुख्यवृत्तिष्वपि स्वीकारे तारतम्यमस्ति, तथाऽमुख्यवृत्तिष्वपि। कुत इति चेत्। अर्थप्रतीतिसन्निकर्षविप्रकर्षाभ्यामिति ब्रूमः। ननुच सादृश्यसम्बन्धयोस्तद्धितमुत्पाद्य तस्यापि लुपि कृते सर्वं सेत्स्यति। किममुख्यवृत्तिस्वीकारेणेत्यतो वेदमुदितम्। यदि गोशब्दस्य गवि वाहीके च गङ्गाशब्दस्य गङ्गायां तीरे चोक्तविधयाऽभिधैव स्यात्, तदा गोगङ्गाशब्दोच्चारणे गोगङ्गयोः पूर्वं प्रतीतिः, तदयोगे चानुसंहितेऽर्थान्तरे प्रतीतिरिति न स्यात्। नहि हरीतक्यादिशब्दोच्चारणे सत्ययं प्रतीतिक्रमोऽस्ति। किन्तु वृक्षे फले च स्वातन्त्र्येण प्रतीते प्रकरणादिवशेनान्यतरनियन्त्रणं क्रियते। अस्ति चायं पूर्वायोगे परग्रहः। तेन जानीमो नोभयत्रोक्तविधयाऽभिधैवेति।
॥ वृत्त्यङ्गीकारस्य वैयर्थ्यमाशय तन्निरासः॥
नन्वत्रानुपपत्तेरर्थप्रतीतिहेतुत्वेऽर्थापत्तिरेवास्तु। किं शब्दशक्तिसमाश्रयणेन? तथाहि किमाप्तप्रणीताच्छब्दादसावर्थः प्रतीयते, अन्यथा वा? नान्यथा। उन्मत्तवाक्यादौ तदभावात्। आद्ये त्वर्थापत्तिरेव। वक्तुराप्तेः प्रतीतार्थानुपपत्तेश्च विरोधेनार्थान्तरस्य कल्प्यमानत्वात्। स्यादेवं यदि वक्तुराप्तत्वं निश्चीयेत। तस्य पदस्य तत्र शक्त्यभावेऽसम्बद्धभाषिणि तस्मिन्नाप्तत्वमेव कथं निश्चीयेतेति। तदर्थमवश्यं शब्दशक्तिराश्रयणीयेति सर्वमवदातम्।
॥ महायोगादेः लौकिकरूढितः प्राबल्यस्य श्रुत्या प्रतिपादनम्॥
एतेनैतदपि परिहृतम्। यदभिहितं पूर्वपक्षिणा योगस्य रूढितो दुर्बलत्वेन न परमेश्वरस्य मुख्यार्थत्वमिति। महायोगस्याविद्वद्रूढिमात्रात् प्राबल्योपपत्तेः। विद्वद्रूढेरप्युक्तत्वेन तत्सहितस्य योगस्य सुतरां तदुपपत्तेरिति। यदुक्तम् “उभयं दृश्यते विष्णौ” इति, यच्च सूचितं विशिष्टयोगस्य रूढितः प्राबल्यमिति तदुपपादयति एतमेवेति।
एतमेव तथा सन्तं शतर्चीत्यादिनामभिः।
आचक्षत इति ह्यत्र सन्तमित्यवधारणात्॥३३॥
योगस्य रूढेः प्रबाल्यं विद्वद्रूढिं च तत्रगाम्।
बहुशो दर्शयत्यञ्जस्तात्पर्यात् सनिरुक्तिकम्॥३४॥
“तं यच्छतं वर्षाण्यभ्यार्चत् तस्माच्छतर्चिनस्तस्माच्छतर्चिन इत्याचक्षत एतमेव सन्तम्। स यदिदं सर्वं मध्यतो दधे यदिदं किञ्च तस्मान्मध्यमास्तस्मान्मध्यमा इत्याचक्षत एतमेव सन्तम्” इत्यादिका श्रुतिः। सनिरुक्तिकं योगवृत्तिसाहित्येन। तत्रगां परमेश्वरविषयाम्। शतर्च्यादिशब्दोपलक्षितानां सर्वशब्दानां विद्वद्रूढिं दर्शयति। आचक्षत इत्युक्तत्वात्। यच्चात्र बहुशोऽतिबहुवारं दर्शयति तेन ज्ञायते अञ्जस्तात्पर्यादेव नतु प्रासङ्गिकत्वेनेति।
किञ्चात्र सन्तमिति वचनादेतमेवेत्यवधारणाच्च लौकिकरूढितो भगवद्विषयस्य योगस्य प्राबल्यं दर्शयति श्रुतिः। एतमेव परमात्मानं शतर्च्यादिनामार्थं सन्तं उक्तेन योगेन शतर्च्यादिनामवाच्यमाचक्षते विद्वांसः। मधुच्छन्दःप्रभृतींस्तु रूढार्थानमुख्यत इति। अस्यार्थस्य पदद्वयसामर्थ्येन प्रतीतेः। सन्तमित्यनेन ह्यगङ्गां गङ्गेत्याचक्षते यथा, न तथा हरिमिति मुख्यार्थतोच्यते। तदुपपादनार्थमाचक्षत इति निर्वचनं च सम्बद्ध्यते। अवधारणेन त्वन्यस्य तच्छब्दमुख्यार्थत्वं प्रतिषिद्ध्यते। नच सर्वथा प्रतिषेधो युक्तः। प्रागुक्तप्रयोजनव्याघातात्। ततः परमेश्वरसमकक्षतया वाच्यत्वप्रतिषेधो ज्ञायते। रूढार्थेभ्यो यौगिकार्थस्याऽधिक्येऽभिहिते तद्विषयस्य विशिष्टयोगस्य लौकिकरूढितः प्राबल्यं सिद्धम्। “अवधारणा” इति क्वचित् पाठः। अत्र सन्तमिति पदं अवधारणा चेति पदद्वयं दर्शयतीति योजना। हि यस्मादेवं तस्मादुक्तं युक्तमिति।
॥ सर्वशब्दानां अकारव्याख्यानरूपत्वम्, अकारस्य विष्णुवाचित्वं च श्रुत्या उपपाद्य
विष्णोः सर्वशब्दाभिधेयत्वसमर्थनम्॥
वाक्यान्तरैरपि विष्णोः सर्वशब्दवाच्यतामुपपादयति अ इतीति।
अ इति ब्रह्म कथितं तद्व्याख्यानात्मता तथा।
शब्दानामपि सर्वेषां नामवित्कृतकृत्यता॥३५॥
“अः इति ब्रह्म” इति श्रुतावकारस्य ब्रह्मवाचकत्वं तावत् कथितम्। अन्यथा इतिकरणवैयर्थ्यात्। “अकारो वै सर्वा वाक्” इति श्रुतौ सर्वेषामपि शब्दानामकारव्याख्यानता च कथिता। साक्षादैक्यस्य प्रत्यक्षादिविरुद्धत्वेन लक्षणाश्रयणस्याऽवश्यकत्वात्। नच व्याख्यानव्याख्येययोर्भिन्नविषयता युक्ता। तस्मादेतद्वाक्यद्वयपर्यालोचनया सर्ववागभिधेयत्वं ब्रह्मणः प्रतीयते।
॥ नामज्ञानिनो मोक्षश्रवणात्, मोक्षस्य ब्रह्मज्ञानैकसाध्यत्वाच्च नाममात्रस्य भगवद्वाचित्वसमर्थनम्॥
किञ्च “यद्वाच ओमिति यच्च नेति यच्चास्याः क्रूरं यदु चोल्बणिष्णु तद् वियूय कवयोऽन्वविन्दन् नामायत्ता समतृप्यञ्छृतेऽधि” इत्यस्यां श्रुतौ वाचो वाक्समूहस्य मध्ये यत् ओमिति पदमङ्गीकारवाचीति यावत्, यच्च नेति पदं प्रतिषेधार्थम्, यच्चास्या वाचो मध्ये क्रूरं अर्थतः कठिनं च, यच्चोल्बणिष्णु शब्दतः कठिनम्, उपलक्षणमेतत्, यावद् वैदिकं पदजातं तत् सर्वं वियूय विचार्य कवयो विवेकिनः नामायत्तानि नामप्रकाश्यतया नामाधीनानि तत्तच्छब्दप्रवृत्तिनिमित्तानि अन्वविन्दन् विदितवन्तः। तस्मिंश्च वेदनेऽधिश्रुते परिपक्वे सति तदनन्तरं समतृप्यन् कृतकृत्या मुक्ता अभूवन्निति, नाममात्रविदः कृतकृत्यता तावत् कथिता। “तमेवं विद्वान्” इति परमेश्वरज्ञानादेव मोक्षः श्रूयते। तदेतदुभयान्यथानुपपत्त्या सर्वाण्यपि वैदिकानि नामानि परमेश्वरार्थानीति गम्यत इत्याह नामेति।
॥ पूर्ववर्णउत्तरवर्णतत्संहितानां विष्णुनामार्थत्वश्रवणात्,
एतज्ज्ञानपूर्वकत्वेन संहिताध्ययनस्य विहितत्वाच्च विष्णुरेव सर्वशब्दवाच्यः॥
अथान्यच्च। सकलवैदिकसंहितानां पूर्वोत्तरवर्णानां च विष्णुनामार्थरूपत्वं तत्प्रतिपादकत्वमब्रवीद् वेदः। तेन सर्वे वर्णाः सर्वाश्च संहिता विष्णुमेव प्रतिपादयन्तीति ज्ञायत इत्याह विष्णुनामेति।
विष्णुनामार्थरूपत्वं संहितादेरथाब्रवीत्।
णकारं च षकारं च बलचेष्टात्मकं वदन्।
तज्ज्ञानपूर्वकत्वेन संहिताध्ययनं तथा॥३६॥
क्वाब्रवीदित्यतस्तद्वाक्यमर्थतः पठति णकारं चेति। “णकारो बलं षकारः प्राण आत्मा” इति विष्णुनामगतौ णकारषकारौ परमेश्वरबलचेष्टाप्रतिपादकौ वदन् वेदोऽनन्तरं “स यो ह एतौ णकारषकारावनुसंहितमृचो वेद” इत्यृचामनुसंहितं सर्वसंहितासु णकारषकारौ यो वेद णकारषकारतत्संहिताभिः प्रतिपाद्यो योऽर्थः स एव सर्वत्र पूर्वोत्तरवर्णतत्संहिताभिः प्रतिपाद्यत इति यो वेदेति विष्णुनामसमानार्थताज्ञानपूर्वकत्वेन सर्वसंहिताध्ययनमब्रवीदित्यर्थः।
॥ विष्णुशब्दे णकारषकारयोः प्राधान्येन विष्णुनामत्वम्,
वीत्यस्य उन्प्रत्ययस्य च तदुपसर्जनतया भगवद्वाचित्वम्॥
नन्वत्र णकारषकारार्थप्रतिपादकत्वं सर्ववर्णादेरुच्यते। नतु विष्णुनामार्थत्वम्। नहि णकारषकारावेव विष्णुनामेत्यत आह उपसर्गत्वत इति।
उपसर्गत्वतो वेस्तु ताच्छील्यार्थादुनस्तथा।
णकारश्च षकारश्च नामरूपतया मतौ॥३७॥
सत्यम्, सन्ति विष्णुनाम्यन्येऽपि वर्णाः। तथाऽपि वीत्यस्योपसर्गत्वेनोत्तरपदार्थविशेषकत्वात्, उन्प्रत्ययस्य ताच्छील्यार्थत्वादुपसर्जनत्वं मन्वानस्य वेदस्य प्राधान्यात् णकारश्च षाकरश्च द्वावेव नामस्वरूपतयाऽभिमतावित्यदोषः।
ननूपसर्गाः क्रियायोगे। नचात्र क्रियायोगोऽस्ति। तत् कथमुपसर्गत्वम्? मैवम्। “षोऽन्तकर्मणि”, “णु स्तुतौ” इति धातुद्वयरूपत्वाङ्गीकारात्। अत एव ताच्छीलिकप्रत्ययोत्पत्त्युपपत्तिः।
॥ उक्तार्थोपंसहारः॥
उदाहृतानां श्रुतीनां प्रयोजनमाह तस्मादिति।
तस्मात् समन्वयो विष्णौ स्वरवर्णपदात्मनः।
अपि वेदस्य किमुत वाक्यरूपेण सङ्गतिः॥३८॥
यौ पुरा सर्वशब्दानां प्रतिपदसमन्वयो वाक्यसमन्वयश्च विष्णावुक्तौ तावेताभिः श्रुतिभिः सिद्धावित्यर्थः।
॥ विष्णोः सर्वशब्दवाच्यत्वे श्रुत्युपन्यासः॥
उपपत्त्यपेक्षाः श्रुतयः प्रागुदाहृताः। इदानीं स्पष्टं पदवाक्यसमन्वयवादिनीरुदाहरति घोषा इति।
घोषाः सर्वेऽपि वेदाश्च सर्वे वेदाश्च यत् पदम्।
इन्द्रं मित्रं यमिन्द्रं च प्रथमः सङ्कृतिस्तथा॥३९॥
नामधाः सर्वदेवानामेक इत्यादिका श्रुतिः।
प्रमाणमुक्तविषये…………………..।
“ता वा एताः सर्वा ॠचः सर्वे वेदाः सर्वे घोषा एकैव व्याहृतिः प्राण एव”
“सर्वे वेदा यत् पदमामनन्ति”
“इन्द्रं मित्रं वरुणमग्निमाहुरथो दिव्यः स सुपर्णो गरुत्मान्।
एकं सद् विप्रा बहुधा वदन्त्यग्निं यमं मातरिश्र्वानमाहुः”
“यमिन्द्रमाहुर्वरुणं यमाहुर्यं मित्रमाहुर्यमु सत्यमाहुः”
“स प्रथमः सङ्कृतिर्विश्वकर्मा स प्रथमो मित्रो वरुणोऽग्निः”
“यो देवानां नामधा एक एव”
इत्येतानि वाक्यान्येतैः प्रतीकैरुपात्तानि। आदिपदेन “नामानि सर्वाणि” इत्यादेर्ग्रहणम्। अत्राऽद्यद्वितीयान्तिमश्रुतयः समन्वयद्वये प्रमाणम्। अन्यास्तु वाक्यान्वये। इन्द्रादिनाम्नां परमेश्वरपरत्वे सति “इन्द्रस्य नु वीर्याणि” इत्यादिवाक्यानां तत्परत्वं हि सिद्ध्यति।
॥ विष्णोः सर्वशब्दाभिधेयत्वप्रतिपादनस्य उत्सूत्रितत्वशङ्कापरिहारः॥
नन्वेतदर्थप्रतिपादकसूत्रस्यादर्शनादुत्सूत्रितोऽयमर्थः कस्मादुक्त इत्यत आह तदेवेति।
……………….तदेवोक्तमुपक्रमात्।
इति स्वयं भगवता ब्रुवताऽशेषमन्वयम्॥।४०॥
तदेतद् भगवता सूत्रकारेण स्वयमुक्तमेव, नोत्सूत्रितं कथ्यते। तथाच सूत्रम् “ज्योतिरुपक्रमात्तु तथा ह्यधीयत एके” इति। अत्र ज्योतिरिति सूत्रप्रतीके ग्राह्ये यदुपक्रमादित्याह। तेन “ज्योतिरुपक्रमा” इति परेषामपपाठ एवेति सूचयति।
अथवा, अत्र ज्योतिर्मात्रग्रहणात् कथं सर्वशब्दसमन्वयप्रतिपादनम्? ज्योतिःशब्दस्योपलक्षणत्वादिति वदामः। कथमुपलक्षणाभिप्रायोऽवगम्यत इत्यत उक्तम् उपक्रमादिति ब्रुवतेति। अत्रहि ज्योतिरिति प्रतिज्ञाय “उपक्रमात्तु तथा ह्यधीयत एके” इति हेतुरुच्यते। तस्य चायमर्थः “एष इमं लोकमभ्यार्चत्” इत्युपक्रमात् उपक्रमं विधाय “ता वा एताः” इत्याद्यधीयत एक इति। तथाच यदि ज्योतिश्शब्दमात्रसमन्वयोऽत्र विवक्षितः स्यात्, तदा तन्मात्रोपपादकं किमपि वक्तव्यम्। सर्वशब्दवाच्यतोपपादकस्योपादानं क्वोपयुज्यते? नहि विशेषविषयं प्रमाणं नास्ति, येन सामान्यद्वारा साधनं विधेयम्। अतः सर्वविषयं प्रमाणमुपाददानेन सूत्रकृता ज्योतिःशब्दो लाक्षणिको विवक्षित इति ज्ञायते।
॥ सर्वशब्दसमन्वयस्य ज्योतिरधिकरणप्रतिपाद्यत्वसमर्थनम्॥
किञ्च “तत्तु समन्वयात्” इति ब्रह्मणि सर्वशब्दसमन्वयः प्रतिज्ञातः, न कतिपयशब्दसमन्वय इत्युपपादितम्। तद्विवरणार्थमध्यायशेषस्य प्रवृत्तिरिति चोक्तम्। तत्राऽनन्दमयाद्यधिकरणैः प्राकरणिकशब्दसमन्वयः प्रतिपादितः। अस्मिंश्च पादे विरोध्यादिशब्दसमन्वयः। तथाच कर्मक्रमाद्यभिधायिनः शब्दाः। इदं चावशिष्टमधिकरणमिति परिशेषात् तत्समन्वयार्थमेतदिति ज्ञायत इत्याशयवानाह ब्रुवतेति।
॥ ब्रह्मणः पदार्थत्वपक्षसमर्थनस्य उत्सूत्रितत्वशङ्कानिरासः॥
अस्त्वत्र सर्वशब्दसमन्वयप्रतिज्ञानम्। तथाऽपि योऽत्र तत्प्रतिपादनार्थं “जातमोतम्” इत्यादिना न्वयोऽभिहितः स न सूत्रित इत्यतो वोक्तम् उपक्रमादिति। “एष इमं लोकमभ्यार्चत्” इत्युपक्रमवाक्यमुपादाय “तथा ह्यधीयत एके” इति वदता सूत्रकारेण तदेवोक्तं यदस्माभिरुक्तम्। उपक्रमे सर्वस्यास्य दर्शनात्। यथाचैतत् तथा “एतमेव” इत्यादिनोक्तमिति।
॥ मायावादिना प्रधानस्य शब्दवाच्यतानिरासस्य पादप्रतिपाद्यत्वकथनम्॥
एवं सङ्क्षेपविस्तराभ्यां “आनुमानिकम्” इत्यादिसूत्राणि व्याख्याय परेषां व्याख्यानं प्रत्याख्याति। तथाहि केचिदेतत्पादप्रमेयमन्यथा वर्णयन्ति यदुक्तं प्राधनस्याशाब्दत्वम्, “ईक्षतेर्नाशब्दम्” इति। तदसिद्धम्, कासुचिच्छाखासु प्रधानसमर्पणपराणां शब्दानां श्रूयमाणत्वदिति। तदेतद् यावन्न निराक्रियते न तावद् ब्रह्मकारणवादस्य स्थैर्यं भवति। अतः प्रधानस्याशाब्दत्वं प्रतिपादयितुमयं पाद आरभ्यत इति।
॥ मायावाद्युदाहृतवाक्येषु प्रधानस्य जगत्कारणत्वाश्रवणात् तन्निरासानुपपत्तिः॥
तत्तावन्निराचष्टे न शब्दवाच्यतैवेति।
न शब्दवाच्यतैवात्र प्रधानस्य निषिद्ध्यते।
अत्रैव प्रथमेऽध्याये प्रधानस्य शब्दवाच्यता निषिद्ध्यत इति नोपपद्यते। तथासति समन्वयलक्षणे अन्तर्भावाभावेन पादस्यासङ्गतत्वप्रसङ्ग इति भावः। ननूक्तमत्र समन्वयस्थेम्ने प्रधानस्याशाब्दत्वमत्रोपपाद्यत इति, तथाच कथमसङ्गतिरिति। मैवम्। तथासत्यविरोधलक्षणेऽन्तर्भावप्रसङ्गात्। अन्यथा द्वितीयाध्यायार्थोऽपि समन्वयस्थैर्यायैवेति सोऽप्यत्र वक्तव्यः स्यात्। केवलं शब्दवाच्यता एवात्र प्रधानस्य निषिद्ध्यते इति न युज्यते, विशेषाभावात्।
किञ्चात्र पादे जागत्कारणवाचिशब्दवाच्यत्वं प्रधानस्य निषिद्ध्यते, शब्दवाच्यतैव वा? नाऽद्यः, अत्रोदाहृतवाक्येषु “महतः परमव्यक्तम्,” “यस्मिन् पञ्चपञ्च जनाः” इत्यादिषु प्रधानस्य जगत्कारणत्वाश्रवणात्।
॥ भामतीकृता श्रुतेः प्रधानपरतया व्याख्यानम्, तन्निरासश्च ॥
कश्चिदाह “महतः परमव्यक्तम्” इति परशब्देन कालविप्रकृष्टत्वमुच्यते, ततः कारणत्वशङ्केति। तदयुक्तम्। किं कालविप्रकर्ष एव कारणत्वम्, उत तेनानुमेयम्, अथ सम्भाव्यम्? न प्रथमद्वितीयौ, कार्यकारणभावविकलयोरपि परापरभावदर्शनात्। न तृतीयः, सम्भवनामात्रस्येयन्तं सूत्रसन्दर्भं प्रति प्रयोजकत्वायोगात्। “अजामेकाम्” इत्यादौ कारणत्वं प्रतीयत इति चेत्। तत् किं ब्रह्मपरं करिष्यते? तेजोबन्नविषयं हि तद् व्याख्यातं भवता। तथाच लौकिकमाभाणकं नातिवर्तते “व्याघ्रेणोरणे नीते का हानिः? वृकेणोरणे नीते को लाभः?” इति।
॥ प्रयोजनाभावाच्च प्रधानस्य शब्दवाच्यत्वनिराकरणानुपपत्तिः॥
द्वितीये त्विदमुपतिष्ठते न शब्दवाच्यतैवात्र प्रधानस्य निषिद्ध्यते, प्रकृतानुपयोगादिति। शाब्दत्वे हि प्रधानस्य स्वरूपमात्रं सिद्ध्यति। नच स्वरूपसिद्धिमात्रेण काचिल्लक्षणक्षतिः। नह्यस्माभिरिव परेण सर्वशब्दसमन्वयः प्रतिज्ञातः। नापि प्रधानं निषिद्ध्य ब्रह्म तत्र निवेशितम्। येनास्मदीयदिशाऽप्युपयोगः स्यात्। तदिदमुक्तम् ब्रह्मनिवेशनं विना प्रधानस्य शब्दवाच्यतैवात्र निषिद्ध्यत इति न युक्तमिति।
॥ प्रधानस्य शब्दवाच्यतानिरासस्य असङ्गतत्वम्॥
किञ्च प्रधानस्य शब्दवाच्यता ईक्षत्यधिकरणानन्तरमेव निषेद्ध्या। त्रिपादीमतिक्रम्यात्र निषिद्ध्यत इति न युज्यते। व्यवधाने कारणानिरूपणादिति।
किञ्च पादप्रतिपाद्योऽर्थस्तथाविधो भवति, यः तत्पादस्थसकलसूत्रप्रतिपाद्यः। नचात्र पादे सर्वेष्वपि सूत्रेषु प्रधानस्य शब्दवाच्यतैव निषिद्ध्यत इति नियमोऽस्ति, येनायमेतत्पादार्थः स्यात्। “कारणत्वेन” इत्यादौ तदभावात्। तत्रापि परम्परया तदेव साध्यमिति चेत्, तर्हि पारम्पर्यस्यातीतपादार्थेऽपि सुवचत्वादत्रैव प्रधानस्य शब्दवाच्यता निषिद्ध्यत इति नास्ति। स हि पादार्थो यो नान्यत्र प्रतिपाद्यत इति।
॥ मायावादिना काठकगताव्यक्तपदस्य प्रधानपरतानिरासपरतया आनुमानिकाधिकरणव्याख्यानम् ॥
एवं सामान्यतः पादार्थं निराकृत्येदानीं प्रथमाधिकरणव्याख्यां निराकरोति न शब्दवाच्यतैवेति। “आनुमानिकम्” इत्यादिसूत्रम्। तत् परेण व्याख्यातम् आनुमानिकमप्यनुमाननिरूपितं प्रधानमप्येकेषां शाखिनां शब्दवदुपलभ्यते। काठके हि पठ्यते “महतः परमव्यक्तमव्यक्तात् पुरुषः परः” इति। तत्र य एव यन्नामानो यत्क्रमाश्च महदव्यक्तपुरुषाः स्मृतिप्रसिद्धास्त एवेह प्रत्यभिज्ञायन्ते। तत्राव्यक्तमिति रूढियोगाभ्यां प्रधानमुच्यते। एवं तस्य शाब्दत्वादशाब्दत्वमनुपपन्नमिति चेत्। नैतदेवम्। नह्येतत् काठकवाक्यं प्रधानपरमिति।
॥ काठकगताव्यक्तपदस्य प्रधनपरत्वनिरासे प्रयोजनाभावः॥
अत्र पृच्छामः किमत्र काठकगताव्यक्तशब्दवाच्यतैव प्रधानस्य निषिद्ध्यते, किंवा कुत्रापि केनापि शब्देन नोच्यत इति। आद्यस्योत्तरम् अत्र काठके वाक्येऽव्यक्तशब्दवाच्यतैव प्रधानस्य निषिद्ध्यत इति नोपपन्नम्। तन्मात्रेणाशब्दत्वासिद्धेः।
॥ प्रधानस्य श्रुत्यादिप्रतिपादितत्वात् तस्य शब्दवाच्यतानिरासासम्भवः॥
द्वितीयेऽपि किं परममुख्यया वृत्त्या, उत शब्दवाच्यतैव निषिद्ध्यते? आद्ये तन्मात्रमनुमतमेव। सर्वथा शब्दवाच्यतैवात्र प्रधानस्य निषिद्ध्यत इति द्वितीयस्तु नोपपद्यते। कुत इत्यत आह सर्वेति।
सर्ववेदेतिहासेषु पुराणेषु च सङ्ग्रहात्॥४१॥
सङ्ग्रहात् प्रधानस्येति शेषः। वेदे तावदाथर्वणिकाः पठन्ति
“विकारजननीमज्ञामष्टरूपामजां ध्र्ुवम्।
ध्यायतेऽध्यासिता तेन तन्यते प्रेर्यते पुनः” इत्यादि।
इतिहासपुराणे तूदाहरिष्यमाणे द्रष्टव्ये।
॥ त्रिगुणत्वादिलक्षणोपेतप्रधानप्रतिपादकगीतावाक्योदाहरणम्॥
ननूक्तमत्र नह्यत्र स्मृतिप्रसिद्धं कारणं त्रिगुणं प्रधानमुच्यते। तेन यद्यदुदाह्रियते तत्तद् विप्रतिन्नमेवेत्यतः त्रिगुणत्वादिलक्षणोपेतप्रधानप्रतिपादकमितिहासवाक्यं पठति सत्त्वमिति।
सत्त्वं रजस्तम इति गुणाः प्रकृतिसम्भवाः।
निबध्नन्ति महाबाहो देहे देहिनमव्ययम्॥४२॥
इत्यादिवाक्यरूपेण………………..।
आदिपदेन “भूमिरापोऽनलो वायुः” इत्यादेर्ग्रहणम्। इत्यादिवाक्यप्रतिपाद्येन त्रिगुणत्वादिना रूपेणोपेतस्य प्रधानस्य सङ्ग्रहादिति सम्बन्धः।
॥ काठकगताव्यक्तपदस्य शरीरपरत्वव्याख्यानप्रत्याख्यानम्॥
किञ्च “अव्यक्तात् पुरुषः परः” इत्यव्यक्तशब्दवाच्यं न चेत् प्रधानम्, तर्हि तद्वाच्यं वाच्यम्। नन्वत्र सूत्रकृतैवोक्तं “शरीररूपकविन्यस्तगृहीतेः” इति, “आत्मानं रथिनं विद्धि शरीरं रथमेव च” इति प्राग् यच्छरीरं रथरूपकतया विन्यस्तं तदत्राव्यक्तशब्देन गृह्यते, प्रकरणात् परिशेषाच्चेति।
नैवं सूत्रकृदाह। तथात्वे हि रूपकविन्यस्तशरीरगृहीतेरित्यवक्ष्यत्। अस्तु वा कथञ्चिद् विशेषणस्य परनिपातः। इदं तु वक्तव्यम्। कथमव्यक्तशब्देन शरीरमुच्यत इति। नह्येषा रूढिः। नापि योगः सम्भवति। शरीरस्य व्यक्तत्वात्।
ननु परिहृतमेतत् सूत्रकृता “सूक्ष्मं तु तदर्हत्वात्” इति। यद्यपीदं शरीरं व्यक्तम्, तथाऽप्यस्य यन्मूलमुपादानकारणं तेजोबन्नलक्षणं भूतसूक्ष्मं तत्तावदव्यक्तम्। अनादेस्तस्य सूक्ष्मस्याव्यक्ततार्हत्वात्। कार्यकारणशब्दाश्च सङ्कीयन्ते। “गोभिः श्रीणीत मत्सरम्” इति यथेति।
अत्र वक्तव्यम् किमनेनोक्तं भवतीति। किं शरीरमेवात्रोच्यते, अव्यक्तशब्दस्तत्रोपचरितः शरीरमूलोपादानस्य तेजोबन्नात्मकस्य भूतसूक्ष्मस्यानादेरव्यक्तत्वादिति, किंवा भूतसूक्ष्ममेवाव्यक्तशब्दवाच्यम्, शरीरशब्दस्तु तत्रोपचरितः शरीरस्य तत्कार्यत्वादिति। पक्षद्वयेऽपि दोषमाह यत्रेति।
……………….यत्रार्थो नान्य इष्यते।
तेजोबन्नात्मकं वाऽपि यद्युपादानमिष्यते।
अनाद्येवापराधः कः प्रधानमिति चोदिते॥४३॥
यत्र वाक्ये यदि अव्यक्तशब्दस्यान्योऽर्थो नेष्यते परब्रह्मलक्षणः, अपितु तेजोबन्नात्मकं शरीरमूलोपादानमनादि भूतसूक्ष्ममेवेष्यते। प्रथमे स्वरूपेणैव। द्वितीयेऽव्यक्तशब्दवाच्यतया तत्र तर्हि तत् प्रधानमिति चोदिते को दोषोऽस्ति। येन नेति प्रतिषिद्ध्यते।
अयमभिसन्धिः सर्वथा तावन्नाव्यक्तपदं ब्रह्मपरं त्वयोच्यते, किन्तु भूतसूक्ष्मकार्यशरीरस्य भूतसूक्ष्मस्य वा वाचकमिति। परेण तु प्रधानवाचकमिति। यदिचाव्यक्तस्य कारणत्वमभिप्रेतम्, तदा पक्षद्वयमपि ब्रह्मवादस्य प्रतिपक्षभूतमिति। शरीराङ्गीकारेण प्रधाननिरासो व्यर्थः। कारणत्वाविवक्षायां तु पक्षद्वयस्याप्यविरुद्धत्वात् किमनेनान्यतरपरिग्रहेण, अन्यतरनिराकरणाग्रहेण? विफलत्वात्, असङ्गतत्वाच्चेति।
अथवाऽनादेरुपादानस्य जडस्य भूतसूक्ष्मशब्दाभिधेयस्याङ्गीकारे प्रधानं नेति रिक्तं वचः। तल्लक्षणत्वात् प्रधानस्य। नाम्नि विवादायोगादिति भावः।
नन्विदमाशय सूत्रकारेणैव परिहृतम् “तदधीनत्वादर्थवत्” इति। स्यादेतदेवम्। यदि वयं स्वतन्त्रं तेजोबन्नात्मकं कारणमित्यभ्युपगच्छामः। नैतदस्ति। तस्य ब्रह्माधीनत्वाङ्गीकारात्। अवश्यं चैतदेवमङ्गीकर्तव्यम्। अर्थवद्धि तत्। नहि तेन विना ब्रह्मणो जगत्कारणत्वं निर्वहतीति।
अत्रोच्यते किमनेनोक्तं भवति? अस्ति प्रधानमिति सम्प्रतिपन्नम्। तद्धर्मेषु तु स्वातन्त्र्यादिषु विप्रतिपत्तिरिति। एवं चेत् प्रधानस्य स्वातन्त्र्यादिकं साङ्ख्येन चोदनीयम्। त्वया तु पारतन्त्र्यादिकं व्युत्पादनीयम्। किमनेनाव्यक्तादिशब्दानां प्रधानपरतानिरासप्रयासेन। नह्यत्र प्रधानस्य स्वातन्त्र्यादिकमवभासते। प्रत्युत “अव्यक्तात् पुरुषः परः” इत्यव्यक्तस्य पुरुषाधीनत्वं प्रतीयते। तदिदमप्युक्तम् प्रधानमत्रोच्यत इत्येवोक्तेऽपराधः कः? किन्तु स्वतन्त्रमित्युदिते। नचैवमत्रोच्यत इति।
॥ मायावादिना “अजामेकाम्’ इति श्रुतेः प्रकृतिपरत्वनिराकरणम्॥
“चमसवदविशेषात्” इत्यादिकमधिकरणमपि प्रधानस्याशाब्दत्वप्रतिपादकमिति व्याचक्षते। तथाहि
“अजामेकां लोहितशुक्लकृष्णां बह्वीः प्रजाः सृजमानां सरूपाः।
अजो ह्येको जुषमाणोऽनुशेते जहात्येनां भुक्तभोगामजोऽन्यः”
इत्यस्मिन् मन्त्रे प्रधानस्य प्रतिपादनात् कथं तदशब्दमिति। अत्रोच्यते यथा हि “अर्वाग् बिलश्चमसः” इत्यस्मिन् मन्त्रे स्वातन्त्र्येण “अयं नामाऽसौ चमसः’ इति न शक्यते निरूपयितुम्, विशेषाभावात्। ऊर्ध्वबुध्नत्वादेर्यथाकथञ्चित् सर्वत्र योजयितुं शक्यत्वात्। तथा “अजामेकाम्” इत्यत्रापि प्रधानप्रतिपादनं न शक्यावधारणम्, विशेषाभावादिति।
॥ श्रुतेः प्रकृतिपरत्वप्रतिपादनम्, तदनङ्गीकारे श्रुतेर्निर्विषयत्वप्रसङ्गर्श्र्चें
तदिदमनुपपन्नम्। “गौरनाद्यन्तवती सा जनित्री भूतभाविनी। सिताऽसिता च रक्ता च सर्वकामदुघा विभोः” इत्यादिश्रुतिसमाख्यया निर्णयोपपत्तेः।
किञ्च न तावदत्र अजाशब्देन रूढार्थत्वाच्छागी स्वीकर्तुमुचिता, विद्याप्रकरणत्वात्। नापि परब्रह्म, लोहितादित्वासम्भवात्। भोग्यत्वानुपपत्तेश्च। अत एव न जीवोऽपि, भोक्तृतया पृथगभिधानाच्च। नाप्यन्यत् किञ्चिदचेतनम्, अजननानुपपत्तेः। अतः प्रकृतिरेवाजा, जन्माभावात्। लोहितशुक्लकृष्णा च रजस्सत्त्वतमोरूपत्वात्। प्रसिद्धं च रजआदीनां लोहितादित्वमागमेषु। तदनुषक्तश्च जीवः संसरति, असंसक्तस्तु मुच्यत इति सुप्रसिद्धम्। नचेदेवम्, मन्त्रस्य निर्विषयत्वापत्तिरिति।
॥ मायावादिना श्रुतेः तेजोबन्नपरत्वप्रतिपादनम्॥
ननु न मन्त्रस्य निर्विषयत्वमापद्यते। यतः सूत्रकृदेवाऽह “ज्योतिरुपक्रमा” इति। अत्र मन्त्रे प्रतिपादिताऽजा ज्योतिरुपक्रमा तेजोबन्नरूपा। कुतः? “यदग्नेर्लोहितं रूपं तेजसस्तद् रूपं यच्छुक्लं तदपां यत् कृष्णं तदन्नस्य” इति लोहितादिरूपवत्तया तेजोबन्नान्यधीयते ह्येके। तत्समाख्ययाऽत्रापि तेजोबन्नात्मैवाजा प्रतिपत्तव्या। तस्याश्चतुर्विधभूतग्रामोपादानभूताया बहुप्रजाजननीत्वम्, जडत्वेन भोग्यत्वमप्युपपन्नमिति।
॥ श्रुतेः तेजोबन्नपरत्वव्याख्यानप्रत्याख्यानम्॥
अत्र दूषणमाह अजामिति।
अजामेकामिति प्राह श्रुतिरेतां यदा तदा।
को दोषः सर्वथैवास्ति परिणामि जडं यदि॥४४॥
यद्यत्र मन्त्रे परिणामि जडं तेजोबन्नलक्षणं प्रतिपाद्यमङ्गीक्रियते, तर्हि “अजामेकाम्” इति श्रुतिरेतां प्रकृतिं प्राहेति यदा तदा को दोषोऽस्ति? न कोऽपीति।
ननु कथं नास्ति? “ईक्षतेर्नाशब्दम्” इत्युक्ताशब्दत्वासिद्धेर्विद्यमानत्वादिति चेत्, न। तस्यास्माभिरन्यथाव्याख्यातत्वादित्याशयेनोक्तम् सर्वथैवेति। अपरिहार्य इत्यर्थः।
इदमत्राऽकूतम् जगत्कारणत्वेन खल्वत्राजा प्रतीयते। सा ब्रह्मवादिना ब्रह्मतया समर्थनीया। तेजोबन्नात्मकतया तु समर्थने प्रधानरूपाऽपि कुतो नाङ्गीकरणीया? लक्षणातिव्याप्तेस्तुल्यत्वादिति। तेजोबन्नान्यपि परमेश्वराधीनानि। अतो न तत्रातिव्याप्तिरिति चेत्। एवन्तर्हि किं मन्त्रस्य प्रकृतिपरत्वनिराकरणेन? किन्तु प्रकृतिपरत्वमङ्गीकृत्यैव “यो योनिमधितिष्ठत्येकः” इत्यादिवाक्यबलेनेश्वराधीनत्वमेवोपपादनीयम्।
किञ्च तेजोबन्नेषु न तावदजाशब्दो रूढः। नापि यौगिकः। “तत् तेजोऽसृजत” इत्यादिश्रुतेरजननासम्भवात्। नच स्त्रीलिङ्गत्वमुपपद्यते। नाप्येकवचनम्। त्रिवृत्करणादिति चेत्, न। बहुत्वानिवृत्तेः।
॥ “कल्पनोपदेशात्’ इति सूत्रव्याख्याननिरासः॥
अथ मन्येत तेजोबन्नोपादानं जडमनादिद्रव्यं किमप्येकमस्ति। तत्कार्यत्वादुपचारादजादिशब्दोपपत्तिरिति। तर्हि तदेवात्र प्रतिपाद्यमस्तु, शब्दानां मुख्यवृत्तिलाभात्। अस्त्विति चेत्, तर्हि प्रकृतिरत्र प्रतिपाद्येति वदता पूर्वपक्षिणा किमपराद्धम्? तल्लक्षणत्वात् प्रकृतेः। नाममात्रे विवादायोगाच्च, तदिदमुक्तम् अजामेकामिति।
नन्वत्रोत्तरमुक्तम् “कल्पनोपदेशात्” इति। यथाहि मधुविद्यादावादित्यादीनां मध्वादित्वेन कल्पना क्रियते, एवमत्रापि तेजोबन्नानामजात्वदिकल्पनोपदेशादविरोध इति। एतदयुक्तम्। कल्पनायाः प्रयोजनाभावात्। नहीदं पामरजनमनोरञ्जनार्थं काव्यम्। अत एव दृष्टान्तोऽपि निरस्तः।
॥ रामानुजीयव्याख्यानप्रत्याख्यानम्॥
कश्चित् “ज्योतिरुपक्रमा” इत्येतदन्यथा व्याचष्टे “ज्योतिर्ब्रह्म। तदुपक्रमा तत्कारणैवेयमजा न स्वतन्त्रा” इति। तस्य प्रथमसूत्रं व्यर्थम्। अनेनैव चरितार्थत्वात्। किञ्च “तदधीनत्वात्” इत्यनेनैव प्रधानस्य ज्योतिरुपक्रमत्वं प्रतिपादितम्। प्रतिपादनीयं च साङ्ख्यपरीक्षायामिति।
॥ अजामित्यादिश्रुतेः परममुख्यया वृत्त्या ब्रह्मपरत्वम्, मुख्यया वृत्त्या प्रकृतिपरत्वम्॥
अस्याः श्रुतेः प्रधानपरत्वेऽपि न दोष इत्ययुक्तम् “तत्तु समन्वयात्” इत्यवधारणानुपपत्तेरिति चेत्, न। तेजोबन्नपरत्वेऽपि तदनिस्तारात्। अस्तु परस्यैवम्। भवतां तु कथं न दोष इत्यत आह अस्माकमिति।
अस्माकं परमुख्यार्थो भगवानेक एव तु।
मुख्यमात्रतया रूढं सर्वमभ्युपगम्यते
सर्वेषामपि शब्दानां गौण्याद्यं तदयोगतः॥४५॥
अस्माकं तु मते “तत्तु समन्वयात्” इत्यवधारणस्यायमर्थः सर्वेषामपि शब्दानां भगवानेक एव परममुख्यार्थो नान्य इति। अतो रूढं यस्य शब्दस्य यदर्थतया प्रसिद्धम्, तदपि सर्वं तन्मुख्यार्थमात्रतयाऽभ्युपगम्यते। मुख्यायोगे गौणाद्यमपि। एवं चाजादिशब्दाः परममुख्यया वृत्त्या परब्रह्मपरा मुख्यमात्रतया प्रधानस्यापि प्रतिपादका इत्यङ्गीकारे काऽनुपपत्तिरिति।
॥ शब्दानामुभयार्थत्वस्य प्रामाणिकत्वात् समन्वयसूत्रोक्तमवधारणं
परममुख्यार्थान्तरव्यावृत्त्यर्थमेवेत्युपपादनम्॥
नन्वेवन्तर्हि सौत्रमवधारणं किमिति परममुख्यार्थान्तरव्यावृत्त्यर्थं व्याख्यायते? वाच्यान्तरमात्रव्यावृत्त्यर्थं कुतो न व्याख्यातव्यम्? नचोक्तप्रयोजनानुपपत्तिः। अमुख्यया वृत्त्या सङ्केतमात्रेण वा तदुपपत्तेरिति चेत्, न। सूत्रकारेणैव ग्रन्थान्तरे वैदिकानां शब्दानामुक्तविधानेकार्थत्वस्याभ्युपगतत्वादित्याह अर्थद्वयमिति।
अर्थद्वयमभिप्रेत्य प्रवृत्ते हरिरुक्तवान्।
कार्याणां कारणं पूर्वं वचसां वाच्यमुत्तमम्।
योगानां परमां सिद्धिं परमं ते पदं विदुः॥४६॥
इति………………………….।
तदेव पठति कार्याणामिति। वचसां वैदिकानामुत्तमं वाच्यम्। तदपेक्षयाऽन्यान्यमुख्यवाच्यानि। कुत एतत्? योगानां योगवृत्तीनां परमां सिद्धिम्। सिद्ध्यन्त्यस्मिन्निति सिद्धिः। इन्द्रादयस्त्वपरमसिद्धयः। एतदपि कुतः? कार्याणां महदादीनां पूर्वं मुख्यं कारणम्। प्रकृत्यादीनि त्वमुख्यकारणानि। पदं स्वरूपम्। तस्मात् परमं विदुः।
यद्यपि रूढिरविलम्बेनार्थप्रत्यायकतामात्रेण बलवती, तथाऽपि विशेषज्ञानहेतुत्वाद् योग एव बलीयानिति मत्वा स एव गृहीतः। तत्र साक्षादर्थद्वयस्यानुक्तत्वेऽप्युत्तमं वाच्यमिति विशेषणाद् वाच्यान्तरसद्भावोऽवगम्यते। अत एव प्रागभिप्रेत्येत्युक्तम्।
॥ निरपवादप्रतीतिबलात्, बाधकाभावाच्च शब्दानामुभयार्थताऽङ्गीकरणीया॥
वैदिकानां शब्दानामुभयार्थत्वे प्रमाणान्तरमाह बुद्धाविति।
…….बुद्धौ समारोहादुभयोर्योगरूढयोः।
त्यागे च कारणाभावादुभयार्थत्वमिष्यते॥४७॥
विपरीतप्रमाभावे पूर्वारोहस्तु कारणम्।
सा भवेद् यत्र स व्यर्थः पूर्वारोहो भ्रमो यथा।
अतो जगदुपादानं प्रधानं वक्ति सा श्रुतिः॥४८॥
योग इति योगवृत्तिविषयः परमेश्वरः। रूढः प्रसिद्धः प्रकृत्यादिः।
अयमर्थः अस्ति तावद् विदितपदपदार्थसङ्गतेरधिगतशाब्दन्यायस्याजादिशब्दश्रवणे ब्रह्मण इव प्रधानस्यापि बुद्धावारोहः। धियां च स्वत एव प्रामाण्यम्, अप्रामाण्यं तु बाधाकाधीनमित्युपपादितं प्रथमसूत्रे। (१४६) नचात्रार्थद्वयाभ्युपगमे बाधकमस्ति। येन बुद्धावारूढमपि त्यज्येत। अतो निरपवादप्रतीतिबलात् सर्वेषामपि शब्दानामुभयार्थत्वमेष्टव्यमिति।
एतेदेव विवृणोति विपरीतेति।कारणं स्वीकारस्येति शेषः। सा विपरीतप्रमा। स स्वीकारकारणत्वेनोक्तोऽपि पूर्वारोहो व्यर्थः स्वीकारकारणं न भवति। भ्रमो यथेति। प्रसिद्धशुक्तिरजतादिविपर्ययो यथेत्यर्थः।
यद्वा अजादिपदानि द्व्यर्थानि, बाधकविधुरायां बुद्धौ तथा रूढत्वादिति प्रतिज्ञाहेतू कथितौ। अनेनान्वयव्यतिरेकाभ्यां व्याप्तिमाचष्टे। तत्र पूर्वार्धे यथा स्तम्भादिप्रत्यय इति दृष्टान्तोक्तिरपि द्रष्टव्या।
॥ उक्तार्थोपसंहारः॥
नन्वत्राजायाः कारणत्वमुच्यते। तच्च ब्रह्मलक्षणत्वेनोक्तमित्यतो बाधकाद् बुद्धावारूढमपि प्रधानं त्याज्यमिति चेत्, न। निमित्तमात्रत्वस्य ब्रह्मलक्षणत्वेन जगदुपादानत्वस्य प्रधानेऽपि सत्त्वादस्य तदर्थत्वोपपत्तेरित्याशयवानुपसंहरति अत इति। सा श्रुतिः “अजामेकम्” इत्यादिका॥*॥ इत्यानुमानिकज्योतिरुपक्रमाधिकरणे॥२॥
पञ्चजनाधिकरणम्॥३॥
॥ मायावादिना “यस्मिन् पञ्चपञ्च जनाः’ इति श्रुतेः प्रधानपरत्वनिराकरणम्॥
“न सङ्ख्योपसङ्ग्रहादपि” इत्येतदपि प्रधानस्याशब्दत्वप्रतिपादनार्थतया व्याचक्षते। तथाहि
“यस्मिन् पञ्च पञ्च जना आकाशश्च प्रतिष्ठितः।
तमेव मन्य आत्मानं विद्वान् ब्रह्मामृतोऽमृतम्”
इत्यस्मिन् मन्त्रे पञ्च पञ्च जना इति पञ्चसङ्ख्याविषयाऽपरा पञ्चसङ्ख्या श्रूयते। पञ्चशब्दद्वयदर्शनात्। त एते पञ्च पञ्चकाः पञ्चविंशतिः सम्पद्यते। तथाच श्रुतिप्रसिद्धया पञ्चविंशतिसङ्ख्यया तेषां स्मृतिप्रसिद्धानां पञ्चविंशतितत्वानामुपसङ्ग्र्रहात् प्राप्तं श्रुतिमत्त्वं प्रधानादीनामिति।
अत्रोच्यते न सङ्ख्योपसङ्ग्रहादपि प्रधानादीनां श्रुतिमत्त्वप्रत्याशा कर्तव्या। कस्मात्? नानाभावात्। नाना ह्येतानि पञ्चविंशतितत्वानि। नैषां पञ्चशःपञ्चशः साधारणो धर्मोऽस्ति। येन पञ्चविंशतेरन्तराले पञ्च पञ्च सङ्ख्या निविशेरन्। नह्येकं निबन्धनमन्तरेण नानाभूतेषु द्वित्वादिकाः सङ्ख्या निविशन्ते। अतिरेकाच्च। अतिरेको हि भवत्यात्माकाशाभ्यां पञ्चविंशतिसङ्ख्यायाः। आत्मनो हि पञ्चविंशतावन्तर्भावे यस्मिन्नित्यधिकरणत्वोक्तिविरोधः। आकाशस्यापि पृथगुक्तिविरोधः। तस्मान्न प्रधानादीनां शाब्दत्वमिति।
॥ पञ्चविंशतितत्वप्रक्रियायाः प्रामाणिकत्वप्रतिपादनपूर्वकं मायावादिव्याख्याननिरासः॥
अत्र वक्तव्यम् किं पञ्चविंशतितत्वप्रक्रिया सर्वथाऽप्रामाणिकीत्यभिप्रायः, उतैतद्वाक्यं तत्परं न भवतीति। पक्षद्वयमप्यनुपपन्नमित्याह यत्तदिति।
यत्तत् त्रिगुणमव्यक्तं नित्यं सदसदात्मकम्।
प्रधानं प्रकृतिं प्राहुरविशेषं विशेषवत्॥४९॥
पञ्चभिः पञ्चभिर्ब्रह्म चतुर्भिर्दशभिस्तथा।
एतच्चतुर्विंशतिकं गणं प्राधानिकं विदुः॥५०॥
इति भागवते प्राह विद्याधीशः स्वयं प्रभुः।
सदसदात्मकं कार्यकारणात्मकम्। अविशेषत्वादकार्यत्वात् प्रधानम्, विशेषवत्त्वात् कार्यत्वात् प्रकृतिं प्राहुः। विशेषवदित्यस्य विवरणम् पञ्चभिरिति। पञ्चभिर्महाभूतैः, पञ्चभिस्तन्मात्राभिः, चतुर्भिर्महदहङ्कारमनोबुद्धिभिः, दशभिरिन्द्रियैश्च ब्रह्म पूरितम्। एतच्चतुर्विंशतिकं गणं प्रधानकार्यं विदुरिति सूत्रकृतैव ग्रन्थान्तरे पञ्चविंशतितत्वानां प्रतिपादितत्वान्न तावदाद्यः कल्पः।
अनुवादोऽयमिति चेत्। किं प्रमितस्य, उत कल्पितस्य? आद्ये तत्प्रमाणैरेव सिद्धिस्तत्वानाम्। न द्वितीयः, वैयर्थ्यात्। दूषणार्थमिति चेत्, न तदभावात्। नहि ग्रन्थान्तरे अनुवादो ग्रन्थान्तरे दूषणमिति सम्भवति।
॥ उक्तवाक्यस्य प्रधानपरत्वे मायावाद्युक्तबाधकोद्धारः॥
न द्वितीयः, विरोधाभावात्। यदुक्तं नानाभावादिति तदसत्। सूत्रकारस्यापि सङ्ग्राहकाभावेन “पञ्चभिः” इत्याद्युक्त्यनुपपत्तिप्रसङ्गात्। अथ तत्र भूतत्वादीनि संग्राहकाणि सन्तीति चेत्, तर्हि तान्येव भूतत्वतन्मात्रत्वज्ञानेन्द्रियत्वकर्मेन्द्रियत्वतदितरत्वानि च श्रुतावपि सन्तीति समानम्। नचायमस्ति नियमोऽन्तराले सङ्ग्राहकेण विना सङ्ख्यानिवेशो नास्तीति। “पञ्च सप्त च वर्षाणि न ववर्ष शतक्रतुः”, “व्र्तमेतदनुष्ठेयं वर्षाणि नव पञ्च च” इत्यादौ व्यभिचारात्। यदप्यतिरेकाच्चेति। तदप्यसत्। पातञ्जलैरीश्वरस्याङ्गीकृतत्वात्। आकाशश्चेत्याकाशाद्या इति व्याख्यानोपपत्तेः।
॥ “पञ्चपञ्च जनाः’ इत्यस्य मायावाद्युक्तार्थपरत्वासम्भवः॥
किञ्चेदं वाक्यं पञ्चविंशतितत्वसिद्धये साङ्ख्येन स्वशास्त्रे गृहीतत्वाद् वा शङ्कितम्, सम्भावितत्वाद् वा? न द्वावपि सम्भवतः। पञ्चपञ्च जना इत्यस्य पञ्चविंशत्यप्रत्यायकत्वात्। पञ्चजना इत्यस्य समासत्वे हि द्वितीयः पञ्चशब्दो न तावत् पञ्चशब्देन सम्बद्ध्यते, विशेषणस्योपसर्जनेन सम्बन्धायोगात्। नापि जनशब्देन, पञ्चजनाः कतीत्याकाङ्क्षानुदयेन विशेषणायोगात्। असमासत्वेऽपि न तावत् पञ्चशब्देन सम्बन्धः, एकार्थयोर्विशेषणविशेष्यभावानुपपत्तेः। नापि जनशब्देन, निराकाङ्क्षत्वात्। कथञ्चिदाकाङ्क्षायामपि दशत्वस्य प्राप्तेः।
ननु पञ्चजना इति समाहारद्विगुः। तस्य पञ्चेति विशेषणे पञ्चविंशतिः सम्पद्यते। यथा पञ्च पञ्चपूल्य इत्युक्ते पञ्चविंशतिपूला लभ्यन्त इति। मैवम्। तथासति पुँल्लिङ्गानुपपत्तेरित्यलम्। “कारणत्वेन” इत्यादिसूत्राणामपव्याख्यानं स्फुटदूषणमिति न दूषितम्॥*॥ इति पञ्चजनाधिकरणम्॥३॥
अथ प्रकृत्यधिकरणम्॥६॥
॥ भास्करशङ्करप्रभृतिभिः प्रकृत्यधिकरणस्य ब्रह्मणो जगदुपादानत्वप्रतिपादकत्वेन व्याख्यानम्॥
“प्रकृतिश्च” इत्येतदधिकरणं ब्रह्मणो जगदुपादानताप्रतिपादनार्थमिति व्याचक्षते। तथाहि “जन्माद्यस्य यतः” इति जगत्कारणं ब्रह्मेत्युक्तम्। तत्र संशयः किमुपादानत्वेन, उत निमित्तत्वेनेति। “स ईक्षाञ्चक्रे। स प्राणमसृजत” इतीक्षापूर्वककर्तृत्वश्रवणादिना केवलं निमित्तत्वेनैवेति प्राप्तेऽभिधीयते प्रकृतिश्च प्रतिज्ञादृष्टान्तानुपरोधात्।
न केवलं निमित्तकारणमेव ब्रह्म। किन्तु प्रकृतिः उपादानं च। कुतः? प्रतिज्ञादृष्टान्तानुपरोधात्। एवं हि प्रतिज्ञादृष्टान्तौ नोपरुद्ध्येते। “येनाश्रुतं श्रुतं भवति” इति ब्रह्मविज्ञानेन सर्वविज्ञानं प्रतिज्ञातम्। तच्चोपादानत्व एवोपपद्यते। कार्यस्योपादानाव्यतिरेकात्। नहि निमित्तकारणाव्यतिरेकः कार्यस्यास्ति। तक्ष्णः प्रासादव्यतिरेकदर्शनात्। दृष्टान्ताश्च “यथा सोम्यैकेन मृत्पिण्डेन” इत्यादय उपादनगोचरा आम्नायन्ते। “यतो वा इमानि भूतानि” इति पञ्चमी चोपादानत्वं गमयतीति। “जनिकर्तुः प्रकृतिः” इति विशेषस्मरणात्।
अभिध्योपदेशाच्च। “सोऽकामयत बहु स्याम्” इत्यभिधानपूर्वकं बहुभवनोपदेशाच्च निमित्तत्वम्, उपादानत्वं च गम्यते।
साक्षाच्चोभयाम्नानात्। इतश्र्चोपादानं ब्रह्म। “सर्वाणि ह वा इमानि भूतान्याकाशादेव समुत्पद्यन्ते आकाशं प्रत्यस्तं यन्ति” इति साक्षाद् ब्रह्मैव कारणमुपादायोभयोः प्रभवप्रलययोराम्नानात्। यद्धि यस्मात् प्रभवति यस्मिंश्च लीयते तत् तस्योपादानं प्रसिद्धम्। यथा व्रीह्यादीनां पृथिवीति। प्रत्यस्तमयश्च नोपादानादन्यत्र कार्यस्य दृष्टः।
आत्मकृतेः परिणामात्।”तदात्मानं स्वयमकुरुत” इत्यात्मनः कर्मत्वकर्तृत्वश्रवणादुपादानं ब्रह्म। कथं पुनः पूर्वसिद्धस्य क्रियमाणत्वम्? परिणामात्। पूर्वसिद्धोऽप्यात्मा विकारात्मना विशेषेण आत्मानं परिणामयामासेति ह्युपपन्नम्। परिणामादिति वा पृथक् सूत्रम्। “सच्च त्यच्चाभवत्” इत्यादिना ब्रह्मण एव विकारात्मना परिणामः सामानाधिकरण्येनाऽम्नायते। अतश्र्चोपादानं ब्रह्म।
योनिश्च हि गीयते।”यद् भूतयोनिम्” इति योनिश्च ब्रह्म गीयते। योनिशब्दश्र्चोपादानवचनः समधिगतो लोके। अतश्र्चोपादानं ब्रह्मेति।
॥ परब्रह्मणो निर्विकारत्वादिप्रतिपादकश्रुतीरुदाहृत्य तस्य जगदुपादनत्वनिराकरणम्॥
तदेतन्निराकरोति नचेति।
नच प्रकृतिशब्देन ब्रह्मोपादानमुच्यते॥५१॥
अविकारः सदा शुद्धो नित्य आत्मा सदा हरिः।
सदैकरूपविज्ञानबल आनन्दरूपकः॥५२॥
निर्विकारोऽक्षरः शुद्धो निरातङ्कोऽजरोऽमरः।
अविश्र्वो विश्वकर्ताऽजो यः परः सोऽभिधीयते॥५३॥
निर्विकारमनौपम्यं सदैकरसमक्षयम्।
ब्रह्मेति परमात्मेति यं विदुर्वैदिका जनाः।
इति श्रुतिपुराणोक्त्या न विकारी जनार्दनः॥५४॥
कुतो नोच्यत इति चेत्। प्रमाणान्तराविरुद्धो हि सूत्रार्थो वर्णनीयः। उपादानत्वं च ब्रह्मणः श्रुत्यादिविरुद्धम्। परिणामिकारणं ह्युपादानमुच्यते। यथा घटरुचकादीनां मृत्सुवर्णादि। ब्रह्मणश्च रूपान्तरापत्तिलक्षणो विकारापरपर्यायः परिणामो निषिद्ध्यते श्रुत्यादाविति कथं सूत्रार्थतया वक्तुं शक्यत इत्याह अविकार इति। सदाशब्दद्वयस्याविकारः शुद्ध इत्याभ्यां सम्बन्धः। विकारो द्वेधा भवति धर्मिणो धर्मस्य चेति। तत्राविकारः सदेत्याद्यस्य निषेधः। सदैकरूपेति द्वितीयस्य। एकरूपे निर्विकारे विज्ञानबले यस्यासौ तथोक्तः। उपमाविषय औपम्यम्। न औपम्यमनौपम्यम्। एकरसं स्वगतभेदवर्जितम्। प्रधानानन्दात्मकं वा। न विकारीति गम्यत इति शेषः।
॥ अनिवर्त्यविशेषाप्तिनिवर्त्यविशेषाप्तिअनिवर्त्यविशेषपरिवर्तनिवर्त्यविशेषपरिवर्तभेदात्
चतुर्विधस्य विकारस्य सदृष्टान्तं निरूपणम्॥
युक्तिविरुद्धं च ब्रह्मणो विकारित्वमिति वक्तुं विकारप्रकारांस्तावदाह पराधीनेति।
पराधीनविशेषाप्तिरनिवर्त्योऽन्यथाभवः।
क्षीरादिवद् विकारः स्यात्………….॥५५॥
विकारस्तावद् द्विविधो भवति विशेषाप्तिः,विशेषिपरिवर्तश्चेति। तत्र विशेषाप्तिर्नाम धर्मिणः तादवस्थ्ये सति धर्ममात्रपरिवृत्तिः। विशेषिपरिवर्तस्तु धर्मिस्वरूपस्यैव परिणामः। द्विविधोऽप्ययं पराधीनो भवति। प्रत्येकं च द्वेधा। अनिवर्त्योऽन्यथाभावः, निवर्त्यश्चेति। अत्रैकैकप्रकारानुक्तिः स्फुटत्वादिति ज्ञातव्यम्। अन्यथा वाक्यस्यासामञ्जस्यं स्यात्। क्षीरादिवदिति चतुर्णामुदाहरणम्। क्षीरादीनामिव दधित्वाद्यापत्तिरित्यर्थः।
तत्रानिवर्त्यविशेषाप्तिर्यथा श्यामस्य फलस्य पीतत्वापत्तिः। तत्र हि धर्मिणस्तादवस्थ्यम्, पीतत्वेऽपि फलव्यवहारानिवृत्तेः। केवलं श्यामत्वापगमेन पीतत्वमुत्पन्नं सौरातपादिवशात्, न निर्निमित्तम्। नच पुनर्निवर्तते।
निवर्त्यविशेषाप्तिर्यथा कुण्डलाद्याकारस्य सुवर्णस्य कटकादित्वापत्तिः। अत्रापि हि धर्मिणः तादवस्थ्यम्। कटकादित्वापन्नेऽपि सुवर्णव्यवहारदर्शनात्। परं कुण्डलत्वापायेन स्वर्णकाराद्यधीनकटकभावो जातः। निवर्त्यश्चासौ। पुनः कुण्डलीकर्तुं शक्यत्वात्।
अनिवर्त्यविशेषिपरिवर्तो यथा क्षीरस्य दधिभावः। अत्र हि न धर्मिणस्तादवस्थ्यम्। दधित्वापत्तौ क्षीरव्यवहारानुपलम्भात्। किन्तु धर्मिभूतं क्षीरमेव आतञ्चनादिवशाद् दधिभूतम्। नच दधिभावनिवृत्त्या तत् क्षीरं भवति।
निवर्त्यधर्मिपरिवर्तो यथा शुल्बस्य तारत्वम्। अत्रापि न धर्मिणस्तादवस्थ्यम्। तारतायां शुल्बव्यवहारानुपलब्धेः। किन्नाम। ओषध्यधीनतया शुल्बमेव तारं संवृत्तम्। प्रबलौषधिबलात् तारतानिवृत्त्या शुल्बं च सम्पद्यते। नच पञ्चमी विधा दृष्टा, सम्भाविता वेति।
॥ विकारनिमित्ताभावाद् ब्रह्मणो विकारासम्भवः॥
किमतो यद्येवम्भूतो विकार इत्यत आह नैवेति।
…………….. नैव स स्याद्धरेः क्वचित्॥।५५॥
क्वचिदिति निमित्तसप्तमी। अयमाशयः सकलोऽपि खलु विकारः पराधीनो भवतीति निदर्शितम्। नचैवमेवासौ क्वापि दृष्टः। तथात्वे वा सर्वदा स्यात्। नच बह्मणो विकारनिमित्तं किञ्चिदस्ति। “सदेव सोम्य” इति प्राक् सृष्टेर्वस्त्वन्तरनिषेधात्। नच कालादिकमपि परेण प्रलयेऽभ्युपगतम्। अभ्युपगमेऽपि पराधीनतापत्तेश्च।
॥ भास्करोक्तब्रह्मविकारप्रक्रियाभङ्गः॥
अस्तु जडेषु पराधीनो विकारः। चेतनं ब्रह्म तु स्वेच्छयैव जगदाकारेण विक्रियते। “तदात्मानं स्वयमकुरुत” इत्यादिश्रुतेरिति चेत्, न। प्रेक्षावतस्तस्य नानाविधानर्थरूपप्रपञ्चीभवनेच्छाया एवानुपपत्तेः। नह्युन्मत्तोऽप्यात्मनोऽनर्थरूपतामिच्छति। दूरे प्रेक्षावान्। नच प्रपञ्चस्यानर्थरूपतां न जानाति ब्रह्म। असर्वज्ञतापातात्। नायं प्रपञ्चो ब्रह्मणोऽनर्थरूप इति चेत्, न। “दुःखादिरूपेण परिणतस्य न दुःखादिरूपता’ इत्यस्य व्याहतत्वात्। नहि विवर्तवादिनामिव कल्पितोऽयं प्रपञ्चो भवताम्। सत्यत्वाभ्युपगमात्। दुःखादिमत्त्वमनिष्टम्, नतु तद्रूपतेत्यभिप्राय इति चेत्, न। तथासति सुखरूपस्येष्टत्वमपि न स्यात्। ततश्च न मोक्षाय प्रवर्तेत।
किञ्च ब्रह्मणोऽनर्थाभावे कस्यायमनर्थ इति वक्तव्यम्। जीवस्येति चेत्। स किं ब्रह्मणो भिन्नः, अभिन्नो वा? नाऽद्यः, अपसिद्धान्तात्। द्वितीये कथं ब्रह्मणो नानर्थः? भिन्नाभिन्न इति चेत्, न। अभेदेन अनर्थप्रसङ्गात्। निराकरिष्यते चायं पक्षः “अत एव चोपमा” इति।
अपिच चेतनस्यापि विक्रिया दृष्टादृष्टाकारणायत्ता दृष्टेति कथं ब्रह्मणः स्वेच्छामात्रेण स्यात्? सर्वशक्तित्वादिति चेत्, न। अनर्थीभवतः सर्वशक्तित्वानुपपत्तेः। न तर्कावसेयं ब्रह्म, येन दृष्टान्तानुगुण्यवैगुण्यचिन्ताऽत्रोपयुज्यते। किन्नाम। श्रुतिमात्रसिद्धम्। श्रुतिश्चान्यानपेक्षमेव प्रपञ्चतापत्तिमाचष्ट इति चेत्, न। तथासति विचारशास्त्रानवतारप्रसङ्गात्। युक्तश्चायं तर्कागोचरत्ववादो यत्र श्रुुतीनामविगानं स्यात्। नचैवमत्रेत्युक्तम्।
अतो न सामान्यतो विकारित्वं ब्रह्मणो युज्यते, नापि विशेषतः। तथाहि न तावदप्रच्युतस्वरूपस्यैव ब्रह्मणोऽयमाकारपरिणामः प्रपञ्च इति युक्तम्। अस्थूलत्वादिश्रुतिविरोधात्। स्वरूपापेक्षया तदुपपत्तिरिति चेत्, न। स्वरूप एव स्थूलत्वादिजननात्। नहि कुण्डलत्वानपगमेन कटकत्वं सुवर्णस्य भवति। स्वभावापेक्षयाऽस्त्विति चेत्, न। कालभेदेन स्थूलत्वादिभावाभाववतः “अयं स्वभावः, अयं न स्वभावः’ इति विवेकायोगात्। नहि ब्रह्मणः कारणान्तरात् प्रपञ्चतापत्तिं मन्यसे, येन सा न स्वभावः स्यात्। प्रपञ्चाकारतायाश्चानिवर्त्यत्वे प्रलयश्रुतिव्याकोपः स्यात्। निष्प्रपञ्चब्रह्मभावापत्तिलक्षणमोक्षाभावप्रसङ्गश्च। एकदेशपरिणामस्तु निराकरिष्यते। नापि स्वरूपप्रच्युत्या प्रपञ्चरूपतापत्तिः, स्थितिसमये ब्रह्माभावप्रसङ्गेन ब्रह्मज्ञानस्य निरालम्बनत्वापातात्। तस्याश्चानिवर्त्यत्वे न कदाऽपि ब्रह्मणोऽस्तित्वमित्येषा दिक्।
॥ रामानुजीयव्याख्यानस्य उत्सूत्रितत्वम्॥
अत्र कश्चिदन्धानुगतान्ध इव “प्रकृतिश्च” इत्यादीनि सूत्राणि ब्रह्मणो जगदुपादानताप्रतिपादकतया व्याख्यायोक्तदूषणगणाद् भीतः सूत्रतात्पर्यमाह “परमसूक्ष्माचिद्रूपप्रधानशरीरं ब्रह्म “योऽव्यक्ते तिष्ठन् यस्याव्यक्तं शरीरम्” इत्यादिश्रुतिसिद्धम्। तथाच ब्रह्माधिष्ठितं ब्रह्मात्मकं प्रधानं जगदुपादनमिति ब्रह्मैव जगदुपादानतयाऽङ्गीक्रियते। अतो नोक्तदोषः” इति। तं प्रत्याह अपादानत्वमेवेति।
अपादानत्वमेवास्य यद्युपादानतेष्यते।
अङ्गीकृतं तत् पितृवन्नतु विश्र्वात्मना भवः॥५६॥
एवं हि वदता पितुरिव पुत्रजन्मनि जगदुत्पत्तौ ब्रह्मणोऽपायावधित्वलक्षणमपादानत्वमेवोपादानत्वमिष्टं स्यात्। सर्वथा निर्विकारस्य ब्रह्मणो विकारिप्रधानशरीरकस्य तदधिष्ठातृत्वेनोपादानतयोदितत्वात्। एवम्भूतं चोपादानत्वं ब्रह्मणोऽस्माभिरङ्गीकृतमेवेति नात्रास्माकं प्रद्वेषः।
ननूपादानत्वं चेद् ब्रह्मणोऽङ्गीकृतम्, कथन्तर्हि तन्निराकरणमित्यत आह नत्विति। शुद्धचैतन्यस्यैव ब्रह्मणो विश्र्वात्मना भवो भास्कराद्यभ्युपगतो नास्माभिरङ्गीक्रियते। अतस्तन्निराकरणमुपपन्नमेवेति।
अत्रायमभिसन्धिः यद्यपि परव्युत्पादितं जगदुपादानत्वं ब्रह्मणो नास्माकमर्थतो विरोधि। तथाऽपि नैतेषां सूत्राणामर्थः। तथाहि किमत्रास्य व्युत्पादनस्य प्रयोजनम्? न तावद् भास्करस्येव निमित्तोपादानभेदनिराकरणम्। प्रधानस्योपादानतयाऽङ्गीकृतत्वात्। विकारिवस्त्वधिष्ठातृत्वमेव मुख्यमुपादानत्वमिति चेत्, न। लोकविरोधात्। लोकव्यवहारानुसारेण हि परीक्षकैर्लक्षणं कार्यम्। नतु स्वाभिप्रायानुसारेण लोकव्यवहारो नियन्तव्यः। लोके च विक्रियावदुपादानमुच्यते।
अथ पातञ्जलाः प्रधानस्यैव स्वातन्त्र्येण जगदुपादानत्वम्, ईश्वरस्य तु तदनुग्राहकत्वमेवेति मन्यन्ते। तन्निरासार्थं ब्रह्मशरीरतया ब्रह्मात्मकमेव प्रधानं तदीयमुपादानत्वमपि ब्रह्मण एवेत्यत्र व्युत्पाद्यत इति ब्रूषे। तदाऽनवसरदुस्थत्वम्, अस्य समयपादे कर्तव्यत्वात्। करिष्यते च “अन्यत्राभावात्” इति। तस्मान्नेदं सूत्रतात्पर्यमिति।
॥ चेतनस्य उपादानत्वोक्तिप्रत्याख्यानम्॥
पितृवदित्युक्तं दृष्टान्तममृष्यमाणो ब्रह्मपरिणामवादी वदति पिता पुत्रस्योपादानमेवातो नायं दृष्टान्तो युक्त इति। तत्राऽह नचेति।
नचोर्णनाभिजनितृमातॄणां च विकारिता।
आद्यश्चशब्दोऽवधारणे। द्वितीयः परोक्तानुवादकः। जनितृशब्दं प्रयुञ्जानः स्वग्रन्थस्य मन्त्रतुल्यतां दर्शयति भगवानाचार्यः। “जनिता मन्त्रे” इति स्मरणात्।
अत्र प्रकृतत्वात् पितृमात्रग्रहणे प्राप्ते यदूर्णनाभिमातृग्रहणं तेनैतदपि निराकृतं भवति यद् ब्रह्मपरिणामिवादिनोक्तम् ब्रह्मणो जगत्कारणत्वे “यथोर्णनाभिः सृजते गृह्णते च” “पिताऽहमस्य जगतो माता” इत्यूर्णनाभ्यादिदृष्टान्तोपादानादुपादानत्वमेव विवक्षितम्। ऊर्णनाभ्यादीनां तन्त्वादिकं प्रत्युपादानत्वादिति। यच्च “योनिश्च हि गीयते” इत्यत्रोक्तम् यद्यपि योनिशब्दो “योनिष्ट इन्द्र निषदे अकारि” इत्यादौ स्थानाद्यर्थः प्रतीयते। तथाऽपि यथोर्णनाभिरिति वक्ष्यमाणदृष्टान्तबलादुपादानवाचीति निश्चीयत इति। उदाहरिष्यमाणं ब्रह्मतर्कवचनमपि व्याख्यातं भवति।
कुतो नेति चेत्। अत्र पित्रादीनां पुत्रादीनां च चेतनाचेतनसमाहाररूपत्वाच्चत्वारः पक्षाः सम्भवन्ति। पित्रादिचेतनः पुत्रादिचेतनं प्रति वा उपादानम्, पुत्राद्यचेतनं प्रति वा, पित्राद्यचेतनः पुत्रादिचेतनं प्रति वा, पुत्राद्यचेतनं प्रति वेति। तत्रऽद्यं पक्षत्रयं तावन्नोपपद्यत इत्यत्र हेतुमाह चेतनत्वादिति।
चेतनत्वात् तदन्नं हि कार्यरूपतया भवेत्॥५७॥
आद्ये द्वयोश्चेतनत्वात्। उत्तरयोरन्यतरस्य। चतुर्थं त्वङ्गीकरोति तदन्नं हीति। तैरूर्णनाभ्यादिभिरुपभुक्तमन्नं तत्परिणतास्तच्छरीरधातव इति यावत्। तन्त्वादिकार्यरूपतया परिणतं भवेदित्यर्थः।
एतदुक्तं भवति पित्रादिदृष्टान्तानामयं खलु निष्कृष्टोऽर्थः यत् पित्राद्युपभुक्तमन्नं तच्छरीरभूतं पुत्रादिगताचेतनांशोपादानं भवतीति। पक्षान्तरस्यासम्भावितत्वात्। नचायमस्माकमनिष्टः। महाप्रलये परमेश्वरेण निगीर्णं महदादिकार्यं तच्छरीररूपकप्रधानतां गच्छति। तच्च प्रधानं पुनर्महदादिकार्योपादानं भवतीत्यङ्गीकारादिति। एतेनोर्णनाभ्यादीनां न विकारिता चेत्, निरुपादाना तन्त्वाद्युत्पत्तिः प्रसज्यत इत्यपि निरस्तम्।
॥ ब्रह्मणो निमित्तकारणत्वे उपादानकारणत्वाभावे चश्रुत्याद्युपन्यासः॥
एवं श्रुतिपुराणयुक्तिभिर्ब्रह्मणो निर्विकारत्वावगमान्न जगदुपादानकारणत्वम्, किन्तु निमित्तत्वमेव इत्युक्तम्। अधुना श्रुतिस्मृतिपुराणयुक्तिभिर्निमित्तत्त्वस्यैवोक्तत्वादपीत्याह अपादानतयेति।
अपादानतया विश्वकर्तृत्वं बुद्धिपूर्वकम्।
उक्तं भाल्लविशाखायां ब्रह्मतर्के च सादरम्॥५८॥
इच्छामात्रात् प्रभोः सृष्टिरविकारस्य सर्वदा।
स्वभावोऽयमनन्तस्य रजो येनाभवज्जगत्॥५९॥
स्वदेहादिच्छया विश्र्वं भुक्तपूर्वं जनार्दनः।
ससर्ज मातापितृवदूर्णनाभिवदेव वा
प्रधानं परिणाम्येशो निर्विकारः स्वयं सदा॥।६०॥
विश्वकर्तृत्वमित्येवोक्ते कुलालादीनामिव तटस्थकर्तृत्वं प्रतीयते। तन्निवृत्त्यर्थमपादानतयेत्युक्तम्। अपादनत्वमित्येवोक्ते परस्य नानिष्टम्। उपादानस्याप्यपादानविशेषत्वेनोपादानत्वापादानत्वयोरविरोधात्। अपादानविशेषविवक्षायां च पर्णपतने वृक्ष्यस्येवावधित्वमात्रं प्रतीयते। अतो विश्वकर्तृत्वमित्युक्तम्। तथाऽपि बुद्धिपूर्वकमिति व्यर्थम्। कर्तुर्बुद्धिमत्त्वनियमादिति। मैवम्। अशेषविशेषज्ञानस्य विवक्षितत्वात्।
एतदुक्तं भवति सकलकार्यक्रियाकारकफलविषयबुद्ध्यादिमानीश्वरो बाह्येन रूपेणानुगृह्णन्नान्तरेण प्रधानादीनां परिणामादिशक्तीः प्रेरयन् स्वशरीररूपकप्रधानादिपरिणामभूतमहदादिकार्यापगमेऽवधिर्भवतीति। सादरत्वं दर्शयिष्यामः।
तदेव वाक्यद्वयं क्रमेण पठति इच्छामात्रादिति। नतु परिणामितयेति मात्रार्थः। तत्र हेतुः अविकारस्येति। किं प्रयोजनोद्देशेनेत्यत उक्तम् स्वभाव इति। उपादानाभावात् कथमित्यत उक्तम् रज इति। येन प्रेरितं रजःशब्दोपलक्षितं गुणत्रयात्मकं प्रधानं जगदभावत्। अत्रोपपादनेनाऽदरः प्रतीयते।
स्वदेहात् सच्चिदानन्दाद्यात्मकादवधेः। अथवा स्वदेहात् प्रधानादुपादानात्। भुक्तपूर्वं पूर्वकल्पे भुक्तेन सदृशम्। भुक्तपूर्वं सूक्ष्मावस्थोपादानकमिति वा। एवशब्देन नतु मृदादिवदित्याह। वाशब्दो दृष्टान्तसमुच्चये। स्वदेहादिति भुक्तपूर्वमिति च विवृणोति प्रधानमिति। एवशब्दोक्तस्योपपादनम् निर्विकार इति। अत्रापि पूर्ववदादरो गम्यते।
॥ ब्रह्मणश्चेतनत्वात्, जगतोऽचेतनत्वाच्च उपादानोपादेयभावासम्भवः॥
प्राक् चेतनत्वादित्यनेन त्रयः प्रयोगाः सूचिताः पितापुत्रौ नोपादानोपादेयभूतौ, चेतनत्वात्; देवदत्तयज्ञदत्तवत्। पुत्राद्यचेतनो न पित्रादिचेतनोपदाानकः; अचेतनत्वात्, घटवत्। पुत्रादिचेतनो न पित्राद्यचेतनोपादानकः; चेतनत्वात्, ब्रह्मवदिति। सर्वत्र पक्षधर्मताया निश्चितत्वाद् द्वितीये तावद् व्याप्तिमुपपादयति न चेतनेति।
न चेतनविकारः स्याद् यत्र क्वापि ह्यचेतनम्
नाचेतनविकारोऽपि चेतनः स्यात् कदाचन॥६१॥
यदि खलु यत्र क्वापि देशकाले वाऽचेतनं चेतनविकारो दृष्टः स्यात् तदेयं व्याप्तिर्भज्येत। नचैवमित्यर्थः। महदादिजगद् ब्रह्मकार्यमुपलब्धमिति चेत्, न। अद्याप्यसिद्धेः। उक्तवक्ष्यमाणप्रमाणैः निराकृतत्वाच्च।
तृतीये व्याप्तिमुपपादयति नाचेतनेति। व्याख्यानं पूर्ववत्। एवं न चेतनविकारश्चेतनोऽप्युपलब्ध इत्याद्येऽपि व्याप्तिरुपपादनीया।
अथवा महदादिकं न चेतनविकारः, अचेतनत्वात्; घटवदिति युक्त्यन्तरविरुद्धं च ब्रह्मणो जगदुपादानत्वमिति चेतसि निधायास्य व्याप्तिमुपपादयति न चेतनेति। ननु घटादयोऽपि ब्रह्मविकारा इति चेत्, न। मृदादिविकारत्वस्य प्रमितत्वत्। परम्परयेति चेत्, एवन्तर्हि न स्वयं चेतनविकाराः। किन्तु तत्कारणानीत्युक्तं स्यात्। तथाच कथं न दृष्टान्तता? तर्हि तत्कारणेषु व्यभिचार इति चेत्, न। तेषामेव पक्षत्वात्। सुखदुःखादिष्वनैकान्तिकमिति चेत्, न। तेषामन्तःकरणविकारत्वाभ्युपगमात्। एतेनैतदपि प्रत्युक्तम् जगत् अभिन्ननिमित्तोपादानम्, प्रेक्षापूर्वजनितकार्यत्वात्; सुखादिवदिति। घटादिषु व्यभिचाराच्च। तेषामपि पक्षीकरणे प्रमाणबाधः स्यात्।
॥ ब्रह्मस्वरूपानुगतिशून्यत्वाच्च जगतो न ब्रह्मोपादनकता॥
नन्वचेतनमपि जगच्चेतनविकारश्चेत्, तदा को दोषः स्यात्? एवन्तर्हि चेतनोऽप्यचेतनविकारः स्यात्। नचैतदस्तीत्याह नाचेतनेति।
अयमभिसन्धिः यदि महदादिकं ब्रह्मणो विकारः स्यात्, तर्हि तत्स्वरूपानुगतिमत् प्रसज्येत। कार्ये कारणस्वरूपानुगमदर्शनात्। घटादयो मृद्विकारा मृदनुगतिमन्तो दृष्टाः। नचैतदस्ति। तस्मान्न महदादिर्ब्रह्मविकारः। यदि पुनः कारणस्वरूपानुगममन्तरेण विकारिविकारभावोऽभ्युपगम्येत, तदा चेतनोऽप्यचेतनविकारः किं नाभ्युपगन्तव्यः? नचैवमङ्गीकृतं परेण। तथाहि सति “एक आत्मनः शरीरे भावात्” इत्यत्र परस्य भूतचतुष्टयपरिणाम एवायं चेतनवान् काय इति वदन्तं चार्वाकं प्रति भूतेष्वविद्यमानं चैतन्यं कथं काये स्यादिति परिहारो मदिराद्रव्ये मदशक्तिवत् स्यादिति पुनश्च चार्वाकेण चोदिते मदिरोपादानेऽपि सूक्ष्मरूपमदशक्तिव्युत्पादनं व्याहतं स्यादिति।
यद्वा ब्रह्मजगती नोपादानोपादेयभाववती, विलक्षणत्वात्; देवदत्तघटवत्। ननु विलक्षणानामपि मृद्घटादीनामुपादानोपादेयभावो दृश्यत इति चेत्, न। चेतनाचेतनरूपवैलक्षण्यस्य विवक्षितत्वात्।
यदत्र परेणोक्तम् दृश्यते हि लोके चेतनत्वेन प्रसिद्धेभ्योऽपि पुरुषादिभ्यो विलक्षणानां केशनखादीनामुत्पत्तिः। अचेतनत्वेन प्रसिद्धेभ्यो गोमयादिभ्यो वृश्चिकादीनामिति। तदेतदयुक्तम्। केशनखादीनामचेतनाच्छरीरादेवोत्पत्तेः। गोमयाद् वृश्चिकशरीरस्यैव जन्मनो वक्ष्यमाणत्वादित्याशयवानाह न चेतनेति।
॥ जगद्ब्रह्मणोः भेदेनोपलभ्यमानत्वाच्च नोपादानोपादेयभावः॥
अनुमानान्तरं वक्तुं व्याप्तिनिश्चयाय व्यतिरेकव्याप्तिं तावदाह नचेति।
नचान्यस्यान्यरूपत्वं विकृतत्वेऽपि दृश्यते।
न क्षीरादन्यता दध्नः केनचिद् दृश्यते क्वचित्॥६२॥
सर्वज्ञाद् ब्रह्मणोऽन्यत्वं जगतो ह्यनुभूयते।
अपिचेति युक्तिसमुच्चये। विकृतत्वे विकृतिदशायामन्यस्यान्यरूपत्वमन्यविकारत्वं न दृश्यते। विकारविकारिणावन्योन्यमन्यतया क्वापि नोपलब्धाविति यावत्। अत्र दृष्टान्तमाह नेति। यस्य क्षीरस्य विकारो यद् दधि तस्मात् क्षीरादन्यता तस्य दध्नः केनापि क्वापि न दृश्यत इत्यर्थः। एवमन्यतादर्शनस्य सिद्धा विकारविकारिभावाद् व्यावृत्तिः। ततः किमित्यत आह सर्वज्ञादिति। हिशब्दो यस्मादित्यर्थे। तस्मान्न तयोर्विकारविकारिभाव इति शेषः।
अयमत्र प्रयोगः जगद् ब्रह्मविकारो न भवति, ततोऽन्यत्वेनोपलभ्यमानत्वात्; यो यतोऽन्यत्वेन उपलभ्यते न स तद्विकारः, यथा घटः पटस्य। यश्च यद्विकारः, नासौ ततोऽन्यत्वेनोपलभ्यते, यथा दधि क्षीरादिति।
यद्वा जगद्ब्रह्मणी, नान्योन्यविकारविकारिणी; अन्योन्यमन्यत्वेनोपलभ्यमानत्वात्। घटपटवदिति प्रयोगः। नचायमसिद्धो हेतुः, “यः सर्वज्ञः” इति ब्रह्मणः सर्वज्ञत्वश्रवणात्, ज्ञानकार्यस्य सर्वथाऽप्यनुपलम्भेन जगतो ज्ञानाभावानुमानात्। विरुद्धधर्माधिकरणयोश्चान्योन्यमन्यत्वोपलम्भनियमादिति भावेनोक्तम् सर्वज्ञादिति।
ननु विकारविकारिणोर्भेदाभेदाभ्युपगमात् कथमयं हेतुरिति चेत्, न। भेदेनैवोपलम्भस्य हेतुत्वात्। तर्हि दृष्टान्तः साधनविकलः। सर्वत्र मया भेदाभेदाभ्यां सङ्करस्याभ्युपगमात्। तत् किं त्वदभ्युपगममात्रेण घटपटयोरभेदः, उतोपलम्भात्? नाऽद्यः, मदभ्युपगमेन शुद्धभेदस्यैव ग्राह्यत्वात्। न द्वितीयः, असिद्धेः। अभेदानुपलम्भो वा हेतुत्वेन विवक्षितः।
॥ भास्करोक्तस्य जगद्ब्रह्माभेदसाधकसत्त्वानुमानस्य दूषणम्॥
नन्वयमसिद्धो हेतुः। जगद् ब्रह्मणाऽभिन्नम्, सत्त्वात्; ब्रह्मवदित्यनुमानेनाभेदोपलम्भादिति चेत्, न। खर्वं स्वर्णेनाभिन्नम्, सत्त्वात्; स्वर्णवदित्याभाससमानयोगक्षेमत्वादित्याह अभेद इति।
अभेदः सत्त्वमात्रेण स्यात् खर्वस्वर्णयोरपि॥६३॥
यदि जगद्ब्रह्मणोः साध्येत तर्हीति शेषः। खर्वं अयः। खर्परं वा। नन्विदमिष्टमेव। खर्वसुवर्णयोरभेदस्य मयाऽङ्गीकृतत्वादिति चेत्, न। अभेदशब्देन भेदाभावस्य विवक्षितत्वात्। अत्र प्रमाणविरोध इति चेत्। जगद् ब्रह्मणोऽत्यन्तं भिद्यते, तत्स्वरूपानुगतिशून्यत्वादिति त्वदनुमानस्यापि प्रमाणविरोध इति समं समाधानम्।
अत्यन्तभेदो मम न क्वापीत्यप्रसिद्धविशेषणतेति चेत्, न। मोक्षाभावप्रसङ्गात्। तथाहि ज्ञानेन निवृत्तकर्मणा च मोक्षोऽभ्युपेयते। तच्च ज्ञानमज्ञानमपि भवति, निवृत्तं कर्म प्रवृत्तमपि भवतीति कथं मोक्षसाधनं स्यात्? ज्ञानत्वादिना तद्भावेऽज्ञानादेरपि तद्भावः स्यात्। ज्ञानादिकं ज्ञानादिस्वरूपेण अत्यन्ताभिन्नम्, अज्ञानादिस्वरूपेण तु भिन्नाभिन्नम्, अतो न कार्यसङ्कर इति चेत्, तथाऽप्यज्ञानाद्यभेदेन स्वकार्यस्य कर्तव्यत्वात्।
एवं मोक्षोऽपि संसाराभिन्न इत्यमोक्षः स्यात्। मोक्षात्मना सद्भावेन मोक्षत्वे संसारोऽपि तथा स्यात्। यदिचायमभेदोऽनुपलभ्यमानोऽर्थक्रियासु नोपयुज्यते, तदा व्यसनितयैवाभ्युपगन्तव्यः स्यादिति।
॥ जगति ब्रह्मसत्त्वानुगमेन तयोर्विकारविकारिभावाङ्गीकारे खर्वस्वर्णयोरपि तत्प्रसङ्गः॥
ब्रह्मस्वरूपानुगतिशून्यत्वान्न तत्परिणामोऽयं प्रपञ्च इत्युक्तम्। तत्र किं सर्वस्वरूपानुगतिशून्यताऽभिप्रेता,उत किञ्चिदनुगमशून्यता? नाऽद्यः, सर्वानुगमाभावेऽपि घटादीनां मृदादिविकारत्वदर्शनात्। न द्वितीयः, सत्त्वानुगमेन विकारविकारिभावोपपत्तेरित्यत आह अभेद इति। अभेदो विकारविकारिभावः।
ननु न सुवर्णगतं सत्त्वं खर्वेऽनुगतम्। तत् कथमयं प्रसङ्गः? तत् किं ब्रह्मसत्त्वमेव वियदादीनाम्? अद्धेति चेत्, न। प्रमाणाभावात्। “प्राणा वै सत्यं तेषामेष सत्यम्” इत्यादिश्रुतेः प्राणसत्यत्वस्य ब्रह्माधीनतार्थत्वोपपत्तेः। ब्रह्मण एव सामान्यसत्ता वियदादावनुगतेति चेत्, तर्हि कथं न स्वर्णसत्ता खर्वेऽनुगता?
॥ अव्यभिचरितस्वभावानुगमस्य विकारविकारिभावव्यवस्थापकत्वे जगद्ब्रह्मणोरपि तथात्वानुपपत्तिः॥
अथ मन्यसे कारणमेव कार्यात्मना भवतीति परिणामवादिनां मतम्। ततश्च कारणं यत्स्वभावाव्यभिचारि तदनुगमः कार्येऽवश्याभ्युपगन्तव्यः। अन्यथा कारणमेव कार्यात्मना भवतीति रिक्तं वचः स्यात्। अव्यभिचरितस्वभावाननुगमे कारणस्यैवाननुगमप्राप्तेः। नच सन्मात्रस्वभावं सुवर्णम्। येन खर्वं तद्विकारः स्यात्। किन्तु तदव्यभिचारिसुवर्णत्वाद्यनुगमे सतीति।
एवन्तर्हि जगदपि कथं ब्रह्मपरिणामः स्यात्? नहि सन्मात्रस्वभावं ब्रह्म। किन्तु “विज्ञानमानन्दं ब्रह्म” इत्यादिश्रुत्या विज्ञानादीनामपि तदव्यभिचारिस्वभावत्वावगमात्। नच विज्ञानानन्दाद्यनुगमः प्रपञ्चेऽस्तीति समम्।
ननुच क्षीराव्यभिचारिस्वभावमाधुर्यानुगतिविधुरं दधि तद्विकारो दृष्टमिति चेत्, न। सत्कार्यवादभङ्गप्रसङ्गात्। किञ्च क्षीरकार्यं दधीति निश्चये न माधुर्यं क्षीरस्वभाव इति कल्प्यते। माधुर्यस्य क्षीरस्वभावतानिश्चये वा क्षीरविनाशे तत्कारणस्य दध्युपादानत्वं कल्प्यत इति न दोषः।
अपिचाऽगमैरनुमानैश्च ब्रह्मणो निर्विकारत्वे सिद्धे सति अप्रच्युतस्वरूपस्वभावस्यैव ब्रह्मणो जगदुपादानत्वं यो मन्यते तं प्रत्येतौ प्रसङ्गविपर्ययावुक्ताविति को विरोधः? एतेन प्रधानस्य जगदुपादनत्वेऽप्ययं समानो दोष इति निरस्तम्।
॥ एकस्य ब्रह्मणो निर्विकारत्वम्, अपरस्य परिणामित्वमित्यङ्गीकारे
तथात्वस्य श्रुतिसिद्धत्वादेव विवादाभावात् अधिकरणारम्भानुपपत्तिः॥
अथ मतम् द्विरूपं ब्रह्माभ्युपगम्यते अनन्तानन्दचिदात्मकम्, सदात्मकं चेति। तत्राऽद्येन रूपेण निमित्तम्। द्वितीयेनोपादनम्। अतो न कश्चिदुक्तो दोषः। तथाहि यत्तावदुक्तं निर्विकारत्वं तच्चिच्छक्तिविषयत्वाच्छ्रुत्यादेरदूषणम्। निमित्तकारणेन चिच्छक्तिकेन प्रकृतिप्रधानाद्यभिधानं सच्छक्तिकं ब्रह्म परिणमतीत्यङ्गीकारे न युक्तिविरोधोऽपि। सदात्मकस्य जगदुपादानत्वाच्चैतन्याद्यननुगमोऽपि न दोषः, सदनुगमस्य विद्यमानत्वात्। अन्यत्वदर्शनं च न विरुद्ध्यते। यतो यस्मादन्यत्वमुपलभ्यते सर्वज्ञात्, तन्निमित्तमेव नोपादानम्। यच्चोपादानं सद्रूपं न तस्माद् भेदेनोपलभ्यत इत्याशयाऽह भागेनेति।
भागेन परिणामश्चेद् भागयोर्भेद एव हि।
यो भागो न विकारी स्यात् स एवास्माकमीश्वरः॥६४॥
यदि ब्रह्मणः सद्भागेन परिणामः, चिद्भागेन निर्विकारत्वमङ्गीक्रियते, तदा वक्तव्यम् तयोर्भागयोः अभेदः, भेदाभेदौ वा? न तावदभेदः, द्वयोरपि परिणामित्वादिप्राप्त्या भागद्वयकल्पनावैयर्थ्यात्। नापि भेदाभेदौ, अभेदेन सङ्करप्रसङ्गात्। भेदोऽभेदकार्यं निरुणद्धीति चेत्। किं तर्ह्यप्रयोजकेन अभेदेन, तस्माद् भागयोरत्यन्तभेद एवाङ्गीकरणीयः।
ततः किमित्यत आह यो भाग इति। परस्परमत्यन्तभिन्ने द्वे वस्तुनी। तत्रैकं निर्विकारं जगन्निमित्तमेव। अपरं तु परिणामि जगदुपादनमेवेत्यङ्गीकारे नेश्वरस्य केवलनिमित्तत्ववादिनामस्माकं कश्चिद् विवादः। निर्विकारस्य जगन्निमित्तस्यास्माभिरीश्वरत्वेन, परिणामिनो जगदुपादानस्य प्रधानत्वेन स्वीकृतत्वात्। विवादाभावाच्च “प्रकृतिश्च” इत्यादिसूत्राणामनारम्भ एवेति। अत्र यो भाग इति पराभ्युपगमेनोक्तम्। स्वमतेन तु यद् वस्त्विति ज्ञातव्यम्। नहि भागिनं विना भागः सम्भवति। नापि विकार्यविकारिणोः कश्चिद् भागी विद्यते।
॥ परोक्ताधिकरणारम्भनिमित्तानां निरासः॥
नन्वस्ति विवादविषयः। निमित्तोपादानभेदवादिना निमित्तस्यैव ब्रह्मत्वमभ्युपगम्यते। मया तु सदनन्तानन्दचितां समुदायस्येति तदर्थमधिकरणारम्भ इति चेत्। किमिदं ब्रह्मत्वम्? किं ब्रह्मनामवत्त्वम्, उत जगत्कारणत्वादिलक्षणार्थवत्त्वम्? आद्यं दूषयति भिन्नानामिति।
भिन्नानां समुदायस्य नाम ब्रह्मेति तद् भवेत्।
तद् भवेदित्यभ्युपगममाह। ततश्चायमर्थः यद्यर्थे न विवादोऽस्ति तदाऽनारम्भणीयमेवाधिकरणम्। शब्दमात्रे परेण विवादाकरणात्। करणेऽप्यशब्दशास्त्रत्वादिति।
द्वितीयेऽपि विवेक्तव्यम्। किं परस्परं भिन्नाः सच्छिदानन्दाद्याः प्रत्येकं ब्रह्मणि, उत ते न ब्रह्माणि किन्तु तत्समुदाय एवेति। नाऽद्यः, “एकमेवाद्वितीयम्” इत्यादिश्रुतिविरोधात्। द्वितीयेऽपि तत्समुदायो नाम किं तदुपादानकं द्रव्यान्तरम्, सङ्ख्या वा, संयोगो वा? सर्वत्रापि दोषमाह ब्रह्मेति।
ब्रह्मोपादानता न स्यात् तदा विश्वस्य हि क्वचित्॥६५॥
तदेति मनसि स्थितानां विकल्पितानां पक्षाणां वाऽङ्गीकारे। क्वचित् पक्षे। हिशब्देनानुपपत्तेः प्रसिद्धतामाह। अत्रहि ब्रह्मोपादानस्य वा, तद्गुणिनो वा जगदुपादानत्वं प्राप्तमिति विश्वस्य ब्रह्मोपादानकता न स्यात्। नह्युपादानगुणिगताः शक्तयः कार्यद्रव्ये गुणे वा सम्भवन्ति। तदुपादानत्वादेरसम्भवात्।
अथवा ब्रह्मणः कार्यत्वाद् गुणत्वाच्च न विश्र्वोपादानत्वं सम्भवतीति व्याख्येयम्। अत्र ब्रह्मोपदनतेत्युपलक्षणम्। ब्रह्मनिमित्तकता च न युक्तेत्यपि द्रष्टव्यम्।
॥ उपादाने पञ्चम्या अविहितत्वाद् “यतो वा’
इत्यादिपञ्चमीबलाद् ब्रह्मण उपादानत्वसाधनायोगः॥
स्यादेतत्। कालात्ययापदिष्टमेतदनुमानजातम्। “यतो वा इमानि भूतानि जायन्ते”, “आत्मन आकाशः सम्भूतः”, “जन्माद्यस्य यतः” इत्यादिविरोधात्। “जनिकर्तुः प्रकृतिः” इति प्रकृतावुपादानलक्षणायां हि पञ्चमी विधीयते। तथाचैवोदाहृतम् “शृङ्गाच्छरो जायते, गोमयाद् वृश्चिको जायते” इति। प्रसिद्धश्चात्रोपादानोपादेयभाव इति। तदिदमसङ्गतम्। पञ्चमीबलात् किलोपादानत्वं सिषाधयिषितम्। नचेदं सूत्रमुपादाने पञ्चम्या विधायकम्।
॥ “जनिकर्तुः’ इति सूत्रे प्रकृतिशब्दस्य,
शृङ्गाच्छर इत्यादिदृष्टान्तेषु पञ्चम्याश्च अपादानत्वमेवार्थः॥
अथ मतम् अपादाने तावत् पञ्चमी विहिता “अपादाने पञ्चमी” इति। उपादानं चापादानविशेषः। “जनिकर्तुः प्रकृतिः” इति स्मरणात्। ततोऽपादाने विहिता पञ्चम्युपादानेऽपि भविष्यति। नचैवंसति पञ्चम्या नियमेनोपादानत्वासिद्धिः। विशेषस्मरणस्य ग्राह्यत्वादित्यत आह शृङ्गादिति।
शृङ्गाच्छरोऽविलोमभ्यो दूर्वा गोमयतस्तथा।
वृश्चिकश्चेत्येवमाद्येष्वपादानत्वमिष्यते॥६६॥
तथाशब्दो द्वितीयोदाहरणेन सम्बद्ध्यते। एवमाद्येषूदाहरणेषु शृङ्गादीनां शरादीन् प्रत्यपादानत्वमिष्यते। पञ्चम्यर्थतयेति शेषः। उपलक्षणं चैतत्, सूत्रे चेत्यपि ज्ञातव्यम्।
एतदुक्तं भवति भवेदेवं कथञ्चिद् यदि सूत्रस्य तदुदाहरणानां च परपरिकल्पितोऽर्थो भवेत्। नचैवम्। किन्नाम। “जनिकर्तुः प्रकृतिः” इत्यनेनेदमुच्यते जनेः कर्तुर्जायमानस्य या प्रकृतिरुपादानसंसृष्टमपायेऽवधिभूतं द्रव्यं तत् कारकमपादानसञ्ज्ञं भवतीति। उदाहरणेष्वपि यच्छृङ्गादीनां शरादीन् प्रत्यपायावधित्वमेव पञ्चमीप्रतिपाद्यमिति।
॥ शृङ्गादीनां शरादीन् प्रति एकदेशेन अपायावधित्वम्, एकदेशेन उपादानत्वं चोपपाद्य
अवधिभागस्यैव अपादानत्वम्, पञ्चमीवाच्यत्वं चेत्युपपादनम्॥
एतदेव प्रपञ्चयति उपादानेति।
उपादानैकदेशत्वं यद्यप्यत्र प्रदृश्यते।
अप्यपादानतैवात्र दृष्टान्तो ब्रह्मणो भवेत्॥६७॥
यद्यप्यत्र शृङ्गादौ शराद्युपादानभूतैकदेशवत्त्वं प्रतीयते, तथाऽपि याऽत्रापादानता अपाायावधित्वलक्षणाऽस्ति सैव ब्रह्मणो दृष्टान्तो भवेत्। पञ्चम्यर्थतायामुदाहरणं भवेत् न तूपादानतेत्यर्थः।
अयमभिप्रायः शृङ्गादिकं ह्येकदेशेन शरादीन् प्रत्युपादानम्, एकदेशेन चापायावधितया कारकं भवति। तस्मिन्नसत्येकदेशान्तरस्योपादानतानुपपत्तेः। मुद्गमाषादयो हि यद्यपि तुषान्तरावस्थितेनैव अंशेनाङ्कुरोपादानम्, तथाऽपि न तुषविकलानामंशानामङ्कुरजनकताऽस्ति। तत्रावधिभाग एवापादनं पञ्चमीवाच्यश्च। तद्दृष्टान्तेन ब्रह्मणोऽपि पञ्चमीबलादुपादानप्रधानसंसृष्टावधित्वमेव भवति। नतूपादानत्वमिति।
ननु कथन्तर्हि “प्रकृतेर्महान्’, “महतोऽहङ्कारः’ इत्यादिप्रयोगः? तत्रापि परिणतभागसंसृष्टस्य अपरिणतभागस्यावधिभूतस्य पञ्चमीविषयत्वमिति वदामः। यत्र सर्वस्यापि परिणामस्तत्र कथम्? न प्रयोक्तव्यैव पञ्चमी। नहि क्षीराद् दधि जातमिति प्रयुञ्जते। किन्तु क्षीरमेव दधि जातमिति। यत्र क्वचित् प्रयोगो दृश्यते स गौणो वा सूत्रस्यार्थान्तरकल्पनामूलो वेति।
॥ अवयवविभागेन शृङ्गे उपादानत्वअपादानत्वयोरङ्गीकारे शृङ्गाच्छरः इति प्रयोगानुपपत्तिः॥
अथ मन्येत शृङ्गमेव शरोपादानम्। नतु केचिदवयवा उपादानम्, केचित् तदवधय इति विभागः। तथासति शृङ्गाच्छरो जायत इति प्रयोगानुपपत्तेः। यदिचेयं पञ्चमी उपादाने, यदिवाऽवधौ, तथाऽपि शृङ्गावयवादिति वक्तव्यम्। नच तर्ह्यवधित्वमेवास्तु इति वाच्यम्। निरुपादानोत्पत्तिप्रसङ्गात्। अतः शृङ्गस्यैवोपादनत्वात् तत्र पञ्चमीश्रवणादुपादाने पञ्चमीति।
॥ शृङ्गे उपादानावयवापेक्षया अपादानावयवानां बहुत्वात् तदपेक्षया प्रयोगो नानुपपन्नः॥
तत्राऽह नहीति।
नह्युपादानतैवात्रबाह्यावयवगौरवात्।
अत्र शृङ्गादावुपादानतैवेति न वक्तव्यम्। अपरिणतभागस्य शराङ्कुरादेरत्यन्तभिन्नस्य प्रमितत्वात्। अन्यथेदमस्योपादानम्, इदं नेति व्यवस्थानुपपत्तेरिति हिशब्दार्थः। कथन्तर्हि शृङ्गादिति प्रयोग इत्यत आह बाह्यावयवेति। बाह्याः शराकारेण परिणतेभ्योऽन्ये येऽवधिभूतावयवास्तेषां गौरवाद् बहुत्वात्।
एतदुक्तं भवति कतिपयावयवेषु परिणतेषु बहूनामवशिष्टत्वेन शृङ्गान्तरोत्पत्त्या, शृङ्गबुद्धिमात्रोत्पत्त्या वा शृङ्गशब्दोपपत्तिरिति।
॥ सौत्रप्रकृतिशब्दस्य अपादानपरत्वं महाभाष्यकारस्यापि सम्मतमित्युपपादनम्॥
ननु कुतः सूत्रादेरर्थान्तरकल्पना? शब्दार्थविरोधादिति ब्रूमः। उपादीयते कार्यमनेन स्वरूपतया स्वीक्रियत इत्युपादानम्। अपादीयते परित्यज्यते कार्यमनेनेत्यपादानमिति स्फुटो विप्रतिषेधः।
किञ्च भाष्यकारेण “अयमपि योगः शक्योऽवक्तुम्” इति प्रत्याचक्षाणेनायमेव सूत्रार्थः सूचितः। यदि “जनिकर्तुः प्रकृतिः” इति सूत्रमुपादानस्यापादानसञ्ज्ञां विदध्यात्, कथन्तर्हि “ध्र्ुवमपाये अपादानम्” इत्यनेनैव गतार्थतामाह। नह्युपादानस्यापाये ध्र्ुवत्वमस्ति। तस्मादुपादानसंसृष्टस्यैवावधिभागस्यापादानसञ्ज्ञायामनेन विहितायां भाष्यकारीयं दूषणं सम्बद्ध्यते। तथा सूत्रं समादधानैरपि तस्यैवायं प्रपञ्च इत्युक्तम्। अन्यथा प्रागवधेरपादानसञ्ज्ञोक्ता, अत्र तूपादानस्य, नह्यवधिरुपादानमित्येकोऽर्थ इत्यवक्ष्यन्। ततस्तेषामपि सम्मतोऽयमर्थ इति गम्यते।
॥ उपादानपञ्चम्यङ्गीकारेऽपि “यतो वा’ इत्यादीनां ब्रह्मण उपादानपरत्वासम्भवः॥
अस्तु वोपादानेऽपि पञ्चमी। तथाऽपि यत इति पञ्चमीबलादुपादानत्वनिश्चयो नोपपद्यते। अनेकार्थत्वात्। विशेषस्मरणादित्युक्तमिति चेत्। किमिदं विशेषस्मरणम्? जनिधातुग्रहणेनेति चेत्, तर्हि “आत्मन आकाशः सम्भूतः” इत्यादीनमनुदाहरणीयत्वं स्यात्। कुतश्च यत इति पञ्चमीत्यवधृतम्। तसेः सार्वविभक्तिकत्वात्। आत्मन आकाश इत्यनेनैकार्थत्वादिति चेत्, न। तस्याः पञ्चम्यां “भुवः प्रभवः” इति विशेषविहिताभिव्यक्त्यवधितार्थत्वात्। तथाचैवोदाहृतम् “हिमवतो गङ्गा प्रभवति, प्रथममुपलभ्यत इत्यर्थः” इत्यास्तां विस्तरः।
॥ जगतो ब्रह्मविकारत्वाभावसाधकस्य भेदेनोपलभ्यमानत्वहेतोः व्यभिचारशङ्कानिरासः॥
अथवा यदुक्तं न ब्रह्मविकारो विश्वम्, ततो भेदेनोपलम्भादिति। तदसत्। शरादिषु व्यभिचारात्। शरादयो हि शृङ्गाद्युपादानास्ततो भेदेनोपलभ्यन्त इत्यतो गूढाभिसन्धिराह शृङ्गादिति। एवमाद्येषु स्थलेषु शरादीन् प्रति शृङ्गादीनामप्यपायावधित्वलक्षणमपादानत्वमेवेष्यते। न पुनरुपादानत्वम्। अतो विपक्षत्वाभावाद् भेदेनोपलम्भो न तत्र साध्यं व्यभिचारतीति।
ननु कथमुच्यते शृङ्गादीनां शरादीन् प्रति नोपादानत्वमिति। तथासत्युपादानान्तरानुपलम्भाच्छरादीनां निरुपादनोत्पत्तिः प्रसज्येतेत्यतोऽभिसन्धिमद्घाटयति उपादानेति। शृङ्गादेरुक्तरूपापादानत्वेऽपि न शरादीनां निरुपादानोत्पत्तिप्रसङ्गः। कतिपयानां शृङ्गाद्यवयवानां शराद्युपादानत्वाभ्युपगमात्। नचैवमनैकान्त्यतादवस्थ्यम्। यद्यप्यत्र शृङ्गादौ शराद्युपादानैकदेशत्वं प्रतीयते, तथाऽप्यत्र शृङ्गादौ यस्यैकदेशस्योक्तरूपापादानता स एव ब्रह्मणो दृष्टान्तो भवेत्। तत एव शरादीनां भेदोपलम्भात्। नतूपादानभागः। ततस्तदभावात्।
एतदुक्तं भवति शृङ्गादेरवयवा हि केचिच्छरादीनामुपादानभूताः, केचिन्निमित्तभूताः। तत्र ये निमित्तभूताः, तेषु हेतुवृत्तावपि नानैकान्त्यम्। तेषां सपक्षप्रविष्टत्वात्। ये तूपादानभूतास्तेषां विपक्षप्रवेशेऽपि न तत्र हेतुवृत्तिरिति कुतोऽनैकान्त्यमिति।
॥ शृङ्गस्यापादानत्वमङ्गीकृत्य केवलमुपादनत्वाभ्युपगमे बाधकोक्तिः॥
यस्तु वैयात्यान्मन्यते। नात्रापादानताऽस्ति, किन्तूपादानत्वमेव केवलम्। तथाचानैकान्तिकत्वमिति। स प्रष्टव्यः किमत्राविनष्ट एव शृङ्गावयव्युपादानमित्यभिप्रायः, किंवा शृङ्गेऽविनष्टे तदवयवाः सर्वेऽपीति, उत नष्टे शृङ्गे तदवयवाः सर्वेऽपीति?
नाऽद्य इत्याह नहीति। अत्र शृङ्गे। तथात्वे सुवर्णवच्छरे शृङ्गस्यापि प्रतीतिप्रसङ्गादिति हिशब्दार्थः।न द्वितीय इत्याह नहीति। अविनष्टशृङ्गेषु तदवयवेषु सर्वेषु शराद्युपादानतैवेति न युक्तम्। तथासति शृङ्गशरयोः समानदेशताप्रसङ्गादिति हिशब्देन सूचयति।
न तृतीय इत्याह नहीति। अत्र सर्वेष्वपि शृङ्गावयवेषु शृङ्गनाशोत्तरं शराद्युपादानतैवेति न युज्यते। अतो नानैकान्त्यमिति हिशब्दः। कुतो न युज्यत इत्यत आह बाह्येति। कार्याद् ब्राह्यानामपरिणतानामवयवानामुपलम्भात्। अपरिणतस्याप्युपादानत्वेऽतिप्रसङ्गात्। ननु शृङ्गं चेन्नष्टम्, कथन्तर्हि शरोत्पत्त्यनन्तरमपि शृङ्गप्रत्ययप्रयोगावित्यतो गौरवादित्युक्तम्। समाधानं पूर्ववत्।
॥ चेतनस्य अचेतनविकारत्वाभावे गोमयाद् वृश्चिकजन्मानुपपत्तिमाशय परिहारकथनम्॥
मा भूद् भेदोपलम्भस्यात्र व्यभिचारः। तथाऽपि यदुक्तं नाचेतनविकारश्चेतन इति तदत्र व्यभिचरति। अचेतनाद् गोमयादेश्चेतनस्य वृश्चिकादेर्जननदर्शनादित्यत आह नचेति।
नचाचेतनतस्तत्र चेतनस्य समुद्भवः॥६८॥
उपादानतयाकिन्तर्ह्यपादानं ह्यचेतनम्।
कार्यदेहगतस्यास्य चेतनस्य प्रदृश्यते॥६९॥
तत्र गोमयादेर्वृश्चिकादिजन्मनि। नन्वनादिश्चेतन इति पूर्वाभ्यस्ताहाराभिलाषादिना प्रसिद्धम्। अन्यथा पूर्वकर्माभावे जन्मनोऽप्यसम्भवात्। मध्ये कथञ्चित् सम्भवेऽप्यादिसर्गे सर्वथाऽप्यनुपपत्तेः। तत् कथं निर्दलमिदमाशङ्कितम्? सत्यम्। तथाऽपि परेण स्वग्रन्थे निवेशितत्वात्।
अचेतनाच्चेतनस्य जन्माभावे गोमयाद् वृश्चिको जायत इत्यादिव्यवहारविरोध इत्यत आह उपादानतयेति। पूर्वेणैव सम्बन्धः। न वयं कारणत्वमात्रं निषेधामो येन व्यवहारविरोधः स्यात्। किन्तूपादानतया। तस्यैव प्रकृतत्वात्।
यदि गोमयादिकं वृश्चिकादिकं प्रति नोपादानम्, किंरूपं तर्हि कारणम्? येन व्यवहारोपपत्तिरिति पृच्छति किन्तर्हीति। उत्तरमाह अपादानमिति। अस्य वृश्चिकादिशब्दाभिधेयस्य। प्रदृश्यते हीति ततो निर्गतत्वोपलम्भादित्यर्थः। नन्वेकदेशेनोपादानत्वमभ्युपगतमिति। सत्यम्। तच्छरीरापेक्षयेत्युक्तम् कार्यदेहगतस्येति। गोमयाद्युपादानकदेहगतस्येत्यर्थः।
अयमत्र समुयायार्थः वृश्चिकादिशब्देन द्वयमुच्यते देहः, चेतनश्च। तत्र गोमयाद्यचेनमचेतनस्य देहस्योत्पत्तावेकदेशेनोपादानम्, एकदेशेनापादानं च भवति। चेतनस्य तु प्रादुर्भावलक्षणे जनने निमित्तमेव। देहहेतुत्वात्, तत्रैव चास्य प्रादुर्भावात्। अत एवास्येति प्रत्यक्षवन्निर्देशः कृतः। अपगमने तु अवधित्वेनापादानमेव। अतो नोक्तनियमभङ्ग इति।
॥ “सच्च त्यच्चाभवत्’ इत्यत्र सत्त्यदादिशब्दानां जगद्वाचित्वनिरासः॥
एवं ब्रह्मणो जगदुपादानत्वाभावे प्रमाणान्यभिधाय परोपन्यस्तानि प्रमाणानि निराकरिष्यन् क्रमस्याप्रयोजकत्वात् परिणामादिति सूत्रार्थतयोक्तां श्रुतिं तावन्निराचष्टे सच्चेति।
सच्च त्यच्चाभवदिति नास्य विश्वत्वमुच्यते।
तत् सृष्ट्वेति गिरैवास्य पूर्वं विश्वस्य सिद्धितः॥६७॥
“सच्च त्यच्चाभवत्। निरुक्तं चानिरुक्तं च। निलयनं चानिलयनं च। विज्ञानं चाविज्ञानं च। सत्यं चानृतं च सत्यमभवत्” इत्यस्यां श्रुतावस्य ब्रह्मणः सत्त्यदादिशब्दाभिधेयमूर्तामूर्तराशिद्वयात्मकविश्वभाव उच्यत इति नास्ति।
कुतो नेत्यत आह तत् सृष्ट्वेति। “स इदं सर्वमसृजत। यदिदं किञ्च। तत् सृष्ट्वा। तदेवानु प्राविशत्। तदनु प्रविश्य। सच्च त्यच्चाभवत्” इति वचनेन ब्रह्मणः सत्त्यदादिभवनात् पूर्वमेवास्य मूर्तामूर्तरूपस्य विश्वस्योत्पत्तेरवगतत्वात्।
एतदुक्तं भवति नेदं सत्त्यदादिभवनं विश्वस्योत्पादनम्, विश्र्वोत्पत्त्युत्तरकालीनत्वात्। या क्रिया यदुत्तरकालीना, नासावसौ। यथा भुक्त्वा चरतीत्युक्तं चरणं न पूर्वकालीनं भोजनमति। अनुपपन्नार्थं चान्यथा वाक्यमापाद्येत। नहि मृत्सुवर्णादिकं घटरुचकादि सृष्ट्वा तदनुप्रविश्य तद् भवति। यद्वा विश्र्वं सत्त्यदादिशब्दार्थतयाऽत्र न विवक्षितम्, तद्भवनात् पूर्वकालीनोत्पतिकत्वात्; भोजनवदित्यादि प्रयोक्तव्यम्।
॥ सत्त्यत्निरुक्तअनिरुक्तनिलयनअनिलयनविज्ञानअविज्ञान
सत्यअनृतसत्यशब्दानां भगवति निर्वचनम्॥
कस्तर्हि श्रुत्यर्थ इत्यत आह सत्त्वादिति।
सत्त्वात् ततेर्वैदिकत्वात् सम्यग् वक्तुमशक्यतः।
आश्रयत्वात् स्वाश्रयत्वाज्ज्ञानत्वाद् दुर्विदत्वतः॥७१॥
सत्ततेर्यातनाच्चैव ह्यप्राप्यत्वाच्च दुर्जनैः।
नित्यसाधुगुणव्याप्तियन्तृरूपत्वतः सदा।
जगद्गतेन रूपेण ब्रह्मैव हि तथोच्यते॥७२॥
जगद्भावं विना सत्त्वादिधर्मयोगेन ब्रह्मैव तथा सत्त्यदादिकमुच्यते। तर्हि “तदनु प्रविश्य” इत्यस्यान्वयो नास्ति। नहि ब्रह्मणः सत्त्वादिधर्मयोगे सदादिशब्दवाच्यत्वे वा जगत्प्रवेशस्योपयोगोऽस्ति। नापि ततः पूर्वकालीनता।
किञ्चैवंसति प्रसिद्धिविरोधः। सत्त्यदादिशब्दानां “द्वे वाव ब्रह्मणो रूपे” इत्यादौ मूर्तामूर्तवाचितया प्रसिद्धत्वादित्यतो जगद्गतेन रूपेणेत्युक्तम्। यद्यप्यनन्यापेक्षया सर्वदा सत्त्वादिधर्मयोगः सदादिशब्दवाच्यता च ब्रह्मणः। तथाऽपि तत्तद्वस्तुगतरूपेणैव तत्तच्छब्दवाच्यत्वमित्यस्ति व्यवस्था। तथाच मूर्तामूर्तजगद्गतेन रूपेण ब्रह्म सदादिशब्दवाच्यमित्यतस्तदनुप्रविश्येति सम्बद्ध्यते। परमेश्वरसन्निधानादेव मूर्तामूर्तादेरपि सदादिशब्दवाच्यता चोपपद्यत इति।
सत्त्वादुत्तमत्वात् सत्। ततेर्व्याप्तेः त्यम्। “तनु विस्तारे” इत्यस्माड्यत्प्रत्ययः। वैदिकत्वान्निरुक्तम्। निश्चयेनोक्तं हि निरुक्तम्। नहि वेदादृतेऽन्येन ब्रह्म निश्चयेन वक्तुं शक्यते। सम्यग् वक्तुमशक्यत्वतोऽनिरुक्तम्। यद्यपि निश्चयेनोक्तं न भवतीत्यनिरुक्तम्। तथाऽपि निरुक्तमित्यनेन विरोधात् सम्यक् कार्त्स्न्येन वक्तुमशक्यत्वत इत्युक्तम्।
ननु वेदेतरप्रमाणेनानिरुक्तमिति कुतो न व्याख्यायते? न। प्रकृतपरित्यागप्रसङ्गात्। वेदेन निरुक्तमिति हि प्रकृतम्। किञ्चोक्तेः शब्दधर्मत्वात् प्रत्यक्षानुमानाभ्यामनिरुक्तमित्ययुक्तम्। स्मृतीनामपि वेदात्मकत्वेन विरोधतादवस्थ्यम्। महिमाधिक्यं चात्र लभ्यत इति। जगदाश्रयत्वान्निलयनम्। निश्चितमयन्ते प्रवर्तन्तेऽस्मिन्निति। “रो लः” इति योगविभागाल्लत्वम्। निपूर्वस्य “ली श्लेषणे” इत्यस्य वाऽधिकरणे ल्युटि कृते रूपमेतत्। स्वाश्रयत्वादनिलयनम्। न विद्यते स्वातिरिक्तं निलयनं यस्येति। ज्ञानत्वाद् विशेषज्ञानरूपत्वाद् विज्ञानम्। दुर्विदत्वतो दुर्ज्ञेयत्वादविज्ञानम्। न विद्यते विज्ञानं सकलविशेषावगाहिजीवज्ञानं यद्विषय इति।
सत्ततेः सम्यग् व्याप्तेः, यातनाद् यतनं प्रति हेतुत्वाच्च सत्यम्। तनोतेः ड्विप्रत्यये तकारमात्रं रूपम्। तेन सच्छब्दस्य बहुव्रीहिः। “यती प्रयत्ने” इत्यस्य अन्तर्णीतण्यर्थस्य डप्रत्यये यमिति रूपम्। ततः कर्मधारयः। “अयस्मयदीनि च्छन्दसि” इति भसञ्ज्ञाश्रयणाज्जश्त्वाभावः। दुर्जनैरप्राप्यत्वादेवानृतम्, नतु मिथ्यात्वात्। यद्यपि ऋतं प्राप्तं नेत्यनृतम्, तथाऽपि “ब्रह्मविदाप्नोति परम्” इत्यादिश्रुतिविरोधपरिहाराय दुर्जनैरित्युक्तम्। हिशब्दो ब्रह्मणो मिथ्यात्वाभावे प्रसिद्धिं द्योतयति।
नित्यसाधुगुणव्याप्तियन्तृरूपत्वतः सत्यम्। अत्र नित्यत्वत इत्येकं व्याख्यानम्। नित्यसत्यशब्दयोः ऐकार्थ्यस्य वक्ष्यमाणत्वात्। (४४३) सत् साधुगुणाः, “सद्भावे साधुभावे” च इति वचनात्। तेषां व्याप्तिः बाहुल्यं तकारेणोक्तम्। पूर्ववत् तनोतेर्भावे प्रित्ययः। तस्य यन्तृरूपत्वाद् यम्। “यम उपरमे” इति धातोर्डः। भक्तेषु साधुगुणबाहुल्यप्रेरकत्वादिति यावत्। अभवदिति वचनाद् ब्रह्मणः सत्त्वादिकं सादीति शङ्कानिरासायोक्तम् सदेति। प्रत्येकं चास्य सम्बन्धः।
॥ परमेश्वरगुणानां नित्यत्वेऽपि “अभवत्’ इति प्रयोगे निमित्तस्य, श्रुतितात्पर्यार्थस्य च कथनम्॥
तर्हि कथमभवदिति प्रयोग इत्यत आह व्यक्तिरिति।
व्यक्तिरुक्तगुणानां हि पुरुषापेक्षया नृणाम्।
भवेदभवदित्यस्मात् प्रयोगश्चात्र युज्यते॥७३॥
उक्तगुणानां सदादिशब्दोक्तानां धर्माणांव्यक्तिः प्रतीतिः। नृणामुपदेष्टृपुरुषापेक्षया सृष्टौ सत्यामेव भवेत्, हि यस्मादस्मात् कारणात्, अत्र च नित्यगुणेऽपि ब्रह्मणि सदादिकमभवदिति प्रयोगो युज्यते।
ततश्चायं श्रुत्यर्थः सम्पद्यते तद् ब्रह्म मूर्तामूतात्मकं विश्र्वं सृष्ट्वा तत्प्रेरकत्वेन नानारूपैस्तदेव विश्र्वं प्रविश्य प्राक् सृष्टेरुपदेष्टॄणामुपदेश्यानां च शरीरेन्द्रियवतामभावादप्रतीतगुणकं सत्, अथेदीनामुपदेष्टॄणामुपदेश्यानां च शरीरेन्द्रियवत्त्वे सति प्रतीतसत्त्वादिगुणकमभवदिति। तदनेन पारमेश्वरी सृष्टिः योग्यानां स्वगुणज्ञानार्थेत्युक्तं भवति। यथोक्तम् “सोऽयं विहार इह मे तनुभृत्स्वभावसम्भूतये भवति भूतिकृदेव भूत्याः” इति।
॥ अधिकरणतात्पर्यकथनपूर्वकं अपव्याख्याननिरासोपसंहारः॥
ब्रह्मपरिणामनिराकरणमुपसंहरति तस्मादिति।
तस्मादशेषकर्तैको निर्विकारो रमापतिः।
शब्दैः प्रकृतिरित्याद्यैः स्त्रीलिङ्गैरभिधीयते॥७४॥
निर्विकार एवाशेषकर्तेति सम्बन्धः। द्विभागं ब्रह्मेति यन्निराकृतं तस्योपसंहारः एक इति। परिणामानुपपत्तावुक्तयुक्तेरनुवादो वा। अतो न ब्रह्मोपादानत्वं प्रकृत्यधिकरणार्थ इति शेषः। कस्तर्हि तदर्थ इति आह शब्दैरिति। इत्यर्थोऽस्येति शेषः। अनेनापव्याख्याननिराकरणस्य स्वव्याख्यानदार्ढ्यार्थत्वान्नासङ्गतिरित्यपि सूचितम्।
॥ “बहु स्यां प्रजायेय’ “तदात्मानं स्वयमकुरुत’ इत्यादिवाक्यानां व्याख्यातप्रायत्वमुपदर्श्य
उपसंहारस्य अयुक्तताशङ्कापरिहारः॥
ननु वक्तव्यार्थस्यावशिष्टत्वात् कथमुपसंहारः क्रियते? तथाहि “प्रतिज्ञादृष्टान्तानुपरोधात्” इत्युक्तं तावद् दूषणीयम्। सत्यम्। विवर्तनिराकरणेन निराकरिष्यते। (४४५) तर्हि “अभिध्योपदेशाच्च” इत्यत्रोक्तं “बहु स्यां प्रजायेय” इति वाक्यं दूषणीयमिति चेत्, न। अस्यापि “सच्च त्यच्च” इति वाक्यव्याख्यानन्यायेनैव व्याख्यातत्वादित्याह बहु स्यामिति।
बहु स्यामिति तस्यैव ह्युक्तमार्गेण युज्यते।
तत्तद्गतेन रूपेणतदर्थं ह्यसृजज्जगत्॥७५॥
तस्यैव निर्विकारस्यैव। उक्तमार्गेणेत्यस्यैव विवरणम् तत्तद्गतेन रूपेणेति। तत्तदनन्तपदार्थप्रेरकानन्तरूपैः बहु स्यामिति “सोऽकामयत” इत्यस्याः श्रुतेरर्थ इत्यर्थः।
एवन्तर्हि “स इदं सर्वमसृजत” इत्युत्तरवाक्यमसङ्गतं स्यात्। नह्यन्यार्थं सङ्कल्पमभिधायान्यक्रियाभिधानं सङ्गच्छते। नहीश्वरोऽस्वतन्त्रोऽसत्यकामो वेत्यत आह तदर्थमिति। तत्तत्पदार्थनियामकबहुस्वरूपत्वकामनानन्तरं, नियम्यापेक्षत्वात् नियामकत्वस्य, तदर्थं नियामकबहुस्वरूपत्वार्थं, नियम्यं जगत् तावदसृजत्। ततो नियामकबहुस्वरूपो भूत्वा “तदेवानु प्राविशत्” इति वाक्ययोजनोपपत्तेः काऽत्रासङ्गतिरित्यर्थः।
अनेनैव “तदात्मानं स्वयमकुरुत” इति श्रुतिर्व्याख्याता वेदितव्या। नह्यत्राऽत्मानं प्रपञ्चात्मना अकुरुतेति श्रूयते। उभयाम्नानं च ऊर्णनाभिदृष्टान्तोक्त्यैव निरस्तम्। नह्यूर्णनाभेरुत्पद्यमानस्य, तस्मिन्नेव विलीयमानस्य च तन्तोरूर्णनाभिरुपादानम्। किन्तु तदुपभुक्तमन्नमेवेत्युक्तम्। “योनिश्च” इत्येतत् प्रागेव निरस्तमिति (३९१) युक्त एवोपसंहार इति।
॥ मायावादिना अविद्यापरिणाममृषाविश्वभ्रमाधिष्ठानत्वेन ब्रह्मण उपादानत्वमित्युपपादनम्॥
अपव्याख्यानान्तरं दूषयितुमनुवदति यच्चेति।
यच्चाविकृतमेवैकं ब्रह्म विश्र्वात्मना मृषा।
दृश्यते मन्ददृष्ट्यैव स सर्ग इति कथ्यते॥७६॥
ब्रह्म विश्र्वात्मना दृश्यत इति यत् स सर्ग इति कथ्यत इत्येतावत् परिणामवादेऽपि समम्। अत उक्तम्अविकृतमेवेति। अविकृतत्वं कुत इत्यत उक्तम् एकमिति। अद्वितीयम्, निरवयवं चेत्यर्थः।
तथाहि किं ब्रह्मणः स्वत एव विश्र्वाकारपरिणामः, किंवा परतः? नाऽद्यः, क्वाप्यदर्शनात्। यदपि “क्षीरवद्धि” इत्युदाहृतम्। तत् कालादेर्विद्यमानत्वादयुक्तम्। स्वेच्छयैवेति चेत्, न। प्रयोजनाभावात्। स्वभावोऽयमिति चेत्, न। प्रेक्षावत्त्वहानेः। न द्वितीयः, अद्वितीयत्वात्। नच निरवयवं क्वापि परिणतं दृष्टम्। आकाशं संयोगादिमदुपलब्धमिति चेत्, न। द्रव्याकारपरिणामस्य प्रकृतत्वात्। परमाण्वादयस्तु स्वरूपेणैव न सिद्धा इति।
अविकृतमेवान्यदन्यात्मना दृश्यत इत्यसम्भवीदमित्यत उक्तम् मृषेति। मृषाशब्देन विश्वस्य, ब्रह्मतादात्म्यस्य, तद्दर्शनस्य चानिर्वचनीयतोच्यते। यथा रज्जुरविकृतैव मृषा भुजङ्गाद्याकारेणावभासते, तथैवेति।
तर्हि विश्र्वोपादानमन्यद् वक्तव्यमित्यत उक्तम् मन्ददृष्ट्यैवेति। मन्दा भवति दृष्टिर्यया सा मन्ददृष्टिः, तया। माययेत्यर्थः। अथवाऽसम्भवपरिहारार्थमुक्तम् मन्ददृष्ट्यैवेति। मन्दा चा सा दृष्टिश्च मन्ददृष्टिर्भ्रान्तिः, तयेत्यर्थः। भ्रान्तेरपि याथार्थ्याद् विश्वसत्यत्वापत्तिरित्यत उक्तम् मृषेति। तदेतन्मिथ्याप्रप्रञ्चारोपाधिष्ठानत्वमेव ब्रह्मणः “प्रकृतिश्च” त्यादिना कथ्यत इति।
एतदुक्तं भवति “प्रकृतिश्च” इत्यादिसूत्रैरुक्तरीत्या ब्रह्मणो जगदुपादानत्वमुच्यते। उपादानत्वं च न परिणामितया। अपितर्हि? अविद्यापरिणाममृषाविश्वभ्रमाधिष्ठानत्वेनैव। अतो नोक्तदोष इति।
॥ मायामते अविद्याया अनुपपन्नताव्युत्पादनम्॥
दूषयितुमुपक्रमते कथ्यत इति। यद् ब्रह्म विवर्तवादिना कथ्यते, तस्य दूषणं कथ्यत इत्यावृत्त्या योजनीयम्। तच्च नेति नञनुवृत्तिर्वा कर्तव्या। कुतो नेत्यतो विकल्पेन पृच्छति सेति।
सा मन्ददृष्टिस्तस्यैव ब्रह्मणः किं ततोऽन्यगा।
विश्वस्य ब्रह्मविवर्तत्वे निराकर्तव्ये मन्ददृष्ट्याश्रयप्रश्र्नोऽसङ्गत इत्यत उक्तम् सेति। एकस्य तत्त्वाप्रच्युतस्य पूर्वविपरीतासत्यानेकरूपावभासलक्षणविवर्ततया, तदुपादानतया चोक्तेत्यर्थः। मन्ददृष्टावाश्रयानिरूपणादिना निराकृतायां सर्वमिदं निराकृतं भवतीति भावः। तस्यैव यदवष्टम्भो विश्र्वो विवर्त इत्यर्थः। ततोऽन्यगा जीवगतेत्यर्थः। किंशब्दस्योभयतः सम्बन्धः।
॥ अविद्याश्रयविषये मायावादिनां मतभेदाः॥
मायावादिनो हि केचिद् ब्रह्मैव स्वाविद्यया जगदाकारेण विवर्तते स्वप्नादिवदिति मन्यन्ते। बिम्बस्थानीयं ब्रह्म मायाशक्तिमत् कारणम्, जीवाश्च प्रत्येकमविद्यानुबद्धा इत्यपरे। मायाविद्याप्रतिबिम्बितं ब्रह्म जगत्कारणम्, विशुद्धं ब्रह्मामृतत्वालम्बनम्, जीवाश्चाविद्यानुबद्धा इत्यन्ये। जीवा एव स्वाविद्यया प्रत्येकं प्रपञ्चाकारेण ब्रह्म विभ्राम्यन्ति, सादृश्याच्च प्रपञ्चैकतावभासः, अनेकावगतद्वितीयचन्द्रवत्, स्वरूपापेक्षया च ब्रह्म जगत्कारणमित्येके।
॥ अविद्यापरिणाममृषाविश्वविषयकभ्रान्तेः ब्रह्माश्रितत्वे तस्य असार्वज्ञ्यप्रसङ्गः॥
तत्रावान्तरभेदमविवक्षित्वा द्वेधैव विकल्पितम्। इह जीवगेत्यनुक्त्वा ततोऽन्यगेति वदता स जीवः किं ब्रह्मणोऽन्यः, अनन्यो वेत्यपि विकल्पः सूचितः। तत्र द्वितीयः प्रथमे प्रविशतीति तं दूषयति ब्रह्मणश्चेदिति।
ब्रह्मणश्चेत् क्व सार्वज्ञ्यमन्यगा चेत् स्वतोऽन्यता॥७७॥
यदि ब्रह्मणो विश्वभ्रमः, तदा भ्रमस्य विशेषाज्ञानूपर्वकत्वात् तदपि ब्रह्मणोऽङ्गीकरणीयम्। तथाच तस्य सार्वज्ञ्यं न स्यात्। यदि च न ब्रह्मणि सार्वज्ञ्यम्, तर्हि क्व तत् स्यात्? न तावज्जीवे, अनुभवविरोधात्। नापि जडे, ज्ञानमात्रासम्भवात्। तथाच “यः सर्वज्ञः” इत्यादिश्रुतिवैयर्थ्यं स्यात्।
ननु सार्वज्ञ्यमपि ब्रह्मणो भ्रान्त्यैवेति चेत्, न। यादृशतादृशस्यापि विशेषाज्ञानविरोधित्वात्। अन्यथा शुक्तिज्ञानवतोऽपि तदज्ञानं न विरुद्ध्येतेति भ्रमानुच्छेदप्रसङ्गः। उपलक्षणं चैतत्। ब्रह्मणो विशेषाभावात् तदनवभासनिमित्तो भ्रमो नोपपद्यते। स्वरूपं तु स्वप्रकाशतया सिद्धम्। असिद्धत्वे च सुतरां विभ्रमानुपपत्तिः, अधिष्ठानानुपलम्भादित्यपि द्रष्टव्यम्।
॥ विश्वभ्रान्तेः जीवाश्रितत्वाङ्गीकारे अद्वैतभङ्गः॥
द्वितीयस्याऽद्यं दूषयति अन्यगा चेदिति। यदि ब्रह्मव्यतिरिक्तजीवाश्रया विश्वभ्रान्तिरङ्गीक्रियते, तदा भ्रान्त्याश्रयस्य भ्रान्तिकल्पितत्वायोगात् जीवब्रह्मणोरन्यता स्वाभाविकीत्यापन्नम्। ततश्चापसिद्धान्त इति।
॥ परमते प्रकृत्यधिकरणस्य निर्विषयत्वेन अनारम्भणीयत्वम्॥
नन्वस्तु जीवब्रह्मभेदो वास्तवः। अनात्मप्रपञ्चोऽस्तु भ्रान्तिकल्पितो ब्रह्मणीत्यत आह नेति।
नादेहयोगिनो दृष्टिरिति तत् कारणं स्वतः।
देहिनः कारणयुता देहाश्च यदि न भ्रमात्॥७८॥
किं भ्रान्तिकल्पितं तत्र…………….।
यद्यपि नैवं मायावादिनो मन्यन्ते। तथाऽपि सूत्रार्थनिराकरणाय प्रवृत्तस्य तत्रैवानुपपत्तिव्युत्पादनं श्र्लाघ्यमित्ययमारम्भः। न केवलं ब्रह्मव्यतिरिक्तानां जीवानामकल्पितत्वम्, किन्तु देहयोगरहितस्य इन्द्रियाभावात् पदार्थदर्शनं न सम्भवतीत्यतो हेतोरारोपकारणमिन्द्रियम्, तदाश्रयो देहश्च कल्पनां विनैवास्तीत्यङ्गीकरणीयम्। नहि सुखादिवद् रजतादिवद् वाऽस्य प्रपञ्चस्य साक्षिमात्रसिद्धत्वं परो मन्यते, देहेन्द्रियाणामप्युत्पत्तिमत्त्वात्। तत् कारणं च स्वत इत्यङ्गीकरणीयम्।
अस्तु ब्रह्मव्यतिरिक्तानां जीवानां सकारणानां तदीयदेहेन्द्रियाणां चाभ्रान्तिकल्पितत्वम्। द्रष्टृत्वेन, दर्शनकरणत्वेन, तदाश्रयत्वेन, तत्कारणत्वेन च भ्रान्तेः पूर्वभावित्वात्। तदतिरिक्तस्तु प्रपञ्चोऽस्तु भ्रान्तिकल्पित इत्यत आह देहिन इति। कारणशब्देन ज्ञानकारणानामिन्द्रियाणाम्, देहेन्द्रियकारणानां च ग्रहणम्। भ्रमात्। सिद्धा इति शेषः। किमाक्षेपे। तत्र तर्हि प्रपञ्चे ब्रह्मणीति वा। अनन्तजीवसकारणकदेहेन्द्रियातिरिक्तस्य प्रपञ्चस्य अभावात्। विषयाणामपि देहेन्द्रियनिर्वाहार्थत्वादिति भावः। तथाच न केवलमपसिद्धान्तः, “प्रकृतिश्च” इत्यादिसूत्राणां निर्विषयत्वापत्तिश्च स्यादिति शेषः।
॥ भ्रमाज्ञानजीवभेदानामन्योन्यसापेक्षत्वात् चक्रकापत्तिः॥
ननु “अन्यगा चेत् स्वतोऽन्यता” इत्ययुक्तम्। जीवब्रह्मभेदस्यापि भ्रान्तिसिद्धत्वात्। भ्रान्त्या ब्रह्मणो भिन्नस्य जीवस्य बाह्याध्यात्मिकार्थभ्रम इति हि मन्यत इत्यत आह भेदोऽपीति।
………………भेदोऽपि भ्रमजो यदि।
भ्रान्तेरज्ञानमूलत्वात् तस्य भेदव्यपेक्षया॥७९॥
नाज्ञानकल्पकं किञ्चिदन्योन्याश्रयता यतः।
न केवलं प्रपञ्चः, किन्तु जीवब्रह्मणोर्भेदोऽपि यदि भ्रमजो भ्रमसिद्धोऽङ्गीक्रियते, तदाऽन्योन्याश्रयता स्यादिति सम्बन्धः। अत्रान्योन्याश्रयताशब्देन चक्रकमुच्यते।तस्यापि बहुष्वन्योन्याश्रयत्वात्। कथमन्योन्याश्रयता इत्यत उक्तम् भ्रान्तेरिति। भ्रान्तेर्जीवब्रह्मभेदहेतोर्भावरूपाज्ञानकारणकत्वात्। तस्याज्ञानस्य च भेदसापेक्षत्वात्। अज्ञानमनादित्वात् कथं भेदव्यपेक्षया स्यादित्यत उक्तम् नेति। यतो ब्रह्मव्यतिरिक्ताज्जीवादृते नाज्ञानकल्पकं किञ्चिदस्ति।
एतदुक्तं भवति जीवब्रह्मणोर्भेदो यया भ्रान्त्या सिद्धः, सा तावदज्ञानापेक्षा। भ्रान्तेः स्वरूपतो विषयतश्चाज्ञानकार्यताङ्गीकारात्। यद्यपि भेदविषया भ्रान्तिः साक्षिचैतन्यम्, तथाऽपि तस्यासङ्गस्य आरोपितार्थसंसृष्टरूपता नाज्ञानेन विनोपपद्यते। तच्चाज्ञानं भेदसापेक्षम्। अनादित्वेऽपि भ्रान्तिकल्पितत्वस्याङ्गीकृतत्वात्। अन्यथा सत्यतापातात्। भ्रान्तेश्च जीवाश्रितत्वस्याङ्गीकृतत्वात्। भेदकल्पनया विना च जीवस्याभावात्। नचाविद्यारोपो ब्रह्मण्येवेति युक्तम्। सर्वस्यापि तदाश्रयत्वोपपत्तौ अर्धजरतीयानुपपत्तेः। अतो भ्रमाज्ञानजीवभेदानामन्योन्यसापेक्षत्वाच्चक्रकमिति।
॥ भेदभ्रान्त्योरन्योन्यसापेक्षत्वादन्योन्याश्रयता॥
अथवा भेदस्य भ्रान्तिकल्पितत्वे, भ्रान्तेश्च भेदसापेक्षत्वादन्योन्याश्रयत्वमनेनोक्तम्। व्युत्पादनार्थमेवाज्ञानं मध्ये निवेशितमिति द्रष्टव्यम्। अनेन जीवाज्ञानपक्षोऽपि निरस्तः। इतरेतराश्रयादिदोषसाम्यात्। बीजाङ्कुरवददोष इति चेत्, न। वैषम्यात्। व्यक्तिभेदेन हि तत्रादोषत्वम्। नच जीवाविद्याव्यक्तिभेदोऽस्तीति।
यदुक्तं “नादेहयोगिनः” इत्यादि तदनुपपन्नम्। देहादेरपि भ्रान्तिकल्पितत्वात्। नच तत्र कारणाभावः, पूर्वदेहादेर्विद्यमानत्वात्। नचैवमनवस्था, अनादित्वादिति। मैवम्। आदिसर्गे देहादिदर्शनानुपपत्तेः। नह्ययं साक्षिमात्रसिद्धोऽर्थ इत्युक्तम्। किञ्च स्यादयमनवस्थापरिहारः, यदि पूर्वपूर्वतरादिदेहादेरपि भ्रान्तिसिद्धत्वं प्रमितं स्यात्। अन्यथा एवं सर्वत्रानवस्थापरिहारः प्रसज्येत। नचात्र प्रमाणमस्ति।
॥ “नेह नाना’ इत्यादिश्रुतेः प्रपञ्चमिथ्यात्वपरत्वे तस्या अर्थप्रत्यायकत्वाभावप्रसङ्गः॥
ननु कथं नास्ति? “नेह नाना” इत्यादिश्रुतेर्विद्यमानत्वादित्यत आह भ्रमत्वे त्विति।
भ्रमत्वे त्वियमुक्तिश्च तदन्तःपतनान्नहि॥८०॥
यद्वा सर्वोऽप्ययं प्रसङ्गो विपर्ययपर्यवसानहीनत्वादाभास एव। “नेह नाना” इत्यादिश्रुत्या सर्वस्यापि वियदादेः प्रपञ्चस्य भ्रान्तिकल्पितत्वाभिधानादित्याशयेदमुदितम्। उपपत्त्यविरुद्धो हि वेदार्थो ग्राह्यः। अन्यथा “अन्धो मणिमविन्दत्’ इत्यादेरपि ग्रहणप्रसङ्गात्। विचारशास्त्रानारम्भप्रसङ्गाच्च।
“नेह नाना” इत्यादिवाक्यं चोपपत्तिविरुद्धम्। तथाहि यदि वियदादिकं सर्वं भ्रमसिद्धं स्यात्, तदा तदन्तःपातित्वादियं श्रुतिश्च तथा स्यात्। भ्रमारोपितं चासदिति श्रुतेरप्यसत्त्वान्नार्थधीहेतुत्वमिति। भ्रमशब्दो ज्ञाने, अर्थे च परेषां प्रसिद्ध इति भ्रमत्व इत्युक्तम्। यद्यप्ययमर्थः प्रथमसूत्रे वर्णितः, (४९) तथाऽपि तत्राऽध्यात्मिकः प्रसङ्गः, अत्र तु बाह्यविषय इति भेदः। अधिकविवक्षया चोक्तस्य पुनरुक्तिरिति।
॥ प्रपञ्चस्य व्यावहारिकसत्यत्वाङ्गीकारे बाध्यत्वाभावप्रसङ्गः॥
ननु सर्वोऽप्ययं प्रपञ्चो भ्रान्तिसिद्धोऽपि व्यावहारिको भवत्येव। अतस्तदन्तःपतिता श्रुतिरपि व्यावहारिकत्वादर्थधीहेतुर्भविष्यतीत्यत आह व्यावहारिकतेति।
व्यावहारिकता चास्य स्यादबाध्यत्व एव हि।
चस्त्वर्थः। स्यादप्येवं यदि प्रपञ्चस्य व्यावहारिकता तावच्छक्याङ्गीकारा स्यात्। नचैवम्। यतोऽस्य प्रपञ्चस्य व्यावहारिकता त्वबाध्यत्व एव स्यात्।
एतदुक्तं भवति यदि प्रपञ्चो व्यावहारिकोऽङ्गीक्रियते, तर्ह्यबाध्योऽप्यङ्गीकर्तव्यः प्रसज्येत। नच तथाऽङ्गीक्रियते भवता। अतो न व्यावहारिकोऽप्यङ्गीकर्तुमुचित इति। सत्यत्वाङ्गीकारापादने त्विष्टापादनं स्यात्। परेणापि कथञ्चित् सत्यत्वस्याप्यङ्गीकृतत्वात्। अतोऽबाध्यत्व एवेत्युक्तम्।
॥ अर्थक्रियाकारित्वस्य व्यावहारिकपदेन विवक्षितत्वात् न शुक्तिरजतादौ व्यभिचारः ॥
ननु शुक्तिरजतादेर्बाध्यस्याप्यभिज्ञाभिवदनरूपव्यवहारविषयत्वाद् व्याप्तिहीनोऽयं तर्क इत्यत आह बाध्यमिति।
बाध्यं नार्थक्रियाकारिनच स्वप्नोऽपि नो मृषा॥८१॥
सत्यम्, बाध्यं शुक्तिरजतादिकमभिज्ञादिव्यवहारविषय इति। तथाऽप्यर्थक्रियाकारि न भवति। नहि तेन रजतोचिता वलयनिर्माणाद्यर्थक्रिया जायमाना दृष्टा। अर्थक्रियाकारित्वलक्षणमेव व्यावहारिकत्वमिह प्रकृतम्। नाभिज्ञादिविषयत्वम्। श्रुतेरर्थधीजनकत्वोपपादनाय उपन्यस्तत्वात्। अतो न तर्कस्याङ्गवैकल्यमिति।
ननु बाध्यत्वं शुक्तिकाद्यधिष्ठानस्य धर्मः। “विज्ञातस्यान्यथा” इत्युक्तत्वात्। शुक्तिकादिकं चार्थक्रियाकारीति कथमुच्यते बाध्यं नार्थक्रियाकारीति। मैवम्। निषेध्यत्वलक्षणबाध्यत्वस्य पराभ्युपगतस्यात्राऽश्रयणात्।
॥ सिद्धान्ते स्वाप्नपदार्थानां सत्यत्वाभ्युपगमात् न तत्र व्यभिचारशङ्का॥
ननु तथाऽप्यसत्यस्य स्वाप्नकामिनीसम्भोगादेश्चरमधातुविसर्गाद्यर्थक्रियाकारित्वदर्शनाद् व्याप्तिविकलस्तक इत्यत आह नचेति। स्वप्न इति स्वप्नावस्थोपलब्धोऽर्थः। नोऽस्माकं बादरायणीयानां मते। तर्हि मम मतेन व्याप्तिभङ्गोऽस्तु। मया मृषात्वेनाङ्गीकृतत्वादिति चेत्, न। बादरायणीयेन तथा अङ्गीकर्तुमशक्यत्वात्।
॥ स्वाप्नपदार्थानां सत्यत्वस्य वेदसूत्रसिद्धत्वम्॥
ननु कथं बादरायणस्य न मृषा स्वप्न इत्यत आह वासनेति।
वासनाजनितत्वेन तस्याप्यङ्गीकृतत्वतः।
स हि कर्तेति वाक्याच्च…………..॥८२॥
तस्य स्वप्नस्यापि “मायामात्रम्” इति वदता सूत्रकारेण वासनाजनितत्वेनाङ्गीकृतत्वादिदं ज्ञायते यत् न तस्य स्वप्नो मृषाऽभिमत इति। नहि कश्चिदविद्यमानस्य कारणं निरूपयेत्।
किञ्च श्रुत्यनुसारी हि सूत्रकारस्य सिद्धान्तः स्यात्। श्रुत्या च स्वाप्नार्थस्य कर्तारं वदन्त्या सत्यत्वमेवाभिप्रेतमिति न मृषात्वं सूत्रकृतोऽभिमतमित्याह स हीति।
ननु कथं स्वप्नो न मृषा? “मायामात्रम्” इति सूत्रकृतैव तन्मिथ्यात्वस्य वक्ष्यमाणत्वादित्यतो वाऽऽह वासनेति। न मायामात्रपदेन स्वप्नस्य मृषात्वमभिमतम्, किन्तु वासनाजनितत्वम्। अतो न मृषेत्यर्थः। यथाचैतत् तथोपपादयिष्यते। (९२२) तस्याऽगामिनः सूत्रस्य वासनाजनितत्वप्रतिपादकत्वेन अस्माभिरङ्गीकृतत्वादिति वा योज्यम्। न केवलं वक्ष्यमाणोपपत्तिवशान्मृषात्वं न सूत्रार्थः, किन्तु श्रुतिवशाच्चेत्याह स हीति।
॥ स्वाप्नपदार्थानां सोपादानत्वात् सकर्तृकत्वाच्च न मिथ्यात्वम्॥
यद्वा स्वाप्नार्थो न तावदनादिनित्यः, पश्चाददृष्ट्यादिविरोधात्। नापि सादिविनाशी, उपादाननिमित्तयोरनिरूपणात्। नच प्रकारान्तरं सम्भवति। तत् कथं न मृषेत्यत आह वासनेति। नोपादानाभाव इति शेषः। “न मृषा” इति पूर्वेण वा सम्बन्धः। एवमुपादानं निरूप्य निमित्तमुपपादयति सहीति। निमित्तं चेश्वरो ज्ञायत इति शेषः। “न मृषा” इति पूर्वेणैव वाऽन्वयः।
॥ स्वप्नकाले जाग्रत्त्वादिप्रत्ययानां भ्रान्तित्वम्॥
ननु कथन्तर्हि “स्वप्नमायासरूपा” इत्यादौ भ्रान्तित्वोक्तिरित्यत आह जाग्रत्त्वमिति।
…………… जाग्रत्वमिति हि भ्रमः॥८२॥
इतिशब्द आद्यर्थे, उल्लेखार्थे वा। जाग्रदहमस्मीति द्रष्टुर्यज्जग्रत्त्वम्, यच्चैतत् पदार्थानां जाग्रद्दृशा दृष्टपदार्थैरैक्यम्, बाह्यमृदादिजन्यत्वं वा एवमादिप्रतिभासो भ्रमः। बाध्यत्वादिति हिशब्दार्थः। तदपेक्षया श्रुत्यादिवचनानीति भावः।
॥ सर्पभ्रमादौ ज्ञानस्यैव भयकम्पाद्यर्थक्रियाकारित्वम्, न सर्पस्य॥
ननुच रज्जौ सर्पभ्रमेऽसत्यस्यापि सर्पस्य सर्पोचितभयकम्पाद्यर्थक्रियाकारित्वं दृश्यते, तथा सर्पे समारोपितायाः कुसुममालायाः सन्तोषकारिता उपलभ्यते, अतो व्याप्तिभङ्गस्तकस्येत्यत आह सर्पेति।
सर्पभ्रमादावपि हि ज्ञानमस्त्येव तादृशम्।
तदेवार्थक्रियाकारि तत् सदेवार्थकारकम्॥८३॥
“मा भूदत्र सर्पः’ इतिवत् “न सर्पज्ञानमभूत्’ इति बाधकानुदयात्। अभूदेवेत्यनुवृत्तेश्च। भ्रमत्वस्य विषयवैपरीत्यमात्रेणोपपत्तेरिति हिशब्दार्थः।
किमतो यदि ज्ञानमस्त्येवेत्यत आह तदेवेति। एवशब्देन सर्पादिकं व्यावर्तयति। सत्यपि सर्पादौ असति च ज्ञाने भयकम्पाद्यनुत्पत्तेः। सति च तस्मिन् तदुत्पत्तेर्ज्ञानकार्यमेव भयकम्पादिकं न सर्पकार्यम्। तत्कार्यं त्वभिसर्पणदंशनादिकम्। मरणमपि धातुव्याकुलतानिमित्तकम्। सा च विषद्रव्येणेव भयादिनाऽपि भवतीति न बाध्यस्यापि सर्पादेरर्थक्रियाकारित्वम्।
॥ विषयावच्छिन्नज्ञानस्यैव अर्थक्रियाकारित्वेऽपि विषयस्य व्यावर्तकत्वमात्रम्,
न क्रियाकारित्वमित्यस्य दूषणम् ॥
ननु किं ज्ञानमात्रं भयादिजनकम्, किंवा विषयावच्छिन्नम्? नाऽद्यः, घटज्ञानस्यापि ज्ञानत्वेन तदापत्तेः। द्वितीये न तावद् विषयो रज्ज्वादिः। रज्जुरियमित्यादिज्ञानस्यापि भयादिहेतुतापातात्। सर्पादिश्चेत्, विशेषणतया तस्यापि भयादिहेतुत्वं प्राप्तम्।
अत्र कश्चिदाह नायं दोषः, ज्ञानव्यावर्तकतयोपयुक्तस्य सर्पादेर्विषयस्य ज्ञानजन्यार्थक्रियायामप्रवेशात्। नहि कुरूणां क्षेत्रे वसति, गुरूणां टीकां पठति इत्यादौ विशेषणस्यापि कारकत्वमस्ति। किन्त्वतिप्रसक्तयोः क्षेत्रटीकयोर्व्यावृत्तिमात्रेण चरितार्थत्वमिति। तदसत्। एवमपि बाध्यस्य सर्पादेः व्यावर्तकत्वस्यावश्यमभ्युपगमनीयत्वात्। व्यावृत्तिबुद्धिजनकत्वं हि व्यावर्तकत्वम्। तत्रापि ज्ञानाभ्युपगमेन परिहारे व्यावर्तकोपादानेन प्रसङ्गतादवस्थ्यमिति।
॥ विषयान्तर्भावमन्तरेण स्वगतेनैव विशेषेण ज्ञानस्यार्थक्रियाकारित्वम्॥
तत्राऽह तादृशमिति। यादृशं सत्यसर्पोल्लेखि ज्ञानं, तादृशमित्यर्थः। सत्यसर्पज्ञानं तावद् घटादिज्ञानाद् व्यावृत्तमनुभूयते। व्यावृत्तिश्च व्यावर्तकधर्मकृता सर्वत्रोपलब्धा। नच विषयो व्यावर्तकः, तस्यातद्धर्मत्वात्। सम्बद्धं हि व्यावर्तकं भवति। अन्यथा अतिप्रसङ्गात्। विषयसम्बन्धो व्यावर्तकोऽस्त्विति चेत्, न। तस्य संयोगादिरूपस्याभावात्। अतः कश्चिज्ज्ञानगत एव धर्मोऽभ्युपगन्तव्यः।
किञ्च विलक्षणसामग्रीजन्मनोर्ज्ञानयोर्यथा परोक्षत्वापरोक्षत्वरूपो विशेषो विषयोपाधिना विना अभ्युपगम्यते, एवमपरोक्षज्ञानेऽपि कथं स्वगतो विशेषो नाङ्गीकरणीयः, अपिच सर्पज्ञानस्य विलक्षणार्थक्रिया न स्वगतेनातिशयेन विनोपपद्यते। नहि देवदत्तसम्बन्धितामात्रेण कलमबीजं कलमबीजान्तरकार्यविलक्षणं कार्यमुपजनयति। स चायं विशेषः सत्यसर्पज्ञाने समीचीनया सामग्र्या जातः, मिथ्यासर्पज्ञाने त्वसमीचीनया इति न कश्चिद् विशेषः। अतो विषयान्तर्भावमन्तरेण स्वगतेनैव विशेषेण सर्पादिज्ञानस्य भयादिजनकत्वान्न सर्पस्य किञ्चित्करत्वमिति। तदेवं यत्रार्थक्रिया निश्चिता न तत्र मिथ्यात्वम्, यत्र तु मिथ्यात्वं न तत्रार्थक्रियेति न तर्कमूलव्याप्तेः क्वापि भङ्ग इत्युपसंहरति तदति।
॥ ब्रह्मणः क्रियावेशशून्यत्वेन अर्थक्रियाकारित्वाभावादसाधारण्यमित्याशङ्कापरिहारः॥
नन्वर्थक्रियाकारित्वं यथा विपक्षान्मिथ्याभूताद् व्यावृत्तम्, एवं सपक्षात् सत्याद् ब्रह्मणोऽपि व्यावृत्तत्वादसाधारणम्। नच ज्ञानस्य सत्यस्यार्थक्रियोक्तेति वाच्यम्, तस्यापि प्रपञ्चान्तर्भावेन विप्रतिपन्नत्वादित्यत आह ब्रह्म त्विति।
ब्रह्म त्वर्थक्रियाकारि परतः स्वत एव वा।
अङ्गीकृतं हि तेनैव परतस्त्वे नच प्रमा॥८४॥
तेन मायावादिनैव ब्रह्म प्रपञ्चादप्यतिशयेनार्थक्रियाकार्यङ्गीकृतमेव हि। जन्मादिसूत्रे जगत्कारणत्वेन उक्तत्वात्। अतः सपक्षप्रवेशित्वान्नासाधारण्यं मन्तव्यम्।
ननु मयाऽङ्गीक्रियमाणं ब्रह्मणोऽर्थक्रियाकारित्वं न स्वाभाविकम्। किन्तु परत एव मायायां तदापतत इत्यङ्गीकारात्। अतः कथमापादकस्य सपक्षप्रवेश इत्यत आह परत इति। अङ्गीकृतं तावदर्थक्रियाकारित्वं ब्रह्मणः, तत् स्वतः परतो वाऽस्तु। किमनेन प्रकृतानुपयुक्तेन? नहि स्वतोऽर्थक्रियाकारित्वमापादकत्वेनास्माभिरभिहितम्, परेण वा प्रस्तावितम्। अन्यथा सामान्यतः प्रयुक्तस्य धूमादेर्विशेषाकारेण सपक्षाप्रवेशितयाऽसाधारण्यस्य वक्तुं शक्यत्वेन तद्भङ्गः स्यात्।
॥ ब्रह्मणः अर्थक्रियाकारित्वस्य मायाकल्पितत्वे प्रमाणाभावः॥
स्यादेतत्। ब्रह्मणोऽर्थक्रियाकारित्वं परत इत्यस्य नायमर्थः दारुयन्त्रस्येव पराधीनमिति, नापि कुलालस्येव प्रयोजनाद्यपेक्षमिति। किन्तु गगने मिलनतेव निष्क्रिय एव ब्रह्मणि मायासम्बन्धादर्थक्रियाऽवभासत इति। नचैवंविधेन सपक्षप्रवेशो भवत्यापादकस्येत्यत आह परतस्त्व इति। ब्रह्मणोऽर्थक्रियाकारित्वस्येति शेषः। परतस्त्वे निरूपितरूपे। प्रमा प्रमाणम्।
अयमत्राऽशयः ब्रह्मणो जगन्निर्माणाद्यर्थक्रिया प्रतीता, नवा? नचेत् कथं लक्षणत्वेनोच्यते? कस्य च मायामयत्वमङ्गीक्रियते? प्रतीतत्वेऽपि न तावत् प्रत्यक्षानुमानाभ्याम्। तदगोचरत्वात्। अतः श्रुत्यैवेति वक्तव्यम्। तथाच कथं मायिकत्वम्? तत् किं श्रुतिप्रतीतं सर्वमेव सत्यम्? अद्धा। बाधकाभावे तथैव। नच ब्रह्मणोऽर्थक्रियायाः परतस्त्वे प्रमाणमस्ति, यद् बाधकं भवेत्। बाधकाभावमात्रेण कथं सत्यार्थत्वमिति चेत्, प्रामाण्यस्य स्वतस्त्वादिति ब्रूमः। परतस्त्वे च प्रामाण्यस्यानवस्थापातेन न प्रमा निश्चीयेत। सन्ति “निष्कलं निष्क्रियम्” इत्यादिश्रुतयो बाधिका इति चेत्। एवं श्रुतिबलेन परस्त्वेऽर्थक्रियायाः स्वीकृते तदभिधात्री “स इदं सर्वमसृजत” इत्यादिश्रुतिर्न प्रमा स्यात्। प्रतिपादितार्थमिथ्यात्वातिरिक्तस्याप्रामाण्यस्याभावात्। किञ्चाविशेषात् “निष्कलं निष्क्रियम्” इति श्रुतिरेतच्छ्रुतिविरोधात् परतस्त्वे न प्रमेति किं न स्यात्? अन्यदुत्तरत्र वक्ष्याम इति।
॥ व्यावहारिकसतः साधकत्वायोगः॥
नन्वस्त्वबाध्यमेवार्थक्रियाकारि। प्रपञ्चमप्यबाध्यमङ्गीकरोमि। आत्यन्तिकाबाध्यत्वाभावेऽपि प्राग् ब्रह्मात्मैक्यज्ञानादबाध्यत्वात्। अतस्तदन्तर्गता श्रुतिरप्यमुख्यसत्यत्वात् साधिका भविष्यतीत्यत आह अमुख्येति।
अमुख्यसत्यमानस्य साधकत्वे सदाऽऽवयोः।
नहि सम्प्रतिपत्तिः स्यादतस्तिष्ठतु सा प्रमा
नहि विप्रतिपन्नेन शक्यं साधयितुं क्वचित्॥।८५॥
सदेत्यनेनास्य प्रमेयस्य प्रागेवोपपादितत्वमित्याचष्टे। (६३)ततश्च पुनरुक्तिदोषः परिहृतो भवति। तिष्ठतु न वक्तव्येति यावत्। सा प्रमा ब्रह्मज्ञानबाध्यं प्रमाणमित्यर्थः। यस्मात् सा श्रुतिरप्रमा तस्मात् तिष्ठत्विति वा। प्रपञ्चमिथ्यात्वं हि तदर्थः। नचासौ ब्रह्मस्वरूपम्। सोपाधिकत्वात्। ततोऽस्य बाध्यत्वमावश्यकम्। बाध्यार्थं चाप्रमाणमिति प्रसिद्धमेव। बाध्यार्थत्वेऽपि प्राग् ब्रह्मज्ञानादबाध्यार्थत्वेन प्रामाण्यमस्त्वित्यत उक्तम् अमुख्येति। सत्यमबाध्यार्थम्। नहि कालविलम्बेन बाधितार्थं प्रमाणं भवतीति वक्ष्यामः। (९७५, १३१५)
अस्त्वेवं स्वरूपतो विषयतश्चासत्यत्वात् साधकत्वेन विप्रतिपन्ना श्रुतिः, तथाऽपि प्रपञ्चमिथ्यात्वसाधनाय तदुपन्यासः कुतो न कार्य इत्यत आह नहीति। तथात्वे स्वरूपासिद्धकालातीतयोरप्युपन्यासःस्यात्। आरोपमात्रस्य तत्रापि सुलभत्वादिति भावः।
॥ सत्यत्वेन उभयवादिसम्प्रतिपन्नेन साक्षिणा प्रपञ्चसत्यत्वसाधनम् ॥
स्यादेतत्। आस्तामियं प्रमाणसदसत्त्वचिन्ता। प्रमाणेनैव प्रमेयसिद्धेः। अन्यथा भवतामपि प्रपञ्चमिथ्यात्वनिराकरणे तत्सत्यत्वसाधने च प्रमाणाभावेन कथाभावप्रङ्गात्। युष्माभिरुपन्यस्यमानं प्रमाणं सत्यमसत्यं वा स्यात्। न तावत् सत्यं मां प्रति वक्तुमुचितम्, मया सत्यस्य साधकत्वानङ्गीकारात्, यत् सत्यं न तत्र क्रियावेशः, यत्र च क्रियावेशो न तत् सत्यमिति। नच वाच्यम् साक्षिणः सत्यस्य साधकत्वं त्वयाऽङ्गीकृतमिति। कथञ्चित् सुखादौ तस्य शक्योपन्यासत्वेऽपि बाह्यप्रपञ्चे तदयोगात्। बाह्यप्रमाणविषयो ह्यसौ। अन्यथाऽन्धबधिराद्यभावप्रसङ्गात्। स एव चात्र प्रकृत इति। नाप्यसत्यम्, भवद्भिरनङ्गीकृतत्वादित्यत आह साधकत्वमिति।
साधकत्वं तु सत्यस्य साक्षिणो ह्यावयोर्द्वयोः।
सम्यक् सम्प्रतिपन्नं तन्न विवर्तमतं भवेत्॥८६॥
सत्यस्य त्विति सम्बन्धः। सम्यगिति मुख्यत एव, नत्वधिकरणसिद्धान्तत्वेन। हिशब्दः सर्वं वस्तु ज्ञाततयाऽज्ञाततया वा साक्षिचैतन्यस्य विषय एवेत्यादितत्प्रसिद्धिद्योतकः। तदित्यव्ययम्। तेन साक्षिणा। विश्वविवर्तमतं न भवेत्। निराकुर्म इति यावत्। उपलक्षणं चैतत्। विश्वस्य सत्यतामपि तेनैव साधयाम इत्यपि द्रष्टव्यम्। तथाच वक्ष्यते। (४१७)
॥ प्रमाणप्रमेयादिव्यवस्थाद्यनङ्गीकारे वादित्वाभावप्रसङ्गः॥
न काऽपि प्रमाणप्रमेयादिव्यवस्था मयाऽङ्गीकृता। किन्तु परकीयरीत्यैव सर्वमुच्यते। तत् कथं किमप्यनङ्गीकुर्वाणं मां प्रति साक्षिणः साधकत्वं त्वयाऽङ्गीकृतमित्युच्यत इत्यत आह यदीति।
यदि नाङ्गीकृतं किञ्चिदनङ्गीकृतताऽपि हि।
नाङ्गीकृतेति मूकः स्यादिति नास्मद्विवादिता॥८७॥
न विद्यतेऽङ्गीकृतमङ्गीकारो यस्येत्यनङ्गीकृतः। तस्य भावोऽनङ्गीकृतता। अनङ्गीकारित्वमित्यर्थः। इतिशब्दद्वयं हेतौ। यदि परो ब्रूयात् “मया किञ्चिन्नाङ्गीकृतम्’ इति। तदाऽसौ वक्तव्यः सर्वथा अनङ्गीकृतत्वमात्मनस्त्वयाऽङ्गीकृतम्, नवा? आद्ये किञ्चिदपि नाङ्गीकृतमिति पक्षहानेः आत्मनोऽनङ्गीकर्तृताऽपि नाङ्गीकृतेति द्वितीय एवाङ्गीकरणीयः। तथाचासौ मूकः स्यात्। अङ्गीकारानङ्गीकारोदासीनस्य मृतकस्येव वाक्प्रवृत्तेरयुक्तत्वात्। ततश्च मौनमवलम्बमानस्य नास्मत्प्रतिवादितेति किमत्र वक्तव्यम्?
सत्यमेतत्। वस्तुतस्तु वयं सर्वतो निवृत्ताः, स्वतः सिद्धे चिदात्मनि ब्रह्मतत्वे केवले भारमवलम्ब्य चरितार्थाः सुखमास्महे। ये तु स्वपरिकल्पितसाधनदूषणादिव्यवस्थया विचारमवतार्य तत्वं निर्णेतुमिच्छन्ति तान् प्रति ब्रूमः न साध्वीयं भवतां विचारव्यवस्थेति। मैवम्। एवमपि परकीयविचारव्यवस्थितेरसाधुत्वस्यावश्यमङ्गीकरणीयत्वात्। अन्यथा तद्व्युत्पादनं व्यर्थं स्यात्।
अथ तन्मात्रमङ्गीकृत्य प्रमाणादिव्यवस्था नाङ्गीकृतेति मन्यसे। तन्न। प्रमाणादिना विना परव्यवस्थाया असाधुत्वस्य व्युत्पादयितुमशक्यत्वात्। भवत्कल्पितव्यवस्थयैव व्याहतत्वादसध्वी भवद्व्यवस्थेति ब्रूमो न पुनरत्र किमपि प्रमाणमङ्गीकुर्म इति चेत्, न। यत् स्वाभ्युपगतव्यवस्थाविरुद्धं तदसाध्वित्यस्यापि प्रमाणस्याङ्गीकर्तव्यत्वात्।
एतदपि परेणाभ्युपगतमेवाऽश्रीयत इति चेत्, न। किं परकीयव्यवस्थाया असाधुत्वं स्वयमवबुद्ध्य परं प्रति बोद्ध्यते, अनवबुद्ध्यैव वा? द्वितीये विप्रलम्भकत्वं स्यात्। विजिगीषुकथायामेवमेवेति चेत्, न। शिष्यस्यापि बोध्यत्वात्। आद्येऽस्मादन्यस्माद् वा प्रमाणात् स्वयं बोद्धव्यम्। तत् कथं प्रमाणाद्यनङ्गीकर्तृत्वम्। प्रमितिकरणत्वादिनोपादानस्यैव प्रमाणाद्यङ्गीकारित्वात्। तस्मात् सत्त्वासत्त्वाभ्युपगमोदासीनैः प्रमाणादिकमङ्गीकृत्योच्यत इति वक्तव्यम्। तच्च प्रागेव निरस्तमिति। (५८)
॥ विश्वसत्यत्वे श्रुत्यनुमानोपन्यासः॥
एवं विश्वस्य ब्रह्मविवर्तत्वं निराकृत्य तत्सत्यतायां प्रमाणमाह विश्वमिति।
विश्र्वं सत्यं यच्चिकेत प्रघान्वस्य यथार्थतः।
इत्यादिश्रुतयः सर्वा विश्वसत्यत्ववाचिकाः॥८८॥
यथार्थत इत्यनेन “कविर्मनीषी” इति श्रुतिमुपादत्ते। व्यावहारिकसत्यतापराः श्रुतय इति चेत्, न। “तत् सत्यम्” इत्यस्या अपि तथात्वप्रसङ्गात्। श्रुत्यन्तरविरोधादिति चेदत्रापि “असदेवेदम्” इति श्रुतिविरोधात्। अपुरुषार्थत्वान्न प्रपञ्चसत्यतायां तात्पर्यमिति चेत्, न। सत्यजगन्निर्मातृत्वादिपारमेश्वरमाहात्म्यज्ञानस्यैव पुरुषार्थहेतुत्वात्। निष्प्रपञ्चात्मज्ञानसाध्याद्वितीयतापत्तिरूपपुरुषार्थविरुद्धं प्रपञ्चसत्यत्वमिति चेत्, तर्हि ब्रह्मसत्यत्वमपि शून्यपरिभावनालभ्यशून्यतापत्तिलक्षणमोक्षविरुद्धमिति समानम्। तत् प्रमाणाननुगुणमिति चेत्। सममेतदपीति वक्ष्यामः। (११४६, १३१२) अनुमानमपि प्रपञ्चसत्यतायामर्थक्रियाकारित्वं द्रष्टव्यम्। (४१०) प्रागुक्ततर्कोपपादनेनैव अस्योपपादित्वादिति।
॥ वियदादिप्रपञ्चस्य साक्षिप्रत्यक्षसिद्धत्वम्॥
एवमागमानुमानाभ्यां सिद्धे विश्वसत्यत्वे प्रत्यक्षमप्याह सत्यत्वमिति।
सत्यत्वं गगनादेश्च साक्षिप्रत्यक्षसाधितम्।
चशब्दः प्रमाणसमुच्चये। न केवलमान्तरस्य सुखादेः किन्तु बाह्यस्य गगनादेश्चेति वा। तत्रापि गगनकालदिगादयः साक्षात् साक्षिसिद्धसत्यत्वाः। स्तम्भकुम्भादयस्तु वक्ष्यमाणेन प्रकारेणेति ज्ञापयितुं गगनादेरित्युक्तम्। अन्यथा विश्वस्य प्रकृतत्वात् तदेवात्रानुवर्तिष्यते किमनेन? साक्षीत्येवोक्ते साक्षिणोऽप्रामाण्यात्, प्रामाण्ये वा प्रमाणत्रित्वभङ्गात् न विश्वसत्यत्वं प्रमितमिति शङ्का स्यात्। तन्निवृत्त्यर्थं प्रत्यक्षेत्युक्तम्। तथाच वक्ष्यते। (५०२) प्रत्यक्षेत्येवोक्ते अतीन्द्रियार्थसत्यतायां न प्रमाणमुक्तं स्यात्। नच साक्षिणा विना बाह्यप्रत्यक्षमात्रेणैन्द्रियकाणामपि सत्यता सिद्ध्यतीत्यतः साक्षीत्युक्तम्। उभयवादिसिद्धं प्रमाणमस्मत्पक्षेऽस्तीत्युक्तेनैवास्यार्थस्य लब्धत्वात् साधितमित्याह। तथाऽपि तदुपपादनाय पुनरुपन्यासः।
॥ नैयायिकैः आकाशस्य चाक्षुषत्वप्रतिपादनम्, तन्निरासश्च॥
केचित् “इह विहङ्गमः पतति’ इति चक्षुर्व्यापारानन्तरं प्रतिभासनादाकाशादेश्चाक्षुषतामस्थित। तदनुपपन्नम्। रूपरहितद्रव्यत्वेन चाक्षुषतासामग्रीवैकल्यात्। अन्यथाऽऽत्मपवनयोरपि तत्प्रसङ्गत्। कथन्तर्ह्येष प्रतिभास इति चेत्, साक्षिसिद्धाकाशादिसम्बन्धितयेति ब्रूमः। दृष्टो हि प्रमाणान्तरोपनीतेनापि सुरभि चन्दनमित्यादिविशिष्टप्रत्ययः। परेषां च “इह भूतले घटाभावः’ इति।
अपर आह आलोकमण्डलमाश्रित्यायं प्रत्यय इति। तदसत्। इहाऽलोक इत्यपि प्रत्ययदर्शनात्। सोऽपि तदवयवानाश्रित्येति चेत्, न। लौकिकानामवयवाश्रयतयाऽवयविबुद्धेरभावात्। नहि ते हस्तादिषु शरीरमिति व्यवहरन्ति। किन्तु तदात्मकतयैव।
किञ्चैवमपि “नेहाऽलोकः’ इति “इहाऽलोकत्र्यणुकम्’ इति च प्रत्ययो दुःसम्पादः। प्रमाणान्तरोपनीतावयवमाश्रित्येति चेत्। एवन्तर्हि तथाभूतमाकाशादिकमेवाऽश्रित्य “इह पक्षी’ इत्यादिप्रत्ययः कुतो न समर्थनीयः? तथाच लौकिकानुभवोऽप्यनुसृतः स्यात्। तथाऽप्यनुमानवेद्यमाकाशमस्त्विति चेत्, न। लिङ्गाभावात्।
॥ नैयायिकैः शब्दाश्रयत्वेन आकाशसाधनम्॥
अथ मतम् शब्दस्तावत् प्रत्यक्षसिद्धः। स च गुणः, सामान्यवत्त्वे सत्यस्मदादिबाह्यैकेन्द्रियग्राह्यत्वात्; रूपवदिति। गुणत्वाद् द्रव्याश्रितः, तद्वदेवेति सामान्यतो द्रव्ये सिद्धे, शब्दो न स्पर्शवद्विशेषगुणः, प्रत्यक्षत्वे सत्यकारणगुणपूर्वकत्वात्, अयावद्द्रव्यभावित्वात्; सुखादिवत्। स्पर्शवद्गुणत्वे तदनुपलम्भप्रसङ्गः। शब्दो हि श्रोत्रेण प्राप्तो वा गृह्यते, अप्राप्तो वा? अप्राप्तग्रहणेऽतिप्रसङ्गः। प्राप्तिस्तु शब्दश्रवसोर्न सम्भवति। सा हि न तावच्छ्रोत्रस्य गमनेन सम्भवति। तस्यामूर्तस्य गतेरसम्भवात्। नापि शब्दस्याऽगमनेन। स हि न तावच्छङ्खादिकमाश्रयं परित्यज्याऽगन्तुमलम्। गुणत्वात्। नापि शङ्खाद्यागमनेन श्रोत्रस्य प्रत्यासत्तिः। तदनुपलम्भात्। नच शब्दान्तरोत्पादपरम्परया। गुणस्य स्वाश्रये स्वाश्रयाश्रिते वा गुणेऽसमवायिकारणत्वात्। नच शङ्खश्रवसोर्मध्ये शङ्खो वा तदारब्धद्रव्यं वाऽस्ति। तस्माच्छङ्खादिनिमित्तान्यपहायाऽश्रयान्तरे वर्तमानो वीचीतरङ्गन्यायेन कर्णशष्कुलीमन्तमाकाशदेशमासन्न उपलभ्यते नान्यथेति स्थितम्।
नाप्यात्मगुणः, बाह्येन्द्रियप्रत्यक्षत्वात्, आत्मान्तरग्राह्यत्वात्, आत्मन्यसमवायात्, अहङ्कारेण विभक्तस्य ग्रहणात्; रूपादिवत्। न दिक्कालमनसां गुणः, प्रत्यक्षत्वात्; विशेषगुणत्वाच्चेति प्रसक्तप्रतिषेधे परिशेषादेभ्योऽतिरिक्तं द्रव्यं सिद्ध्यति। तदाकाशमिति। तदयं प्रमाणार्थः शब्दोऽष्टद्रव्यातिरिक्तद्रव्याश्रितः, तद्वृत्तौ बाधकोपपन्नत्वे सति गुणत्वात्; रूपवदिति।
॥ अकाशस्य शब्दानुमेयत्वे जातिबधिराणां अकाशप्रतीत्यभावप्रसङ्गः॥
तदिदमयुक्तम्, जातिबधिराणामाकाशादिप्रतिभासानुपपत्तिप्रसङ्गात्। ततश्च “इहाऽलोको नास्ति’ इति प्रतीतिर्न स्यात्। मूर्तावकाशेन तेषामाकाशानुमानमिति चेत्, न। मूर्तान्तराभावेनान्यथासिद्धत्वात्। मूर्ताभावस्याधिकरणेन भाव्यमिति चेत्, सत्यम्। तथाऽपि तस्याप्रतीतावाश्रयासिद्धेः। प्रतीतौ च साधिकरणस्यैव प्रतीतत्वादनुमानानवकाशः।
॥ वर्णात्मकशब्दस्य पक्षत्वे गुणत्वहेतोरसिद्धिः॥
किञ्च शब्दो वर्णात्मा वा पक्षः, ध्वनिरूपो वा? नाऽद्यः, तस्य गुणत्वासिद्धेः। नचोक्तानुमानात् तत्सिद्धिः। घटादीनामेकेन्द्रियग्राह्यत्वाभावेऽप्यात्मनस्तथात्ववद् द्रव्यस्यैव सतो बाह्यैकेन्द्रियग्राह्यत्वेऽपि विरोधाभावात्। यदि शब्दो द्रव्यं स्यात्, बाह्येन्द्रियग्राह्यो न स्यात्। निरवयवद्रव्यस्य बाह्येन्द्रियाग्राह्यत्वेन प्रतिबन्धादिति चेत्, न। निरवयवस्यापीन्द्रियग्राह्यत्ववद् बाह्येन्द्रियग्राह्यत्वेऽपि बाधकाभावेन प्रतिबन्धानिश्चयात्।
॥ ध्वन्यात्मकशब्दस्य पृथिव्यादिगुणत्वोपपत्तेः आकाशानुमापकत्वाभावः॥
द्वितीये त्वाश्रयद्रव्यसिद्धावपि नाऽकाशसिद्धिः। पृथिव्यादिगुणत्वोपपत्तेः। प्रत्यक्षत्वे सत्यकारणगुणपूर्वकत्वायावद्द्रव्यभावित्वयोः पिठरपाकपक्षे तद्गतरूपादिना व्यभिचारात्। प्रत्यक्षत्वे सतीति च किमर्थं वक्तव्यम्? पार्थिवपरमाणुरूपादिव्यावृत्त्यर्थमिति चेत्, कुतस्तत्परिहरणीयम्? प्रमितत्वादिति चेत्, तर्हि शब्दस्यापि शङ्खाद्याश्रयतया प्रमितत्वाद् व्याप्तिग्रहणसमये तद्व्यवच्छेदार्थं विशेषणमुपादेयमेव। नच स्पर्शवद्विशेषगुणत्वे बाधकं पश्यामः।
अनुपलब्धिस्तु न प्रसज्यते। चक्षुष इव श्रोत्रस्य गत्या सन्निकर्षोपपत्तेः। अमूर्तस्य तदनुपपत्तिस्त्वाकाशसिद्ध्युत्तरकालीनैव। श्रोत्रस्य च चक्षुष इव गत्वा ग्राहित्वे शब्दे दिक्संशयो न स्यादिति चेत्। अगत्वा ग्राहित्वे दिनिश्चयोऽपि न स्यात्। संशयादपि निश्चयो महीयान्। शङ्खाद्यवयवागमनेन वा सन्निकर्षोपपत्तिः। नचोक्तदोषः। घ्राणगन्धसन्निकर्षतुल्ययोगक्षेमत्वात्। किञ्च वायुगुणत्वे हेतुद्वयमसिद्धम्। तर्कश्चानुपपन्नः।
॥ शब्दस्य वायवीयत्वे बाधकमाशय परिहारकथनम्॥
नैवं युक्तम्। श्रोत्रस्य प्रतिनियतार्थग्राहकत्वेन बहिरिन्द्रियत्वात्। बहिरिन्द्रियस्य ग्राह्यसजातीयविशेषगुणवत्त्वनियमात्। शब्दस्य वायवीयत्वे श्रोत्रस्यापि तथात्वप्रसङ्गादिति चेत्, न। प्रतिनियतार्थग्राहकशब्दस्येन्द्रियान्तराग्राह्यग्राहकार्थत्वे मनसि व्यभिचारात्। इन्द्रियान्तराग्राह्यस्यैव ग्राहकमित्यभिप्राये सत्तादिग्राहकत्वेनासिद्धेः। बहिरिन्द्रियत्वेऽपि न ग्राह्यसजातीयविशेषगुणवत्त्वनियमः। स्नेहग्राहके चक्षुषि व्यभिचारात्। श्रोत्रस्य वायवीयत्वेऽपि न बाधकं पश्यामः। सामग्रीभेदेन प्रतिनियतार्थत्वोपपत्तेः।
घ्राणादीनामप्येवमेकप्रकृतित्वं स्यादिति चेत्। अस्तु। बाधकसद्भावे तु तत एवान्या गतिर्भविष्यति। शब्दो न वायवीयः, विशेषगुणत्वे सति त्वगिन्द्रियावेद्यत्वात्; गन्धवदिति चेत्, न। विपक्षे बाधकाभावात्। अन्यथा पाकजरूपादयोऽपि न पार्थिवाः, घ्राणावेद्यत्वात्; शब्दवदित्यपि स्यात्।
॥ शब्दस्य आत्मगुणत्वाङ्गीकारेऽपि बाधकाभावः॥
किञ्चाऽत्मगुणः कस्मान्न स्यात्? धर्मादीनामप्रत्यक्षत्वेऽपि सुखादीनां प्रत्यक्षत्ववदस्य बाह्येन्द्रियप्रत्यक्षत्वोपपत्तेः। अन्यथा प्रत्यक्षत्वेनाष्टद्रव्यातिरिक्तगुणोऽपि न स्यात्। तत्सिद्धौ बाधः। असिद्धावप्रसिद्धविशेषणतेति चेत्, न। परिशेषानुमानेऽपि साम्यात्। आत्मान्तरग्राह्यत्वस्य च कोऽर्थः? अनेकप्रतिपत्तृसाधारणत्वमिति चेत्, न। सन्दिग्धासिद्धेः। सन्तानानुमानेन मूलप्रत्यभिज्ञानान्नैष दोष इति चेत्, तर्हि सुखादीनामप्यनुमानेनानेकप्रतिपत्तृसाधारण्येनानैकान्तिकत्वं स्यात्। आत्मसमवेतस्यैव वीचीतरङ्गन्यायेन मूलप्रत्यभिज्ञानोपपत्तौ विपक्षे बाधकाभावाच्च।
अपर आह ग्राहकस्थत्वेनाग्रहणमात्मान्तरग्राह्यत्वमिति। तदसिद्धम्। आत्मन्यसमवायात् तत्सिद्धिरिति चेत्, न। तस्याप्यसिद्धेः। अहङ्कारेण विभक्तस्य ग्रहणात् तत्सिद्धिरिति चेत्, न। “पादे मे सुखम्’, “शिरसि मे दुःखम्’, “मनो मे दुःखितम्’ इति दर्शनात् सुखादिषु व्यभिचारात्। ग्रहणं प्रमितिरिति चेत्, न। सन्दिग्धासिद्धत्वात्। कालादिगुणो वा किं न स्यात्? प्रत्यक्षत्वादिति चेत्, न। स्पर्शस्यापि प्रत्यक्षत्वेनावायवीयत्वप्रसङ्गात्। कालादीनां विशेषगुणवत्त्वे बाधकाभावात्। तद्विरहिततयैव तत्सिद्धिरिति चेत्, न। अन्यथा तत्सिद्धेर्वक्ष्यमाणत्वात्। (४२०)
॥ आकाशानुमापकपरिशेषानुमानस्य दूषणम्॥
किञ्चात्र सर्वत्र साहचर्यदर्शने सङ्कोच एव द्रव्यान्तरकल्पनाया लघीयान्। परिशेषानुमानं त्वष्टद्रव्यातिरिक्तद्रव्याप्रसिद्धेरप्रसिद्धविशेषणम्। प्रसिद्धौ चानुमानवैयर्थ्यम्। अष्टद्रव्यातिरिक्ताश्रित इत्येव साधने गुणादिवृत्तिसामान्यादपि व्यावृत्तत्वेनासाधारणता स्यात्। शब्दाश्रय इतरेभ्यो भिद्यते, शब्दाश्रयत्वात्; व्यतिरेकेण पृथिवीवदिति प्रयोग इति चेत्, न। पृथिव्यादिप्रतियोगिकानेकभेदानां प्रत्येकं साधनेऽबादीनां सपक्षत्वेन तत्रावृत्तेरसाधारण्यात्। समुदितसाधने पुनरप्रसिद्धविशेषणत्वात्। अभावस्य साध्यत्वादभावाभावस्य च भावत्वेन प्रतियोग्यनपेक्षतया व्याप्तिग्रहणसम्भवान्न दोष इति चेत्, न। तथाऽपि प्रतिषेधमुखेन प्रतीतेरनिवारणात्। शब्दाश्रयो नेतरेभ्यो भिद्यते, प्रमेयत्वात्; घटवदिति सत्प्रतिपक्षत्वाच्च। सर्वप्रतियोगिकैकभेदसाधने तु प्रमाणबाधश्चाधिकः। प्रतियोगिभेदेन भेदभेदस्यापि दर्शनादिति।
॥ भूताकाशस्यानुमानिकत्वेऽपि अव्याकृताकाशस्य साक्षिमात्रसिद्धत्वम्॥
अस्तु वा शब्दगुणकाकाशसिद्धिरनुमानात्। तथाऽप्यव्याकृताकाशसिद्धिः साक्षिणैव। तत्साधकलिङ्गाभावात्। आकाशद्वैतं च वियदधिकरणे वक्ष्यते।(८५९) जातिबधिराणामप्याकाशप्रतीतेर्नाऽगमोऽपि तत्र प्रमाणमिति साक्षिसिद्धमेव गगनम्। तद्भागा एव दिशो न द्रव्यान्तरमिति तासामपि साक्षिसिद्धतैव। अन्यत् स्वावसरे वक्ष्यामः। (४२१, ६७३)
॥ साक्षिसिद्धस्य अबाध्यत्वनियमः॥
नन्वस्तु गगनादिकं साक्षिसिद्धम्। न तावता तस्य त्रैकालिकबाधवैधुर्यलक्षणं सत्त्वं सिद्ध्यति, प्रतीतस्यापि शुक्तिरजतादेर्बाधदर्शनादित्यत आह साक्षिसिद्धस्येति।
साक्षिसिद्धस्य न क्वापि बाध्यत्वं तददोषतः॥८९॥
क्वापि काले। तस्य साक्षिणोऽदोषत्वात्। औत्सर्गिकं हि प्रत्ययानां प्रामाण्यम्। अप्रामाण्यं तु दोषापवादात्। नच साक्षिज्ञानं दोषजन्यम्, तस्यानादित्वात्। एवमेवायथार्थत्वे मुक्तावपि तथात्वप्रसङ्गात्। अविद्यादोषसंसर्गात् साक्षिणो बाध्यार्थप्रतिभासित्वमिति चेत्, न। अविद्यासम्बन्धस्य त्वन्मतेऽनुपपत्तेरुक्तत्वात्। (१०७, ४०७) अस्माभिरप्यविद्यायाः कार्यान्तरस्यैवाभ्युपगतत्वादिति।
॥ गगनादीनां त्रैकालिकाबाध्यत्वस्यापि साक्षिसिद्धत्वम्॥
ननु तर्हीदमापन्नम् गगनादिस्वरूपं साक्षिसिद्धम्। कालत्रयाबाध्यत्वं तु तस्य साक्षिप्रामाण्यग्राहकेणेति। प्रामाण्यस्याप्यबाध्यविषयतानतिरेकात्। तथाच “सत्यत्वं गगनादेश्च” इत्ययुक्तमित्यत आह सर्वेति।
सर्वकालेष्वबाध्यत्वं साक्षिणैव प्रतीयते।
कालो हि साक्षिप्रत्यक्षः सुषुप्तौ च प्रतीतितः॥९०॥
अबाध्यत्वं गगनादीनामिति शेषः। साक्षिण एव हि साक्षिप्रामाण्यग्राहकत्वस्य वक्ष्यमाणत्वादिति भावः। (४२९, ६८२)
यद्वा गगनादिस्वरूपं साक्षिसिद्धम्, तस्य त्रैकालिकाबाध्यत्वं तु तत्प्रामाण्यग्रहणद्वारा सिद्ध्यतीत्युक्तम्। इदानीं साक्षिणस्त्रैकालिकाबाध्यार्थगोचरत्वस्य वक्ष्यमाणत्वात् (४३३) सार्वकालिकबाधाभावविशिष्टतयैव गगनादिग्राहकत्वमस्तीत्याह सर्वकालेष्विति।
॥ सौषुप्तिकप्रतीत्यन्यथानुपपत्त्या कालस्य साक्षिसिद्धत्वसमर्थनम्॥
ननु काल एव कुतः सिद्धः। येन सर्वकालेष्वबाध्यत्वं साक्षिणा प्रतीयत इत्यत आह कालो हीति। सुषुप्तौ हीन्द्रियाणामुपरतत्वान्न बाह्यप्रत्यक्षानुमानागमानां तत्र प्रवृत्तिः। अस्ति तदाऽपि कालप्रतिभासः। एतावन्तं कालं सुखमहमस्वाप्समिति सुषुप्त्युत्थितस्य परामर्शदर्शनात्। नह्यननुभूतस्य परामर्शो युज्यते, अतिप्रसङ्गात्। अतः परिशेषात् साक्षिवेद्य एवेति गम्यते।
अत्रायं प्रयोगः कालः बाह्यप्रत्यक्षाद्यतिरिक्तप्रमाणवेद्यः, असत्स्वपि तेषु प्रतीयमानत्वात्; यद् यस्मिन्नसति प्रतीयते तत् ततोऽतिरिक्तप्रमाणवेद्यम्, यथाऽसति चक्षुषि प्रतीयमानो गन्धस्तदतिरिक्तघ्राणवेद्य इति।
॥ अतीतानागतकालयोरपि साक्षिसिद्धत्वम्॥
स्यादेतदेवम्। यदि सुषुप्तावनुभूयमानस्यायं परामर्शो भवेत्। नैतदस्ति। किन्तु तदैवातीतं सुषुप्तिकालमनुभूय तदातनो दुःखाभावोऽनुमीयत इत्यत आह अतीतेति।
अतीतानागतौ कालावपि नासाक्षिगोचरौ।
उत्थितस्य किं साक्षिणाऽतीतकालानुभवमभ्युपगम्य सुखपरामर्शो निराक्रियते, उत प्रमाणान्तरेण? आद्ये सिद्धं नः समीहितम्, परेणापि कालस्य साक्षिवेद्यतयाऽङ्गीकृतत्वात्। द्वितीये त्विदमुपतिष्ठते असाक्षिगोचरौ साक्षीतरप्रमाणविषयौ।
अथवा सौषुप्तिकप्रतीतिबलादस्तु वर्तमानकालस्य साक्षिवेद्यत्वम्। अतीतानागतकालयोस्तु साक्षिवेद्यत्वाभावात् कथं त्रैकालिकबाधभावः साक्षिणा प्रपञ्चस्य सिद्ध्यतीत्यत आह अतीतेति। अपिपदेन साक्षिप्रत्यक्षाविति समाकृष्यते।
कुत इत्यत आह नेति। साक्षीतरप्रमाणागोचरौ। प्रतीयेते च। तस्मात् साक्षिगोचरावित्यर्थः। तत् कथमेतदिति चेत्, न तावत् प्रत्यक्षवेद्यः काल इत्युक्तम्। (४१८) जातिबधिराणामपि प्रतिभासानात् नाऽगमवेद्योऽपि।
॥ कालस्यानुमानिकत्वभङ्गः॥
अनुमानमपि कालमेव पक्षीकृत्य प्रवर्तते, अन्यद् वा? नाऽद्य इत्याह पक्षीकर्तुमिति।
पक्षीकर्तुमशक्यत्वान्नानुमा तत्र वर्तते॥९१॥
कालस्यासिद्धौ आश्रयासिद्ध्या, सिद्धौ सिद्धसाधनत्वेन पक्षीकर्तुमशक्यत्वात्। द्वितीयेऽप्येतदेवोत्तरम्। पक्षीकर्तुमशक्यत्वादित्युपलक्षणम्। व्याप्तिस्मरणपक्षधर्मताज्ञानयोरयोगादित्यपि द्रष्टव्यम्। कालप्रतीतिमन्तरेणेति शेषः।
तदेव प्रपञ्चयति तदेतदिति।
तदेतदिति सर्वं च दृश्यं वा स्मृतिगोचरम्।
साक्षिसिद्धेन कालेन खचितं ह्येव वर्तते॥९२॥
तस्मान्न तं विना किञ्चित् स्मर्तुं द्रष्टुमथापि वा।
शक्यंतन्नित्यसिद्धेर्हि नानुमावसरो भवेत्॥९३॥
यस्मात् तदिति स्मृतिगोचरमेतदिति दृश्यं वा सर्वमपि साक्षिसिद्धेन कालेन खचितं सम्बद्धमेव वर्तते। तस्मात् तं कालं विना कालप्रतिभासं विना किञ्चिद् व्याप्त्यादिकं स्मर्तुं वा धर्म्यादिकं द्रष्टुमपि वा न शक्यमित्यर्थः।
इदमुक्तं भवति अनुभूतव्याप्तिकस्य पुंसोऽनुभूयमाने स्मर्यमाणे वा धर्मिणि व्याप्यधर्मस्यानुभवात् स्मरणाद् वा प्रागनुभूतां व्याप्तिं स्मृतवतो व्याप्तस्य पक्षेऽनुसन्धानमनुमानम्। तच्च व्यापकसम्बन्धप्रमितिलक्षणानुमितिकरणम्। स्मृत्यनुभवरूपाश्च सर्वाः प्रतीतयो न केवलमर्थमवगाहन्ते। अपितु कालकिलतमेव। तदिति हि स्मृतिरुत्पद्यते। न पुना रूपमित्येव, तत्ता च पूर्वकालसम्बन्धितैव। एवमनुभवोऽपि चक्षुरादिजन्यस्तावत् एतदिति जायते। अनुमानादिजन्योऽपि अभूदिति वा, भवतीति वा, भविष्यतीति वोदेति। एतत्त्वादिकं च न वर्तमानादिकालसम्बन्धित्वातिरिक्तं किञ्चित्। एतच्च सर्वानुभवसिद्धत्वान्नापलापमर्हति। नचैवंसति कालस्य चाक्षुषत्वादिप्रसङ्गः। साक्षिसिद्धविशेषणविशिष्टप्रत्ययोपपत्तेः। तथाच व्याप्त्यादिविषया अपि प्रतीतयो न कालाविशिष्टं स्वार्थं गोचरयितुं शक्नुवन्ति। तासामपि “इदं तत्’ इत्येवमाकारेणैवोत्पत्तेरिति।
ततः किमित्यत आह तदिति। तस्य कालस्य नित्यसिद्धेर्व्याप्त्यादिग्रहण एव साक्षिणा सिद्धत्वान्न कालानुमानस्यावसरो भवेत्। अनिश्चिते ह्यर्थे न्यायस्यावसरः। निश्चितविषयं तु सिद्धसाधनत्वात् परेषामाश्रयासिद्धम्, अस्माकं त्वसङ्गतमिति।
॥ न्यायभाष्योक्तकालानुमानभङ्गः॥
एवं कालविषयाणि सर्वानुमानानि सामान्यतो निराकृत्य विशेषतो निराकरोति तदेतदिति। तथाहि “कालः परापरव्यतिकरव्यौगपद्यायौगपद्यचिरक्षिप्रप्रत्ययिलङ्गः” इति परेषां भाष्यम्। तदेवं केचिद् व्यावक्षते “अस्ति तावत् स्थविरे परोऽयमिति प्रत्ययः। यूनि चापर इति। सोऽयं दिक्कृतपरापरप्रत्ययविलक्षणत्वात् परापरव्यतिकरप्रत्ययः। तथा युगपदागतौ, अयुगपदागतौ, चिरेणाऽगतः, क्षिप्रमागत इति प्रत्ययाः। त एते ष प्रत्ययाः कालस्य लिङ्गानि। कथम्? स्थविरादिविषयेषु जायमानानामेषां कालमन्तरेण विषयानवक्लृप्तेः। नहि द्रव्यादिकमेवैषामालम्बनम्। तत्प्रत्ययविलक्षणत्वात्” इति।
एतदयुक्तम्। तथाहि तदिति परमिति। एतदित्यपरमिति। युगपदादीनामुपलक्षणमेतत्। दृश्यं वा स्मृतिगोचरं वा प्रतीयमानमिति यावत्। तत् सर्वं साक्षिसिद्धेन कालेन खचितमेव वर्तते। तस्मात् तन्नित्यसिद्धेः नानुमानावसरो भवेत्। तस्मादित्यस्यैव विवरणम् न तं विनेति। न शक्यं हीति सम्बन्धः।
एतदुक्तं भवति परापरादिविषयाः प्रत्ययास्तावत् कालविशिष्टपिण्डविषया इति परेणैवोक्तम्। तथाच लिङ्गप्रतीतावेव लिङ्गिनः कालस्य स्फुरणात् कथं तेन तदनुमानम्? नहि दण्डिज्ञानेन दण्डोऽनुमीयते। अथ विशिष्टज्ञानत्वादिदं विशेषणज्ञानपूर्वकम्। विशेषणं च न कालातिरिक्तमस्तीत्यनुमीयते। तर्हि नेदं कालानुमानम्। किन्तु ज्ञानानुमानम्। तच्च सिद्धसाधनम्। साक्षिसिद्धकालविशिष्टप्रत्ययाभ्युपगमादिति।
अथ वलीपिलतकाकश्यादिना कालसम्बन्धेऽनुमिते, विप्रतिपन्नं प्रति परापरादिप्रत्ययानां कार्यत्वेन निमित्तानुमानार्थमिदं भाष्यमिति। मैवम्। शरीरावस्थया हि तस्य कालसम्बन्धोऽनुमीयते, यत्किञ्चिद्द्रव्यसम्बन्धो वा? आद्ये किमस्मादनुमानात् प्राक् कालः सिद्धः, अथवा नेति वाच्यम्। आद्ये तन्नित्यसिद्धेस्तस्य कालस्य प्रागनुमानान्नित्येन साक्षिणा सिद्धेः। द्वितीये चाप्रसिद्धविशेषणत्वान्नानुमानावसरो भवेत्।
किञ्च वलीपिलतकाकश्यादिशरीरावस्थाकारणत्वेन कालानुमाने तन्नित्यसिद्धेः तस्य कालसम्बन्धस्य नित्यं सर्वदा वलीपिलतादिवैधुर्यदशायामपि सिद्धेर्नित्ये परमाणावपि सिद्धेर्बाधितविषयत्वेन नानुमानावसरो भवेत्।
अथ बहुकालसम्बन्धोऽनुमीयते। तन्न। बहुत्वं हि कालस्य किं परमाणूनामिव सहैव, उत क्रियाणामिव पूर्वापरभावित्वेन? नाऽद्यः, तत्सम्बन्धस्यापि नित्यसिद्धेः। नोत्तरः, तस्य कालस्य नित्यसिद्धेः। नित्यतयाऽङ्गीकृतत्वात्। न द्वितीयः, तस्य नित्यसिद्धेः सिद्धसाधनत्वात्। अथ परिशेषादितरनिषेधः करिष्यत इति चेत्, न। परिशेषावधारणानुपपत्तेरिति।
॥ श्रीवल्लभोक्तकालसमर्थनप्रकारः॥
अन्ये तु व्याचक्षते बहुतरणिपरिस्पन्दान्तरितजन्मत्वं परत्वम्। अल्पतरसूरसञ्चारान्तरितजन्मत्वं चापरत्वम्। एकतपनप्रचारविशिष्टत्वं यौगपद्यम्। अनेकतद्विशिष्टत्वमयौगपद्यम्। बहुक्रियाविशिष्टत्वं चिरत्वम्। कतिपयक्रियाविशिष्टत्वं क्षिप्रत्वम्। तत्प्रत्ययैः कालोऽनुमीयते। तरणिपरिस्पन्दा हि पदार्थसार्थे विशिष्टप्रत्ययोत्पत्तौ स्वप्रत्यासत्तिमपेक्षन्ते, स्वरसतोऽप्रत्यासन्नत्वे सति विशिष्टव्यवहारजनकत्वात्; चन्दनसौरभवत्। परम्परासम्बन्धिनश्च साक्षात् सम्बन्धविरहे सति सम्बन्धित्वात्; पटसम्बन्धिनीलिमवत्। अतः पिण्डतपनपरिस्पन्दयोः संयुक्तसंयोगिसमवायात्मनि परम्परासम्बन्धे यद् द्रव्यं निमित्तं स काल इति।
॥ श्रीवल्लभोक्तकालसमर्थनप्रकारनिरासः॥
एतदप्यसत्। घटशून्यं भूतलमित्यादिवत् स्वभावप्रत्यासत्त्यैव विशिष्टप्रत्ययोपपत्तेः। अन्यथाऽभावे परापरयौगपद्यादिप्रत्ययानुपपत्तिप्रसङ्गात्। दृश्यते च युगपदुत्पन्नावभावावित्यादिप्रत्ययः। अत्र सम्बन्धे बाधकाभावान्नैवमिति चेत्, न। अन्यसमवेतत्वस्यैव बाधकत्वात्। उपनायकद्रव्यान्तरकल्पनया तदुपपत्तिरिति चेत्, तर्हि भूतलघटाभावयोस्तृतीयसम्बन्धकल्पनयोपपत्तौ बाधकाभावात्। स्वारसिकसम्बन्धेनैव विशिष्टप्रत्ययोपपत्तौ किमप्रतीयमानसम्बन्धकल्पनया इति चेत्, तर्हि तथैव परापरादिविशिष्टप्रत्ययोत्पत्तौ किमप्रतीयमानद्रव्यकल्पनयेति समानम्। तदिदमुक्तम् तेषां विशिष्टप्रत्ययानां नित्यसिद्धेर्द्रव्यान्तरकल्पानां विना स्वभावादेव सिद्धेः द्रव्यान्तरानुमानावसरो न भवेदिति। तदनेन स्वरसतोऽप्रत्यासन्नत्वे सतीति विशेषणासिद्धिः। विशिष्टव्यवहारजनकत्वमात्रस्य चानैकान्त्यमुक्तं भवति।
ननु विषम उपन्यासः। भूतलाभावयोरस्ति सान्निध्यम्। तेन सम्बन्धाभावेऽपि भविष्यति विशिष्टव्यवहारः। दर्शनस्य दुरपह्नवत्वात्। सम्बन्धान्तरकल्पनस्य च व्यर्थत्वात्। नच तरणिपरिस्पन्दानां पिण्डसान्निध्यमस्ति। ततो भवितव्यं मध्ये द्रव्यान्तरेणेति। मैवम्। विनाऽपि सान्निध्येन घटज्ञानमिति विशिष्टप्रत्ययदर्शनात्।
॥ श्रीराम॥
किञ्चाभावस्यापि न भूतलसान्निध्यं परपक्षे किमपि पश्यामः। अस्तु वा तपनपरिस्पन्दानां पिण्डं प्रत्युपनायकं द्रव्यान्तरम्। तच्च पृथिव्यादिकं किं न स्यात्? तपनपिण्डाभ्यामसंसर्गान्नेति चेत्, न। एकैकस्याव्यापकत्वेऽपि बहूनां संयुक्तसंयोगभूयस्त्वेन क्रियोपनायकत्वोपपत्तेः। नच तरणिपिण्डान्तराले तानि न सन्त्यनुपलम्भादिति वाच्यम्। सूक्ष्माणां कल्पनीयत्वात्। नच विनिगमनायां कारणाभावः। संशयेऽपि परिशेषावधारणानुपपत्तेः। धर्मिकल्पनातो धर्मकल्पनस्य लघीयस्त्वात्। आकाशो वा किं न स्यात्? न स्यात्। विशेषगुणवत्त्वात् पृथिव्यादिवदिति चेत्, न। विशेषगुणवतोऽपि नीलद्रव्यस्य पटे नीलिमोपसङ्क्रामकत्वदर्शनात्। सूर्यगत्युपनायकत्वं च द्रव्यस्वरूपं वा, अतीन्द्रियशक्तिर्वा, सहकारिशक्तिर्वा? नाऽद्यः, द्रव्यमात्रे प्रसङ्गात्। न द्वितीयः, अनभ्युपगमात्। तृतीयेऽपि किं तद्व्यापकत्वं वा, विशेषगुणविरहो वेति विवेक्तव्यम्।
॥ श्रीराम॥
वयं तु ब्रूमः व्यापकत्वमेव तदिति। अन्यथा मनसोऽपि तत्प्रसङ्गात्। व्यापकत्वस्य प्रयोजकतायामात्मनोऽपि तत्प्रसङ्ग इति चेत्, न। तद्व्यापकत्वाभावस्य वक्ष्यमाणत्वात्। व्यापकत्वेऽप्यनिष्टाभावात्। क्रियोपनायकत्वं खल्वान्तरालिकस्य द्रव्यस्य नोभयसंयोगातिरिक्तं किञ्चित्। तदेकस्येव अनेकेषामपि समानम्। यद्याकाशः स्वसम्बन्धेनान्यगतं धर्ममन्यत्र सङ्क्रामयेत्, तदा सर्वं सर्वत्र सङ्क्रामयेत्, अविशेषादिति चेत्, न। नियतोपसङ्क्रामकत्वस्यैव कल्पनीयत्वात्। गुर्वी हि धर्ममात्रकल्पनातो धर्मिकल्पना। अन्यथा कालेऽपि समानः प्रसङ्गः।

॥ श्रीराम॥
तत्सिद्ध्यसिद्धिभ्यामनवसरदुःस्थत्वमिति चेत्, न। भावानवबोधात्। विशिष्टप्रत्ययदर्शनानन्तरं हि बहवः पक्षाः प्राप्नुवन्ति। किमयं स्वरसम्बन्धनिबन्धनः, किंवाऽतिरिक्तसम्बन्धाधीन इति। द्वितीयेऽपि किं साक्षात्सम्बन्धोऽत्र निमित्तम्, उत द्रव्यान्तरकृत इति। उत्तरत्रापि तद् द्रव्यं प्रसिद्धेष्वन्यतमद् वा भवतु, अन्यद् वेति। सर्वत्र बाधकानि पर्यालोचयन् प्रसिद्धद्रव्येषु यद् बाधकं पश्येत् तदप्रसिद्धेऽपि कल्प्यमाने कथं नानुसन्दध्यात्? अनुसन्दधानश्च तत्स्वाभाव्येन परिहारं चिन्तयन् कल्पनागौरवव्यसनमपहाय लघीयांसमेव पक्षं न कथं वा रोचयत इत्यस्यार्थस्य विवक्षितत्वात्। परसिद्धत्वेन प्रसङ्गस्य न दोष इत्यस्याप्ययमेवाभिप्रायः।
किञ्चायं प्रसङ्गो वस्तुतः साधुः, अथाऽभासः? नाऽद्यः, कालप्रतीत्युत्तरकालं व्याप्तिभङ्गात्। द्वितीये कथमाकाशस्य क्रियोपनायकत्वं त्याजयेत्? अन्यथा जातिनिराकरणमपि न स्यादिति।
॥ श्रीराम॥
अस्तु वाऽऽकाशस्य विशेषगुणवतः क्रियोपनायकत्वाभावः। दिशस्तु स्यात्, विशेषगुणशून्यत्वात्, व्यापकत्वाच्च। तस्याः संयोगोपनायकत्वेन सिद्धत्वान्नेति चेत्, न। उभयोपनायकत्वेऽपि बाधकाभावात्। सहकारिभेदेन च व्यवस्थिताव्यवस्थितप्रतीतिजनकत्वं कल्प्यतां लाघवादेव। अन्यथा कालेऽपि भेदकल्पनाप्रसङ्गादिति। तदिदमुक्तम् तस्य विशिष्टप्रत्ययस्य नित्येन नियतेन प्रसिद्धेनैव पृथिव्यादिना सिद्धेर्नाप्रसिद्धे द्रव्येऽनुमानावसरो भवेदिति।
॥ श्रीराम॥
अन्ये तु परापरशब्दाभ्यां परत्वापरत्वे गुणौ युवस्थविरपिण्डवर्तिनावाचक्षते। तावसमवायिकारणसंयोगाश्रयतया निमित्तकारणापेक्षाबुद्धिसम्पादकतया वा कालमनुमापयत इति। तदप्युक्तन्यायेन निरस्तमिति।
॥ श्रीराम॥
किञ्च परापरादिप्रत्ययानां सूर्यगतयो वा परत्वापरत्वे वा यद्यालम्बनम्, तदाऽस्तु कालानुमानम्। नचैतदस्ति। कालभेदानामेव विशेषणतया प्रतीतेः। तथाहि परोऽयमित्यादि प्रयुक्तवन्तः कोऽस्यार्थ इति पृष्टा लौकिकाः परीक्षिकाश्च बहुकालीनोऽयमित्यादि व्याचक्षाणा दृश्यन्ते। तत्र कालस्वरूपं साक्षिसिद्धम्। तद्बहुत्वादि च क्वचित् साक्षिणा क्वचिदनुमानादिना च ज्ञायत इति। एतदप्युक्तम् तदेतदिति श्लोकाभ्याम्। अनयैव दिशा दिशोऽपि परापरप्रत्ययादिलिङ्गत्वं निराकर्तव्यम्।
॥ श्रीराम॥
तमेतं चिरन्तनं पन्थानमरोचयमाना नवीनास्तु दिक्कालयोरन्यथाऽनुमानमाहुः। विवादाध्यासितं कार्यं विशेषगुणरहितद्रव्याभ्यां जन्यम्, कार्यत्वात्; अन्तःकरणद्वयसंयोगवदिति।
एतदप्ययुक्तम्। साध्ये बहुवचनप्रक्षेपेऽतिप्रसङ्गात्। नच दृष्टान्ताभावः, अन्तःकरणगतबहुत्वस्य सत्त्वात्। नचान्तःकरणद्वयसंयोगे प्रमाणमस्ति। मनो मनसा संयुज्यते, मूर्तत्वात्; शरीरवदिति च आकालिके विद्युदादौ सन्दिग्धव्यभिचारात्।
॥ श्रीराम॥
अपर आह परममहत्परिमाणं द्रव्यचतुष्टयवृत्ति, परिमाणत्वात्; अणुत्ववदिति। अत्र यद्याकाशात्मगतपरिमाणपक्षीकारः, तदा सिद्धसाधनम्, आत्मनां बहुत्वात्। आत्मत्वेनैक्यमुपादाय प्रयोगेऽपि बाधः। परिमाणद्वयस्य द्रव्यचतुष्टयवृत्तित्वायोगात्। एकैकद्रव्यवृत्ति खलु परिमाणम्। अत एव न कालादिगतस्य पक्षीकारः। आश्रयासिद्धिश्चाधिका।
परमहत्परिमाणसामान्यं विशेषगुणशून्यद्रव्याधिकरणानेकव्यक्तिवृत्ति, परिमाणतारतम्यविश्रान्तिविषयजातित्वात्; अणुपरिमाणवृत्तिजातिवदिति चानुपपन्नम्। परममहत्परिमाणसामान्यं हि परिमाणत्वं वा, तदवान्तरजातिर्वा? आद्ये मनःसिद्ध्याऽप्यस्य सम्भवेनार्थान्तरता। सामान्यस्याप्यनेकवृत्तिताया निराकरिष्यमाणत्वेन बाधाश्रयासिद्धी च। न द्वितीयः, तस्या निराकरिष्यमाणत्वात्। वर्णसिद्ध्याऽर्थान्तरत्वाच्च। अनेकपदस्थाने बहुपदप्रक्षेपेऽतिप्रसङ्गश्च।
अस्तु कालस्य दिशश्च बहुत्वम्, आत्मवदुपसङ्ग्राहकैक्येन द्रव्याणां नवत्वोपपत्तिरिति चेत्, तर्हि दिशा कालेन वा साध्यपर्यवसानसम्भवादुभयसाधकत्वमस्य न स्यात्। मा भूदिति चेत्, न। अनेकपदवैयर्थ्यात्। अन्यतरसाधनेऽन्यतरेणार्थान्तरताप्रसङ्गात्। हेतुदृष्टान्तयोश्चानुपपत्तिर्वक्ष्यत इत्यलं पल्लवेन।
॥ प्रामाण्यस्य स्वतस्त्वात् साक्षिणा प्रपञ्चस्य त्रैकालिकाबाध्यत्वरूपसत्यत्वसिद्धिः॥
गगनादेः सकलप्रपञ्चस्य त्रैकालिकाबाध्यत्वं साक्षिसिद्धमित्युक्तमर्थमुपसंहरन् विवृणोति अत इति।
अतोऽदोषप्रतीतस्य सत्यत्वं साक्षिणा मतम्।
न विद्यते दोषः कारणं यस्य ज्ञानस्य तेन प्रतीतस्य विषयीकृतस्यादोषेण प्रत्यक्षादिना वा प्रतीतस्य गगनादेः प्रपञ्चस्य सत्यत्वं त्रैकालिकाबाध्यत्वं साक्षिणा मतं सिद्धम्। प्रामाण्यग्रहणादिनेति शेषः।
अयमत्राभिप्रायः आकाशकालदिगात्ममनांसि सुखादयश्च साक्षात् साक्षिसिद्धाः। तदितरे तु पदार्था यथास्वमिन्द्रियलिङ्गशब्दगम्याः। ज्ञानं च भावाभावलक्षणं स्वविषयं सत्त्वेनैवावगाहते, नासत्त्वेन, नाप्युदासीनेन रूपेण। नचैवं घटोऽस्ति घटो नास्तीति प्रत्ययानुपपत्तिः, पौनरुक्त्यात्, व्याघाताच्चेति युक्तम्। घटोऽस्तीति देशकालविशेषसम्बन्धिसत्ताविषयत्वात्, क्वचिद् विपरीताकाङ्क्षाव्यवच्छेदार्थत्वात्, क्वापि व्याख्यानव्याख्येयभावात्, नास्तीत्यस्य च देशकालविशेषसम्बन्धिसत्ताप्रतिषेधपरत्वात्। नहि सता सकलदेशकालसता भवितव्यमिति नियामकमस्ति। ज्ञानगतं च याथार्थ्यलक्षणं प्रामाण्यं ज्ञानग्राहकेणैव गृह्यते। ज्ञानग्राहकश्च साक्षीत्यविवादं वादिप्रतिवादिनोः। तथाच साक्षिणा ज्ञानप्रामाण्यं गृह्णता तद्विषयस्य सकलप्रपञ्चस्य त्रैकालिकाबाध्यत्वलक्षणं सत्यत्वमेव गृहीतं भवति। यदिहि ज्ञानगोचरस्य नित्यस्य वा, अनित्यस्य वा, सर्वगतस्य वा, असर्वगतस्य वाऽर्थस्य स्वदेशकालप्रकारोपाधावसत्त्वावेदनलक्षणो बाधः स्यात्, कोऽर्थस्तदा ज्ञानप्रामाण्यं साक्षिणा प्रमितमित्यस्येति।
॥ ज्ञानग्राहकस्य साक्षिण एव प्रामाण्यग्राहकत्वाङ्गीकारे रजतज्ञानस्यापि प्रामाण्यापत्तिः॥
यदितर्हि ज्ञानस्वरूपग्राहकः साक्षी तत्प्रामाण्यमपि गृह्णन् प्रपञ्चसत्यतां निश्चिनुयात्, शुक्तिरजतादिज्ञानस्वरूपग्राहकोऽपि स एवेति तत्प्रामाण्यमपि गृह्णन् शुक्तिरजतादिकमपि सत्यं व्यवस्थापयेत्। नच शुक्तिरजतादिज्ञानानां प्रामाण्यमेव नास्ति, किं साक्षिणा गृह्यतामिति युक्तम्, प्रपञ्चगोचराणामपि ज्ञानानां प्रामाण्याभावात् किं साक्षिणा गृह्यत इत्यपि वक्तुं शक्यत्वात्। तस्मात् साक्षिणा प्रपञ्चसत्यतासिद्धिमभिलषता ज्ञानग्राहकस्य साक्षिणः प्रामाण्यग्राहकत्वं स्वभाव इति वक्तव्यम्। तथाचोक्तोऽतिप्रसङ्ग इत्यत उक्तम् अदेषेति।
॥ परीक्षासहकृतस्यैव साक्षिणः प्रामाण्यग्रहाकत्वाङ्गीकारात् नोक्तातिप्रसङ्गः॥
अयमर्थः न साक्षी ज्ञानं गृह्णन् प्रमाणमेवैतदिति गृह्णति। किन्तर्हि? अदोषं चेत् प्रमाणम्, सदोषमप्रमाणमिति व्यवस्थया। यदा त्वर्थित्वेन प्रामाण्यं निर्दिधारयिषितम्, तदा सजातीयविजातीयसंवादविसंवादभावाभावलक्षणया परीक्षया दोषाभावं निश्चित्य प्रामाण्यमवधारयति, दोषदर्शने त्वप्रामाण्यम्। प्रपञ्चप्रतीतेश्च प्रयत्नेनान्विष्यापि दोषमपश्यन् प्रामाण्यमेवावधारयतीति तत्सत्यत्वं साक्षिसिद्धम्। नचैवं शुक्तिरजतादीनाम्। दोषाप्रतीतिदशायां प्रामाण्यानवधारणात्, तत्प्रतीतौ त्वप्रामाण्यनिश्चयात्। ननु शुक्तिरजतादिज्ञानस्यापि प्रामाण्यं निर्धार्यत एव। कथमन्यथा निःशङ्का प्रवृत्तिरिति चेत्, सत्यम्। नासौ साक्षिरूपावधारणा। अपितु मानसीति वक्ष्यामः। (१२१९) मनसश्च दोषसंसर्गसम्भवेन न तावता प्रामाण्यसिद्धिरिति।
॥ परीक्षासहकृतसाक्षिणः प्रामाण्यग्राहकत्वेऽनवस्थाशङ्कापरिहारः॥
ननु यदि परीक्षासहकृतः साक्षी ज्ञानप्रामाण्यं गृह्णीयात्, तदाऽनवस्था स्यात्। परीक्षाऽपि हि स्वयं प्रमाणत्वेनावधृता परप्रामाण्यावधारणायालम्। नान्यथा। तथाच तत्रापि परीक्षान्तरमवतरणीयमिति। किञ्च साक्षिणोऽप्यनवधृतप्रमाणभावस्य स्वयं दुःस्थस्य न परप्रामाण्यावधारणसामर्थ्यमिति तत्प्रामाण्यावधारणाय परीक्षान्तरापेक्षा ग्राहकान्तरापेक्षा चेत्यनवस्थैवेत्यत आहपरीक्षादेश्चेति।
परीक्षादेश्च सत्यत्वं तेन ह्येव मतं भवेत्॥९४॥
आदिपदेन साक्षी गृह्यते। चस्त्वर्थः। सत्यत्वं यथार्थत्वम्। तेन साक्षिणैव केवलेन नतु परीक्षासहकृतेन। हिशब्दोऽस्यार्थस्यानुभवसिद्धत्वं द्योतयति। तस्मान्नानवस्थेतिहेतौ वा।
एतदुक्तं भवति दोषाभावावधारणार्थं न्यायानुसन्धानं हि खलु परीक्षा। सन्दिग्धश्चार्थो न्यायविषयः। सन्देहश्र्चोभयकोटिप्रापकसद्भावे भवति। एवञ्च यत्रयत्र दोषसम्भावनया तत्सन्देहः, तत्रतत्रैव परीक्षापेक्षा नान्यत्र। नच सर्वत्र दोषसन्देहोऽस्ति। साक्षिसिद्धेऽर्थे तत्प्राप्त्यभावात्। अतो न तावत् परीक्षानवस्था। तथाहि “अस्त्यत्र पुरतः पानीयम्’ इति वाक्यं श्रुतवतो भवति सन्देहः किमिदं विपर्ययादिमूलम्, उत नेति। पुरुषवचसामुभयथा दर्शनात्। तत एवार्थे सन्दिहानः प्रत्यासीदन् रूपविशेषादिनाऽनुमिनोति पानीयमेतदिति। तत्रापि भवति संशयः। किमिदमनुमानम्, उताऽभास इति। व्याप्त्यादिग्राहिणां याथार्थ्यायाथार्थ्योपलम्भात्। प्रत्यासन्नश्र्चोदकाभ्यवहारानन्तरं रसविशेषेण अनुमायापि पूर्ववत् सन्दिग्धे। पीतोदकस्तूदन्यादिनिमित्तदुःखाभावम्, सुखं चानुभवन्न तत्र संशेते। सुखादौ तदभावे च साक्षिसिद्धे कदाऽप्यन्यथाभावाद्यनुपलम्भात्। नच प्रतीतत्वसामान्येन तत्रापि संशयः। विशेषनिष्ठस्य निश्चायकस्य सद्भावात्। अन्यथा संशयानुच्छेदेन व्यवहाराभावप्रसङ्गात्। संशयाभावे च न तत्पूर्विका परीक्षेति कुतोऽनवस्था? अत एव साक्षिप्रामाण्यावधारणे परीक्षानवस्थाऽपि परिहृता। ग्राहकानवस्था तु नास्त्येव। साक्षिणः स्वप्रकाशत्वेन स्वप्रामाण्यग्राहकत्वात्।
एतावानत्र विशेषः इन्द्रियलिङ्गशब्दजन्येषु ज्ञानेष्वनादौ संसारे द्वयीं गतिमननुसन्दधत् साक्षी न सहसैव प्रमाणमेतदिति निश्चेतुं शक्नोति, किन्तु दोषाभावनिश्चयद्वारैव। दोषाभावं च न स्वयमेव अवधारयितुमीष्टे। अपितु परीक्षासहकृत एव। परीक्षायां चेन्द्रियलिङ्गशब्दजायां पूर्वन्यायेन परीक्षान्तरमनुसरति यावत् साक्षात् स्वविषये सुखादाववतरति। नच स्वात्मन्यनेन कदाऽप्यन्यथाभावोऽवगत इति सन्देहाभावात् परीक्षानुसरणान्निवर्तते।
॥ साक्षिणः परीक्षासहकृतत्वे प्रामाण्यपरतस्त्वप्रसङ्गनिरासः॥
नचैवं परतः प्रामाण्यग्रहापत्तिः। परीक्षाया दोषशङ्कालक्षणबुद्धिदोषनिरासमात्रकारणत्वात्। साक्षी हि ज्ञानस्वरूपं प्रामाण्यं च विषयीकर्तुं स्वमहिम्नैव शक्नोति। तस्य तु मानस्या दोषशङ्कया प्रामाण्यग्रहणशक्तिः प्रतिबद्धा। अतो व्यवस्थयैव तत् स्पृशति। नत्ववधारणस्येष्टे। परीक्षया च प्रतिबन्धेऽपगते निजयैव शक्त्या प्रामाण्यमवधारयति।
॥ अप्रामाण्यस्य स्वतस्त्वशङ्कापरिहारः॥
नचास्य व्युत्पादनस्याप्रामाण्येऽपि समत्वात्, तस्यापि स्वतो ग्रहणमिति वाच्यम्, वैषम्यात्। प्रामाण्यावधारणे हि परीक्षायाः प्रतिबन्धकनिवर्तकत्वमात्रं शक्यतेऽवधारयितुम्। प्रतिबन्धकरहिते साक्षिप्रामाण्यग्रहे तदनपेक्षणात्। सहकारित्वे हि सर्वत्र तदपेक्षा स्यात्। तथाचानवस्थेत्युक्तम्। अन्यथा कारणत्वं व्याहन्येत। नचाप्रामाण्यं क्वापि परीक्षानपेक्षेण साक्षिणा निश्चिततरम्। येन प्रतिबन्धकनिवर्तकत्वं तस्याः प्रतीमः। किन्तु सार्वत्रिकत्वात् कारणत्वमेव।
प्रतिबन्धकस्य सार्वत्रिकत्वादन्यथासिद्धं सार्वत्रिकत्वमिति चेत्, न। प्रतिबन्धकनिवृत्तावप्रामाण्यग्रहणे च परीक्षायाः कारणत्वोपपत्तेः। एवंसति गौरवमिति चेत्, न। विशेषावधारणाया अशक्यत्वस्यैव कल्पकत्वात्। तथाऽपि परीक्षान्वयव्यतिरेकानुविधायित्वस्यान्यथासिद्धिः शयत इति चेत्, न। प्रतिबन्धकस्य सार्वत्रिकतायाः क्वाप्यदर्शनेनान्यथासिद्धिशङ्कानिरासात्। अन्यथा सर्वत्र सहकारिणां तथात्वं स्यात्। यदि ज्ञानग्राहकातिरिक्तस्य यथाकथमपि प्रवेशात् प्रामाण्यस्य परतस्त्वमिति मतम्, तदा साक्षिण एव स्वतःप्रामाण्यम्, अन्यस्य परत इत्यङ्गीकारेऽपि न कश्चिद् विरोध इति सङ्क्षेपः। विस्तरस्तु स्वयमाचार्येण वक्ष्यते। (१२१८१२२४)
॥ साक्षिणः त्रैकालिकाबाध्यत्वरूपसत्यताग्रहित्वानङ्गीकारे ब्रह्मण्यपि तथात्वासिद्धिप्रसङ्गः॥
अथ मतम् साक्षी प्रत्यक्षादीनां प्रामाण्यं गृह्णन्नपि कतिपयकालकतिपयपुरुषसम्बन्धिबाधवैधुर्यरूपमेव। न पुनरस्य कदाचित् कुत्रापि केनापि स्वार्थव्यभिचारो न भविष्यतीत्येवंरूपम्। तत् कथं तेनाऽत्यन्तिकबाधाभावलक्षणं सत्यत्वं विश्वस्य सिद्ध्येदित्यत आह अन्यथेति।
अन्यथा श्रुतियुक्त्यादिप्रमाणैश्च सहैव तु।
अकस्माद् विनिवृत्तिश्च किं विश्वस्य न शयते॥९५॥
साक्षिणः सर्वथा बाधवैधुर्यलक्षणप्रामाण्याग्राहकत्वे विश्वस्य पूर्णस्य ब्रह्मणोऽपि प्रपञ्चवद् विनिवृत्तिः किं कस्मान्न शयते? निवर्तकाभावादित्यत उक्तम् अकस्मादिति। ननुच “सत्यं ज्ञानम्”, “तत् सत्यम्” इत्यादिश्रुत्या ब्रह्म न निवृत्तिमत्, अज्ञानतत्कार्यातिरिक्तत्वात्; इत्याद्यनुमानेन निरधिष्ठानकस्यासाक्षिकस्य भ्रमस्य, निरवधिकस्य बाधस्य चादर्शनात् प्रपञ्चारोपाद्यन्यथानुपपत्त्या, ब्रह्मणः सत्यतावगमात् तन्नेत्यत उक्तम् श्रुतीति। एतेषामपि प्रमाणानां प्रत्यक्षादीनामिव विनिवृत्तिः शयतामित्यर्थः।
एतदुक्तं भवति प्रपञ्चविषयाणां प्रत्यक्षादिप्रमाणानां नाऽत्यन्तिकं प्रामाण्यं साक्षी गृह्णाति। किन्तु तात्कालिकमेवेति वदन् वक्तव्यः साक्षिणः किमात्यन्तिकप्रामाण्यग्रहणे शक्तिरस्ति, उत नास्ति। आद्ये कथं प्रपञ्चविषयाणां प्रत्यक्षादीनां प्रामाण्यमात्यन्तिकं न गृह्णीयात्? द्वितीये ब्रह्मणः सत्यताप्रतिपादकानां श्रुत्यादीनामपि नाऽत्यन्तिकं प्रामाण्यं गृह्णीयात्। तथाच न ब्रह्मणोऽबाध्यत्वमात्यन्तिकं सिद्ध्येत्। ततश्च साधकबाधकप्रमाणाभावात् तस्यापि बाधः शयेत। एवञ्च तज्ज्ञानमपि न तत्वज्ञानमिति न तदर्थः प्रयत्नः स्यात्। अथ क्वचिच्छक्तिः क्वचिन्नेति ब्रूयात्, तदा नियामकं वाच्यमिति।
॥ इतः पूर्वं निवृत्त्यभावाद् ब्रह्मणोऽबाध्यत्वाङ्गीकारे अविद्याया अपि अबाध्यत्वप्रसङ्गः॥
ननु यदि ब्रह्म बाधार्हं स्यात्, तर्हीयता कालेन कुतो न निवृत्तम्? तस्मादितःपूर्वं बाधरहितत्वान्नोत्तरत्रपि बाधः शयत इति चेत्, न। उक्तोत्तरत्वात्। अस्या अप्युपपत्तेः साक्षिग्राह्यप्रमाणभावाया आत्यन्तिकप्रामाण्यासिद्धेः। अन्यथा प्रपञ्चग्राहिणां प्रत्यक्षादीनामपि तथात्वस्यानिवारणात्। व्यवस्थापकाभावात्। दूषणान्तरमाह इतः पूर्वमिति।
इतःपूर्वं तथाऽभावाद् यदि नो संसृतेर्गतिः।
तथाऽभावात् निवृत्त्यभावात्। यदि ब्रह्मणो निवृत्तिर्न शयत इति सम्बन्धः, तर्हीत्यध्याहारः। गतिः निवृत्तिः। स्यादिति शेषः।
अयमाशयः इतः पूर्वमनिवृत्तत्वादिति किं ब्रह्मणो निवृत्त्यभावे सम्भावनोक्ता, उतानुमानम्? नाऽद्यः, सम्भावनाया अपि संशयरूपत्वेन शङ्कानिवारणासामर्थ्यात्। न द्वितीयः, तथासति संसृतेरविद्याया निवृत्त्यभावप्रसङ्गात्। नहीतःप्राङ्मूलाविद्या निवृत्ता। अन्यथा तस्यामेव व्यभिचारः स्यादिति। किञ्च शुक्तिरजतादिकं प्रागनिवृत्तमेव निवर्तते। निवृत्तस्य निवृत्त्ययोगात्। अतो विरुद्धता च।
॥ सार्धश्लोकस्य रीत्यन्तरेण व्याख्यानम्॥
अन्यथेत्याद्यन्यथा व्याख्यायते। अन्यथा साक्षिणः प्रपञ्चग्राहकप्रत्यक्षाद्यात्यन्तिकप्रामाण्याग्राहकत्वे विश्वस्य वियदादेरुत्तरक्षण एव निवृत्तिर्विनाशः किं न शयते? तथाच सर्वप्रवृत्तिविलयः स्यात्। परमेश्वरसञ्जिहीर्षाद्यभावादित्यत उक्तम् अकस्मादिति। नन्वीश्वरेच्छयैव श्रुतिस्मृतीतिहासपुराणानि प्रपञ्चप्रलयं प्रतिपादयन्ति। विश्वविनाशो न निर्हेुतकः, विनाशत्वात्; पटनाशवदित्यनुमानमपि। तत् कथमेवं शयत इत्यत उक्तम् श्रुतीति। प्रमाणानां निवृत्तिर्नामाऽत्यन्तिकप्रामाण्याभावः। तात्पर्यं पूर्ववत्।
ननु प्रागितो न प्रपञ्चविलयोऽकस्मादभूत्। तत् कथमुत्तरत्रापि शयेत इत्यत उक्तम् इतः पूर्वमिति। किमत्र यत् पूर्वं नाभूत् तदुत्तरत्रापि न भविष्यतीति व्याप्तिः, किंवा यत् पूर्वं न निर्हेतुकं विनष्टम्, न तदुत्तरत्रापि तथा विनाशवदिति। यद्वा यन्निर्हेतुकं न तद् भविष्यतीति व्याप्तिः, पूर्वोक्तिस्तु तदुपपादनायेति। नाऽद्यः, संसृतेरविद्याया निवृत्त्यभावप्रसङ्गात्। न द्वितीयः, संसारानिवृत्तिप्रसङ्गात्।
तथाहि विद्या संसारनिवृत्तिहेतुः। साऽप्यविद्यात्मकत्वात् संसृतिरेव। नच तस्या निवर्तकान्तरमस्ति। तथाचाकस्मात् किमपि न निवर्तत इत्यङ्गीकारे नो संसृतेर्गतिः। विद्या स्वयमेव स्वनिवृत्तिहेतुः, अविद्यामात्रविरोधित्वादिति चेत्, न। एवन्तर्हि प्रपञ्चोऽप्युत्तरक्षणे स्वयमेव निवर्तिष्यत इति शङ्का स्यात्। अत एव न तृतीयोऽपीति।
॥ उक्तार्थसमर्थनम्॥
उक्तमेवार्थं विवृणोति वाक्येति।
वाक्यानुमादितश्चेत् स्यात् तत्प्रामाण्यं च साक्षितः॥९६॥
अथवा नो संसृतेर्गतिरित्ययुक्तम्। संसारगतेः श्रुत्यादिसिद्धत्वात्। तदसिद्ध्या च हेतोर्विशेषणादित्यत आह वाक्येति। ब्रह्मणेऽपि निवृत्त्याशङ्कायामापादितायां यदि परो वाक्यानुमादितो निवृत्त्यभावनिश्चयः स्यादिति ब्रूयात्, यदिवाऽऽकस्मिकोत्तरक्षणे प्रलयशङ्कापादने वाक्यानुमादितः परमेश्वरेच्छादिनैव स्यादिति मन्येत, यदिच वाक्यानुमादितः संसारनिवृत्तिः स्यादिति वदेत्, तदा तस्य वाक्यादेः प्रामाण्यं केन निश्चितमिति वक्तव्यम्। साक्षीतरेणेत्यङ्गीकारे ज्ञानस्य साक्षिवेद्यत्वेन परतः प्रामाण्यग्रहापत्तेः साक्षिणैवेति वक्तव्यम्।
ततः किमिति चेत्। साक्षी किं ब्रह्मसत्यत्वादिप्रतिपादकानां वाक्यादीनां प्रामाण्यं तात्कालिकमेव गृह्णाति किंवाऽऽत्यन्तिकम्? आद्ये न तेन ब्रह्माबाध्यत्वादिसिद्धिरिति नोक्ताशङ्कानिवृत्तिः।
द्वितीये त्वाह तत्प्रामाण्यमिति।
तत्प्रामाण्यं यथा साक्षी स्थापयत्येवमेव हि।
सर्वकालेष्वपि स्थैर्याद् व्यभिचारमपोह्य च॥९७॥
एवमक्षजमानत्वसिद्धां विश्वस्य सत्यताम्।
किमिति स्थापयेन्नायम्……………..॥९८॥
यथाशब्दस्यात्रोत्तरत्र च सम्बन्धः। तस्य ब्रह्मसत्यत्वादिप्रतिपादकस्य वाक्यादेः प्रामाण्यं यथा साक्षी वर्तमानकालीनं स्थापयति गृह्णाति, एवमेव सर्वकालेष्वपि स्थैर्येण गृह्णाति। हिशब्दः परप्रसिद्धिद्योतकः। स्थैर्यमेव विवृणोति व्यभिचारं बाधकमपोह्य निराकृत्यैवेति। न केवलं ब्रह्मसत्यत्वादिवाक्यादिप्रामाण्यं साक्षी तात्कालिकं गृह्णाति किन्त्वात्यन्तिकमेवेत्यर्थः।
अथवा यथाशब्दस्योत्तरेणैव सम्बन्धः। स्थापयत्यात्यन्तिकमेव गृह्णातीत्यर्थः। अस्यैव विवरणम् एवमेवेति। इतिशब्दोऽध्याहार्यः। सर्वकालेष्वपीदमेवमेव न कदाऽपि विषयापहारलक्षणं बाधमाप्नोतीति व्यभिचारमपोह्य तत एव स्थैर्येण गृह्णातीति।
यद्वा एवंशब्दः समुच्चये। साक्षी ब्रह्मादिविषयवाक्यादिप्रामाण्यं स्थापयत्यात्यन्तिकं गृह्णाति। अत एव तद्विषयमपि ब्रह्मादिकं सर्वकालेष्वपि स्थैर्यादतिशयेन व्यभिचारमपोह्यैव स्थापयतीति। प्रामाण्यात्यन्तिकत्वान्तर्गतत्वाद् विषयाबाध्यताया इति हिशब्दार्थः। एवमिति दार्ष्टान्तिकोक्तिः। अयं साक्षी। यदि “तत् सत्यम्” इत्यादिप्रमाणप्रामाण्यमात्यन्तिकं गृह्णन् साक्षी तद्विषयस्य ब्रह्मादेस्त्रैकालिकाबाध्यत्वं व्यवस्थापयेत्, तर्हि तथैव विश्वविषयस्याक्षजादिज्ञानस्याऽत्यन्तिकं प्रामाण्यं गृह्णन् तदन्तर्गतां विश्वस्याबाध्यतामपि स्थापयेदेव, अविशेषादिति समुदायार्थः।
॥ श्रीराम॥
ननु गृह्णात्वात्यन्तिकं प्रामाण्यमक्षजादीनां साक्षी। तस्य तथात्वं तु कुतः? ततश्च न विश्वसत्यतासिद्धिरित्यत आह निर्दोषेति।
…………………निर्दोषज्ञानशक्तितः॥९८॥
साक्षिणो निर्दोषज्ञानरूपत्वशक्त्या तथात्वमपि सिद्ध्यति। अन्यथा ब्रह्मसत्यत्वाद्यपि न सिद्ध्येत्। यद्वा “तत् सत्यम्” इत्यादेरात्यन्तिकं प्रामाण्यं गृह्णाति साक्षी, विश्वविषयस्याक्षजादेस्तु तात्कालिकमेवेति किं न स्यादित्यत आह निर्दोषेति।
अयमर्थः तत् सत्यमित्यादिज्ञानस्याऽत्यन्तिकं प्रामाण्यं गृह्णाति साक्षीत्यत्र किं निमित्तम्? ज्ञानं गृह्णन् तस्य निर्दोषतायां प्रामाण्यमपि गृह्णातीति साक्षिणः स्वाभावोऽयमिति चेत्। कथन्तर्हि अक्षजादेरप्यात्यन्तिकं प्रामाण्यं न गृह्णीयात्? तस्यापि निर्दोषज्ञानरूपत्वशक्तिसद्भावादिति।
अथवा किं साक्षी कुत्रापि प्रामाण्यमात्यन्तिकं ग्रहीतुं न शक्नोति, किंवा क्वचिच्छक्तः, क्वचिदशक्तः? आद्यस्येत्तरम् अन्यथेत्यादि। द्वितीयस्योत्तरम् वाक्येति।
॥ विश्वस्य एकजीवाज्ञानवादकल्पितत्ववादस्य अप्रामाणिकत्वम्॥
स्यादेतदेवं यद्यक्षजादिज्ञानं निर्दोषं स्यात्। नचैवम्। अविद्याकृतप्रपञ्चविषयत्वात् शुक्तिकारजतादिज्ञानवत्। नन्वविद्या किमाश्रितेति चेत्। जीवाश्रितेति ब्रूमः। नन्वत्रापि दूषणमुक्तम् “स्वतोऽन्यता” इति। नैतदस्ति। तद्भेदस्याप्याऽविद्यकत्वात्। नच चक्रकादिदोषः। विश्वस्य जीवाज्ञानकृतत्वेन श्रुत्यादिसिद्धत्वात्। प्रमिते चार्थे तर्काणामवकाशाभावात्। नच कल्प्याभावदोषः। विश्वस्यैकज्ञानकृतत्वाङ्गीकारात्। तदतिरिक्तजीवजडप्रपञ्चस्य कल्प्यत्वोपपत्तेः। एकजीववादो हि मायावादिनां परं हृदयम्। बहुजीववादस्तु मन्दानामाभिमुख्यायावतारित इत्यत आह एकेति।
एकाज्ञानकृतं विश्वमिति यच्चोच्यते मृषा।
बहुज्ञानकृतं विश्वमिति तस्योत्तरं भवेत्॥९९॥
उच्यते ब्रह्मविवर्तवादिभिः, मृषा प्रमाणेन विना। एतदुक्तं भवति स्यादपीदं कथञ्चित्। यदि विश्वस्यैकजीवाज्ञानकल्पितत्वं स्यात्। नचैतदस्ति। प्रमाणाभावात्। श्रुत्यादेरनुपदमेव सम्यग् व्याख्यास्यमानत्वात्। बहूनामीश्वरस्य तत्प्रेरितानां ब्रह्मादीनां च ज्ञानेच्छाप्रयत्नैर्निर्मितत्वे श्रुत्यादिप्रमाणसद्भावेन तद्विरुद्धत्वाच्चेति।
॥ विश्वस्य एकजीवाज्ञानवादकल्पितत्ववादस्य उपपत्तिविरुद्धत्वम्॥
किञ्चैकजीवाज्ञानपरिकल्पितं जीवजडात्मकं समस्तमिति वदन् प्रष्टव्यः किमसावेको जीवः त्वम्, उतान्य इति। अन्यश्चेत् तदज्ञानकल्पितस्य तव बन्धमोक्षाभावाद् व्यर्थं पारिव्राज्यादिकमित्यापद्येत। आद्येऽपि प्रतिवादिप्रमुखान् जीवान् पश्यसि नवा? प्रथमेऽपि किं सन्ति, उत न सन्तीति। आद्यं दूषयति परस्येति।
परस्य सत्यतां जानन्नपि यः स्वात्मतस्करः।
परो नास्तीति वदतिकिमित्युन्मत्तवद् वदेत्॥१००॥
यः परस्य प्रतिवाद्यादेः सत्यतां जानन्नपि परो नास्तीति वदति, स स्वात्मतस्कर इति योजना। स्वात्मानमिव परमपि सत्यतया पश्यतः “अहमेक एव सत्यो मदज्ञानकल्पिताः सर्वे जीवा जडाश्च’ इति वचनं स्वानुभवविरुद्धमित्यर्थः। नहि त्वदज्ञानपरिकल्पितं समस्तमित्यत्र बलवत्प्रमाणमस्ति। येन दर्शनमपि बाध्येत। नहि सत्त्वेन प्रतीयमानस्यापि गन्धर्वनगरादेरसत्त्वमेवमेवाङ्गीक्रीयते, किन्तु बलवत्प्रमाणबाधात्। अन्यथा प्रतिवाद्यज्ञानकल्पितस्त्वमिति कथं न स्याः? तथाचानिश्चयेन न मोक्षार्था प्रवृत्तिः स्यादिति।
द्वितीयतृतीयौ निराचष्टे किमिति। यदि परः प्रतिवाद्यादिजीवान्न पश्यति, पश्यन् वा न सन्तीति पश्यति, तदा किमित्युन्मत्तवद् वदेत्? न कथायां प्रविशेत्, न शास्त्रं विरचयेत्, व्याकुर्याद् वा। अन्यथोन्मत्तवन्नायं लौकिकः, नापि परीक्षक इत्युपेक्षणीयः स्यात्। कुतो न वदेत्? येन वदन्नुन्मत्तपदवीमासादयेदित्यत आह पराभाव इति।
पराभावेऽपि वाग् व्यर्थायदि नैवोच्यते तदा।
कशावेत्रादिकं तस्य तस्करस्योत्तरं वदेत्॥१०१॥
वाचः परबोधनार्थत्वात्। पराभावे च तद्वैयर्थ्याद् व्यर्थां वाचं न प्रयुञ्जीत। प्रयुञ्जानश्च कथमुन्मत्तो न स्यादिति। सत्यम्, पराभावे वचनमनर्थकम्। मयाऽपि किमपि नोच्यत इत्यत आह यदीति। मया किमपि कदाऽपि नैवोच्यत इति यद्युच्यते तदा स्वक्रियाविरोधिनः सकललोकावगतार्थपलापिनस्तस्य तस्करस्येव दण्ड एवोचितो न प्रत्युत्तरम्। परमार्थतो नोच्यत इत्युच्यत इति चेत्। तत् किं प्रतियोग्यभावे निश्चिते व्यवहारतोऽपि वदन्तः प्रेक्षावन्तो भवन्ति, येनेदमुच्येतेति।
॥ “प्रपञ्चो यदि विद्येत’ इत्यस्य प्रपञ्चमिथ्यात्वपरत्वनिराकरणम्॥
प्राक् प्रपञ्चमिथ्यात्वसिद्धये परोदाहृतानां श्रुतीनां बाह्योपपत्तिविरोधः व्युत्पादितः। इदानीमान्तरानुपपत्तिप्रदर्शनपूर्वकं तासामविरुद्धार्थव्याख्यानार्थमुत्तरो ग्रन्थः।
अथवा सर्वश्रुतिसाधारणानुपपत्तिः प्राक् प्रपञ्चिता। इदानीमसाधारणानुपपत्तिर्व्युत्पाद्यते। तत्र तावत् “प्रपञ्चो यदि विद्येत” इत्यादिवाक्यद्वयं पठित्वा पराभिमतार्थेऽनुपपत्तिमाह प्रपञ्च इति।
प्रपञ्चो यदि विद्येत निवर्तेत न संशयः।
मायामात्रमिदं द्वैतमद्वैतं परमार्थतः॥१०२॥
विकल्पो विनिवर्तेत कल्पितो यदि केनचित्।
उपदेशादयं वादोऽज्ञाते द्वैतं न विद्यते॥१०३॥
इत्यत्र यदिशब्दौ च निवर्तेतेति च द्वयम्।
विश्वस्य सत्यतामाहुः………………॥१०४॥
नन्वत्र सूत्रगृहीततया परेणोपात्तानां श्रुतीनामनुपपत्त्यादिकं प्रथमतो वक्तव्यम्। सत्यम्। तथाऽप्येकजीवाज्ञानपरिकल्पितत्वे समस्तस्य, न प्रमाणमस्तीत्यनन्तरमेवोक्तम्। अत उभयानुगुण्यादस्याः प्रथमप्राप्तिः। इत्यत्र श्लोकद्वये यदिशब्दद्वयम्, निवर्तेतेति लिङ्प्रयोगद्वयं च। उपलक्षणं चैतत्। “विद्येत” इत्यपि ग्राह्यम्। तथा “केनचित्” इति। सत्यतामित्युपलक्षणम्। अनादितां चेति ग्राह्यम्। आहुरित्यवगमयन्तीत्यर्थः। तथाच विश्वमिथ्यात्वपरतया व्याख्याने तदनुपपत्तिरिति शेषः।
यद्यत्र प्रपञ्चमिथ्यात्वमभिसन्धित्सितं स्यात्, तदा योऽयं प्रपञ्चो विद्यत इव दृश्यते स निवर्तिष्यते। अज्ञानेन कल्पितो विकल्पो विनिवर्तिष्यत इति वक्तव्यम्। यद्याद्यास्तु शब्दा विगतार्था विरुद्धार्थाश्च। तत्प्रयोगे हि प्रसङ्गद्वयपरमेतद्वाक्यद्वयमिति विज्ञायते। यदि पर्वतो निरग्न्किो भवेत्, तर्हि निर्धूमोऽपि स्यादिति यथा।
॥ श्रुत्यर्थकथनम्॥
प्रसङ्गस्य च विपर्यये पर्यवसानादनिवृत्त्यादिकमेव वाक्यसामर्थ्याल्लभ्यत इति परकीयमर्थमपाकुर्वतैव श्रुतितात्पर्यं सूचितम्। तत् स्पष्टीकुर्वन् विद्येतेत्यस्यार्थं तावदाह विद्येतेति।
…………………विद्येतोत्पत्तिमेव च॥।१०४॥
विदोत्पत्ताविति ह्यस्माद् धातोरुत्पत्तिरेव हि।
निवृत्तिव्याप्तियुक् प्रायः……………….॥१०५॥
इत्येतच्छब्दरूपमुत्पत्तिमेवाऽह। नतु सत्तामिति प्रकृत्यर्थकथनम्। चशब्देन निवर्तेतेति विनाशमाह। नतु बाधमिति समुच्चिनोति। विद्यतेरुत्पत्त्यर्थत्वं कुत इत्यत आह विदेति। “विद उत्पत्तौ” इति ह्यस्माद् धातोः धातुव्याख्यानादित्यर्थः। विद्यतेरुत्पत्त्यर्थत्वं प्रत्येतव्यमिति पूर्वेण सम्बन्धः। धातोरिति षष्ठ्यन्तं वा। तस्य व्याख्यानादिति शेषः। मन्दानामप्रसिद्धमपीदं धातुव्याख्यानं बहुज्ञानां प्रसिद्धमेवेति हिशब्दार्थः।
तथाऽप्युत्पत्तिरेवेति कुतः? सत्ताऽत्र कुतो नेत्यत आह उत्पत्तिरेवेति। अत्रहि प्रपञ्चो यदि विद्येत तर्हि निवर्तेतेति यदिशब्दादिबलात् प्रसङ्गोऽयमिति ज्ञायते। प्रसङ्गश्च व्याप्तिमूलः। “व्याप्याङ्गीकारेऽनिष्टव्यापकप्रसज्जनं तकः” इति तल्लक्षणात्। तथाच विद्येतेत्यापादकतयोक्तस्यार्थस्य निवर्तेतेत्यापाद्यतयोक्तया निवृत्त्या व्याप्तिरवश्यम्भाविनी। उत्पत्तिरेव निवृत्तिव्याप्तियुक्ता, न सत्ता। अस्माकं व्यभिचारित्वात्। परस्य विरुद्धत्वात्। अतः प्रतीयमानान्वययोग्यताभावान्न सत्ता विद्यतेरर्थः, किन्तूत्पत्तिरेव तद्योग्यत्वादिति।
प्रध्वंसव्युदासार्थं प्राय इत्युक्तम्। उत्पत्तिर्निवृत्तियुगित्ययं प्रायो बाहुल्यमित्यर्थः। तथाच भावत्वे सतीत्यापादकविशेषणं विवक्षितमित्युक्तं भवति। एतेनाल्पज्ञानां धातुव्याख्याने विप्रतिपत्तिरपि निरस्ता वेदितव्या।
ननूत्पत्तिर्नाम कारणायत्तसत्तालाभः। नचाभावे सत्ताऽस्तीत्यभावस्य प्रसक्त्यभावात् प्राय इति व्यर्थम्। मैवम्। केयं सत्ता नाम? अनुगतरूपा वा, स्वरूपमेव वा? नाऽद्यः, तस्या घटादावप्यभावस्य वक्ष्यमाणत्वात्। (७२४) न द्वितीयः, अभावे तद्भावस्य “अस्त्यभावोऽस्ति च ध्वंसः” इत्यादौ वक्ष्यमाणत्वादिति।
॥ श्रौतप्रपञ्चशब्दस्य भेदपञ्चकपरत्वम्॥
नन्वस्मिन्नपि व्याख्याने नान्वययोग्यताऽस्ति। तर्कस्य व्याप्तिरिव विपर्यये पर्यवसानमवश्यम्भावि। तथाच प्रपञ्चो यद्युत्पद्येत तर्हि विनश्येत, नच विनश्यति, तस्मान्नोत्पद्यत इति वक्तव्यम्। नचैतद् युक्तम्। क्षित्यादेः प्रपञ्चस्योत्पत्तिविनाशयोः प्रमाणदृष्टत्वात्। अत एव तर्काङ्गभूतमापाद्यस्य अनिष्टत्वं च नोपपद्यत इत्यतः प्रपञ्चशब्दमन्यथा व्याचष्टे प्रपञ्च इति।
…………………..प्रपञ्चो भेदपञ्चकः॥१०५॥
नायं प्रपञ्चशब्दो विश्वविस्तारवाची। येनोक्तदोषः स्यात्। किन्तु पञ्चानां वर्गः पञ्चः। “पञ्चद्दशतौ वर्गे वा” इति वाशब्देन पञ्चशब्दस्यापि निपातनाङ्गीकारात्। प्रकृष्टः पञ्चः प्रपञ्चः। प्रकृष्टता च मोक्षाङ्गज्ञानतया भवति। सा च भेदसम्बन्धिन एव पञ्चकस्योपपन्ना। “वैलक्षण्यं तयोर्ज्ञात्वा मुच्यते बद्ध्यतेऽन्यथा” इत्यादेः। अतः प्रपञ्चो भेदपञ्चकः। स च जीवेश्वरप्रकृत्यादिनित्यस्वरूपभूतः अनादिनित्य एवेति नोक्तदोषः।
टीकाकारास्तु मन्यन्ते भेदो नामान्योन्याभावः। स चान्योन्यतादात्म्यापत्त्यैव निवर्तनीयः। प्रतियोग्युत्पत्तेरेवाभावविपत्तित्वस्य प्रागभावे दृष्टत्वात्। नच कदाऽपि पदार्थानामन्योन्यं तादात्म्यमस्तीत्यनित्यानामपि भेदो नित्य एवेति। अन्येऽप्याहुः “नित्ये च त्रयाणां सिद्धिः” इति।
॥ भेदपञ्चकाभिधायकसमाख्याश्रुत्या उक्तार्थसमर्थनम्॥
प्रपञ्चशब्दो भेदपञ्चकवाचीत्येतत् कुत इति चेत्। परोक्तानुपपत्तेरेवेति ब्रूमः। समानार्थायाः श्रुतेश्चेत्याह जीवेति।
जीवेश्वरभिदा चैव जडेश्वरभिदा तथा।
जीवभेदो मिथश्चैव जडजीवभिदा तथा।
मिथश्च जडभेदोऽयं प्रपञ्चो भेदप्रञ्चकः॥१०६॥
सोऽयं सत्यो ह्यनादिश्च सादिश्चेन्नाशमाप्नुयात्।
द्वैतं न विद्यत इति तस्मादज्ञानिनां मतम्॥१०७॥
इति श्रुतेर्मितं त्रातं मायाख्यहरिविद्यया।
उत्तमोऽर्थो हरिस्त्वेकस्तदन्यन्मध्यमाधमम्॥१०८॥
अत्र चशब्दास्तथाशब्दौ चान्योन्यसमुच्चये। एवशब्दावभेदसाहित्यव्यवच्छेदार्थौ। एष भेदपञ्चकः प्रपञ्च उक्तः, “प्रपञ्चो यदि विद्येत” इत्यादावित्यर्थः। “सोऽयं सत्यो ह्यनादिश्च” इत्यनेनात्रापि प्रतिज्ञाद्वयं बहिरेव कर्तव्यमिति ज्ञायते। तत्रानादित्वानङ्गीकारे बाधकम् सादिश्चेदिति। अनेन प्रथमश्लोकस्य पूर्वार्धो व्याख्यातो भवति। सत्यत्वाभावे बाधकं स्वयमूहनीयमित्यभिप्रेत्य तदुपसंहृतम् द्वैतमिति। तेन “अज्ञाते” इत्युक्तार्थं भवति।
॥ मायामात्रशब्दस्य, “अद्वैतं परमार्थतः’ इत्यस्य चार्थकथनम्॥
श्रुत्यन्तरेणाव्याख्यातत्वात् “मायामात्रम्” इत्येतद् व्याचष्टे मितमिति। “मा माने”, “त्रै पालने” इत्याभ्यां “घञर्थे कविधानम्” इति कर्मणि कप्रत्यये मात्रमिति भवति। धातुद्वयादप्येकः प्रत्ययः “अदिभूभ्यां डुतच्” “अद्भुतम्’ इत्यादौ दृष्टः। “विष्णोः प्रज्ञप्तिरेवैका शब्दैरेवाभिधीयते” इत्यतो मायाख्यहरिविद्ययेत्युपपन्नम्।
“अद्वैतं परमार्थतः” इत्येतद् व्याख्याति उत्तमोऽर्थ इति। तस्योपपादनम् तदन्यदिति। यतः तस्माद् हरेरन्यत् किञ्चिन्मध्यमम्, किञ्चिदधमं तस्मादुत्तमोऽर्थो हरिरैवेक इति। “विकल्पो विनिवर्तेत” इत्येतत् प्रपञ्चसत्यातायां स्फुटमिति न व्याकृतम्।
॥ विस्तरेण श्रुत्यर्थनिरूपणम्॥
इयमत्र योजना “अनादिमायया सुप्तो यदा जीवः प्रबुद्ध्यते। अजमनिद्रमस्वप्नमद्वैतं बुद्ध्यते तदा” इति पूर्वश्लोकेऽनादिमायया परमेश्वरप्रज्ञया तदिच्छया वा जीवजातस्य प्रकृत्यादिजडावृतज्ञानत्वलक्षणं सुप्तत्वम्, तयैव परमेश्वरादितत्वविषयपरोक्षज्ञानलक्षणं प्रबोधमभिधायापरोक्षज्ञानमप्युक्तम्। तेन जीवेश्वरयोर्जडेश्वरयोर्जीवजडयोश्च भेदाः प्रतिपादिताः। प्रभोरिच्छया निगडादिना पुरुषे बद्धे मुक्ते वा भेदत्रयदर्शनात्।
प्राक् “प्रभवः सर्वभावानाम्” इति भावशब्दोक्तानां जीवानां मिथो भेदोऽप्युक्तः। तत एव आवरणानां जडानामपि मिथो भेदोऽर्थाल्लभ्यते। तेषां च पञ्चानामपि भेदानाम् “अनादिमायया” “अजमनिद्रम्” इत्यादिविशेषणसामर्थ्यादिनाऽनादित्वमपि लब्धम्। तदेतत् पञ्चभेदस्य सत्यत्वमनादित्वं चोपपादयितुमिदं श्लोकद्वयम्।
तत्र तावदनादित्वं विपक्षे बाधकप्रदर्शनेनोपपादयति प्रपञ्च इति। यदिच जडजीवभेदो निवर्तेत तदा जीवानां जडत्वापत्त्या मोक्षशास्त्रवैयर्थ्यमित्यादिरूपेण निवर्तेतेत्यस्यानिष्टत्वं द्रष्टव्यम्। न संशय इति व्याप्तेर्निश्चयमाह।
एवं भेदपञ्चकस्यानादितामुपपाद्य सत्यतायां प्रमाणमाह मायामात्रमिति। यस्मादिदं प्रपञ्चशब्दोक्तं द्वैतमुक्तरीत्या मायामात्रं तस्मात् सत्यम्। नह्यविद्यमानमीश्वरप्रज्ञाविषयो भवति। भ्रान्तित्वप्रसङ्गात्। नाप्यविद्यमानं केनापि रक्ष्यते। अत्र द्वयोर्भावो द्विता। तदीयो वर्गो द्वैतम्। सामान्ये नपुंसकम्। प्रपञ्चसम्बन्धस्तु प्रकरणाल्लभ्यत इति ज्ञातव्यम्।
तर्हि “अद्वैतः सर्वभावानाम्” इत्यादि कथमुक्तमित्यत आह अद्वैतमिति। यदिदं परमेश्वरस्य अद्वैतत्वं च विशेषणमुक्तं न तद् द्वितीयवस्तुराहित्याभिप्रायेण। किन्तु परमार्थतः। ल्यब्लोपनिमित्ता पञ्चमी। उत्तममर्थमभिप्रेत्येति। सप्तम्यर्थे वा तसिः। उत्तमार्थविषय इति।
भेदसत्यतानङ्गीकारे बाधकं चाऽह विकल्प इति। विकल्पः प्रकृतो भेदो यदि केनचिदज्ञानादिना कल्पितः स्यात्, तर्हि चन्द्रभेदवन्निवर्तेत, बाध्येत। नच बाध्यते, तस्मान्न कल्पितः। किन्तु सत्य एवेति।
उपसंहरति उपदेशादिति। तदेवमुपदेशाच्छ्रुत्याद्यनुसारित्वादयमेव सतां वादः यो भेदसत्यत्वादिविषयः। द्वैतं न विद्यत इति तु तत्वेऽज्ञाते सति भवति। अतो दुर्वाद इति।
॥ भास्करेण कार्यकारणयोरभेदात् कारणज्ञानेन कार्यस्य ज्ञाततानिरूपणं दृष्टान्तत्रयार्थ इत्युपपादनम्॥
अधुना परिणामवादिना विवर्तवादिना च “प्रतिज्ञादृष्टान्तानुपरोधात्” इति सूत्रार्थतया गृहीतां “उत तमादेशमप्राक्षः” इत्यादिकां श्रुतिं व्याख्याति।
तत्र परिणामवादिनो व्याख्यानम् “उत तमादेशमप्राक्षो येनाश्रुतं श्रुतं भवत्यमतं मतमविज्ञातं विज्ञातम्” इति जगतो ब्रह्मपरिणामतया ततोऽनन्यत्वाभिप्रायेण तद्विज्ञानेन सर्वविज्ञानं प्रतिज्ञातम्। तत्र सर्वस्य ब्रह्मोपादानतामजानता उपादानोपादेययोरपि भेदं मन्यमानेन श्वेतकेतुनाऽन्यज्ञाने सत्यन्यज्ञानस्य क्वाप्यदर्शनात् “कथं नु भगवः स आदेशो भवति” इति चोदिते जगतो ब्रह्मोपादानतया तदनन्यत्वमुपदेक्ष्यन् लौकिकप्रतीतिसिद्धं कारणात् कार्यस्यानन्यत्वम्, तज्ज्ञानेन तज्ज्ञानं च दर्शयति
“यथा सोम्यैकेन मृत्पिण्डेन सर्वं मृन्मयं विज्ञातं स्याद्
वाचाऽऽरम्भणं विकारो नामधेयं मृत्तिकेत्येव सत्यम्।
यथा सोम्यैकेन लोहमणिना सर्वं लोहमयं विज्ञातं स्याद्
वाचाऽऽरम्भणं विकारो नामधेयं लोहमणिरित्येव सत्यम्।
यथा सोम्यैकेन नखनिकृन्तनेन सर्वं कार्ष्णायसं विज्ञातं स्याद्
वाचाऽऽरम्भणं विकारो नामधेयं कार्ष्णायसमित्येव सत्यम्” इति।
यथैकमृत्पिण्डादिपरिणामानां घटादीनां तदननन्यतया तज्ज्ञानेन ज्ञाततेति दृष्टान्तत्रयार्थः। अनन्यत्वे कथं कार्यत्वमित्याशय व्यवहारार्थमित्याह वाचाऽऽरम्भणमिति। वाचेति षष्ठ्यर्थे तृतीया। वाग्ग्रहणं समस्तेन्द्रियव्यवहारोपलक्षणम्। विकारोऽभिधेयो घटादिः, नामधेयं तदभिधानमिति कुम्भादेर्वाच्यस्य तद्वाचकानां च स्वरूपकार्यव्यपदेशादिभेदात् परस्परं भेदो वास्तव इत्युक्तम्। एतैर्हेतुभिः परस्परं भेदश्चेत् कारणादपि तैरेव भेद इति पूर्वपक्षं निषेद्धुमाह मृत्तिकेत्येव सत्यमिति। इतिशब्दः प्रकारवचनः। यत्प्रकारेण यत्सत्तया मृत्तिका सती तत्प्रकारेणैव मृन्मयं सत्यम्। नाश्वमहिषादिवन्नैरपेक्ष्येणेति।
॥ मायावादिना कार्यकारणयोरभेदपरतया, प्रपञ्चमिथ्यात्वपरतया च दृष्टान्तव्याख्यानम्॥
विवर्तवादी तु व्याचष्टे एकविज्ञानेन सर्वविज्ञानं प्रतिज्ञाय दृष्टान्ताकाङ्क्षायामुच्यते यथा सोम्येति। एतदुक्तं भवति एकेन मृत्पिण्डेन परमार्थतो मृदात्मना विज्ञातेन सर्वं मृन्मयं घटादिकं मृदात्मकत्वाविशेषाद् विज्ञातं भवेत्। यतो वाचाऽऽरम्भणं विकारो नामधेयम्। वाचा केवलमस्तीत्यारभ्यते, विकारो घटः शराव उदञ्चनं चेति। नतु वस्तुवृत्तेन विकारो नाम कश्चिदस्ति। नामधेयमात्रं ह्येतदनृतम्। मृत्तिकेत्येव सत्यमित्येष ब्रह्मणो दृष्टान्त आम्नात इति।
॥ साङ्केतिकनाम्न उत्पत्तिविनाशवत्त्वम्, वैदिकत्वात् संस्कृतनाम्नामनादिनित्यत्वं श्रुत्यर्थः॥
तत्रैकविज्ञानेन सर्वविज्ञानप्रतिज्ञानम्, मृत्पिण्डादिदृष्टान्ताश्च विकारविवर्ताभिप्राया इत्येवं न तावद् वाक्यात् प्रतीयते। किन्तु “वाचाऽऽरम्भणम्” इत्युपपादकवाक्यबलादिति वक्तव्यम्। अतस्तदेव प्रथमं व्याकुर्वन् वाचारम्भणशब्दार्थमाह वाचाऽऽरब्धमिति।
वाचाऽऽरब्धं तु साङ्केत्यनाम स्याद्विकृतं बहु।
नित्यं तु नामधेयं यन्मृत्तिकेत्यादि वैदिकम्॥१०९॥
नन्वारम्भणशब्दो ल्युडन्तः। ल्यु च भावे करणाधिकरणयोश्च विहितो न कर्मणि। नच “कृत्यल्युटो बहुलम्” इति कर्मणि ल्यु। प्रबलनियामकमन्तरेण बहुलग्रहणस्य कर्मणि व्याख्यातुमशक्यत्वात्। “नचाऽरभ्यस्याऽरम्भणमिति युज्यते शब्दः” इति स्ववचनविरोधाच्च। तत् कथमारब्ध इति व्याख्यानमिति।
मैवम्। भाव एवाऽरम्भणशब्दस्याङ्गीकारात्। वाचा वागिन्द्रियेणाऽरम्भणमुत्पादनं यस्येति तृतीयाया अलुक्। “टापं चापि हलन्तानां यथा वाचा निशा दिशा” इति वचनात्, वाचयाऽऽरम्भणं यस्येति वा बहुव्रीहिरयम्। तस्यार्थकथनं वाचाऽऽरब्धमिति। तुशब्दोऽवधारणार्थ उत्तरत्र सम्बद्ध्यते।
वाचारम्भणशब्दादेव विकारत्वलाभाद् विकार इति पुनरुक्तं स्यात्, अतस्तात्पर्यमाह साङ्केत्येति। वाचारम्भणशब्देन साङ्केतिकं नामैव वाच्यं स्यात्। अवयवार्थकथनं तु वैशद्यार्थमेव। यथा चष्टेऽनेनेति चक्षुरिति निर्वचनलभ्येऽपि दर्शनकरणत्वे चक्षुषा पश्यतीति नोक्तार्थता। तस्यां दशायामवयवार्थस्य अविवक्षितत्वात्। तथाच वाचारम्भणशब्दोऽपि साङ्केतिकपर्याय इति।
विकारशब्दार्थमाह विकृतमिति। अनेन विक्रियत इति विकार इति कर्मणि घञित्युक्तं भवति। विकृतत्वोपपादकमर्थान्तरं चाऽह बह्विति। विविधः कारः प्रकारो विकारः। प्रकारप्रकारिणोरभेदाद् बह्वित्युक्तम्। बहुविधमित्यर्थः।
“नामधेयं मृत्तिकेत्येव सत्यम्” इत्यस्यार्थमाह नित्यं त्विति। सत्यशब्दार्थो नित्यमिति। तुशब्दोऽवधारणे। आदिशब्देन लोहमण्यादेर्ग्रहणम्। यन्मृत्तिकेत्यादि संस्कृतं नामधेयं तदेव नित्यमिति सम्बन्धः। वैदिकमिति तदुपपादनम्।
ततश्चैवं योजना वाचारम्भणं साङ्केतिकं नामधेयं विकार उत्पत्तिमत्। तत एवानित्यम्। कुतः? बहुविधत्वात्। पुरुषेच्छानुसारेणानेकप्रकारत्वात्। मृत्तिकेत्यादि नामधेयं वैदिकत्वान्नित्यमानादि चेति। नच वाचारम्भणं विकार इति लिङ्गवैषम्यदोषः। नामधेयविकारशब्दयोर्नियतलिङ्गत्वात्। वाचारम्भणशब्दस्य च नामधेयविशेषणत्वात्। विशेषणानां च विशेष्यनिघ्नत्वात्। अत एव “साङ्केत्यम्” इत्येव वक्तव्ये “साङ्केत्यनाम” इत्यवोचत्।
यदा तु “वाचा यस्याऽरम्भणं तन्नामधेयं विकारो जनिमत्” इति, “वाचा नाम्नामारम्भणं विविधाकारः, आकाराकारिणोरभेदात्। विकारित्वादुत्पत्तिविनाशवदिति यावदिति वा” ग्रन्थान्तरोक्ता योजना, तदा लिङ्गव्यत्यासशङ्कैव नास्तीति।
॥ प्रधानज्ञानादप्रधानस्य ज्ञातप्रायत्वप्रदर्शनाय वाचारम्भणमित्यादिदृष्टान्ताः॥
ननुच साङ्केतिकनाम्नामुत्पत्तिविनाशवत्त्वम्, संस्कृतनाम्नामनादिनित्यत्वं किमर्थमत्रोच्यते? परमप्रकृते ब्रह्मविज्ञानेन सर्वविज्ञाने, अवान्तरप्रकृतेऽस्माकमिव दृष्टान्ते चोपयोगाभावात्। अतोऽसङ्गतत्वान्नायं श्रुत्यर्थ इति।
मैवम्। यद्यपि परस्येव नेदं दृष्टान्तोपपादकम्। तथाऽपि ब्रह्मज्ञानेन सर्वविज्ञाने दृष्टान्तान्तरतयोपयोक्ष्यते। यथा तेन तद् विज्ञातं स्यादिति, प्रकृतानुवृत्तेरित्याशयवानाह प्राधान्यादिति।
प्राधान्यात् तत्परिज्ञानात् प्राकृताज्ञोऽपि पूरुषः।
विद्वानित्युच्यते सद्भिरेवं नित्यपरात्मवित्॥११०॥
इदमुक्तं भवति कृतकत्वादनित्यत्वाच्च परापेक्षत्वेन साङ्केतिकं नामाप्रधानम्। अनादिनित्यत्वात् परानपेक्षत्वेन संस्कृतं प्रधानम्। तत्र यथा प्राधान्यात् संस्कृतज्ञानमात्रेण साङ्केतिकं ज्ञातं भवति। तज्ज्ञानेन यत् फलं विद्वद्व्यवहारगोचरत्वादिकं तद् भवतीति यावत्। एवमनित्यत्वादिनाऽप्रधानस्य देवताकर्मादिमिश्रस्य सकलस्यापि जगतो ज्ञानेन यत् फलं तत् समस्तमपि नित्यत्वादिना प्रधानस्य परमात्मनो ज्ञानाल्लभ्यते। तत्फलेऽन्तर्भवतीति।
अत्र प्राकृताज्ञोऽपीत्यनेन फलापेक्षयेदमिति सूचितं भवति। एवन्तर्ह्येकविज्ञानेन सर्वविज्ञानममुख्यं स्यादिति चेत्। सत्यम्। नहि परेणापि तन्मुख्यं व्याख्यातुं शक्यम्। तथासति दृष्टमृदः पुरुषस्य घटशरावादिसंस्थानविशेषादिजिज्ञासाभावप्रसङ्गात्। पामरा नहि विद्वानिति वदन्ति, अतः सद्भिरित्युक्तम्। एवं नित्यपरात्मविदिति वाक्यस्योक्तानुसारेण शेषो ज्ञातव्यः।
॥ सत्यशब्दस्य नित्यार्थत्वसमर्थम्॥
ननु सत्यशब्दः कथं नित्यार्थः? रूढेर्योगस्य चाभावादित्यतो योगं तावद् दर्शयति सदातनमिति।
सदातनं सत्यमिति नित्यमेवोच्यते बुधैः।
प्रयोगश्र्चोत्तरत्रास्तिजरा यद्येनमाप्नुयात्॥१११॥
देहः प्रध्वंसते वाऽयं किं ततोऽस्यातिशिष्यते।
हन्यते न वधेनायं जरया च न जीर्यते।
एतत् सत्यं ब्रह्मपुरमिति नित्यत्व एव हि॥११२॥
सत्यमितीत्यावर्तनीयम्। सदातनं सत्यमिति निर्वचनेन सत्यमिति पदेन नित्यमुच्यत एव। नतूपचर्यत इति। बुधैर्वैयाकरणैरिति निर्वचनमूलं सूचयति। सदाशब्दात् तत्र भव इत्यर्थे “अव्ययात् त्यप्” इति त्यप्प्रत्यये कृते “सर्वस्य सोऽन्यतरस्यां दि” इत्यत्र योगविभागात् सदाशब्दस्य सोऽन्यतरस्यां भवति। सदाशब्दात् “भवार्थे तद्धिताः” इति ड्यप्रत्ययो वोत्पाद्यः। दकारस्य च तकारः।
इदानीं रूढिमपि दर्शयति प्रयोगश्चेति। उत्तरत्राष्टमे प्रपाठके सत्यशब्दस्य नित्यत्व एव प्रयोगश्च अस्तीति सम्बन्धः। तमेव प्रयोगं दर्शयितुं “यदैनं जराऽवाप्नोति प्रध्वंसते वा किं ततोऽस्यातिशिष्यत इति स ब्रूयान्नास्य जरयैतज्जीर्यते न वधेनास्य हन्यते एतत् सत्यं ब्रह्मपुरम्” इति वाक्यमर्थतः पठति जरेति। यदैनं देहं जराऽवाप्नोति, प्रध्वंसते वाऽयं देहः, ततः तदा अस्य देहस्यान्तर्गतः परमात्मा दह्यमानगेहान्तर्गतगगनवत् किमतिशिष्यते, किंवा पटादिवन्नश्यतीति पृष्टे, नास्य देहस्य जरयाऽयं परमात्मा जीर्यते, अस्य वधेन न हन्यते, किन्त्वेतद् ब्रह्म पूर्णत्वात् पुरं सत्यं नित्यमिति परिहारोऽभिधीयते। इतिशब्दस्य पूर्वेणान्वयः।
अत्रापि सत्यशब्दः कुतो नित्यार्थ इत्यत आह नित्यत्व एव हीति। अत्र सत्यशब्दो नित्यार्थश्चेत् सङ्गच्छते। विनाशस्य प्रकृतत्वात्। तथ्यार्थतायामसङ्गतिः। अनृतताया अप्रस्तुतत्वादिति हिशब्दार्थः। एतदेव स्पष्टीकर्तुम् “एतत् सत्यं ब्रह्मपुरम्” इत्येतावति पठितव्ये पूर्ववाक्यमपि पठितम्। पूर्वेणैव सम्बन्धः।
ब्रह्मणो जरावधयोरभावे सत्यत्वं हेतुत्वेनोच्यत इति चेत्, न। त्वया ब्रह्मव्यतिरिक्तस्य सत्यस्य अनभ्युपगतत्वेनान्वयाभावात्। जराद्युपेतानां देहानामसत्यत्वस्यासिद्धेः, असत्यानां च शुक्तिरजतादीनां जराद्यभावेन व्यतिरेकस्याप्यभावात्।
॥ दृष्टान्तत्रयोक्तिसमर्थनम्॥
ननु तथाऽपि वाचारम्भणवाक्यं त्रिवारं कस्मात् पठ्यते? शब्दान्तरं दृष्टान्तीकर्तुमिति ब्रूमः। तर्हि षडेते दृष्टान्ताः स्युः। एवमेवैतत्। तथासति संस्कृतशब्ददृष्टान्तत्रयमेकत्रैव वक्तव्यम्। मैवम्। तत्तदभिधेयप्रसङ्गायत्तस्य तदभिधानस्य तदैव वक्तव्यत्वात्।
तथाऽपि प्रतिशब्दं दृष्टान्तीकरणेऽपर्यवसानप्रसक्तेः, उपलक्षणत्वे चैकेनापि कृतत्वाच्छब्दत्रयोपादानमनुपपन्नमिति चेत्, न। मृत्पिण्डादिदृष्टान्तत्रयोपादानेऽप्यस्य समानत्वात्। गहने प्रमेये त्रयोपादानं न दोषाय। किन्तु बुद्धिवैशद्यहेतुतया गुणायैवेति चेत्। समं प्रकृतेऽपीति।
॥ मायवादिव्याख्याने अश्रुतकल्पनापौनरुक्त्यनिरर्थकत्वदोषाः॥
एवं स्वमतेन “वाचारम्भणम्” इत्यादिवाक्यं व्याख्याय विवर्तवादिव्याख्याने दोषमाह वाचारम्भणमिति।
वाचारम्भणमित्युक्ते मिथ्येत्यश्रुतकल्पनम्।
पुनरुक्तिर्नामधेयमितीत्यस्य निरर्थता॥११३॥
उक्तं उक्तिः, शब्द इति यावत्। वाचारम्भणमिति शब्दे मिथ्येति व्याख्यायमाने सतीति शेषः। तथाहि किं रूढिमाश्रित्य वाचारम्भणमित्यस्य मिथ्येति व्याख्यानं क्रियते, किंवा योगम्? आद्ये रूढिज्ञापकप्रमाणाभावादश्रुतकल्पनम्।
अथाऽरभ्यत इत्यारम्भणमिति द्वितीयः। तथाऽपि कृद्योगे षष्ठ्यां प्राप्तायां तृतीयाङ्गीकारेऽश्रुतकल्पनम्। ल्युटः कर्मणि विधानाभावाच्चाश्रुतकल्पनमेव। अस्मिन्नपि पक्षे मिथ्यात्वस्यालाभादश्रुतकल्पनम्। वाचाऽऽरभ्यत्वमात्रेण तथात्वे ब्रह्मणोऽपि तत्प्रसङ्गात्। वाचा केवलमारभ्यते विकारः, नतु वस्तुवृत्ते नास्तीति व्याख्याने मिथ्यात्वं लभ्यत इति चेत्, न। यतः श्रुत्या वाचारम्भणमित्येवोक्ते केवलशब्दप्रक्षेपेण मिथ्येति व्याख्यानेऽश्रुतकल्पनमेवेति।
दूषणान्तरमाह पुनरुक्तिरिति। इतिशब्दोऽत्राध्याहार्यः। आगामिनो वा काकाक्षिन्यायेनोभयत्र सम्बन्धः। नामधेयमित्येतत् “नामधेयमात्रं ह्येतदनृतम्” इति परेण व्याख्यातम्। तस्य वाचारम्भणमित्यनेनैव गतार्थत्वान्नामधेयमिति पुनरुक्तिः स्यात्। अथ विकारो नामधेयं च द्वयमपि वाचारम्भणमिति व्याख्यानम्, तथाऽपि विकारशब्देनैव अभिधेयाभिधानयोर्ग्रहणसम्भवान्नामधेयमिति पुनरुक्तिरेव। “तन्नामरूपाभ्यां व्याक्रियते” इत्यादिश्रुतेः।
दोषान्तरमाह इतीत्यस्येति। मृत्तिकायाः सत्यत्वं हि परस्य विवक्षितम्। तत्र मृत्तिकैव सत्येति वक्तव्यम्। इतिशब्दस्तु निरर्थक एव। स हि क्वचित् पदार्थविपर्यासकृत्, क्वचिद्धेतौ, क्वाप्येवमित्यर्थे, कुत्रचिदादिशब्दार्थे, क्वचित् प्रकारार्थे, क्वचित् परिसमाप्तौ। नचात्रैवमादिष्वन्यतमेनार्थेनार्थवान्। अस्माकं तु “शब्दादर्थे सम्प्रत्ययः” इति मृत्तिकार्थे प्राप्ते तत्परिहारेण शब्दस्वरूपग्रहणार्थं तदुपपत्तिः।
॥ भास्करीयव्याख्याने अश्रुतकल्पनापौनरुक्त्यनिरर्थकत्वदोषाः॥
परिणामवादिनोऽपि कृद्योगे तृतीयाया अङ्गीकृतत्वात्, ल्युटः कर्मणि व्याख्यातत्वात्, वाचाऽऽरम्भणं विकारो नामधेयमित्येतेषां पदानामन्वयाभावेन पदान्तराध्याहारस्येष्टत्वादश्रुतकल्पनम्, नामधेयस्यापि विकारग्रहणेन ग्रहणसम्भवात् पुनरुक्तिः, इतिशब्दस्य निरर्थकता चेति स्फुटत्वान्नोक्तम्।
ननु तेनेतिशब्दः प्रकारवचन इत्युक्तम्, तत् कथं निरर्थकता? उच्यते कार्यकारणयोर्भेदाशङ्कानिरासार्थं हीदमुच्यते। तत्र यत्सत्तया मृत्तिका सती तयैव मृन्मयं सत्यमिति व्याचक्षाणेन वक्तव्यम् केयं सत्ता विवक्षितेति। स्वरूपसत्ता चेत् साध्याविशिष्टता। यो हि कार्यकारणयोर्भेदं मन्यते, स कथं कारणस्वरूपेणैव कार्यं स्वरूपसदित्यङ्गीकुर्यात्?
अथ सामान्यसत्ता। साऽनैकान्तिकी। नहि महिषसत्तया सन्नश्र्वो महिषान्न भिद्यते। अथ मृत्तिकासत्ताधीनसत्ताकं मृन्मयमिति विवक्षितम्, तथाऽपि कुलालादिसत्ताधीनसत्ताकमपि भवतीत्यनैकान्त्यमेव। विरुद्धं चैतत् यद् यदधीनं तदेव तदिति। अतो विवक्षितसाधनानुपयोगित्वादितिशब्दस्य तन्मतेऽपि निरर्थकतैवेति।
॥ मृत्पिण्डादिदृष्टान्तव्याख्याननिरासः॥
इदानीं “यथा सोम्य” इत्यादीनि दृष्टान्तवाक्यानि स्वमतेन व्याकरिष्यन् परकीयव्याख्यायां तावद् दोषमाह एक इति।
एकः पिण्डो मणिश्चेति पदवैयर्थ्यमेव च।
विकारत्वविवक्षायां नचैकनखकृन्तनम्॥११४॥
सर्वं कार्ष्णायसं च स्यात्…………….।
पदसमुच्चये प्रथमश्चशब्दः। इतिशब्दस्य प्रत्येकं सम्बन्धः। वैयर्थ्यं विगतार्थत्वं विरुद्धार्थत्वं च। एवशब्देन वैयर्थ्यस्यापरिहार्यतामाह। चशब्दस्य विवर्तविवक्षायां चेत्यर्थः। जगतो ब्रह्मविकारत्वेन तदारोपितत्वेन चैकविज्ञानेन सर्वविज्ञाने विवक्षिते मृदा विज्ञातया मृन्मयं विज्ञातं स्यात्। लोहेन विज्ञातेन लोहमयं विज्ञातं स्यात्। कृर्ष्णायसा विज्ञातेन कार्ष्णायसं विज्ञातं स्यादित्येतावता पूर्णत्वात् त्रयाणामेकशब्दानाम्, पिण्डमणिनखनिकृन्तनशब्दानाम्, सर्वशब्दानां च विगतार्थत्वं स्यात्। सर्वमृन्मयादीनामेकमृत्पिण्डादिविकारत्वाभावाद् विरुद्धार्थता च स्यात्।
आरोपितत्वं त्वेकस्यापि मृन्मयस्यैकस्मिन् मृत्पिण्डे नास्ति। कुतः सर्वस्य? युक्त्या समर्थ्यत इति चेत्। तर्हि विवादपदत्वेन दृष्टान्ततानुपपत्तिः। “लौकिकपरीक्षकाणां यस्मिन्नर्थे बुद्धिसाम्यं स दृष्टान्तः” इति हि न्यायविदः। किन्तु घटादीनामबाधितप्रत्यक्षादिसिद्धत्वेन युक्तिरेवाऽभासभूतेति परमाणुपुञ्जवादनिरासे वक्ष्यते। (७७५) आरोपितत्वेऽपि नैकस्मिन् सर्वमित्येकादिपदानां वैयर्थ्यमेव।
नन्वेकेनेति परमकारणस्यैकत्वम्, पिण्डेनेति कार्याभिमुख्यम्, सर्वमिति कार्यनानात्वं विवक्षितम्। अतः कथं वैयर्थ्यमिति। मैवम्। दार्ष्टान्तिकवाक्ये तद्विवक्षायामत्र वैयर्थ्यापरिहारात्।
अपिचाऽद्ययोर्दृष्टान्तयोः कार्यकारणभावमात्रमस्ति। किन्त्वेकादिपदवैयर्थ्यमेव। इदन्तु सर्वथा नोपपद्यते “यथा सोम्यैकेन नखनिकृन्तनेन” इति। नखनिकृन्तनस्यान्त्यावयवित्वेन कार्ष्णायसान्तरं प्रति कारणत्वस्यैवासम्भवात्। किम्वेकस्य सर्वं प्रतीत्याह नचेति। सर्वं चेति द्वितीयचशब्दसम्बन्धः।
॥ मृत्पिण्डादिदृष्टान्तत्रये सादृश्यमेव विवक्षितम्, न विकारविवर्तौ॥
यद्यत्र दृष्टान्तत्रये न विकारविवर्तविवक्षा किं तर्हि विवक्षितमित्यत आह अत इति।
…………………अतः सादृश्य एव च।
विवक्षाऽत्र तु नित्यत्वे प्राधान्ये चोक्तवर्त्मना।
अर्थान्तरस्य दूषितत्वादित्यर्थः। चशब्दवितरेतरसमुच्चये। तुशब्देन नित्यत्वं विशिनष्टि। नित्यत्वं प्राधान्योपपादकमेव, नतु स्वतन्त्रमेकविज्ञानेन सर्वविज्ञानस्येति। मृत्पिण्डादिदृष्टान्तत्रयं सादृश्यविषयम्। वाचारम्भणामित्यदि तु प्राधान्यविषयमिति विवेक्तव्यम्।

वाचारम्भणदृष्टान्तस्य पूर्वमेव व्याख्यातत्वात् किं पुनर्वचनेनेति चेत्, न। बुद्ध्यारोहार्थमुक्तस्याप्यनुक्तेन सहैकेन वाक्येनोक्तिसम्भवादित्याशयेनोक्तम् उक्तेति। सादृश्यादेकविज्ञानेन सर्वविज्ञानमाचार्येणान्यत्र व्युत्पादितमत्रानुसन्धेयम्। तथा मृत्पिण्डादिदृष्टान्तानामवान्तरभेदोऽपीति।
॥ “सदेव सोम्य’ इत्यादेः ब्रह्मणः प्राधान्यनिरूपणार्थं प्रवृत्तत्वात् नासङ्गतिः॥
नन्वस्मिन्नपि पक्षे “सदेव सोम्येदमग्र आसीत्” इत्यादेरुत्तरग्रन्थस्य सङ्गत्यभावो दोषः। अस्माकं तु कार्यकारणभावादिप्रपञ्चार्थत्वेन अस्त्युपयोग इत्यत आह प्राधान्येति।
प्राधान्यप्रतिपत्त्यर्थं सृष्ट्यादेश्चैष विस्तरः॥११५॥
आदिपदेन प्रलयेऽवस्थानम्, त्रिवृत्करणम्, जीवरूपेण प्रवेशनमित्यादिकं गृह्यते। प्राधान्याद् ब्रह्मज्ञानेन सर्वज्ञानस्य फलं भवतीत्युक्ते, कुतस्तस्य प्राधान्यमित्याशङ्कायां, तत्प्रतिपत्त्यर्थं सृष्ट्यादेः प्रतिपादक एष ग्रन्थविस्तरः प्रवृत्तोऽतः कथमसङ्गतिरिति। चशब्दोऽवधारणे। नतूपादानत्वादिप्रतिपत्त्यर्थमिति। नह्युादानं प्रेक्षापूर्वं कार्यं करोति। नाप्यधिष्ठानमध्यस्तम्। एष चेति वा सम्बन्धः। तेन “अपागादग्नेरग्न्त्विम्” इत्याद्यपि परस्य ब्रह्मणः प्राधान्यप्रतिपत्त्यर्थमेवेत्युक्तं भवति। तथाचोक्तं भाष्ये।
॥ मायामतस्य प्रेक्षावदनुपादेयत्वम्॥
विवर्तमतनिराकरणमुपसंहरति तस्मादिति।
तस्मात् केनापि मार्गेण न विवर्तमतं भवेत्।
तदसङ्ख्यातदोषेतं हेयमेव शुभार्थिभिः॥११६॥
असङ्ख्यत्वेन दोषाणां ग्रन्थाधिक्यभयादपि।
उपरम्यते………………………….. ।
केनापि मार्गेणेति। ब्रह्माविद्यापक्षेण वा, जीवाविद्यापक्षेण वा, एकजीवमतेन वा, अनेकजीवमतेन वा, स्वपक्षसाधनेन वा, परपक्षनिरासेन वा, युक्तिपर्यालोचनया वा, श्रुतिपर्यालोचनया वा, विचारितमिति शेषः। न भवेत्। उपपन्नमित्यध्याहारः। ततः किमित्यत आह तदिति। तद् विवर्तमतम्। तस्मादिति वा। तस्यैव विवरणम् असङ्ख्यातदोषेतं यस्मादिति। हेयमेव तत्। नतु तदुक्तरीत्या सूत्रार्थो ग्राह्यः। एतेन परमतनिराकरणस्य असङ्गतिरपि निरस्ता वेदितव्या।
यद्युक्तातिरिक्तदोषाः सन्ति, तर्हि दूषणाभिधानाय प्रवृत्तैर्वक्तव्याः। किमुपरमेणेत्यत आह असङ्ख्यत्वेनेति। दोषाणामतिबहुत्वेन कांश्चिदुक्त्वा, केषाञ्चिदुपलक्षणत्वेनैवोपरन्तव्यम्। उपलक्षणं चैतावताऽपि भवतीत्युपरम्यत इति। सर्वेऽपि वक्तव्याः, किमुपलक्षणत्वेनेत्यत उक्तम् ग्रन्थेति। ग्रन्थाधिक्ये हि श्रोतॄणां प्रवृत्तिर्न स्यात्। तथाच कृतमप्यकृतं स्यादिति भयादपीत्यर्थः।
॥ अध्यायसिद्धार्थोक्तिपूर्वमुपसंहारः॥
यदि नोपादानतया, विभ्रमाधिष्ठानतया वा ब्रह्मणो जगत्कारणत्वम्, कीदृशं तर्हि जन्मादिसूत्रेऽभिहितमित्यत आह तत इति।
………….ततो विष्णुरिच्छापूर्वकमश्रमः।
करोति पितृवद् विश्र्वं पूर्णाशेषगुणात्मकः॥११८॥
इति श्रीमदानन्दतीर्थभगवत्पादाचार्यविरचिते
श्रीमद्ब्रह्मसूत्रानुव्याख्याने प्रथमाध्यायस्य चतुर्थः पादः।
परिणामादिवादस्य निरस्तत्वादित्यर्थः। पितृवदिच्छापूर्वकमिति कर्तृत्वेन निमित्तत्वमभिप्रैति। विचित्रानेककार्यकर्तृत्वे श्रमादिदोषाः प्रसज्यन्त इत्यत उक्तम् अश्रम इति। तदुक्तमन्तर्याम्यधिकरणे। (३२१)
यद्वाऽश्रम इत्यनेनेदमभिप्रैति “अधिकं तु भेदनिर्देशात्” इत्यादिना ब्रह्मणः श्रमादिर्निरसिष्यते। नचोपादानादेः श्रमादिप्रसक्तिरस्ति। अतोऽपि कर्तृत्वमेवाभिप्रेतं सूत्रकारस्येति। एवमस्मिन्नध्याये परब्रह्मणि नारायणे प्रतिपादितस्य सकलश्रुतिसमन्वयस्य फलं जन्मादिसूत्रोदितलक्षणसिद्धिमुपसंहरति पूर्णेति। पूर्णाः प्रत्येकं निरवधिकाः॥*॥ इति प्रकृत्यधिकरणम्॥६॥
इति श्रीमत्पूर्णप्रमतिभगवत्पादसुकृते
रनुव्याख्यानस्य प्रगुणजयतीर्थाख्ययतिना।
कृतायां टीकायां विषमपदवाक्यार्थविवृता
वयं पूर्वेऽध्याये चरमचरणः पर्यवसितः॥*॥
इति श्रीमद्ब्रह्मसूत्रानुव्याख्यानटीकायां
श्रीजयतीर्थमुनिविरचितायां श्रीमन्न्यायसुधायां
प्रथमाध्यायस्य चतुर्थः पादः।

ॐ तत् सत्
॥ प्रथमाध्यायार्थे भगवतः सर्ववैशिष्ट्येऽविरोधव्युत्पादनार्थं द्वितीयाध्यायारम्भः॥
न्यायसुधा
यत्पदं वेदसंवेद्यं कटाक्षेणापि वीक्षितुम्।
न क्षमन्ते विमतयस्तुमपासे श्रियः पतिम्॥
एकवाक्यतादिसिद्धये प्रथमाध्यायार्थसङ्गतत्वेन द्वितीयाध्यायार्थं विवक्षुरबुद्धिस्थेन सङ्गतेर्दर्शयितुमशक्यत्वात् प्रथमाध्यायार्थं तावदनुवदति उक्त इति।
अनुव्याख्यानम्
उक्तः समन्वयः साक्षादविरोधोऽत्र साध्यते।
सकलजगज्जन्मादिनिमित्तकारणे सार्वज्ञ्यसर्वैश्वर्याद्यनन्तगुणपरिपूर्णेऽविद्याद्यवद्यगन्धविधुरे परे ब्रह्मणि नारायणे स्वरवर्णपदवाक्यमहावाक्यरूपस्य समस्तस्य शास्त्रस्य, साक्षात् परममुख्यया वृत्त्या नतु लक्षणया, तथा महातात्पर्येण नतु पारार्थ्येन समान्वयः प्रथमेऽध्याये समर्थित इत्यर्थः।
यद्यपि समन्वयशब्देनैव साक्षादित्यर्थो लभ्यते, तथाऽपि परकीयसंशब्दव्याख्याननिरसनेऽवहितैर्भवितव्यमिति सूचनाय तद्व्याख्यानमिदं कृतमित्यदोषः। अथवा समन्वयशब्देन मुख्यया वृत्त्याऽन्वयः प्रतीयते। परममुख्यया तु वृत्त्याऽन्वयं दर्शयितुं साक्षादित्युक्तम्। यद्वा न प्रधानपरमाण्वादिनिरसनेन उपादानत्वादिप्रतिपादनेन च परम्परया, किन्तु साक्षादेवेत्यनेनाऽचष्टे।
एवं प्रथमाध्यायार्थमभिधाय तत्सङ्गतत्वेन द्वितीयाध्यायार्थमाह अविरोध इति। अत्रोक्तेऽर्थे अविरोधो विरोधाभावोऽत्र व्याचिख्यासिततया बुद्धिसन्निहिते द्वितीयेऽध्याये साध्यते।
॥ प्रथामाध्यायेन द्वितीयाध्यायस्य कार्यकारणभावलक्षणा सङ्गतिः॥
अनेनास्य अध्यायस्यातीताध्यायेन कार्यकारणभावलक्षणा सङ्गतिः सूचिता भवति। सकलशास्त्रस्य समन्वयेन जगज्जन्मादिकारणत्वे समस्तगुणपूर्णत्वेऽशेषदोषविधुरत्वे च परस्य ब्रह्मणोऽभिहित एव हि तत्र विरोधः स्फुरति, नान्यथा, निराश्रयत्वात्। विरोधस्फूतावेव तदभावसाधनस्यावसरो नेतरथा। अप्राप्तप्रतिषेधायोगात्। अतोऽतीताध्यायार्थस्य कारणत्वम्, एतध्यायार्थस्य कार्यत्वं निश्चीयते।
अथवा श्रुतिसमन्वयेनोपपादितोऽप्यर्थो न तावच्छ्रोतॄणां दृढनिरूढो भवति, यावदत्र प्रतीते विरोधाभावो न साध्यते। विरोधेन श्रुतीनामेवाप्रामाण्यशङ्कनात्। तथाचानुपपादितकल्प एवाऽपद्यते। विरोधाभावसाधने तु भवत्येव दृढनिरूढः। यथोक्तम् “विमृश्य पक्षप्रतिपक्षाभ्यामर्थावधारणं निर्णयः” इति। अतो विपरीतकार्यकारणभावलक्षणा अनयोः सङ्गतिः।
ननूक्तार्थे विरोधस्तत्रतत्रैव परिहृतः। तत् किमपरमवशिष्यते यदर्थमध्यायान्तरारम्भः। सत्यम्। प्रतिवक्ष्यत्यत्राऽचार्यः। (५९४५९५)
॥ विरोधचातुर्विध्यस्य पादोपाधित्वम्, युक्तिविरोधस्य प्रबलत्वेन तत्परिहारस्य प्राथम्यम्॥
नन्वेवमध्यायस्याविरोधलक्षणैकार्थत्वैकवाक्यत्वे सति पादभेदः किन्निबन्धनः? तत्राप्यस्य पादस्य प्राथम्यं किन्निबन्धनमित्यपेक्षायामाह चतुर्विधस्येति।
चतुर्विधस्य तस्याऽदौ यौक्तः……………॥१॥
तस्याविरोधस्य। निर्धारणे षष्ठी। आदौ प्रथमपादे। अविरोधः साध्यत इत्यनुवर्तते। चतुर्विधस्य तस्येत्यनुवादात् स चतुर्विध इति लभ्यते।
तदयमर्थः यद्यप्युक्तेऽर्थे विरोधाभाव इत्येकोऽर्थः, तथाऽपि युक्तिसमयश्रुतिन्यायोपेतश्रुतिविरोधाभावरूपावान्तरभेदेन स चतुर्विधो भवति। तत्प्रतिपादनेन चतुर्णां पादानां भेदो युज्यते। तस्य चतुर्विधस्यापि विरोधाभावस्य मध्ये युक्तिविरोधाभावः प्रथमपादे साध्यते। सर्वेषामपि विरोधानां युक्त्युपजीवित्वेन तद्विरोधस्य प्रबलतया तदभावसाधनस्य प्राथम्योपपत्तेः। युक्तिपुरस्कारेण प्रवर्तनाच्च विचारशास्त्रस्येति।
ननु कथमभावस्य चातुर्विध्यम्? उच्यते चतुर्विधा हि विरोधिन्यो युक्त्यादयः। तदुपधानाद् विरोधोऽपि चतुर्विधोऽभिधीयते। ततस्तत्प्रतियोगिकोऽभावोऽपि तथोच्यते। अत एव यौक्त इत्युपपन्नम्। अभावस्यापि परम्परया युक्तिसम्बन्धित्वात्। अथवाऽविरोधपदसन्निधापितो विरोधस्तस्येति परामृश्यते। तथाच विरोधस्य युक्त्याद्युपधानेन चतुर्विधत्वात् तदभावसाधनेन पादभेदो युज्यते।
चतुर्विधस्य तस्य विरोधस्य मध्ये यौक्तो विरोध आदावुक्तप्रकारेण प्रबलो यतः, तस्मात् तदभावोऽत्राऽदौ साध्यत इति योजनीयम्। यद्वा तस्येति विरोधिपरमर्शोऽयम्। तस्याप्यविरोधपदेन बुद्धिसन्निहितत्वात्। अविरोधो हि विरोधनिरूपणाधीननिरूपणः। विरोधश्च विरोधिना विना नोपपद्यते। ततश्च विरोधिनो युक्त्यादिभेदेन चतुर्विधत्वात् तद्विरोधाभावसाधनेन पादभेदोपपत्तिः। चतुर्विधस्यापि तस्य विरोधिनो मध्ये युक्तेः प्रबलत्वादादौ यौक्तो युक्तिसम्बन्धी विरोधाभावः साध्यत इति योज्यम्।
॥ स्मृत्यधिकरणस्य पादचतुष्टयार्थसम्बन्धित्वाद् युक्तिपादे प्राथम्येन तन्निवेशः॥
प्रथमाधिकरणे विशेषमाह तत्रापीति।
……………………तत्रापि च स्मृतेः॥१॥
अपिपदमादावित्यस्यानुकर्षणार्थम्। तत्र युक्तिविरोधाभावप्रतिपादकेऽपि पाद इत्यनौचित्याशङ्कासूचनार्थं वा। चशब्देनाविरोधः साध्यत इत्येतदनुकृष्यते। स्मृतेः पाशुपतादिकायाः। यद्यपि स्मृतेरित्यस्य न नञर्थेन सम्बन्धो घटते, विरोधश्च समासे गुणभूतः, तथाऽपि बुद्ध्या विविक्तेन तेन सम्बन्धः सम्भवति।
युक्तिविरोधपरिहारलक्षणेऽत्र पादे स्मृतिविरोधपरिहारो न कर्तव्यः, असङ्गतत्वात्, कर्तव्यतायां वा प्राथम्यं कुत इत्यत आह तस्या इति।
तस्याश्चतुःस्वरूपत्वात्……………..।
तस्याः पाशुपतादिस्मृतेर्युक्तिसमयादिविरोधिचतुःस्वरूपत्वात्।
एतदुक्तं भवति पाशुपतादिस्मृतयो हि स्वयमाप्ताभिमतवाक्यतया समरूपा अपि स्वाभिमतार्थे युक्तीः श्रुतीश्च संवादयन्त्यो युक्तिसमयादिविरोधिचतुष्टयरूपाः। ततश्र्चोक्तेऽर्थे तद्विरोधपरिहारोऽध्याये अन्तर्भवत्येव। किन्तु पादचतुष्टयार्थसङ्गतोऽप्ययं न निष्कृष्यैकत्रैव पादेऽन्तर्भवति। ततोऽध्यायादौ तदन्ते वा वक्तव्यः। प्रथमातिक्रमे च कारणं न किञ्चिदस्तीत्याद्याधिकरणे निरूप्यत इति।
एवञ्च तत्रापि च स्मृतेरित्ययमुक्तस्यापवादो भवन्नपि न सर्वथेत्युक्तं भवति। समयादिविरोधस्यापि परिहारेण निष्कृष्टपादार्थाभावाद् युक्तिविरोधपरिहारस्यापि भावेनान्तर्भावसम्भवाच्च।
॥ अध्यायपादअधिकरणानां सर्वार्थप्रतिपादकत्वम्॥
एकस्यैवाधिकरणस्य पादचतुष्टायार्थसम्बन्धेन चतुःस्वरूपत्वकथनेन प्रसङ्गाच्छिष्याणां शास्त्रे बहुमानोत्पादनायान्यदपि चातुर्विध्यं वक्ति प्रत्येकमिति।
……………….प्रत्येकं चतुरात्मकाः।
पादाः सर्वे तदंशाश्च………………..॥२॥
चत्वारोऽपि पादाः प्रत्येकं चतुरात्मकाः पादचतुष्टयार्थवन्तो द्रष्टव्याः। तद्यथा युक्तिविरोधपरिहारलक्षणोऽप्ययं पादः समयादित्रयविरोधपरिहारात्मकोऽपि भवति। तथा समयविरोधपरिहारलक्षणोऽपि द्वितीयो युक्त्यादित्रयविरोधपरिहारात्मकोऽपि भवतीत्यादि।
पादा इत्येवोक्ते सन्निहितत्वादेतध्यायगता एवेति ज्ञायते। तदर्थं सर्वे इत्युक्तम्। सर्वाध्यायसम्बन्धिनोऽपीत्यर्थः। यो यदध्यायगतः पादः स तदध्यायगतपादचतुष्टयार्थवानवधेयः।
न केवलमेवं पादाः, किन्तु तदंशाश्च। ते पादा अंशा येषां ते तदंशा अध्याया इत्यर्थः। प्रथमाध्यायः समन्वयस्येव अविरोधादित्रयस्यापि प्रतिपादको भवतीत्यादि। पादानां चतुरात्मकत्वेऽधिकरणानां तथात्वं सिद्धमेव। नचैवमध्यायादिभेदानुपपत्तिः, पौनरुक्त्यदोषश्चेति वाच्यम्। विवक्षाभेदेन सामञ्जस्यात्। यदा प्रथमः समन्वयार्थो विवक्ष्यते न तदा तदर्थतेतरेषामित्यादि।
॥ शास्त्रगतसर्ववर्णानामपि वासुदेवादिचतुर्मूर्तिप्रतिपादकत्वम्॥
अन्यदपि चातुर्विध्यं शास्त्रस्य दर्शयति मूर्तीनामिति।
……………….मूर्तीनां वर्णमाऽऽऽऽगमात्॥२॥
चतसॄणां वासुदेवादिमूर्तीनां प्रतिपादकत्वेनापि चतुरात्मकत्वं ज्ञातव्यमिति योजना। नन्वेतदुक्तमेव, (२९४) पुनः कस्मादुच्यत इत्यत आह वर्णमिति। अत्राऽगमादित्याद्वयस्योपश्लोषो द्रष्टव्यः। तत्राऽद्यस्याऽरभ्येत्यर्थः। द्वितीयोऽभिविधौ। आगम इति चतुरध्यायिशास्त्रमुच्यते।
ततश्चायमर्थः न केवलं प्रत्यक्षरं प्रतिपदं प्रतिसूत्रं प्रत्यधिकरणं किन्त्वेतच्छास्त्रगतमेकं वर्णमारभ्य आ सर्वशास्त्रात्, प्रत्यधिकरणं प्रतिपादं प्रत्यध्यायं समस्तेन शास्त्रेण च चतस्रो मूर्तयः प्रतिपाद्यन्त इत्यर्थः।
कुत एतदवगन्तव्यमित्यत आह आगमादिति। बृहत्तन्त्रादेरित्यर्थः।
॥ द्वितीयाध्यायप्रथमपादाधिकरणानां पूर्वपक्षसिद्धान्तयुक्तयः॥
एतत्पादाधिकरणपूर्वपक्षसिद्धान्तयुक्तीः सङ्क्षेपेणाऽह आप्ततेत्यादिना।
आप्तता समताऽदृष्टिश्रुतिसाम्यबलोद्भवाः।
सर्वानुसारो लघुता विशेषादर्शनाफले॥३॥
इष्टासिद्धिश्च नियमः पूर्वपक्षेषु युक्तयः।
एता एव त्वतिबलाः सिद्धान्तस्य नियामिकाः॥४॥
अथ स्मृत्यधिकरणम्॥१॥
॥ सूत्रार्थकथनम्॥
उक्तार्थं स्मृतिविरोधेनाऽक्षिप्य समादधत् सूत्रम् “स्मृत्यनवकाशदोषप्रसङ्ग इति चेन्नान्यस्मृत्यनवकाशदोषप्रसङ्गात्” इति। अस्यार्थः यदुक्तं परस्य ब्रह्मणो विष्णोः सकलजगज्जन्मादिकारणत्वम्, सार्वज्ञ्यादिसकलगुणपूर्णत्वम्, समस्तदोषदूरत्वं च, तदयुक्तम्। पाशुपतसाङ्ख्यबौद्धार्हतादिस्मृतिविरुद्धत्वात्। ता हि शिवप्रभृतीनामेव जगज्जन्मादिकारणत्वादिकं प्रतिपादयन्ति। नच तासामान्योऽवकाशोऽस्ति, येन प्रतीतेऽप्यर्थे तात्पर्याभावं प्रतीमः। अन्यथा तासां स्मृतीनामनवकाशेनाप्रामाण्यलक्षणदोषप्रसङ्ग इति। तन्न। पुरुषोत्तमस्यैव पञ्चरात्रादिस्मृतिभिरखिलजगत्कारणत्वादेरुक्तत्वात्। अन्यथा तासां पाशुपतादिस्मृतिभ्योऽन्यासां पञ्चरात्रादिस्मृतीनामवकाशान्तराभावेनाप्रामाण्यदोषप्रसङ्गादिति।
॥ पूर्वपक्षस्य निर्दलत्वमाशय तन्निरासाय पूर्वपक्ष्यभिप्रेतयुक्त्यादिनिरूपणम्॥
तत्राऽक्षेपस्तावदयमयुक्तः। श्रुतिसमन्वयेनास्यार्थस्य साधितत्वात्। श्रुतिविरुद्धानां च स्मृतिनामप्रामाण्यस्येष्टत्वात्। श्रुतिसमन्वयन्यायेन पाशुपतादिस्मृतीनामपि परब्रह्मणि समन्वयेन, शिवार्चनादिपरत्वेन वा सावकाशत्वाच्च। समाधानमपीदमयुक्तम्। सकलशास्त्रप्रमाणकत्वमुक्तार्थस्याभिधाय इदानीं स्मृतिमात्रोपादाने कारणाभावात्। पराभिधित्सितं दोषमवबुद्ध्य श्रुतिपरित्यागस्त्वयुक्तः। किन्तु स परिहर्तव्यः। अन्यथा प्रागपि श्रुतिरनादेया स्यात्।
किञ्च पञ्चरात्रादिस्मृतीनामप्रामाण्यं परस्येष्टमेव। वासुदेवार्चनादिपरतया सावकाशताऽपि तेन सम्भाव्येत। साम्यापादनमात्रेऽपि परस्यैव जयो निश्चयप्रतिबन्धकत्वादित्यतो निर्दलं पूर्वपक्षं तावदुज्जीवयति आप्तैरिति।
ॐ स्मृत्यनवकाशदोषप्रसङ्ग इति चेन्नान्यस्मृत्यनवकाशदोषप्रसङ्गात् ॐ॥१॥
आप्तैः प्रत्यक्षतो दृष्ट्वा प्रोक्तमर्थं कथं श्रुतिः।
पिपीलिकालिपिनिभा वारयेत् सर्वगा हि ते॥५॥
॥ स्मृतीनामाप्तोक्तत्वात् प्रामाण्यम्, श्रुतीनां तदभावादप्रामाण्यम्॥
अयमिहाभिसन्धिः पूर्वपक्षिणः श्रुतिविरोधेन स्मृतीनामप्रामाण्यमभिलषता प्रबलदुर्बलत्वे सर्वथा समर्थनीये। अन्यथाऽतिप्रसङ्गात्। न तावत् प्रामाण्यकारणभावाभावाभ्यां प्राबल्यदौर्बल्ये। प्रामाण्यस्य स्वतस्त्वेनाङ्गीकृतत्वात्, वैपरीत्याच्च। वाक्यप्रामाण्ये हि कारणं वक्तुराप्तत्वम्। वक्तारश्च स्मृतीनामाप्ताः। न श्रुतेः। अपौरुषेयत्वेनाङ्गीकृतत्वात्। अत एव न समूलत्वनिर्मूलत्वाभ्याम्। स्मृतीनामाप्तिमूलत्वात्। श्रुतेस्तदभावात्। नापि कृत्रिमत्वाकृत्रिमत्वाभ्याम्। स्वरूपतोऽप्रयोजकत्वात्। उक्तरीत्या वैपरीत्याच्च। तदिदमुक्तम् आप्तै रुद्रकपिलकमलासनादिभिरुक्तमर्थं शिवादीनां जगत्कारणत्वादिकं, पिपीलिकालिपिनिभा बुद्धिपूर्वप्रणयहीना श्रुतिः कथं वारयेत्? न कथमपीति।
॥ पाशुपतादिस्मृतीनां प्रत्यक्षमूलत्वेन श्रुतिमूलत्वाभावात्
तद्विरुद्धार्थप्रतिपादकत्वेऽपि नाप्रामाण्यम्॥
ननु “औदुम्बरीं स्पृष्ट्वोद्गायेत्” इत्यादिश्रुतिविरुद्धानां “औदुम्बरी सर्वा वेष्टयितव्या” इत्यादिस्मृतीनामप्रामाण्यमुपलब्धम्, तथाऽत्र स्यात्। न स्यात्। वैषम्यात्। श्रुतिमूलतयाऽभिमता हि ताः स्मृतयोऽतस्तासां मूलश्रुत्यनुमापकत्वेनाप्रामाण्यमिष्टम्। नच श्रुतिविरुद्धायाः स्मृतेः मूलश्रुत्यनुमापकत्वं सम्भवतीत्यप्रामाण्यमेव युक्तम्। यथाऽह जैमिनिः “विरोधे त्वनपेक्षं स्यादसति ह्यनुमानम्” इति। नचैवं प्रकृते। पाशुपतादिस्मृतीनां शिवादिप्रत्यक्षमूलत्वेन श्रुतिमूलत्वाभावात्। तदिदमाह प्रत्यक्षतो दृष्ट्वेति।
॥ स्मृतीनां विस्पष्टतयाऽर्थप्रतिपादकत्वात् अस्पष्टश्रुतिविरोधेनाप्रामाण्यं न युक्तम्॥
ननुतर्हि स्मृतीनामुक्तरीत्या सावकाशत्वान्निरवाकाशश्रुतिविरोधेनाप्रामाण्यमस्तु। मैवम्। वैपरीत्यात्। स्मृतयो हि विस्पष्टवादिन्यो न विवक्षितार्थात् प्रच्यावनमर्हन्ति। श्रुतयस्त्वस्पष्टविक्षिप्तवादिन्योऽव्यवस्थितालौकिकशाब्दलक्षणविषया अशक्याध्ययनानन्तापरिपूर्णवाक्यरूपा नार्थविशेषनिष्ठा लक्ष्यन्ते। अत एव भवतां मीमांसायासः। एतदप्युक्तम् प्रकर्षेणोक्तमिति। विस्पष्टमुक्तमित्यर्थः। पिपीलिकालिपिनिभेति च। अस्पष्टेत्यर्थः।
॥ इतिहासपुराणादिसापेक्षाणामेव श्रुतीनामर्थबोधकत्वात्,
स्मृतीनां तदभावाच्च स्पष्टास्पष्टत्वनियमः॥
किञ्च श्रुतयस्तावदविस्पष्टार्थाः। प्रणेतृव्याख्यानसम्प्रदायविकला न स्वतन्त्राः कमप्यर्थं प्रतिपादयितुमीशते। किन्तु सहजसिद्धेन योगर्धिलब्धेन वा प्रत्यक्षेणाशेषार्थदर्शिनामाप्तानां वचनमनुसृत्य नेतव्याः। यथोक्तम् “इतिहासपुराणाभ्यां वेदं समुपबृंहयेत्” इति। इतिहासपुराणग्रहणमुपलक्षणम्। तथाच कथं पाशुपतादिस्मृत्युक्तार्थनिवारणाय समर्थाः स्युः। तदिदमुक्तम् पिपीलिकालिपिनिभा संवादेन विना कमप्यर्थं प्रतिपादयितुमसमर्था श्रुतिर्यद्वचनसंवादापेक्षिणी तैरेवाऽप्तैः प्रत्यक्षतो दृष्ट्वा प्रोक्तमर्थं कथं वारयेत्? स्वातन्त्र्यदशायामप्रतिपादकत्वात्। पारतन्त्र्ये तु विरोधाभावादेव। किन्तु तदनुसारेणैव नेतव्येति।
॥ रुद्रादीनामाप्तत्वप्रतिपादनम्॥
भेवेदेतद् यदि पाशुपतादिस्मृतिप्रणेतॄणामाप्तत्वं स्यात्। तदेव कुत इत्यत आह सर्वगा हीति। सर्वं गच्छन्त्यवगच्छन्तीति सर्वगाः। आप्तत्वोपलक्षणमेतत्। ते रुद्रादयः। हीति तत्र प्रमाणप्रसिद्धिं द्योतयति।
अथवा सर्वज्ञत्वमेवात्र प्रमाणप्रसिद्ध्या साध्यते। तत एवान्यस्य सिद्धेः। तथाहि हरिहरहिरण्यगर्भास्तावत् सर्वज्ञतया श्रुतीतिहासपुराणेषु प्रसिद्धाः। तत्र हरेरेवतारा बुद्धर्षभकपिलाः सौगतादिस्मृतिप्रणेतरः। तथाच तेषां मोहाभावेन रागद्वेषयोरप्यभावात् विप्रिलप्सा च निवर्तते।
किञ्च ज्ञानेच्छाप्रयत्नस्थानकरणपाटवानि तावदुपदेशमात्रेण तेषां निश्चीयन्ते। ज्ञानं तु यथार्थमयथार्थं वा स्यात्। इच्छाऽपि प्रतिपिपादयिषा वा विप्रिलप्सा वेति सन्देहोऽवशिष्यते। तत्राभ्यासदशापन्नोऽयमर्थोऽस्येति सामान्यतो निश्चये भवत्येव तस्य ज्ञानस्य यथार्थत्वनिश्चयः। यथाऽभ्यासदशापन्नमिदमरण्यममीषां म्लेञ्छानामतोऽस्मिन्नेते मार्गाभिज्ञा इति पान्थानामेव निश्चयः।
विप्रिलप्सा च हेतुदर्शनेन व्याप्ता हेतौ सति स्यात्। स च द्विरूपः। स्वोपकारः परापकारो वा। न तावत् पान्थेषु विमार्गेण प्रतिष्ठमानेषु म्लेञ्छानां कश्चित् स्वोपकारः। स्वस्य गृहीतत्वात्। शरीरस्य च करणीयान्ताराभावात्। भावे वा परित्यागायोगात्। नापि द्वितीयः, नह्यनुन्मत्ता अनपकारिणमपकुर्वते। नापि परापकारमात्रं पुरुषार्थः। तथासति सर्वः सर्वमपकुर्यादिति। एवं विप्रिलप्साऽपि निवार्यते। अनभ्यासदशापन्ने तु विषये प्रमाणान्तरसंवादात् प्रवृत्तिसामर्थ्याद् वा मोहविप्रिलप्सयोः निवृत्तिरित्यतो म्लेच्छा अप्याप्ता भवन्ति। किमुत महानुभावा रुद्रादय इति।
॥ पञ्चरात्रादिस्मृतिप्रणेतॄणामप्युक्तन्यायेनाऽप्तोक्तत्वादिसिद्धेः, अन्यस्मृतीनां सत्प्रतिपक्षत्वम्॥
एवं पूर्वपक्षसूत्राभिप्रायमभिधाय सिद्धान्तसूत्रतात्पर्यमाह इति चेदिति।
इति चेद् यद्यशेषज्ञा रुद्राद्या हरिपूर्वकाः।
किं नाशेषविदोमानं ह्युभयत्र समं भवेत्॥६॥
तन्नेति शेषः। कुतः? निश्चिते हि पाशुपतादिस्मृतिप्रामाण्ये तद्विरुद्धं विष्णोः सर्वजगत्कारणत्वादिकमसत् स्यात्। नचैवम्। सत्प्रतिपक्षत्वात्। आस्तां तावच्छ्रुतिः। पञ्चरात्रादिस्मृतयो हि विष्णोरेव सकलजगत्कारणत्वादिकमभिदधाना दृश्यन्ते।
ननु विरुद्धयोः प्रमाणयोः साम्ये सति सत्प्रतिपक्षता स्यात्। नचैवं प्रकृते। पाशुपतादिस्मृतीनामाप्तप्रणीतत्वात् विस्पष्टवादित्वेन निरवकाशत्वाच्च। पञ्चारात्रादिस्मृतीनां तदभावादित्यत आह यदीति। अशेषज्ञा अशेषविद इत्याप्तत्वोपलक्षणम्। हरिपूर्वका हरिमनुप्रभृतयः पञ्चरात्रादिस्मृतिप्रणेतारः। येन न्यायेन पाशुपतादिस्मृतीनामाप्तरचितत्वमुपेयते, तेनैव पञ्चरात्रादीनामपि तदुपेयम्। नच विशेषहेतुरस्तीति भावः। उपलक्षणं चैतत्। विस्पष्टवादित्वेनानवकाशत्वं च द्रष्टव्यम्।
किमतो यद्येवमित्यत आह मानमिति। हिशब्दो हेतौ। यस्मादेवं तस्मादुभयत्र पूर्वपक्षसिद्धान्तयोर्मानं स्मृतिद्वयं समं भवेत्। तथाच पाशुपतादिस्मृतीनां सत्प्रतिपक्षत्वं स्थितमिति शेषः।
॥ पञ्चरात्रादिस्मृतीनां समूलत्वात् प्रामाण्यनिश्चयः,
अन्यस्मृतीनां तदभावादप्रामाण्यम्॥
ननु ये विरुद्धे प्रमाणे न तयोः साम्यम्। शुक्तिरजतज्ञानयोस्तदभावदर्शनात्। ये च समे न तयोः विरोधः। पटः शुक्लो दीर्घश्चेत्यत्र तदभावात्। तत् कथं पाशुपतादिस्मृतेः सत्प्रतिपक्षत्वसम्भवः? सम्भवेऽपि जितं परेण। सिद्धान्तनिर्णयस्यायोगादित्यत आह मानमिति। उभयत्र द्वयोः स्मरणयोः मध्ये यत् समं सह मया मूलप्रमाणेन वर्तते तदेव मानमन्यदप्रमाणम्।
एतदुक्तं भवति विशेषानिर्धारणायामेव सत्प्रतिपक्षत्वम्। वस्तुतस्तु समूलं मानमन्यदमानमिति। ननु समूलत्वेन प्रामाण्यावधारणे प्रामाण्यस्य परतस्त्वापत्तिः। मैवम्। परस्परविरोधेनाप्रामाण्यशङ्काप्राप्तौ समूलत्वेन तदपनयनात्। तथोभयत्र स्मरणे यत् पञ्चरात्रादिस्मरणं समं समूलप्रमाणं संवादिप्रमाणान्तरोपेतं च तदेव मानं भवेत्, नतु पाशुपतादिकम्, मूलाद्यभावात्। अतो नोक्तदोष इति योज्यम्। वक्ष्येते हि श्रुतिमूलत्वतत्संवादित्वे च पञ्चरात्रादीनाम्। (४६४४७३)
॥ रुद्रादीनामाप्तत्वभङ्गः॥
ननु कथं पाशुपतादिस्मृतीनां निर्मूलत्वम्। यावता पशुपतिप्रभृतीनामाप्तिस्तत्र मूलमुदितेत्यत आह नचेति।
नचाऽप्तिनिश्चयस्तत्र शक्यते व्यभिचारतः।
तत्र शिवादिषु निश्चयोपायाभावादिति शेषः। ननूक्तमत्र “सर्वगा हि ते” इति। मैवम्। “नित्यं वृद्धिक्षयापेतम्” इत्यादिना परमपुरुषादितरेषां सार्वज्ञ्याभावस्योक्तत्वात्। श्रुत्यादीनां चोपचरितत्वात्।
नन्वस्ति तावद् विष्णोरनुपचरितसार्वज्ञ्यम्। शिवादीनामप्युपायोपेयविषयम्। किं गङ्गावालुकाकीटसङ्ख्यापरिज्ञानेन? सत्यम्। न तावत् तत्वज्ञानमेवाऽप्तिः, विप्रलम्भकेऽतिव्याप्तेरित्याह व्यभिचारत इति।
अथोच्येत सर्वज्ञानां मोहाभावात् तन्मूलयो रागद्वेषयोरभावे विप्रिलप्साऽपि निवर्तत इत्याप्तिनिश्चय इति। किं तत्र सर्वेऽपि तीर्थकरा आप्ता इत्यङ्गीकृत्यैवमनुमीयते, उत स्वस्वाभिमतमेकमेव। आद्यं दूषयति व्यभिचारत इति। पञ्चरात्रादिस्मृतिप्रणेतरि नारायणेऽस्याङ्गीकारस्य भग्न्त्वादित्यर्थः। अभग्ने वा सिद्धं नः समीहितम्। यद्वा, व्यभिचारोऽन्योन्यविरोधः। नहि परस्परविरुद्धवादिनः सर्वेऽप्याप्ता इत्यङ्गीकर्तुमुचितम्। वस्तुविकल्पप्रसङ्गात्।
द्वितीयं पराचष्टे व्यभिचारत इति। यस्य तीर्थकरस्याऽप्तत्वं नाङ्गीक्रियते, तत्रैव सार्वज्ञ्यस्य व्यभिचारादित्यर्थः। नच तत्र सार्वज्ञ्यं नाङ्गीक्रियत इति युक्तम्। समानन्यायत्वात्। अथ हेतुं विशिष्यात्, तदा सन्दिग्धासिद्ध्यादिकम्।
यदप्युक्तं ज्ञानेच्छाप्रयत्नस्थानकरणपाटवानि तावदुपदेशमात्रेण निश्चीयन्त इति। तन्न। अपटुकरणानामप्युपदेशदर्शनेन व्यभिचारादित्याह व्यभिचारत इति। उपदेशविशेषणे चोक्तो दोषः।
निश्चीयतां ज्ञानम्, तस्य यथार्थ्यं तु कुतः? अभ्यासदशापन्नोऽयमर्थोऽस्येति सामान्यनिश्चये सति तत्सिद्धिरिति नेत्याह व्यभिचारत इति। व्यभिचारो विप्रकर्षः। तेषामेव सन्निधानं दुर्लभमस्मादादीनाम्, दूरे तदीयाभ्यसावधारणमिति भावः। विनेयवचनपरम्परया तदवधारणमिति चेत्, न। तीर्थकरान्तरे व्यभिचारादित्याह व्यभिचारत इति।
तासुतासु स्मृतिष्वभिनिविष्टाः सर्वेऽपि हि तन्तमाचार्यं तत्रतत्रार्थेऽभ्यासवन्तमेवाऽचक्षते। नच तदीयं ज्ञानं यथार्थमेवाङ्गीकर्तुं शक्यम्, त्वत्सिद्धान्तविरोधित्वात्। अन्यथा त्वदीयसिद्धान्तस्य अवास्तवत्वापातादित्याह व्यभिचारत इति। व्यभिचारः विरोधः।
इच्छाऽपि विप्रिलप्सा कुतो नेति वाच्यम्। स्वोपकारपरापकाररूपहेतुदर्शनाभावादिति चेत्, तत् किं स्मृतिप्रणेतारः सर्वेऽपि न विप्रलम्भकाः। अद्धेति चेत्, अस्य नियमस्य बुद्धादिषु भग्न्त्वादित्याह व्यभिचारत इति। नियमे च स्वव्याघातः। यस्यकस्यापि विप्रलम्भकत्वे हेतुदर्शनाभावस्य तत्रैव व्यभिचारः। नहि तत्तत्पुरुषविशेषानुसंहिताः तेते प्रयोजनविशेषाः पिशितनयनैरस्मदादिभिरवधारयितुं शक्यन्त इत्याशयेनाऽह व्यभिचारत इति।
केनापि प्रमाणेन हेतूपलम्भाभावोऽविप्रलम्भहेतुरिति चेत्, न। सन्दिग्धत्वात्। प्रयोजनाभावोऽविप्रलम्भहेतुः। प्रयोजनाभावश्च परवञ्चनस्यापुरुषार्थत्वादतत्साधनत्वाच्च निश्चीयत इति चेत्, न। सम्प्रतिपन्नविप्रलम्भकेषु व्यभिचारादित्याह व्यभिचारत इति। अपुरुषार्थमपि पुरुषार्थतया विभ्रम्य वञ्चयत्यसाविति चेत्, किं तावता? प्रकृतस्तु विवेकितया नैवमिति चेत्, न। तीर्थकरान्तरे अविद्यमानस्य विवेकस्यास्मिन्नवधारणानुपपत्तेः।
अथ विश्वहितोपदेशार्थं प्रवृत्त्या विप्रलम्भाभावोऽनुमीयत इति चेत्, न। बुद्धादिषु तत्साम्येन व्यभिचारादित्याह व्यभिचारत इति। अथ ते न तथा, किन्त्वयोग्यजनव्यामोहनार्थमिति चेत्, प्रकृतोऽपि न तथेति कुतो निश्चितम्? निश्चयोपायस्येतरत्रापि तुल्यत्वात्।
यदप्युक्तं प्रमाणान्तरसंवादान्मोहविप्रिलप्सयोर्निवृत्तिरिति, तदसत्। प्रमाणान्तरं हि न तावत् प्रत्यक्षम्। अतीन्द्रियत्वाद् विप्रतिपन्नार्थस्य। अनुमानं चेद् व्यभिचारो बुद्धादिषु। आभासमेव तत्, मदीयं त्वनुमानमेवेति चेत्, न। यतो निवारयिष्यामस्तव (८२४) वचनचमत्कारं मा त्वरिष्ठा इत्याशयेनाऽह व्यभिचारत इति।
अथाऽगमः। स किं वेदादिः, उत तद्विरुद्धं स्मृत्यन्तरम्, अथवा स्वयूथ्यरचितं ग्रन्थान्तरम्? न प्रथमद्वितीयौ, विरोधित्वेन संवादासम्भवादित्याह व्यभिचारत इति। नापि तृतीयः, बुद्धादिप्रणीतस्मृतीनामपि स्वयूथ्यपुरुषान्तरवचनसंवादित्वेन व्यभिचारादित्याह व्यभिचारत इति। तेऽपि सन्दिग्धाप्तभावा इति चेत्, न। प्रकृतेष्वपि तन्निश्चयोपायाभावात्।
यच्चोक्तं प्रवृत्तिसामर्थ्याद् व्यामोहविप्रिलप्सयोर्निरास इति, तदयुक्तम्। प्रवृत्तिसामर्थ्यं हि ततोऽर्थमवबुद्ध्य प्रवृत्तस्य फलोपलम्भः। नच विप्रतिपन्नस्मृतिफलं स्वर्गापवर्गलक्षणं प्रत्यक्षेणेक्ष्यते। इन्द्रियाणां तादृगर्थाविषयत्वादित्याह व्यभिचारत इति। आभिमुख्येन चारोऽभिचारः, तदभावो व्यभिचारः।
नाप्यनुमानेन। स्मृतित्वादेर्व्यभिचारित्वात्। अन्यस्य चाभावादित्याह व्यभिचारत इति। अथाऽगमेन। सोऽपि न तावत् सम्प्रतिपन्नोऽस्ति। नच विप्रतिपन्नेन। तस्य बौद्धादिविषयेऽपि विद्यमानत्वेन व्यभिचारादित्याह व्यभिचारत इति।
॥ फलसंवादित्वेनान्यस्मृतीनां प्रामाण्यसाधने फलविसंवादित्वादप्रामाण्यमप्यङ्गीकार्यम्॥
स्यादेतत्। द्विविधा खलु शिवादिप्रणीता स्मृतिः एका तावददृष्टं फलमुदिश्य प्रवृत्ता, परा तु सम्पदादिकं दृष्टम्। तत्र दृष्टार्थायाः प्रवृत्तिसामर्थ्यं प्रत्यक्षेणोपलभ्यते। ततस्तत्प्रणेतुराप्तत्वमिति। तन्न। तथाऽपि विप्रतिपन्नस्मृतेराप्तिमूलत्वे प्रमाणाभावात्। तत एवास्या अपि तत्सिद्धिरिति चेत्, न। व्यभिचारात्। नह्येकत्राऽप्तेन सर्वत्रापि तथा भाव्यमिति नियमोऽस्ति। तथाच सति सर्वासामपि स्मृतिनामाप्तिमूलतापातात्। तत्रापि दृष्टार्थानां प्रवृत्तिसामर्थ्योपलम्भादित्यह व्यभिचारत इति। अङ्गीकृत्य चेदमुदितम्। दृष्टार्थानामपि तासां बहुलं फलव्यभिचारो दृश्यते। तथाच कथं तद्दृष्टान्तेनेतरासामाप्तिमूलतानुमानमित्याह व्यभिचारत इति।
किञ्च फलव्यभिचारतस्तदंशस्यानाप्तिमूलत्वस्थितौ पशुपतिप्रणीतत्वादेस्तत्र व्यभिचारतः कथमनुमानं स्यादित्याह व्यभिचारत इति। तदेवं पाशुपतादिस्मृतीनामाप्तिमूलत्वानिश्चयेन निर्मूलानां पञ्चरात्रादिस्मृतिविरोधेनाप्रामाण्यमेव युक्तम्। तदनेन “इतरेषां चानुपलब्धेः”, “एतेन योगः प्रत्युक्तः” इति सूत्रद्वयं व्याख्यातं भवति।
यच्चेतरेषां महदहङ्कारादितत्वानामनुपलब्धेश्च साङ्ख्यस्मृतेरप्रामाण्यमिति व्याख्यानम्, तत् प्रत्यक्षानुपलब्धेर्वेदान्तेष्वपि व्यभिचारतः सर्वथाऽनुपलब्धेरसिद्धेरुक्तत्वादयुक्तमिति।
॥ पञ्चरात्रादिस्मृतीनां प्रामाण्यस्य फलसंवादसाध्यत्वाभावात्,
श्रुतिमूलत्वेन निश्चितप्रामाण्यकत्वाच्च फलव्यभिचारेऽपि नाप्रामाण्यप्रसङ्गः॥
ननु पञ्चरात्रादिस्मृतयोऽपि फलं व्यभिचरन्ति। क्वचित् तदुक्तानुष्ठानेऽपि दृष्टफलानुपलम्भात्। अतस्तासामप्रामाण्यान्न तद्विरोधेन पाशुपतादिस्मृतीनामप्रामाण्यम्। अन्यथा फलव्यभिचारस्य अनैकान्तिकत्वमित्यत आह नचेति।
नचास्या व्यभिचारेऽपि हीयते मानता क्वचित्।
अस्याः पञ्चरात्रादिस्मृतेः क्वचिद् व्यभिचारेऽपीति सम्बन्धः। कुतो न हीयत इति चेत्, किमदृष्टार्थायाः प्रामाण्याभावोऽभिधीयते, उत दृष्टार्थाया एव? नाऽद्यः, यतः फलव्यभिचारे हेतौ क्वचिद् दृष्टार्थायां वर्तमानेऽस्या अदृष्टार्थाया मानता न हीयते। व्यधिकरणत्वादिति भावः। न द्वितीयः, यस्मात् क्वचिद् दृष्टार्थायां फलव्यभिचारे, तत एवाप्रामाण्ये सत्यप्यस्या अदृष्टार्थायास्तावन्मानता न हीयते। कारणाभावात्। तद्विरोधादेव च पाशुपतादीनामप्रमाण्यमुक्तम्। दृष्टार्थाया अप्रामाण्यवचनं तु प्रकृतानुपयुक्तमित्यभिसन्धिः।
अथ दृष्टार्थायाः फलव्यिभचारेणाप्रामाण्ये सति तत एवादृष्टार्थाऽप्यप्रामाणं भविष्यतीति चेत्, न। तत इति किं तेन हेतुना, उत तेन दृष्टान्तेन? नाऽद्यः, क्वचिद् व्यभिचारेणाप्रामाण्येऽप्यस्या मानता हीयत इति न युक्तम्, व्याप्त्यभावात्। न द्वितीयः, क्वचिद् व्यभिचारेऽप्रामाण्येऽपि अस्या मानता हीयत इत्येतन्न युक्तम्, हेत्वभावात्। नारायणवाक्यत्वादेर्व्यभिचारात्। मा हि भूत् सकलमपि नारायणवाक्यमप्रमाणम्। दृष्टार्थायां फलव्यभिचारे अप्रामाण्ये च सत्यस्या अपि मानता शङ्कास्पदत्वेन हीयत इति न वाच्यम्। अत्र हेतुमाह निर्दोषेति।
निर्देषवाक्यमूलत्वान्नच तद्युक्तिमूलता॥७॥
निर्दोषवाक्यं वेदः। तद्युक्तिः समर्थप्रवृत्तिजनकत्वं प्रामाण्यावाधारणस्य यत इति शेषः। अयमभिसन्धिः किमिदं दृष्टार्थायाः पञ्चरात्रादिस्मृतेः फलव्यभिचारेणाप्रामाण्यानुमानम्, तत एवेतरस्या अप्यप्रामाण्यशङ्कनं च स्वातन्त्र्येण क्रियते, किंवा प्रतिबन्दीग्रहणम्? आद्यं तूत्तराधिकरणे निराकरिष्यामः। (४७३) न द्वितीयः, प्रतिबन्दीग्रहणं हि प्रमेयसाध्ये भवति। नचैवं प्रकृते। परेण खलु फलसंवादादिना पाशुपतादिस्मृतेराप्तिमूलत्वप्रामाण्ययोरनुमितयोरस्माभिस्तन्न्यायेन फलविसंवादं प्रदर्श्य दोषोऽभिहितः। यदि नाम पञ्चरात्रादिस्मृतिप्रामाण्यावधारणं फलसंवादयुक्त्या आशास्येत, स्यादिदं तदा प्रतिबन्दीग्रहणम्। नचास्माभिः पञ्चरात्रादिप्रामाण्यावधारणस्य तद्युक्तिमूलतोपेयते। नचैवं तत्प्रामाण्यावधारणं निर्मूलं स्यादिति वाच्यम्। बोधकत्वेन स्वतःसिद्धत्वात्। अप्रामाण्यशङ्कानिवृत्तिः कुत इति चेदाप्तिलत्वेनेत्युक्तम्। तदवधारणं निर्मूलमिति चेत्, न। श्रुतिसंवादनिबन्धनत्वादिति।
ननु श्रुतेरेव वक्तृगुणहीनाया न प्रामाण्यमित्यतो निर्दोषवाक्येत्युक्तम्। बोधकत्वेनैव हि प्रामाण्यं व्यवस्थापितम्। (१३८) तच्च वाक्यत्वाच्छ्रुतेरुभयसम्मतम्। दोषस्तु तदपवादकः। नचापौरुषेये स सम्भवतीति निष्कम्पमेव श्रुतिप्रामाण्यमिति वक्ष्याम इत्यर्थः। (४६८)अस्यां दशायां श्रुतिविरोधेनापि पाशुपतादिस्मृतीनामप्रामाण्यं शक्यसाधनम्।
यदप्युक्तम्”इतिहासपुराणाभ्यां वेदं समुपबृंहयेत्” इति, तत् तथा। किन्त्वविरुद्धानामेवोपायत्वम्, नतु विरुद्धानाम्। नचैवमितरेतराश्रयत्वम्। श्रुत्यर्थनिश्चयस्य स्मृतिसंवादैकनिबन्धनत्वाभावादिति।
॥ पञ्चरात्रादिस्मृतीनां प्रामाण्यस्य फलसंवादसाध्यत्वाभावप्रतिपादनम्॥
ननुच पञ्चरात्रादिस्मृतीनां प्रामाण्यमङ्गीकुर्वाणैः सर्वथा प्रवृत्तिसामर्थ्यमङ्गीकरणीयम्। व्यभिचारस्य च कर्तृकरणादिवैगुण्यनिबन्धनत्वमभ्युपेयम्। अन्यथा फलव्यभिचारि च प्रमाणं चेति व्याघातापातात्। तथाच फलसंवादेनापि प्रामाण्यादिसाधनं सुशकमेवेति किमुच्यते नच तद्युक्तिमूलतेति सुहृद्भावेन पृच्छन्तं प्रत्याह वेदोक्तस्येति।
वेदोक्तस्याधिकारस्य दुर्निरूपत्वतः सदा।
नियमो व्यभिचारो वा नैव ज्ञातुं हि शक्यते॥८॥
वैदिकग्रन्थोपदिष्टानुष्ठाने वेदोक्ता निषेकादिसंस्कारा एवाधिकारतामापद्यन्त इति वेदोक्तस्य इत्युक्तम्। यद्वा वेदशब्देन पञ्चरात्रादयोऽपि गृह्यन्ते। अधिकारस्येत्युपलक्षणम्। साधनानुष्ठानस्येत्यपि द्रष्टव्यम्। दुर्निरूपत्वमस्मादाद्यप्रत्यक्षत्वम्। सदेति स्वभावत एव, नतु देशादिव्यवधानेनेत्यर्थः। नियमो व्यभिचारो वा फलस्येति शेषः। हिशब्दो यस्मादित्यर्थे। तस्मात् फलसंवादेन प्रामाण्यादि नानुमीयत इति शेषः।
एतदुक्तं भवति प्रमितं खलु लिङ्गमनुमितेः करणम्। न सत्तामात्रेण। अतिप्रसङ्गात्। अत्रचैवं प्रयोक्तव्यम् पञ्चरात्रादिकं प्रमाणम्, समर्थप्रवृत्तिजनकत्वात्; सम्प्रतिपन्नवदिति। तस्य चायमर्थः एतद्विहितसाधनानुष्ठानवद्भिस्तत्फलस्य नियमेन प्राप्तेरिति। नचैतल्लिङ्गं शक्यावधारणम्। व्यभिचारस्य बहुलमुपलम्भेन नियमस्य प्रत्येतुमशक्यत्वात्। तदवधारणे च काकतालीयतायाः शङ्कनात्।
तत्रैतावद् वक्तव्यम् कार्यं कारणसामग्रीसम्पाद्यं नतु तदेकदेशेन, तथात्वेऽतिप्रसक्तेः। प्रकृते चोभयकुलशुद्धिवैदिकनिषेकादिसंसकाराद्यधिकारपूर्वकं विशुद्धाभिसन्ध्यादिमता सम्यगनुष्ठितं कर्म असति प्रतिबन्धके, सति चेश्वरेच्छादौ हि सहकारिणि, सम्पदादिफलजननायालम्। तथाच यत्र फलं नोपलब्धं तत्राधिकारादिवैगुण्यम्, इतरत्र तु तत्साद्गुण्यमित्यतो नियमनिश्चय इति।
नचैतद् युक्तम्। परगतयोरधिकारादिभावाभावयोरस्मदादिभिरवगन्तुमशक्यत्वात्। नहि खलु परकीयपितृपितामहादीनां मानसादिविशुद्धिर्वा, निषेकादिसमीचीनता वा, मन्त्राणामयातयामत्वादिकं वा, द्रव्यादीनां शुचित्वादिकं वा, अर्वाचीनैरवगन्तुं शक्यते। तथाचास्य फलनियम एव, व्यभिचारस्तु वैगुण्यनिमित्त इति वाऽस्तु। व्यभिचार एवास्य। क्वचित् फलोपलम्भस्तु काकतालीयः, अन्यनिमित्त एवेति वा भवत्विति सन्देहो न निवर्तते। नच सन्दिग्धेन प्रामाण्यानुमानं युज्यते। प्रामाण्यसिद्ध्युत्तरकालं तु व्यभिचारस्य वैगुण्यनिमित्तताकल्पनायामितरेतराश्रयत्वं स्यात्। वेदसंवादेन तु प्रामाण्येऽवधारिते शक्यते फलव्यभिचारस्यान्या गतिः कल्पयितुम्। अतो वेदसंवादेनैव प्रामाण्यं पञ्चरात्रादीनामवधार्यते न प्रवृत्तिसामर्थ्येनेति। एवं न्यायसाम्याभावेन प्रतिबन्दी मोचिता।
॥ अन्यस्मृत्युक्ताधिकारसाधनानामतिसुलभत्वेन तद्वैकल्यकल्पनायोगः॥
यदपि प्रतिबन्दीमाददानस्य विवक्षितम्, यथाच पञ्चरात्रादिप्रामाण्यमभिलषता फलव्यभिचारस्य अधिकारादिवैकल्यनिबन्धनता कल्प्या, तथाऽहमपि पाशुपतादिस्मृतिषु कल्पयिष्यामीति, तदयुक्तं वैषम्यादित्याह अधिकारो हीति।
अधिकारो हि सुलभः कथितोऽन्यागमेष्वलम्।
वेदोक्तो ह्यधिकारस्तु दुर्लभः सर्वमानुषैः॥९॥
अन्यागमेषु विप्रत्वमपि चण्डालजन्मनाम्।
मण्डलान्तःप्रवेशेन क्रमशः प्रतिपाद्यते॥१०॥
अधिकारग्रहणं साधनस्याप्युपलक्षणम्। अन्यागमेषु पाशुपतादिषु कथितोऽधिकारोऽलं सुलभः अनायाससाध्यः। कुतः? यस्मादन्यागमेषु तथा कथितः। तथाच तद्वैकल्यकल्पनमसम्भावनाप्रतिहतम्। वेदोक्तस्त्वधिकारो विशुद्धसन्तानजत्वादिः सर्वमानुषैर्दुर्लभ इति प्रसिद्धमेव। अतस्तद्वैकल्यकल्पनं सम्भावितमेवेति।
ननु कथमन्यागमेष्वधिकारः साधनं च सुलभमुक्तमित्यतो लेशेन दर्शयति अन्यागमेष्विति। यद् भवान्तरेण, महता तपसा विना वाऽलभ्यम्, तदपीत्यर्थः। यतित्वादिकमपीति वा। चण्डालजन्मनामपि, किमु क्षत्रियादीनामिति वा।
विप्रा एव ये कर्मणा चण्डालास्तेषां कथञ्चित् प्रत्यापत्तिर्वैदिकैरप्यङ्गीक्रियत इत्यतश्चण्डालजन्मनामित्युक्तम्। चण्डालेषु जन्म येषामिति वा। चण्डालसम्बन्धित्वाच्चण्डालं जन्म येषामिति वा तथोक्ताः। क्रमशो मण्डलान्तःप्रवेशेनेत्यनेनेदमुच्यते। यो यावज्जातिव्यवहितः, तस्य तावन्ति मण्डलानि कल्प्यानि। तत्र यद्यन्मण्डलं प्रविशति तत्तज्जातीयो भवति। चरममण्डलप्रवेशे तु विप्रः सम्पद्यत इत्यन्यागमेषु प्रतिपाद्यत इति सम्बन्धः। तथाचोक्तम्
“दीक्षाप्रवेशमात्रेण ब्राह्मणो भवति क्षणात्।
कापालं व्र्तमास्थाय यतिर्भवति मानवः” इति।
एतदधिकारसौलभ्यमुदाहृतम्। एवं साधनसौलभ्यमपि द्रष्टव्यम्। यथाऽऽहुः कापालिकाः
“मुद्रिकाषतत्वज्ञः परमुद्राविशारदः।
भगासनस्थमात्मानं ध्यात्वा निर्वाणमृच्छति।
कर्णिका रुचकं चैव कुण्डलं च शिखामणिः।
भस्म यज्ञोपवीतं च मुद्राषं प्रचक्षते।
आभिर्मुद्रितदेहस्तु न भूय इह जायते “ इत्यादि।
तथा कालामुखा अपि
“रुद्राक्षकङ्कणं हस्ते जटा चैका च मस्तके।
कपालं भस्मना स्नानं लकुटं कलशार्चनम्” इत्यादि।
॥ स्वव्याहत्यादिदोषाकुलितत्वाच्च पाशुपतादिस्मृतीनामप्रामाण्यम्॥
ननु यथाऽधिकारसाधनयोः सौलभ्यमुक्तम्, एवं तद्दौर्लभ्यमपि तत्रैवोक्तमिति चेत्, तर्हि न केवलं फलविसंवादेन पाशुपतादीनामप्रामाण्यम्। किन्नाम। परस्परविसंवादेनापीत्याह अधिकारमिति।
अधिकारं दुरापाद्यमुक्त्वाऽतिसुलभं पुनः।
अशक्यं साधनं चोक्त्वा सुशकं तत्फलाप्तये।
उच्यतेऽतस्तदुक्तं हि व्यभिचारि फलेऽपि तु॥११॥
कथं प्रमाणतां गच्छेत्………………..।
यस्मात् क्वचिदधिकारं दुरापाद्यमुक्त्वा पुनरपि सुलभं ब्रवीति, यस्माच्च तत्फलाप्तये सम्पदादिफलाप्तये साधनमशक्यमुक्त्वा सुशकं चोच्यते, यस्माच्च तदुक्तं साधनं फलेऽपि विषये व्यभिचारि, अतस्तदुक्तं सा पाशुपताद्युक्तिः कथं प्रमाणतां गच्छेत्? न कथमपीत्यर्थः।
दुर्लभत्वोक्त्यनुरोधेन सौलभ्यवचनं प्ररोचनार्थं व्याख्यायताम्। तथाच फलविसंवादोऽप्यधिकारादिवैगुण्यनिमित्तो भविष्यति यथा पञ्चरात्रादाविति चेत्, न। वैषम्यात्। युक्तं हि पञ्चरात्रादिषु तथा कल्पनम्। श्रुतिमूलत्वेन प्रामाण्यस्य निश्चिततया कल्पकस्य विद्यमानत्वात्। पाशुपतादौ तु तदभावेन विसंवादस्याप्रामाण्यनिबन्धनतोपपत्तौ कल्पकाभावात्। क्वचित् संवादस्तु काकतालीयो वा गुडजिह्विकानिमितो वा भविष्यति। तदिदमुक्तं तुशब्देन। तदुक्तं त्विति सम्बन्धः। तदेवं पाशुपतादीनामपस्मृतित्वान्न तद्विरोधेनोक्तार्थासम्भवः शङ्कनीय इति स्थितम्॥*॥ इति स्मृत्यधिकरणम्॥१॥
अथ नविलक्षणत्वाधिकरणम्॥२॥
॥ पूर्वपक्षिणा वेदानामप्रमाण्यसाधनम्॥
न विलक्षणत्वादस्य तथात्वं च शब्दात्। परिहृतः स्मृतिविरोधः। सम्प्रति युक्तिविरोधः परिह्रियते। तथाहि श्रुत्यादिसमन्वयेन खलु जगज्जन्मादिकारणत्वं ब्रह्मणो निरूपितम्। तत्र श्रुतेरेव प्रामाण्यं तावद् दुर्लभम्। यद्धि फलव्यभिचारि तदप्रमाणं दृष्टम्, यथा विप्रलम्भकवाक्यम्। फलव्यभिचारिणी च श्रुतिः, पुत्रकामेष्ट्याद्यनुष्ठानेऽपि कदाचित् पुत्रजन्माद्यनुपलब्धेः। अन्यथा फलानुपलब्ध्योक्तं पाशुपताद्यप्रामाण्यमपि न स्यात्। एकदेशे चाप्रमाण्ये तन्न्यायेनैकदेशान्तरस्यापि अप्रामाण्यानुमानं सुलभमेव।
किञ्च यदबुद्धिपूर्वकं तदप्रमाणम्, यथा पिपीलिकालिपिः। अबुद्धिपूर्वकश्च वेदः, अपौरुषेयत्वाङ्गीकारात्। पौरुषेयत्वे च मूलप्रमाणशून्यत्वादप्रमाणमेव, विप्रलम्भकवाक्यवत्।
अपिचाऽप्ताप्रणीतवाक्यत्वादुन्मत्तवाक्यवदप्रामाण्यं वेदस्यानुमेयम्। यदा वेदस्यैतादृशी दशा, तदा का वार्ता स्मृतीतिहासपुराणानां फलव्यभिचारादिदोषजर्झराणां प्रामाण्यस्य। तथाच वेदादिसमन्वयेन न जगज्जन्मादिकारणत्वं ब्रह्मणः सिद्ध्यतीत्येवं प्राप्ते तत्प्रतिविधानार्थस्य “न विलक्षणत्वात्” इति सूत्रस्य तात्पर्यमाह नित्यत्वादिति।
॥ बोधकत्वात्, विपरीताबोधकत्वाच्च वेदानां प्रामाण्यम्॥
ॐ न विलक्षणत्वादस्य तथात्वं च शब्दात्ॐ॥४॥
……………..नित्यत्वात् पुरुषोद्भवैः।
उज्झितं सर्वदोषैश्च कथं नो मानतां व्र्जेत्॥१२॥
वेदवाक्यमिति शेषः। अयमर्थः बोधकत्वेन खलु करणानां प्रामाण्यम्, दोषात्तु कदाचिदपनीयते। वेदवाक्यं च बोधकत्वेन वादिप्रतिवादिसम्मतम्। अन्यथा फलव्यभिचारोऽपि तत्र न स्यात्। वाक्ये च प्रामाण्यस्य अपवादका दोषा अबोधकत्वविपरीतबोधकत्वादयः सर्वेऽपि वक्तृदोषनिबन्धना एव। अन्वयव्यतिरेकाभ्यां तदवगमात्। वेदवाक्यं च नित्यत्वादपौरुषेयत्वात् पुरुषदोषनिबन्धनैः सर्वदोषैर्वजितं स्वत एव प्रामाण्यमाप्नोति। प्रामाण्ये च निश्चिते सति फलव्यभिचारस्य सामग्रीवैकल्यं वा प्रतिबन्धकसद्भावो वा कारणं कल्पयिष्यते। अन्यथासिद्धानन्यथासिद्धयोरनन्यथासिद्धस्य बलवत्त्वादिति।
अत्रैते प्रयोगा भवन्ति वेदः प्रमाणम्, बोधकत्वे सति विपरीताबोधकत्वात्; सम्प्रतिपन्नवत्। विमतो विपरीतबोधको न भवति, अनाप्ताप्रणीतवाक्यत्वात्; सम्प्रतिपन्नवाक्यवत्। विमतो अनाप्तप्रणीतो न भवति, अपौरुषेयत्वात्; व्योमवत्। विमतः फलव्यभिचारो वैकल्यादिनिबन्धनो भवितुमर्हति, प्रमाणसिद्धफलव्यभिचारत्वात्;चरकाद्युक्तफलव्यभिचारवदिति।
॥ वेदानां नित्यत्वप्रतिपादनम्॥
स्यादेतत्। नित्यत्वमेव वेदस्य कुतः? प्रागुक्तसामान्यसिद्धिपरिशेषाभ्यामिति ब्रूमः। ये तु स्वयूथ्या वेदप्रामाण्यमङ्गीकृत्यापि तन्नित्यतां नानुमन्यन्ते, तान् प्रति सूत्रसूचिताभिः श्रुतिभिस्तामुपपादयति विरूपेति।
विरूप नित्यया वाचानित्ययाऽनित्यया सदा।
इत्यादिश्रुतिभिर्वेदो नित्य इत्येव गम्यते॥१३॥
अनेन “तस्मै नूनमभिद्यवे वाचा विरूप नित्यया। वृष्णे चोदस्व सुष्टुतिम्” इति श्रुतिमुपादत्ते। अत्र वाचो नित्यत्वमुच्यते। न वेदस्य। तदपि बहुकालीनत्वं भविष्यतीत्यतो “नित्ययाऽनित्यया स्तौमि ब्रह्म तत् परमं पदम्” इति “श्रुतिर्वाव नित्याऽनित्या वाव स्मृतयो याश्चन्या वाचः” इति श्रुतिमुपादत्ते नित्ययेति। व्याख्यानान्तरनिरसाय “नित्यया” इत्येतत् सदा विद्यमानयेति व्याख्यातम्। वाक्यशेषे हि बहुकालीना अपि स्मृतीरनित्यपक्षे निक्षिप्य श्रुतिमेव नित्यामाह। पौरुषेयतामपि श्रुतयोऽभिदधतीति चेत्, न। आप्तोक्तत्वस्य दुरवधारणतायाः प्रागुक्तत्वेन पौरुषेयत्वे प्रामाण्यावधारणानुपपत्तिप्रसङ्गेन दुर्बलत्वात्। प्रामाण्यस्य स्वतस्त्वेनापौरुषेयत्वेऽपि कारणाभावात् प्रामाण्यं न स्यादिति प्रसङ्गस्य आभासत्वात्। प्रबलश्रुत्यनुसारेण तत्तत्पुरुषप्रर्वतितत्वमेव तासामर्थोऽवगन्तव्यः। तथाच “ऋचः सामानि जज्ञिरे” “ऋग्वेद एवाग्नेरजायत” इत्याद्युपपन्नं भवति। नह्येकं वाक्यमनेककर्तृकमिति सम्भवति। सम्भवति त्वनेकप्रवर्तितमिति।
॥ पिपीलिकालिपेः वर्णस्मरणहेतुतया संस्कारोद्बोधकारणत्वेन बोधकत्वात् प्रामाण्यम्॥
यदपि पिपीलिकालिपिवदबुद्धिपूर्वकत्वादप्रामाण्यं श्रुतेरिति, तन्निराकरोति पिपीलिकेति।
पिपीलिकालिपिश्चापि प्रमाणमविरोधतः।
चो यस्मादित्यर्थे। बोधकत्वसमुच्चये वा। तस्माद् दृष्टान्तस्य साध्यविकलत्वादसदनुमानमिति शेषः। न केवलं श्रुतिः, किन्तु पिपीलिकालिपिरपीत्यपेरर्थः।
अप्रामाण्यं खलु पिपीलिकालिपेरबोधकत्वेन वा स्यात्, विपरीतबोधकत्वेन वा। नाऽद्यः, अनुभवविरुद्धत्वात्। अन्यथा पुरुषिलपेरप्यबोधकत्वं स्यात्। तथाच तद्वैयर्थ्यमापद्येत। अपिचैवंसत्याकाशादिकमेवोदाह्रियेत, तत् किं पिपीलिकालिपिगवेषणया? न द्वितीयः, तद्धि बलवत्प्रमाणविरोधतः कल्पनीयम्। अन्यथाऽतिप्रसङ्गात्। नच पिपीलिकालिपिबोधितेऽर्थे प्रमाणविरोधोऽस्ति। अतः कथमसावप्रमाणं स्यात्?
स्यादेतत्। लिपिस्तावन्न प्रमाणं पृथक्। अनुप्रमाणत्रित्वाभ्युपगमात्। नच प्रत्यक्षागमयोरन्तर्भवति। अतल्लक्षणत्वात्। अतोऽनुमानमेवेति वाच्यम्। तच्च लेखकबुद्धिस्थशब्दविषयं वा तदवबुद्धार्थविषयं वा स्यात्। नचैतत् पिपीलिकालिपौ सम्भवति, प्रमाणबाधितत्वात्। तत् कथमसौ प्रमाणमिति। मैवम्। तथासत्येडमूकिलपेरप्यप्रामाण्यप्रसङ्गात्। भवतु साऽप्रमाणमितरा त्वनुमानमिति चेत्, न। एडमूकिलपेरपि सांव्यावहारिकत्वदर्शनात्।
किञ्चेतरत्राप्यनुमाने किमेडमूकव्यावृत्त्यर्थं किमपि विशेषणमुपादेयम्, उत नेति वाच्यम्। नाऽद्यः, सन्दिग्धासिद्धिप्रसङ्गात्। निर्णीतलेखकैव लिपिरनुमानमिति चेत्, न। अनिर्णीतलेखकाया अपि सांव्यावहारिकत्वात्। न द्वितीयः, एडमूकिलपावनैकान्त्यात्। अथ मूललेखकबुद्धिस्थशब्दार्थानुमाने न कोऽपि दोष इति मतम्। तदपि न। पिपीलिकालिपावनैकान्त्यात्। तद्व्यावर्तने च सन्दिग्धासिद्धेः। नहि पिपीलिकालिपेः पुरुषिलपेरस्ति कश्चिद् विशेषः, येन नेयं पिपीलिकालिपिरिति निश्चिनुयात्। तस्मात् पुरुषिलपिरपि पदमिव पदार्थस्य वर्णानां स्मरणहेतुरेष्टव्या। तत् समं पिपीलिकालिपावपि। स्मृतेश्च प्रमितित्वं वक्ष्यामः। (५३८)
ननु प्रमात्वेऽपि स्मृतेर्न तद्धेतुमात्रस्य प्रामाण्यम्। प्रमात्रादीनामपि तत्प्रसङ्गात्। किन्तु साधकतमस्यैव। तच्च मन एवेति सिद्धान्तः। लिपिदर्शनादिकं तु संस्कारोद्बोधाभिधसहकारिसम्पादनेनैव चरितार्थमिति कथं तस्य प्रामाण्यम्? मैवम्। अर्थसन्निकर्षलक्षणावान्तरव्यापारसहितं हीन्द्रियं प्रत्यक्षम्, नेन्द्रियमात्रम्। मनसश्च स्मरणोदये संस्कारोद्बोध एवार्थसन्निकर्षः। तथाच चक्षुष इवार्थोपसर्पणतत्संयोगसहितस्य प्रामाण्यम्, एवं लिपिदर्शनतद्बुद्धसंस्कारसहितस्यैव मनस इति कथं न लिपेः प्रामाण्यम्? केवलायास्तु नास्तीति चेत्, श्रुतेरपि तन्नाङ्गीक्रियत एवेति।
नन्वत्र प्रमाणशब्दो भावसाधनो वा स्यात्, करणसाधनो वा। आद्ये पिपीलिकालिपिः प्रमाणमिति सामानाधिकरण्यं न स्यात्। द्वितीये तु प्रमाणीति भवितव्यम्। कथन्तर्हि वेदाः प्रमाणम्, स्मृतिः प्रमाणमिति। प्रमाणमिति सामान्येनोद्दिश्य वेदादित्वविधानात्। अन्यथा तत्रापि दौर्घट्यमेवेति। मैवम्। भावसाधनत्वाभ्युपगमात्। सामानाधिकरण्यं तु भाक्तमिति।
॥ अबुद्धिपूर्वकत्वाद् वेदानां सम्यगनुभवसाधनत्वाभावानुमाने हेतोरनैकान्तिकता॥
ननुच श्रुतेः सम्यगनुभवसाधनत्वेन प्रामाण्यमिष्टम्, नतु स्मारकत्वेन। तथाच न श्रुतिः सम्यगनुभवसाधनम्, अबुद्धिपूर्वकत्वात्; पिपीलिकालिपिवदित्यनुमास्यत इत्यत आह यथेति।
यथा द्रौणेरुलूकेन कृतमप्यास बोधकम्॥१४॥
अविरुद्धम्……………………….
यथाऽबुद्धिपूर्वकमप्येकेनोलूकेन कृतमनेककाकनाशनमश्वत्थाम्नोऽहमेक एवानेकान् वधिष्यामीत्यस्यार्थस्य बोधकं सम्यगनुभवं प्रति साधनं जातम्। तथा श्रुतिरबुद्धिपूर्वाऽपि सम्यगनुभवसाधनम्।
एतदुक्तं भवति अबुद्धिपूर्वकत्वं किमनादित्वं विवक्षितम्, सादित्वेऽपि बुद्धिजन्यत्वाभावो वा, प्रतिपाद्यार्थबुद्धिपूर्वकत्वाभावो वा, अनेनैतदेवं प्रतिपादयिष्यामीत्यभिसन्धिपूर्वकतावैधुर्यं वा? नाऽद्यः, पिपीलिकालिपावभावात्। गगनमेव दृष्टान्तो भविष्यतीति चेत्, तथाऽपि श्रुतेरनादित्वस्य परेणानङ्गीकृतत्वेनासिद्धेः। न द्वितीयः, उत्पद्यमानं बुद्धिजन्यमेवेति मयाऽङ्गीकृतत्वात्। न तृतीयचतुर्थौ, उलूककृतव्यापारे व्यभिचारादिति।
यद्यपि प्रत्यक्षे व्यभिचारोऽत्र वक्तुं शक्यते, तथाऽपि ज्ञातकरणसजातीयत्वेन शक्यपरिहारोऽसाविति नोदितः। अनुमानमात्रे सुवचोऽपि चेतनव्यापारविषयस्य तथाभूत एव शाकुने प्रदर्शयितुमुचित इति न प्रदर्शितः। ननु शाकुनमर्थविसंवाद्यपि दृश्यते। सत्यम्। यत्तु प्रमाणाविरुद्धं तद् व्यभिचारस्थलं भविष्यतीति भावेनोक्तम् अविरुद्धमिति। शाकुनमात्रे व्यभिचारस्य दर्शयितुं शक्यत्वेऽप्यागमिकत्वेन विसंवादानर्हतयेदमुदाहृतम्।
॥ “आस” इत्यस्य साधुत्वसमर्थनम्॥
नन्वासेति कथम्? अस्तेर्भूरित्यस्य नित्यत्वात्। “विभक्तिप्रतिरूपकं चाव्ययं भवति” इति वचनादव्ययमेतदिति न दोषः। विभक्तिप्रतिरूपकमित्युच्यते। नचैवं विभक्तिरस्ति। न नास्ति। आमन्तानुप्रयोगस्य विद्यमानत्वात्।
॥ शब्दत्वे सत्यबुद्धिपूर्वकत्वअबुद्धिपूर्वकत्वआप्ताप्रणीतवाक्यत्वहेतूनां सोपाधिकता॥
नन्वेवन्तर्हि प्रयुज्यते श्रुतिर्न सम्यागनुभवसाधनम्, शब्दत्वे सत्यबद्धिपूर्वकत्वादिति। यद्वा श्रुतिर्नाऽगमः, अबुद्धिपूर्वकत्वादिति। अबुद्धिपूर्वकत्वं च विवक्षितार्थतत्वज्ञानपूर्वकत्वाभावः। आद्यस्य पिपीलिकालिपावप्रवेशेऽप्युन्मत्तवाक्यं दृष्टान्तो भविष्यति। नचोन्मत्तवाक्यमपि प्रमाणम्, प्रमाणविरुद्धत्वादित्यत आह विरुद्धं त्विति।
…………..विरुद्धं तु विरोधादेव बाधितम्।
प्रमाणविरुद्धं यदुन्मत्तवाक्यं तत् प्रमाणविरोधादेव बाधितमयथार्थमिति यावत्। नतूक्तहेतुभ्यामिति। सोपाधिकतामनेनाऽचष्टे। अव एवाऽप्ताप्रणीतवाक्यत्वहेुतरप्यपास्तः।
अयमभिसन्धिः न तावत् सम्यगनुभवसाधनत्वाभावो ज्ञानसाधनत्वाभावेन, ज्ञानसाधनत्वस्य उभयसिद्धत्वात्। नापि स्मृतिसाधनत्वेन, अननुभूतविषयत्वसम्मतेः। ततो विपरीतबोधकत्वेनैवेति वाच्यम्। एवं द्वितीयप्रयोगेऽपि न तावदनागमत्वमशब्दत्वेन। शब्दत्वस्योभयसम्मतत्वात्। तस्मादयथार्थत्वेनेति वक्तव्यम्। एवं तृतीयप्रयोगेऽपि साध्यनिष्कर्षः कर्तव्यः। तथाच तत्र प्रमाणबधितत्वमुपाधिः। यद्वाऽनुभवसाधनत्वावच्छिन्ने प्रथमसाध्ये, वाक्यत्वावच्छिन्ने द्वितीयसाध्ये बोधकत्वावच्छिन्ने तृतीये चायमुपाधिरिति।
॥ प्रमाणाविरुद्धत्वविशिष्टबोधकत्वहेतुना वेदप्रामाण्यसाधनम्॥
नन्वस्योपाधेर्यदयथार्थं तत् प्रमाणविरुद्धमिति साध्यव्यापकत्वेऽपि साधनाव्यापकत्वं कथमित्यत आह विरोधेति।
विरोधादर्शनात्तस्माद् वेदप्रामाण्यमिष्यते॥१५॥
पक्षीकृतायां श्रुतावुक्तसाधनसद्भावेऽपि प्रमाणविरोधस्यादर्शनात् साधनाव्यापकत्वमिति शेषः। अत्र विरोधाभावादिति वक्तव्येऽदर्शनादित्युक्तं विरोधाभावसाधनार्थमिति द्रष्टव्यम्। किमतो यद्येवं प्रमाणविरुद्धत्वमुपाधिरिति चेत्, उपाधेः प्रतिपक्षोन्नायकत्वस्य वक्ष्यमाणत्वेन (५२१) अनुमानानां सत्प्रतिपक्षत्वमित्याशयेनाऽह तस्मादिति। यस्मात् प्रमाणविरुद्धत्वमययार्थत्वस्य व्यापकम्, व्यावृत्तं च पक्षीकृताद् वेदात्, व्यापकनिवृत्तौ व्याप्यनिवृत्तिरवश्यम्भाविनी; तस्माद् वेदप्रामाण्यमेष्टव्यम्।
अयमत्र प्रयोगः वेदो नायथार्थः, प्रमाणाविरुद्धत्वात्; प्रत्यक्षवत्। यद्वा वेदो यथार्थः, बोधकत्वे सति प्रमाणाविरुद्धत्वात्; प्रत्यक्षवत्। एवम् वेदः सम्यगनुभवसाधनम्, अनुभवसाधनत्वे सति प्रमाणाविरुद्धत्वात्; प्रत्यक्षवत्। वेद आगमः, वाक्यत्वे सति प्रमाणाविरुद्धत्वात्; सम्प्रतिपन्नवदिति। एवं वाक्यत्वावच्छिन्ने साध्येऽनाप्तप्रणीतत्वमुपाधिस्तद्विपर्ययेण च प्रतिपक्षोऽभिधेय इति।
॥ पञ्चरात्रादिस्मृतीनां प्रामाण्यसाधनम्॥
अस्त्वेवं वेदप्रामाण्यम्। पञ्चरात्रादिस्मृतीनां तु कथम्? नहि ता अप्यपौरुषेयाः। येन प्रामाण्यमवधार्य फलव्यभिचारमन्यथा नेष्याम इत्यत आह तन्मूलत्वादिति।
तन्मूलत्वात् स्मृतीनां चविरोधो यत्र न क्वचित्।
प्रामाण्यमिष्यत इति सम्बन्धः। यद्यपि भगवद्रचितानां वेदार्थमुपलभ्य रचितत्वं वेदमूलत्वं नास्ति। तस्य स्वतः सर्वज्ञत्वात्। तथाऽपि तमनुसृत्य रचितत्वं तन्मूलत्वमिह विवक्षितमिति नोक्तदोषः।
अयमत्र प्रयोगः पञ्चरात्रादिस्मृतिः प्रमाणम्, प्रमाणमूलत्वात्, प्रमाणसंवादित्वात्; सम्प्रतिपन्नवदिति। यद्वा विमतं प्रमाणम्, वेदसंवादित्वात् पराभ्युपगताहिंसादिवाक्यवत्। आप्तवाक्यत्वमुपाधिरिति चेत्, न। प्रत्यक्षादौ साध्याव्यापनात्। वाक्यत्वावच्छिन्नसाध्यव्यापकत्वाददोष इति चेत्, न। तथाऽपि वेदेतरवाक्यत्वावच्छिन्नसाधनेनोपाधेः पक्षे साधनसौलभ्यात्। सतिचैवं स्मृतीनां प्रामाण्ये तद्बलेन फलव्यभिचारोऽप्यन्यथयितव्य इति।
ननुचोक्तार्थविरुद्धवादीन्यपि स्मृतीतिहासपुराणान्युपलभ्यन्ते। तेषां प्रामाण्यसाधने च बहुविप्लवः स्यादित्यत आह विरोध इति। पूर्वेणैवान्वयः। यासां स्मृतीनां सर्वथा प्रमाणविरोधो नास्ति तासामेव पक्षीकरणान्न कश्चिद् दोष इत्याशयः।
नन्वेवंसति वेदमूलत्वोपन्यासो व्यर्थः। ज्ञानजनकानामवश्याङ्गीकरणीयेन विरोधाभावेनैव प्रामाण्यसिद्धेरिति चेत्, न। फलव्यभिचारलक्षणविरोधदर्शनेनासिद्धिप्रसङ्गात्। प्रामाण्येन तदपनयने चेतरेतराश्रयत्वापातात्। वेदमूलत्वेन तु प्रामाण्ये सिद्धे न कोऽपि दोष इति।
॥ उपजीव्यप्रत्यक्षागमविरोध एवाप्रामाण्यहेतुः॥
अप्रामाण्यप्रयोजकस्य प्रमाणविरोधस्याभावान्न श्रुतिस्मृत्योरप्रामाण्यमित्युक्तम्। तदयुक्तम्। श्रुत्याद्युक्तस्येश्वरसार्वज्ञ्यादेरीश्वरो न सर्वज्ञः, पुरुषत्वात्; यज्ञदत्तवदित्याद्यनुमानविरुद्धत्वादित्यत आह विरोधोऽपीति।
विरोधोऽपि स एवोक्तः प्रत्यक्षेणाऽगमेन वा॥१६॥
प्रकृतसम्बन्धार्थोऽपिशब्दः। यच्छब्दोऽध्याहार्यः। विरोधादेव बाधितमित्यप्रामाण्यप्रयोजकतयोक्तो विरोधोऽपि स एव यः प्रत्यक्षेणाऽगमेन वा स्यात्। न पुनरनुमानेन।
अयमभिसन्धिः अप्रामाण्यप्रयोजकतया यदस्माभिरभिहितम्, तत् पक्षेऽप्युपपादयितुं खलु परस्यायं प्रयत्नः। अस्माभिश्च प्रत्यक्षागमविरोध एव तथाऽभिप्रेतो नानुमानविरोधः। तथाच पक्षे तद्व्युत्पादनं प्रकृतासङ्गतमेव। स्वतन्त्रानुमानविरोधं तूत्तरत्र निराकरिष्यति सूत्रकृदिति।
॥ अनुमानस्य वेदोक्तार्थबाधकत्वाभावः॥
ननु प्रमाणविरोध एवाप्रामाण्ये प्रयोजकोऽस्तु, किं प्रत्यक्षेणाऽगमेन वेति विशेषणेन? तथाचोक्तानुमानविरोधाद् वेदादेरप्रामाण्यमिति। मैवम्। वक्ष्यामो ह्यत्र ब्रह्मादिवस्तुषु प्रमाणं वेद एवैक इति वैदिकेऽर्थेऽनुमानस्यानवकाशम्। (५४१) यत्र च यस्याप्रवेशो न तस्य तद् बाधकम्। नहि नयनं स्पर्शापबाधनस्य ईष्टे। तथाच कथमनुमानं वेदाद्यर्थबाधनेन तदप्रामाण्ये प्रयोजकं स्यात्? प्रकृतं च वेदादिकमेवेति।
॥ आगमस्याऽगमान्तरेण विरोधे अन्यतरागमप्रामाण्याद्युपोद्बलकतयैवानुमानस्योपयोगः॥
नन्वेवंसति तर्हि वेदार्थमीमांसा नाऽरम्भणीया स्यात्, मीमांसाया युक्त्यनुसन्धानात्मकत्वादित्यत आह आगमेनेति।
आगमेनाऽगमस्यैव विरोधे युक्तिरिष्यते।
एवशब्दो विरोध इत्यतः परो द्रष्टव्यः। निर्णयार्थमिति शेषः।
एतदुक्तं भवति अनुमानं हि धर्म्यादिप्रमितिमपेक्षते। नच धर्म्यादिरूपं ब्रह्मादिकं वेदादृते सिद्ध्यतीति तदनपेक्षायामाश्रयासिद्ध्यादिकम्, अपेक्षायां तु विरोधिनो धर्म्यादिग्राहकविरोध इत्येवं वैदिकेऽर्थेऽनुमानस्यानवकाशोऽभिधित्सितः। मीमांसायां तु क्वचिदागमस्याऽगमान्तरेण विरोध एव अर्थनिर्णयार्थं युक्तिरुपादीयते। सा खल्वन्यतरागमप्रामाण्यमुपोद्बलयन्ती अन्यतरागमबाधयाऽर्थनिर्णयाय प्रभवति। अन्यतरागमसिद्धधर्म्याद्याश्रयेणाऽश्रयासिद्ध्याद्यनवकाशात्। अन्यतरागमस्य धर्म्यादिग्राहकत्वाभावेनाप्रबलस्य, आगमसचिवतयोपपत्तेस्ततो दुर्बलस्याकिञ्चित्करत्वात्। तदेवंविधोपपत्तेरागमिकेऽप्यर्थे सावकाशत्वादुपपन्ना मीमांसेति।
॥ प्रत्यक्षागमविरोधेऽपि आगमस्य प्रतीतार्थप्रच्यावनमात्रम्, नत्वप्रामाण्यम्॥
अपिच प्रत्यक्षागमविरोधोऽपि न स्वरूपेणाप्रामाण्यं प्रयोजयति। किन्तु तयोरुपजीव्यत्वादिना प्राबल्ये सत्येव। दुर्बलयोः स्वयं बाधितत्वेन समबलयोः प्रतिबन्धमात्रहेतुत्वेनाप्रामाण्यनिश्चयानुपपत्तेः। उपजीव्यादिविरोधेन चाप्रामाण्यं भवद् वेदस्य न सर्वथाऽयथार्थत्वलक्षणम्। किन्नाम। प्रतीतार्थप्रच्यावनमात्रम्। अपौरुषेयतया निर्दोषस्य सर्वथाऽप्रामाण्यानुपपत्तेः। तथाचान्यार्थकल्पनाऽवश्यं कार्येत्याशयवानाह उपजीव्येति।
उपजीव्यविरोधे तु वेदस्यान्यार्थकल्पना॥१७॥
उपलक्षणमेतत्। निरवकाशत्वादिकमपि ग्रह्यम्।
॥ प्रत्यक्षागमानुमानानां उपजीव्यत्वव्यवस्था॥
भवत्वेवम्। ततः किम्? वेदोपजीव्यत्वादिकं च प्रत्यक्षागमयोरेव प्रायेण सम्भवति। युक्तेस्तु क्वचिदेव। पुरुषत्वादियुक्तेस्तु नास्त्येव। अतश्च न तद्विरोधेन वेदस्याप्रामाण्यं मन्तव्यमित्याशयेनाऽह प्रत्यक्षमिति।
प्रत्यक्षमुपजीव्यं स्यात् प्रायो युक्तिरपि क्वचित्।
आगमैकप्रमाणेषु तस्यैव ह्युपजीव्यता॥१८॥
वेदस्येत्यनुवर्तते। स्यादित्यतः परमितिशब्दोऽध्याहार्यः। “तत् त्वमसि” इत्यादिवेदस्य प्रत्यक्षमुपजीव्यम्। युक्तिरपि क्वचिद् वेदस्योपजीव्येति सम्बन्धः। यथा “प्राणा वा अणवः” इत्यादेः। आगमैकप्रमाणकेषु विष्ण्वादिविषयेषु प्रवर्तमानं “जनितोत विष्णोः” इत्यादिवेदं प्रति “निरनिष्टो निरवद्यः” इत्यादेस्तस्य वेदस्योपजीव्यतेत्यर्थः। एवं निरवकाशत्वादिकमपि प्रत्यक्षागमयोरेव प्रायेण सम्भवति, युक्तेस्तु क्वचिदेव। तच्च न प्रकृतयुक्तेरित्यपि द्रष्टव्यम्।
॥ एकस्यैवाऽगमस्यानेकार्थप्रतीतौ अर्थावधारणायानुमानस्योपयोगः॥
आगमयोः परस्परविरोधे सत्यन्यतरागमाश्रयेण युक्तेरनुप्रवेशोपपत्तेर्युक्ता मीमांसेत्युक्तम्। तदनुपपन्नम्, असार्वत्रिकत्वात्। नहि सर्वत्राऽगमयोः परस्परविरोध एव मीमांसाऽवतार्यत इत्यत आह युक्त इति।
युक्तोऽयुक्तश्च यद्यर्थ आगमस्य प्रतीयते।
स्यात् तत्र युक्त एवार्थः…………….॥१९॥
तत्रतर्ह्ययमभिसन्धिः सत्यमेतत् क्वचिदेवायं न्याय इति। तथाऽपि यत्र नैवं तत्रैकस्यैवाऽगमस्य अनेकार्थप्रतीतौ युक्त्यनुसारिणमर्थमुपादाय तदननुगुणतद्विरुद्धार्थपरित्यागः क्रियत इति नोक्तनियमभङ्गः। केवलयुक्तेर्वैदिकेऽर्थेऽनुप्रवेशस्यानङ्गीकृतत्वात्। नापि मीमांसानुपपत्तिः। अन्यतरवैदिकार्थानुसारिण्या युक्तेरङ्गीकृतत्वादिति।
॥ प्रत्यक्षागमविरुद्धस्यानुमानस्यैवाप्रामाण्यम्॥
प्राक् पुरुषत्वादियुक्तिविरोधेनाऽगमस्याप्रामाण्यं न वाच्यमित्युक्तम्। इदानीं तु युक्तिरेवासौ प्रत्यक्षागमविरोधेनाप्रमाणम्। तस्यास्तदुपजीवित्वेन ततो दुर्बलत्वादित्याशयवानाह युक्तिश्चेति।
………………. युक्तिश्च त्रिविधा मता॥१९॥
व्याप्तिः प्रत्यक्षगा यस्या युक्तिगाऽऽगमगा तथा।
प्रत्यक्षागममूला तु युक्तिस्तत्र बलीयसी॥२०॥
॥ अनुमानस्य प्रत्यक्षादिमूलत्वेन त्रैविध्यम्, प्राबल्यादिकं च॥
यद्वा यत् सिद्धवत्कृत्य तत्र मीमांसारम्भानुपपत्तिः परिहृता तदिदानीं दर्शयितुमाह युक्तिश्चेति। चशब्दः प्रकृतानुसन्धानार्थः। कथं त्रैविध्यमित्यत आह व्याप्तिरिति। यस्या युक्तेः साध्येन व्याप्तिः प्रत्यक्षगा प्रत्यक्षावगता सैका। युक्तिगा युक्त्यवगता यस्या व्याप्तिः सा द्वितीया। तथाऽऽगमगा आगमावगता यस्या व्याप्तिः सा तृतीयेति। एवं त्रिविधेति योज्यम्। उपलक्षणं चैतत्। धर्म्यादिग्राहकभेदेनापि त्रैविध्यं द्रष्टव्यम्। एतच्च स्पष्टयिष्यामः। (६९२)
एवन्तर्हि या युक्तिमूला युक्तिः सा नाऽगमाद्युपजीविनीति तस्या बाधिका, तदबाध्या च भवत्वित्यत आह प्रत्यक्षेति। तत्र तासु त्रिविधासु युक्तिषु। प्रत्यक्षागममूलेति। प्रत्यक्षमूलाऽऽगममूला चेत्यर्थः। युक्तिमूलाऽपि हि युक्तिरन्ततः प्रत्यक्षागममूलैव एष्टव्या। अन्यथा तन्मूलयुक्तेर्निर्मूलत्वम्, अनवस्था वाऽऽपद्येत। तथाच प्रत्यक्षाद्यपेक्षत्वेन साम्येऽपि बहुसंविधानानपेक्षयोः प्रत्यक्षागममूलयोर्युक्त्योः प्रबलत्वम्, तदपेक्षायास्तु युक्तिमूलाया दुर्बलत्वं युक्तमेव। तथाच प्रबलयोर्युक्त्योर्यदेदृशी दशा तदा का वार्ता दुर्बलाया युक्तेरागमबाधनादाविति।
॥ प्रमाणादिनिरूपणस्य प्रासङ्गिकत्वम्, मीमांसाशास्त्राविषयस्यापि अत्र निरूपणे निमित्तम्॥
तदेवमप्रामाण्ये प्रमाणविरोधस्यैव प्रयोजकत्वात्, श्रुत्यादेश्च प्रत्यक्षागमविरोधाभावात्, अनुमानविरोधस्याप्रयोजकत्वान्नाप्रामाण्यम्। किन्नाम। बोधकत्वेन स्वत एव प्रामाण्यमित्युपपादितम्। तदेतत् प्रमाणाप्रमाणविवेकमविदुषां दुरवधारमित्युद्देशलक्षणविभागपरीक्षाभिस्तन्निरूपणार्थमुत्तरो ग्रन्थसन्दर्भः। नच सांव्यावहारिकत्वात् प्रमाणादेः किं तन्निरूपणेनेति वाच्यम्। तथाऽपि स्वरूपसङ्ख्याविषयफलगोचराणां वादिविवादानां विद्यमानत्वेन निरूपणार्हत्वात्।
यद्यप्येषोऽर्थस्तकशास्त्रस्य विषयः, न मीमांसाशास्त्रस्य। तथाऽपि शिष्यहितैषिणा भाष्यकृता प्रसङ्गागतो निरूप्यते। यथा पूर्वमीमांसाभाष्यकारेणेत्यदोषः। अत एव प्रमाणलक्षणादौ निरूपितस्यार्थस्य पुनरत्र निरूपणं न दोषाय। एकीकृत्य निरूपणस्यापि शिष्यहितार्थत्वात्।
॥ प्रमाणसामान्यलक्षणकथनम्॥
तत्र निर्धारितस्वरूपस्यैव सङ्ख्यादिजिज्ञासा। लक्षणं च तन्निर्धारणोपायः। नच सामान्यलक्षणेन विना विशेषलक्षणस्यावसर इत्यतः प्रमाणसामान्यलक्षणं प्रथमं तावदाह याथार्थ्यमेवेति।
याथार्थ्यमेव मानत्वम्……………….।
॥ खण्डनकारेण लक्षणस्य निष्प्रयोजनत्वप्रतिपादनम्॥
अत्र कश्चिदाह किमर्थं लक्षणमुच्यते? किं सजातीयविजातीयव्यवच्छिन्नलक्ष्यप्रतीत्यर्थम्, उत प्रमाणत्वादिप्रतीतये तच्चिह्नोपदर्शनमिदम्, अथ व्यवहारार्थम्, उत प्रमाणादिशब्दप्रवृत्तिनिमित्तावधारणार्थम्, अन्यस्मै कस्मैचित् प्रयोजनाय वा?
॥ लक्षणस्य सजातीयविजातीयव्यावृत्त्यर्थत्वनिरासः॥
नाऽद्यः, तस्या एव दुरवधारणत्वात्। तथाहि किं सजातीयेति प्रमाणत्वेन साजात्यं विवक्षितं रूपान्तरेण वा? नाऽद्यः, व्यवच्छेदावधेः सजातीयादव्यावृत्तत्वेन व्यवच्छेदकत्वानुपपत्त्या व्यावृत्तत्वस्वीकारेऽव्यापकत्वात्।
नापि द्वितीयः, विजातीयपदोपादानवैयर्थ्यात्। अस्ति हि प्रमेयत्वेन सर्वसाजात्यम्। अथ ज्ञानत्वादिना विशेषेण साजात्यं विवक्षित्वेदमुच्यते, तर्हि लक्ष्यस्यापि ज्ञानत्वादिना साजात्याद् व्यवच्छेद्यकोटिप्रविष्टतया सङ्ग्राह्याभावप्रसङ्गः। लक्ष्यस्य यज्ज्ञानत्वादिभिः सजातीयं तद् व्यवच्छेद्यम्, नच लक्ष्यस्य लक्ष्यं सजातीयम्, षष्ठ्यर्थस्य सम्बन्धस्य भेदे व्यवस्थितत्वादिति चेत्, एवन्तर्हि लक्ष्यापेक्षया भिन्नाद् व्यवच्छेद इत्येवोच्यताम्। कृतं ज्ञानत्वादिना साजात्येन प्रकृतानुपयोगिना वर्णितेन।
यदा च लक्ष्यादन्यत्वं परोषामवगतम्, तदा परेभ्योऽन्यत्वमपि लक्ष्यस्यार्थादवगम्यत इति सिद्धमग्रतो लक्षणप्रयोजनमिति वैयर्थ्यमेव स्याल्लक्षणाख्यानस्य।
॥ लक्षणज्ञानस्य दुरवधारणता॥
अपिच न तावदनेन लक्षणेनानवगतेनैव व्यवच्छिन्नप्रतीतिसम्भवः, अतिप्रसङ्गात्। नापि ज्ञातेन, दुरवधारणत्वात्। न तावल्लक्षणं प्रत्यक्षम्। निर्दोषाक्षोद्भवत्वादेरप्रत्यक्षविशेषणत्वात्। नापि कार्येण लिङ्गेन तदनुपपत्त्या वा तदवगमः। ताभ्यां सामान्यतः कारणमात्राक्षेपेण कारणगतानुगतरूपासिद्धावेकरूपलक्षणासिद्धेः। कार्यस्यैकजात्यादेकजातीयकारणसिद्धिरिति चेत्, तर्हि कार्यगतैकजात्यस्य पूर्वमवश्यं प्रत्येतव्यत्वाङ्गीकारेण तत एव सजातीयविजातीयव्यवच्छेदप्रतिपत्तिरस्तु। कृतमनया पारम्पर्यकुसृष्ट्या।
नन्वेतावताऽपि न प्रकृतलक्षणखण्डनं सम्भवति। अव्याप्तेरतिव्याप्तेर्वाऽनुद्भावनादिति चेत्, मैवम्। प्रथमभावितयाऽवश्याभ्युपेयतया लघोरुपायात् साध्यसिद्धौ सम्भवत्यां चरमभावितया अवश्यानुष्ठेयत्वाभावेन गुरावुपाये प्रवर्तमानस्य तवैवेदं दूषणोद्भावनम्। प्रदीपे प्रदीपं प्रज्वाल्य तमोनिरासाय यतमानस्येव पुंसः। नहि तत्र कश्चिद् दीपदोषः। किन्तु तथाकारी पुरुष एव पर्यनुयोज्यः। सर्वसाधनसाधारणो वाऽयं दोषः, यत् सम्भवदेवंविधलघूपायत्वं नाम स्वरूपासिद्धिरिव सर्वप्रमाणानाम्। तस्मान्मा नाम भूदतिव्याप्त्यादिदोषः। सामान्यदोषादेव दुष्टं लक्षणमिति।
॥ लक्षणस्य प्रमाणत्वादिप्रतीत्यर्थत्वनिरासः॥
एतेन द्वितीयोऽपि निरस्तः। प्रमाणत्वाद्यवगममन्तरेण तदवगमानुुपपत्तेस्तदवगमायास्य प्रतीतावन्योन्याश्रयप्रसङ्गः। अस्तु वाऽन्यदपि लक्षणे किञ्चिल्लिङ्गम्। तथाऽपि तदेव लक्ष्याविनभूततया लक्षणमुपन्यस्यताम्, सन्निहितप्रतिपत्तिकत्वात्। न तदव्यश्यं व्यापकं वक्तव्यम्। लिङ्गत्वस्य व्याप्यत्वेनैवोपपत्तेरिति चेत्, न। यत्र लिङ्गमव्यापकत्वान्नास्ति, तत्र लक्षणस्य प्रमाणाभावात् प्रत्येतुमशक्यत्वेन कथं ततः प्रामाण्याद्यवगमः? यदाच क्वचिल्लक्ष्यजातीय एव प्रमाणाभावाल्लक्षणस्यानवधारणीयतया लक्ष्यव्यापकतानवगमेऽपि लक्षणम्, तदा किमपराद्धं लिङ्गान्तरेणाव्यापकेन? अथ यत्र तल्लक्षणे लिङ्गं नास्ति तत्र लिङ्गान्तरात् प्रत्येतव्यम्, तथाऽपि तावेवाऽस्तां लक्ष्ये लिङ्गम्। किं लक्षणानुमानपूर्वकं तदनुमानकल्पनया? अथ तथाविधं लिङ्गद्वयं यत्तत् प्रत्येकमव्यापकतया न लक्षणम्, तदनुमितं तु तथात्वाल्लक्षणमिति चेत्, न। लक्ष्यानुमानस्य लक्षणप्रयोजनस्योभाभ्यामेव सिद्धेः कृतं व्यापकेन तेन।
॥ लक्षणस्य व्यवहारार्थत्वादिपक्षदूषणम्॥
नापि तृतीयः, स ह्येवंरूपः यद् यथार्थं तत् प्रमाणमिति व्यवहर्तव्यमिति। अयमनुपपन्नः। सर्वत्र लक्षणस्य ज्ञातुमशक्यत्वात्। प्रमाणत्वादिना तदवगमे तदेवास्तु व्यवहारनियमनिदानम्। अव्यवहितप्रतिपत्तिकत्वादित्यावेदितम्। अत एव न चतुर्थः, कल्पनागौरवदोषश्चाधिकः। नापि पञ्चमः, तादृशस्य दर्शयितुमशक्यत्वादिति।
॥ लक्षणस्य सजातीयविजातीयव्यावृत्तलक्ष्यावधाराणार्थत्वप्रतिपादनपूर्वकमनूदितमतनिरासः॥
अत्रोच्यते अस्तु तावत् सजातीयविजातीयव्यवच्छिन्नलक्ष्यप्रतीत्यर्थं लक्षणमिति पक्षः। सास्नादिमान् गौरिति विदितलक्ष्यलक्षणसम्बन्धो हि यं पिण्डं सास्नादिमन्तं पश्यति तं नायमश्र्वादिः, नापि घटादिरिति प्रतिपद्यते।
ननु व्यवच्छेदोऽन्योन्याभावो भेद इत्यनर्थान्तरम्। भेदश्च वस्तुस्वरूपमेव। तथाच लक्ष्यस्वरूपप्रतिपत्तिरेव तत्प्रतिपत्तिरिति कृतं लक्षणेन। अथ लक्ष्यप्रतीतिनिरपेक्षमेव लक्षणेन व्यवच्छेदो बोध्यत इति मतम्, तन्न। निराश्रयस्य तस्य बोधयितुमशक्यत्वादिति।
सत्यम्। स्वरूपप्रतीतिरेव भेदप्रतीतिरिति। तथाऽपि प्रतियोगिविशेषघटिततदवगमाय लक्षणस्य उपयोगः। असङ्कीर्णतया गोपिण्डं पश्यन्नपि हि न तावदयं नाश्र्वो न घट इति प्रत्येति यावल्लक्षणं नावगच्छति। सास्नादिमत्त्वं तदा प्रतीतमिति चेत्, न। सास्नादिमान् गौरित्येवमवगमस्य विवक्षितत्वात्। अत एव सजातीयेत्यादिविशेषणोपादानम्।
॥ साजात्यवैजात्यव्यवस्था॥
यदत्रोक्तं किं सजातीयेत्यादि, तदसत्। पौरुषेयवचसां पुरुषविवक्षाधीनत्वेन नियन्तुमशक्यत्वात्। लक्ष्यातिरिक्तं हि सजातीयविजातीयतया द्वैराश्येन विवक्ष्यते। यथा यथार्थज्ञानतत्साधनस्य प्रमाणस्य ज्ञानं तत्साधनं च सजातीयम्। यन्न ज्ञानं नापि तत्साधनम्, तद् विजातीयम्। यथाच प्रत्यक्षस्यानुमानादिकं सजातीयम्, विजातीयं तु घटादिकम्। एवमन्यत्रापि विवेक्तव्यमिति। एवन्तर्हि लक्ष्यापेक्षया भिन्नाद् व्यवच्छेद इत्युक्तं स्यादिति चेत्, को नेत्याह? नहि कोऽपि स्वस्थात्मा स्वस्मादेव व्यवच्छेदं लक्षणप्रयोजनमाचष्टे।
॥ लक्षणप्रयोजनस्य प्रागेव सिद्धत्वोक्तिनिरासः॥
यदत्रोक्तं यदा चेत्यादि, तदसङ्गतम्। वस्तुतो यल्लक्ष्याद् भिन्नम्, ततो व्यवच्छेदावगमार्थत्वाल्लक्षणस्य। प्रतिपादकस्य यद्यपि लक्ष्यान्यत्वज्ञानमलक्ष्येऽवश्यापेक्षितम्, तथाऽपि प्रतिपाद्यस्य तदनपेक्षत्वान्न दोषः। तस्यापि पदार्थज्ञानपूर्वकत्वाद् वाक्यार्थज्ञानस्य सजातीयविजातीयपदोपात्तलक्ष्यान्यत्वज्ञानं विना लक्ष्यस्यालक्ष्यान्यत्वज्ञानं लक्षणप्रयोजनं न सिद्ध्यतीति कश्चित्। तदनुपपन्नम्। नहि लक्ष्यान्यव्यावृत्तिर्लक्षणवाक्यप्रतिपाद्या। किन्नाम। तज्ज्ञानं लक्षणप्रयोजनत्वेनोच्यते। लक्षणवाक्यार्थ एव प्रतिपाद्येन बोद्धव्यः।
॥ लक्षणस्य प्रत्यक्षाद्यवगतत्वम्, प्रयोजनसद्भावाद् गौरवस्यादोषत्वं च॥
यदपि अपिचेत्यादिना पृष्टम्, तत्रावगतमेव लक्षणं व्यावृत्तलक्ष्यज्ञानमुपजनयतीति वदामः। नच तस्य दुरवधारणता। यथायथं प्रत्यक्षादिना तदवधारणात्। यत्र लिङ्गात् तदवगमः, तत्र तत एव लक्षणप्रयोजनसिद्धेर्व्यर्था परम्पराकुसृष्टिरिति चेत्, न। प्रयोजनसद्भावे गौरवस्याप्यादरणसम्भवात्। यथेन्द्रियव्यापारान्वयव्यतिरेकानुविधायित्वेनाक्षोद्भवत्वमनुमाय तेन प्रत्यक्षं लक्ष्यते। तत्रान्वर्थसञ्ज्ञापनं प्रयोजनम्। एवमन्यत्रापि द्रष्टव्यम्।
गौरवमनुरुद्ध्य प्रयोजनमवधीर्यतामिति चेत्, न। पुरुषाभिप्रायाणां नियन्तुमशक्यत्वात्। गरीयांश्च प्रतिपत्तौ गौरवात् प्रमेयाधिक्यलाभः। प्रयोजनाभावे तु परम्पराकुसृष्टिरनादरणीयैवेति तदीयदोषताव्युत्पादनं नास्माकमनिष्टम्। एतेन द्वितीयतृतीयचतुर्था अपि समाहिता वेदितव्याः। लक्षणावधारणोपायस्योक्तत्वात्। गौरवस्य च समाहितत्वात्।
ननु तथाऽपि किं तत्वम्? यथायथं चतुष्टयमपि। तथाहि क्वचिल्लक्ष्यातिरिक्तं लक्षणं भवति, यथा गन्धवती पृथिवीति। क्वचिल्लक्ष्यानतिरिक्तम्, यथा पृथिवीत्ववती पृथिवी, यथार्थं प्रमाणमित्यादि। तत्राऽद्यं लक्ष्यत्वरूपप्रतिपत्तिकारणं भवत् तस्यान्यतो व्यवच्छेदतच्छब्दव्यवहर्तव्यते च प्रतिपादयति। द्वितीयं तु प्रवृत्तिनिमित्तं भवद् व्यवहारमात्रकारणं भवति। तत्र सिद्धांशेन पक्षीकरणमसिद्धांशेन साध्यत्वं स्वयमूहनीयम्।
॥ लक्षणस्य व्यावर्तकत्वौक्तौ बाधकमाशय परिहारकथनम्॥
ननु लक्षणं व्यावृत्तं व्यावर्तयति, उताव्यावृत्तम्? आद्ये स्वव्यावृत्तिर्लक्षणान्तराधीना, नवा? न प्रथमः, तत्रापि लक्षणापेक्षायामनवस्थापातात्। न द्वितीयः, लक्ष्येऽपि तत्प्रसङ्गात्। निर्निमित्तकार्याभ्युपगमे कादाचित्कतानुपपत्तेश्च। नान्त्यः, अतिप्रसङ्गादेवेति।
उच्यते लक्षणमपि व्यावृत्तमेव व्यावर्तयति। तदपि लक्षणेनैव। नचैवमनवस्था। प्रा निर्ज्ञातेष्वर्थेषु व्यवस्थानात्। यस्तु काष्ठलोष्ठायितः कञ्चित् पदार्थं वा कस्यचित् किञ्चिच्छब्दवाच्यत्वं वा न वेत्ति नासौ लक्षणशास्त्रेऽधिक्रियते। किन्नाम। उपदेशादिना विदितपदतदर्थसङ्गत्यादिः स्वतन्त्रव्यवहाराद्यर्थं लक्षणमपेक्षत इति।
॥ अवगतस्यैव लक्षणस्य व्यावर्तकत्वे लक्षणोक्तेर्निरर्थकत्वादिप्रसङ्गः॥
अथापि स्यात्। किमवगतं लक्षणं फलहेतुः, किंवाऽनवगतम्? न तावच्चरमः, तदभिधानवैयर्थ्यप्रसङ्गात्। अभिधानस्य ज्ञानोत्पादनोपयोगित्वात्। तस्य चानवगतस्यैव फलसाधनत्वाभ्युपगमात्। आद्ये किमन्यस्मात् तदवगमः, उत त्वदीयाल्लक्षणवाक्यात्? यद्यन्यस्मात्, कृतममुना लक्षणाभिधानप्रयासेन। अभिधानस्य ज्ञानोत्पादातिरिक्तप्रयोजनाभावात्। तस्यान्यत एव सिद्धेः। अन्त्ये किमिदं त्वदभिधानमाप्तोपदेशतया लक्षणं बोधयति, उत लिङ्गादिभावेन? न तावच्चरमः, त्वद्वचनलक्षणाविनाभावादेर्दर्शयितुमशक्यत्वात्। नापि प्रथमः, परं प्रति भवत्याप्तत्वासिद्धेः। सिद्धौ हि प्रतिज्ञामात्रादेव साध्यसिद्धेर्हेत्वाद्यभिधानमनर्थकं स्यात्।
ननु प्रतिवादिनं प्रति लक्षणाभिधानं नार्थवत्, तेन वाद्याप्तभावानङ्गीकारात्। किन्तु शिष्यार्थं लक्षणमुच्यते शास्त्रे। स हि शास्त्रस्य कर्तारमाप्तमेव मन्यते, तस्माच्छिष्यं प्रत्याप्तवचनतयैव लक्षणवाक्यमर्थं प्रतिपादयिष्यतीति। मैवम्। यदि न प्रतिवादिनं प्रति शास्त्रम्, किन्तु शिष्यं प्रति, तदा प्रतिज्ञामात्रादेवाऽप्तवचनाच्छिष्यस्यार्थनिश्चयोपपत्तेर्हेत्वाद्यभिधानमनर्थकतामापन्नं शास्त्रे।
अथ भवतु प्रतिवादिनमपि प्रति तच्छास्त्रवाक्यं यत्र हेत्वाद्युपात्तम्, लक्षणवाक्यं तु शिष्यमेव प्रति प्रयोजकं प्रतिपन्नशास्त्रकाराप्तभावमिति मन्यसे, तदप्यनुपपन्नम्। शास्त्रान्तरसाध्यत्वादस्य अर्थस्य। अस्ति हि समयग्राहकं शास्त्रं मुनिभिः प्रणीतं नामलिङ्गानुशासनव्याकरणादीति।
॥ निरर्थकत्वादिशङ्कानिरासः॥
अत्र ब्रूमः उक्तं ह्येतदवगतमेव लक्षणं फलहेतुरिति। तदवगमश्च यथायथं प्रत्यक्षादिप्रमाणादित्यपि। नच “यथार्थं प्रमाणम्’ इति “सास्नादिमान् गौः’ इति वाक्यस्य लक्षणं प्रतिपाद्यमभ्युपगच्छामः। येनान्यतः सिद्धत्वात् तस्येदमनर्थकं स्यात्। किन्तु यो लक्षणमन्यतो जानाति, न जानाति च व्यवहारनिदानत्वादिना, तं प्रति तदवबोधायेदं वाक्यम्।
॥ लक्षणवाक्यस्य परार्थानुमानप्रयोगवद् व्यवहारोपयोगित्वम्॥
तथाहि अयं गौरित्याद्युपदेशादिनैकस्यां व्यक्तौ गोशब्दार्थतयाऽवगतायां किमियमेव व्यक्तिरेवम्, उतान्याऽपीति जिज्ञासमानं प्रत्यन्यत्रापि गोशब्दार्थतां विजिज्ञापयिषुरुपदेशादेरानन्त्यादिना कर्तुमशक्यत्वादिदं व्याप्तिविषयं वाक्यमाह “यः सास्नादिमान् स गोशब्दार्थः’ इति। इदं च नाऽप्तोपदेशतयैव व्याप्तिबोधकम्, अपितु प्रयोगान्तरवत् प्रतीताया व्याप्तेः स्मारकत्वेन। अप्रतीतायास्तु तदेव जिज्ञासाजननद्वारेण प्रमोत्पादकत्वेनोपयुज्यते। स्मृतव्याप्तिश्च यांयां व्यक्तिं सास्नादिमतीमवलोकयति, तान्तां गोशब्दार्थतयाऽनुमिनोतीति को दोषः?
यद्वा यः पृथिवीति पदं वा व्यक्तिविशेषस्य तदर्थतां वाऽवगच्छंस्तत्प्रवृत्तिनिमित्तं जिज्ञासते, तं प्रति पृथिवीत्ववती पृथिवीति पृथिवीत्वं पृथिवीशब्दप्रवृत्तिनिमित्तमुच्यते। तत्र यस्य वक्तर्याप्तताबुद्धिः स तावता सन्तुष्यति। अपरं प्रति त्वव्याप्त्यादिशून्यत्वादिति वाक्यशेषः प्रवर्तते।
अथवा “अस्ति गौर्नामार्थः’ इति विदितवतो यत्रतत्र गवि घटादावश्र्वादौ च गोबुद्धौ प्रसक्तायां गोः स्वरूपावधारणमुखेनेतरव्यवच्छेदं कुर्वत् “सास्नादिमानेव गौः, नतु तद्विरही घटादिरश्र्वादिर्वा’ इति वाक्यं प्रयुज्यते। इदमपि पूर्ववदाप्तत्वावधारणानवधारणायां द्वयां गतिमवलम्बत इति किमत्र अनुपपन्नम्?
॥ लक्षणवाक्यस्यानुमानतया व्यवहारोपयोगित्वे बाधकमाशय परिहारकथनम्॥
नन्वत्र तावदेवं प्रयोक्तव्यम् अयं गोत्वेन व्यवहर्तव्यः, सास्नादिमत्त्वादिति। तत्र किं गौर्व्यवहारस्य विशेषणम्, गोशब्दो वा? आद्ये यद्यसौ गोविशिष्टं व्यवहारं नाज्ञासीत्, तदा कथं पुरोवर्तिव्यक्तौ तस्य कर्तव्यतामनुमानादपि जानीयात्। नह्यविदिताग्न्रिनुमानादग्न्सिम्बन्धं बोधयितुं शक्यः। अथ अज्ञासीत्, तदा ज्ञातज्ञापकत्वेन व्यर्थमनुमानम्।
न द्वितीयः, तदाहि अयं गोशब्दाभिधेयः, सास्नादिमत्त्वादित्यनुमानं स्यात्। तत्रचातिप्रसङ्गः। तत एव जबगडदशादिशब्दाभिधेयत्वमपि साध्यं स्यात्। ते सामान्यतोऽप्यर्थवत्तया न प्रसिद्धाः, नैवं गोशब्द इत्यस्ति विशेष इति चेत्, तथाऽपि शशविषाणादिशब्दाभिधेयत्वं साध्यताम्। तेऽप्यसद्विषयतयैव प्रसिद्धाः। गौरस्तीत्यादिप्रयोगाद् गोशब्दो नैवमिति चेत्, एवमपि स्वस्तिमतीत्यादिशब्दवाच्यतानुमानं गोमात्रे स्यात्।
अथ सत्यपि गोत्वे तदन्यत्र तदप्रयोगान्नेति चेत्, एवन्तर्हि यत्र सास्नादिमत्त्वं नास्ति, तत्र गोशब्दप्रयोगोऽपि नास्ति, यत्र सास्नादिमत्त्वमस्ति तत्र सर्वत्रास्तीति यो जानीते, तं प्रति लक्षणाभिधानमिति स्यात्। स च व्यवहारान्तरवदन्वयव्यतिरेकाभ्यामेव वाच्यवाचकभावमवधारितवानिति व्यर्थमनुमानमिति।
मैवम्। उभयत्रापि दोषाभावात्। केवलव्यतिरेकित्वे हि कथञ्चिदेतदभिधातुं युक्तम्। उपदेशादिना विशेषणेन गवा विशेषितं व्यवहारमवगतवतो हि तदन्यत्र तत्कर्तव्यताऽनुमानसाध्येत्यङ्गीकारे को विरोधः स्यात्? शब्दविशेषितव्यवहारकर्तव्यतासाधनेऽतिप्रसङ्गः किं बोध्यस्य, बोधकस्य वेति वाच्यम्। नाऽद्यः, तेन तद्व्याप्तेरनवगतत्वात्, अवगतत्वाच्च गोशब्दवाच्यताव्याप्तेः। न द्वितीयः, तेनापि पूर्वं वृद्धवचनादिना तथैव व्याप्तेरवगतत्वात्। प्रयोगभावाभावाभ्यां बाधस्य निर्णीतत्वाच्च। नहि बोध्यो बाधपरिचयशून्य इत्येतावता परिचितबाधेनापि बोधकेन विपरीतं बोधनीयम्। विप्रलम्भकत्वापातात्। तत्वनिर्णयार्थत्वाच्च वादकथानुसारिणः शास्त्रस्येति। एवं पक्षान्तरेऽप्यनुमानप्रयोगप्रकारो बोद्धव्यः।
॥ शास्त्रान्तरसाध्यस्यापि विषयस्य सन्दिग्धत्वादौ सति तन्निरूपणं नासङ्गतम्॥
यदप्युक्तं शास्त्रन्तरसाध्यत्वादयमर्थो न वक्तव्य इति, तदयुक्तम्। नह्येवमस्माभिः प्रतिज्ञातं यत् सर्वथा शास्त्रान्तरसाध्यं तन्नोच्यत इति। नचैवं शास्त्रसाङ्कर्यमाशङ्कनीयम्। विषयप्रयोजनभेदात्। यदिच शास्त्रान्तरसाध्योऽप्यर्थो भवदीयशास्त्रस्य विषयः, तर्हि व्याकरणादिसाध्यमन्यदपि कस्मान्नोच्यत इति चेत्, न। सन्दिग्धत्वसप्रयोजनत्वसदसद्भावाभ्यां वैषम्यात्। सन्दिग्धतादिसद्भावेऽपि यदवचनं तदुक्तदिशा शिष्यैरेव शक्यज्ञानत्वादिति यत्किञ्चिदेतत्। अन्यथा परस्यापि कुलीरस्येव स्वापत्ययुक्तिहतत्वं स्यात्। तेनापि हि “स्मृतिररूपः परत्र पूर्वदृष्टावभासोऽध्यासः” इत्यादीनि लक्षणानि स्वशास्त्रे निबद्धानि। सूत्रकृता च “जन्माद्यस्य यतः” इति। तत्रैते दोषास्तानि लक्षणानि किं समास्कन्दति, उत नेति वक्तव्यम्। न तावद् द्वितीयः, समानन्यायत्वात्। नाऽद्यः, दुष्टोपादानस्य पराजयहेतुत्वात्। दोषास्कन्दितान्यपि तानि व्यवहारं निर्वहन्तीति चेत्, न। आपाततोऽपि दुष्टानां तथात्वे कथमुन्मत्तभाषितानामपि तद्भावो न स्यात्? नहि तेषामनिर्वाहकत्वेऽनुपपत्तेरन्यत् कारणमस्ति।
किञ्चैवं वदता प्राग् ब्रह्मसाक्षात्काराद् बाध्यमव्यावहारिकं ब्रह्मसाक्षात्कारबाध्यं व्यावहारिकमिति मतमपि परित्यक्तं स्यात्। नह्ययं ब्रह्मसाक्षात्कारो नापि बाधः।
किञ्चैवमस्मदीयमपि लक्षणं कुतो न व्यवहारं निर्वहेत्? नच व्यवहारनिर्वाहातिरिक्तं किमपि तत्साध्यमभिलषामः। भवदभिलषिता पारमार्थिकता बाध्यत इति चेत्। किं लक्षणस्य, उत लक्ष्यस्य? नाऽद्यः,। तथाहि विमतमपारमार्थिकम्, अप्रयोजनाभिधानत्वादित्याद्युक्तं स्यात्। नचास्यास्मान् प्रति व्याप्तिः शक्याभिधाना।
किञ्चास्मिन् पक्षेऽध्यासलक्षणानुपपत्तिश्च भवता न परिहरणीया। तस्या व्यवहारनिर्वाहाविरोधात्। पारमार्थिकतानिषेधौपयिकत्वेनेष्टसाधनत्वाच्च। एतेनातिव्याप्त्यादिदोषोऽपि नापरमार्थिकतासाधकः। अलक्षणतासाधकस्तु स्यात्। न द्वितीयः, अनुपपद्यमानलक्षणत्वेन लक्ष्यमिथ्यात्वसाधने ब्रह्मणि व्यभिचारात्। उक्ताया लक्षणानुपपत्तेस्तल्लक्षणेऽपि साम्यात्।
किञ्चाध्यासलक्षणमुपपन्नम्, नवा? आद्ये सपक्षाप्रवेशः साधनस्य। द्वितीये तदनुपपत्तिनिरासायासो व्यर्थः स्यादित्यास्तां विस्तरः।
॥ याथार्थ्यप्रामाण्ययोरभेदः॥
अर्थं नातिवर्तत इति यथार्थम्, तस्य भावो याथार्थ्यम्, तदेव मानत्वं मानशब्दप्रवृत्तिनिमित्तं मानलक्षणमिति यावत्। यद्यपि सास्नादिमान् गौरितिवद् यथार्थं प्रमाणमित्युक्तेऽपि भवत्येव लक्ष्यलक्षणभावप्रतीतिः। तथाऽपि तद्वदेव लक्ष्यं लक्षणातिरिक्तं शयेत। ततश्च पृथ निरूप्यमपि स्यात्। तन्मा शङ्कीति याथार्थ्यमेव मानत्वं नतु सास्नादिमत्त्वाद् गोत्वमिव ततोऽतिरिक्तमित्युक्तम्।
॥ लक्ष्यलक्षणयोर्लक्षणे॥
ननु किमिदं लक्षणं नाम? लक्ष्यस्यासाधारणो धर्मः। यावत्स्वेकः शब्दो निवेशयितुमिष्टः, यावन्ति चेतरस्माद् व्यावर्तनीयानि तान्युच्यन्ते लक्ष्याणीति।
॥ अव्याप्तेः क्वचिददोषत्वम्॥
नन्वसाधारणो धर्मश्चेल्लक्षणम्, अव्यापकस्यापि तदा लक्षणतापत्तिः। अतिव्याप्त्यसम्भवाविव अव्याप्तिरपि हि लक्षणदोषः। उच्यते लिङ्गतया हि लक्षणमुपयुज्यते। नच व्यापकता लिङ्गत्वोपयोगिनी। व्याप्यत्वेनैव तदुपपत्तेः। इतरथा धूमादीनामलिङ्गतापातात्। किन्नाम। पक्षीकृतदृष्टान्तीकृतव्यापकता त्वपेक्षितैव। उपायत्वेनोपन्यस्तस्याभावे तदुपेयप्राप्तेरसम्भवात्। उभयधर्मभूताया व्याप्तेरन्यतराभावे दर्शयितुमशक्यत्वात्। तथाच तदानीं लिलक्षयिषितमात्रव्यापित्वं लक्षणस्य अपेक्षितम्। तच्च लक्ष्यस्य धर्म इत्युक्तमेव। अव्यापकत्वस्य लक्षणदोषतावादस्तु सर्वस्यापि लिलक्षयिषितत्वे द्रष्टव्यः।
॥ न्यायसूत्रसम्मत्या अव्यापकस्यापि लक्षणत्वोक्तिसमर्थनम्॥
यद्वाऽन्यत्र लक्षणान्तराभावनिश्चयनिमित्ता तदुक्तिः। वस्तुतस्त्वेकमिवानेकमपि स्वस्वाश्रये व्यावृत्त्यादिकं कुर्वद् भवत्येव लक्षणम्। अत एव कणादः “क्रियावद्गुणवत्समवायिकारणम्” इति क्रियावत्त्वमपि द्रव्यलक्षणत्वेनाऽह। क्रियावद्ग्रहणमन्यार्थमिति चेत्, तत् किमव्यापकस्य लक्षणतानुपपत्तेरन्यथाव्याख्यानम्, उत निमित्तान्तरात्? नान्त्यः। तददर्शनात्। न प्रथमः, अनुपपत्तेरपाकृतत्वात्।
नन्वत्र पृथिव्यादीनि नवापि पक्षीकृत्यैतानि द्रव्याणि क्रियावत्त्वादिति प्रयोक्तव्यम्, क्रियावन्त्येव वा मूर्तानि? नाऽद्यः, भागासिद्धेः। न द्वितीयः, अनध्यवसितत्वात्। तत् कथं नानुपपत्तिः? मैवम्। कैश्चिदनध्यवसितस्य दोषतानङ्गीकारात्। येषां च स दोषः, तेषामप्युपदेशादिना घटादेर्द्रव्यत्वनिश्चये सति तदितरमूर्तपक्षीकारेण द्रव्यत्वसाधने कीदृशो दोषः स्यादित्यलम्।
॥ ज्ञानतत्साधनभेदेन प्रमाणस्य द्वैविध्यम्॥
केचिद् वादिनो विज्ञानस्य प्रामाण्यमास्थिषत। अपरे तु तत्करणस्य। तत् किमत्र तत्वम्? द्वयमपीति ब्रूमः। प्रमितिः प्रमाणम्, प्रमीयतेऽनेनेति प्रमाणमिति भावकरणयोः प्रमाणशब्दस्य सामर्थ्यात्।
॥ विप्राः प्रमाणमित्यस्यौपचारिकत्वात्, न प्रमाणत्रैविध्याशङ्का॥
यद्यपि ल्यु भावकरणयोरिवाधिकरणेऽपि स्मर्यते। तथाऽपि प्रमाणशब्दस्याभिधानाभावान्न तत्र वृत्तिः। कृत्तद्वितसमासानामभिधानाधीनत्वात्। नन्वस्ति “विप्राः प्रमाणम्’ इत्यधिकरणेऽपि प्रयोगः। मैवम्। विप्राणां प्रमायां स्वातन्त्र्येण कर्तॄणामधिकरणत्वाभावात्। नहि क्रियाधारोऽधिकरणम्। किन्नाम। कर्तृकर्मणोः क्रियाश्रययोः धारणक्रियां प्रति य आधारः, तत् कारकम्। तस्मात् तदीयविज्ञानस्य वाक्यस्य वा प्रामाण्याद् विप्राः प्रमाणमित्युपचर्यते।
॥ प्रामाण्यं ज्ञाने मुख्यम्, अनुप्रमाणेषु च वेदे मुख्यम्, तदन्यत्रामुख्यम्॥
यदितर्हि विज्ञानं तत्करणं च प्रमाणं द्वयमपि, तत्रोभयत्र याथार्थ्यापरपर्यायं प्रामाण्यं किमेकप्रकारं वर्तते, उतानेकप्रकारम्? आद्ये विज्ञानं केवलप्रमाणम्, प्रत्यक्षानुमानागमलक्षणं तत्करणमनुप्रमाणमिति सिद्धान्तविरोधापातः। द्वितीये लक्षणस्यानुपपत्तिः। प्रकारद्वयस्यान्योन्यस्मिन्नवर्तनेनाव्याप्तत्वादित्यत आह तदिति।
………………तन्मुख्यं ज्ञानशब्दयोः।
करणभूतयोः प्रत्यक्षानुमानयोस्त्वमुख्यमिति शेषः। एतच्च स्फुटीकरिष्यते। (४८८)
॥ यथाशब्दः पदार्थानतिक्रमवाची, अर्थशब्दः ज्ञेयवाची॥
स्यादेतत्। यदि याथार्थ्यं प्रमाणलक्षणं स्यात्। नच तत् सम्भवति, अतिव्याप्तेः। तथाहि योग्यता, वीप्सा, पदार्थानतिवृत्तिः, सादृश्यं चेति यथाशब्दार्थाः। अर्थशब्दश्चाभिधेयधनवस्तुप्रयोजननिवृत्तिषु वर्तते। तत्र सादृश्यार्थस्य यथाशब्दस्य तावदत्र न परिग्रहः। “यथाऽसादृश्ये” इत्यव्ययीभावविधाने विशेषणात्। समासान्तरस्य चासामर्थ्यादिप्रतिहतत्वात्। अत एव यथार्थानुभवः प्रमेत्यत्र किं याथार्थ्यमर्थसादृश्यमित्यादिः कस्यचित् प्रश्र्नोऽनुपपन्नः। नापि योग्यतावीप्सार्थस्य। वाक्यशेषाभावेनार्थयोग्यतायाऽर्थानां वीप्साया वा प्रामाण्यापत्तेः। तस्मात् पदार्थानतिवृत्त्यर्थस्येदं ग्रहणम्। अर्थशब्दस्याभिधेयवाचिनो ग्रहणेऽव्याप्तिप्रसङ्गात्, विषयापरपर्यायवस्तुवचनस्यैव ग्रहणम्। तथाचार्थं विषयं नातिवर्तते न व्यभिचरति यत् तत् प्रमाणमित्युक्तं स्यात्। एतच्च सकर्मकक्रियामात्रेऽस्ति। नहि गमनं गम्यमतिवर्तते, नापि छिदा छेद्यम्। यदेव हि गत्यादिना प्राप्यम्, तदेव गम्यादि। ततो नेदं लक्षणमित्यत आह अर्थत्वमिति।
अर्थत्वमर्यतैव स्यान्न क्रियार्थेषु सा मता॥२१॥
अर्यतैव ज्ञेयतैवार्थत्वमर्थशब्दप्रवृत्तिनिमित्तमस्माकं विवक्षितं स्यात्। नतु विषयत्वमित्यर्थः।
एतदुक्तं भवति यथाशब्दस्य पदार्थानतिवृत्तिवाचित्वमङ्गीकृतमेव। अर्थशब्दस्तु न विषयपर्यायो गृह्यते, किन्तु ज्ञेयवाची। यद्यपि न तत्र तस्य रूढिः, तथाऽप्यर्यत इत्यर्थ इति व्युत्पत्त्या तद्वाचिता अस्त्येव। अर्तेरौणादिकस्य थन्प्रत्ययस्य प्रसिद्धत्वात्। गत्यर्थानां च ज्ञानार्थत्वादिति।
नन्वर्यतेति कथम्। “अर्यः स्वामिवैश्ययोः” इति विशेषणात्। मैवम्। स्वामित्वोपचारात्। अर्थो हि ज्ञानाद्यपेक्षया प्रधानं विवक्ष्यते। किमतो यद्येवं ज्ञेयतैवार्थत्वमित्यत आह नेति। क्रियार्थेषु क्रियाविषयेषु। सा अर्यता। तदभावाच्च न यथार्थता क्रियास्विति नातिव्यापकं प्रमाणलक्षणमिति शेषः।
॥ ज्ञेयमनतिक्रम्य वर्तमानत्वस्य गमनादावतिव्याप्तिमाशय परिहारकथनम्॥
नन्वेतावताऽपि नातिव्याप्तिपरिहारः। गमनादीनामपि ज्ञेयानतिवृत्तित्वात्। नहि तद्विषयो ग्रामादिः सर्वथा न ज्ञेय इति शक्यते वक्तुम्। तदत्यन्ताभावप्रसङ्गादिति। मैवम्। यथा हि “पितरि साधुः’ “मातरि साधुः’ इतिवाक्यं यत्किञ्चित्पित्रादौ साधुत्वेन न पर्यवस्यति, किन्तु स्वीये पित्रादौ। तत् कस्य हेतोः? पित्रादिशब्दानां सम्बन्धिशब्दत्वात्। सम्बन्धिशब्दानां ह्येष महिमा। अन्यथा पितुर्धनमुपादद्यादित्यादौ बहुविप्लवः स्यात्। सतिचैवं शब्दमहिमानमनादृत्य प्रत्यवतिष्ठमानश्छलवादितया जीयेत। तथा प्रकृतेऽपि ज्ञेयशब्दस्य सम्बन्धिशब्दत्वात् स्वज्ञेयं नातिवर्तते यत् तत् प्रमाणमित्युक्तं स्यात्। नच गमनेनोपाधिना गमनेन वा निमित्तेन ग्रामो ज्ञेयः। येन तमनतिक्रम्य वर्तमानं गमनं यथार्थं स्यात्। किन्तु गम्य एव। तत् कथमतिव्याप्तिः? भवति च घटादिर्ज्ञानतत्करणाभ्यामुपाधिनिमित्ताभ्यां ज्ञेय इति। तदिदमुक्तम् क्रियार्थेषु सा न मता शब्दार्थतत्वविदुषामिति।
ननु तथाऽप्यन्योन्याश्रयत्वम्, आत्माश्रयत्वं वा। स्वशब्देन प्रमाणस्याभिधानादिति चेत्, न। ज्ञानतत्करणमात्रोपादानेन लक्षणस्य व्याख्यातत्वात्। स्वगुणग्राहकमिन्द्रियं श्रोत्रमित्यत्र यथेति।
॥ ज्ञेयाव्यभिचारित्वपरिष्कारः॥
ननु किमिदं प्रमाणस्य ज्ञेयाव्यभिचारित्वं नाम? किं प्रमेयव्याप्यत्वम्, किंवा यावत्प्रमेयगोचरत्वम्? आद्येऽपि व्याप्तिः किं देशतः, किंवा कालतः? न प्रथमः, प्रमाणासमानदेशार्थविषयप्रमाणेष्वव्याप्तेः। न द्वितीयः, अतीतादिविषयप्रमाणाव्याप्तेः। नान्त्यः, असर्वज्ञज्ञानानां तत्करणानां वाऽप्रामाण्यप्रसङ्गादिति।
मैवम्। अद्वैतागमादेस्तत्वावेदकत्वलक्षणं प्रामाण्यमभ्युपगच्छता परेणाप्यस्यार्थस्य निर्वक्तव्यत्वात्। परेणाङ्गीकृतमुपादायास्माभिर्व्यवह्रियते, नतु किमपि लक्षणं व्यवस्थाप्यत इति चेत्, न। स्वप्रतिपत्ताववश्याश्रयणीयत्वाद् व्यवस्थायाः। नहि स्वप्रकाशं तत्वमित्येतावता विना वेदान्ताधिगमं तदधिगमः शक्योऽङ्गीकर्तुम्।
अथाऽवेदितस्य सत्त्वं तत्वावेदकत्वमिति निर्ब्रूयात्, तदा विभ्रमेऽतिव्याप्तिः स्यात्। तत्राप्यावेदितस्येदमाकारस्य सत्त्वात्। अथ यावदावेदितस्य सत्त्वं तत्वावेदकत्वं सदेकगोचरत्वमिति यावदिति वदेत्, तदेवास्माकमपि याथार्थ्यमिति वदामः।
नन्वेवमपि भ्रमेऽतिव्याप्तिः। नहीदमंशो वा, रजतत्वादिजातिर्वा, तत्सम्बन्धः समवायो वा, तत्तादात्म्यं वा न सत्। अन्यत्र सत्त्वेऽप्यत्रासदिति चेत्, नहि देवदत्तो गृहेऽसन्नित्यसन्नेव। नचायमस्त्यस्माकं प्रसङ्गः। अधिष्ठानेतरस्य सर्वस्यानिर्वचनीयतयाऽङ्गीकारादिति। मैवम्। अस्माभिरपि तस्य अत्यन्तासत्त्वस्वीकारात्।
अथ मतम् किं विषयसत्त्वं तदानीमभिमतम्, उत पूर्वम्, अथ पश्चात्, यद्वा सर्वदा, अथवा यदाकदाचित्, यदिवा यद् यद्देशकालयोर्यथाप्रतीतं तस्य तद्देशकालयोस्तथात्वेन? नाऽद्यः, अतीतानागतविषयप्रमाणाव्यापनात्। न द्वितीयः, वर्तमानानागतविषयाव्याप्तेः। पाकरक्तेऽपि घटे नीलप्रतीतौ विभागोत्तरकालं संयुक्तप्रत्यये वाऽतिव्याप्तेश्च। न तृतीयः, अतीतादिविषयाव्याप्तेः। भाविपाकजरागे कुम्भे श्यामेऽपि रक्तपित्तिना रक्तताप्रतिभासेऽतिव्याप्तेश्च। न चतुर्थः, अनित्यविषयाव्याप्तेः। न पञ्चमः, पूर्वोक्तविभ्रमेऽतिव्याप्तेः। नापि षष्ठः, देशकालप्रमाणाव्याप्तेः। नहि देशकालयोर्देशकालान्तरमस्तीति।
मैवम्। देशकालयोरपि स्वसम्बन्धेन निरूपणस्य वक्ष्यमाणत्वात्। यद्वा यद् यथाभूतं प्रतीतम्, तस्य तथाभूतस्य सत्त्वमित्युक्त एव नातिप्रसङ्गः। देशकालयोरपि विशेषणान्तरवत् यथाभूतमित्यनेनैव गृहीतत्वात्। विशेषानुक्तेरुक्तदोषाप्रसक्तेश्च।
॥ केवलप्रमाणलक्षणस्यासम्भवशङ्कापरिहारः॥
तथाऽपि निश्चायकाभावेनासम्भवीदं लक्षणम्। तथाहि ज्ञानयाथार्थ्यं किमदुष्टकरणजन्यत्वेन अवधारणीयम्, उत दुष्टकरणाजन्यत्वेन, अथ प्रवृत्तिसामर्थ्येन, यद्वा ज्ञानान्तरसंवादेन, किंवा विसंवादाभावेन? नाऽद्यः, तस्यापि दुरवधारणत्वात्। ज्ञानयाथार्थ्येन तदनुमाने चेतरेतराश्रयत्वापत्तेः। नित्यज्ञानेषु तदभावाच्च। न द्वितीयः, अशक्यावधारणत्वात्। न तृतीयः, सर्वत्र तदभावात्। न चतुर्थः, सुखादिज्ञाने तदभावात्। ज्ञानमात्रसंवादाङ्गीकारे च धारावाहिकविभ्रमेऽपि तद्ग्रहापत्तिः। यथार्थज्ञानसंवादाभ्युपगमे तु तत्तद्याथार्थ्यावधारणेनानवस्था। न पञ्चमः, असञ्जातबाधभ्रमेष्वपि तदापातात्। पुरुषदेशकालविकल्पानुपपत्तेश्चेति। मैवम्। तथासति वेदान्तजनितविज्ञानस्यापि याथार्थ्यानवधारणप्रसङ्गात्। विषयसत्यत्वात् तदवधारणमिति चेत्, तदेव कथम्? ज्ञानसामर्थ्यादिति चेत्, किं ज्ञानमात्रस्य सामर्थ्यम्, उत यथार्थतया निश्चितस्य? आद्ये शुक्तिरजतादेरपि सत्यतापत्तिः। द्वितीयेऽपि किमेतस्यैव ज्ञानस्य, उत ज्ञानान्तरस्य? न प्रथमः, परस्पराश्रयप्रसङ्गात्। न द्वितीयः, अनवस्थाद्यापातात्।
अथ मन्येत स्वत एव विज्ञानानां प्रामाण्यग्रहः बाधेन क्वचिदपोद्यते। नच ब्रह्मज्ञानस्य बाधः सम्भवति। यथाशक्ति परीक्षायामपि तददर्शनात्। निर्मूलशङ्कायाश्च अनुदयात्। निरवधिकस्य निःसाक्षिकस्य बाधस्यादर्शनात्। अवध्यादिस्वीकारे च तस्यैव ब्रह्मत्वे बाधितुमशक्यत्वादिति। तदेतत् समानमस्मन्मतेऽपि। विवृतश्चायमर्थस्तत्रतत्रेत्युपपन्नं याथार्थ्यस्य प्रमाणलक्षणत्वमिति।
॥ ज्ञानापेक्षया वेदे प्रामण्यममुख्यम्॥
“तन्मुख्यं ज्ञानशब्दयोः” इति न युक्तम्। तथासति ज्ञानवच्छब्दस्यापि केवलत्वापत्तेरित्याशङ्कां सोपपत्तिकं परिहरति ज्ञानार्थ इति।
ज्ञानार्थे ज्ञेयता मुख्या शब्दार्थे तदनन्तरम्।
यस्माज्ज्ञानार्थे ज्ञानविषये ज्ञेयता मुख्या, शब्दार्थे शब्दविषये तदनन्तरं ज्ञेयताऽमुख्येति यावत्। तस्माज्ज्ञान एव याथार्थ्यलक्षणं प्रामाण्यं मुख्यम्, शब्दे त्वमुख्यम्। तथाच न तस्य केवलत्वापत्तिरित्यर्थः। ज्ञानार्थेष्वर्यता मुख्येति प्रकृतत्वाद् वक्तव्येऽर्यताऽपि गतिकर्मसु विद्यत इति गतावतिव्याप्तिः तदवस्थेत्याशङ्कानिरासाय ज्ञेयतेत्यर्यताव्याख्यानं कृतम्।
इदमुक्तं भवति न ज्ञानसमकक्षतया शब्दे याथार्थ्यं मुख्यम्, किन्तु करणत्रयापेक्षया। ज्ञान एव मुख्यं याथार्थ्यं करणेष्वपि निर्धारणायां शब्दे मुख्यम्। तदेते परममुख्यमुख्ये एकीकृत्य तन्मुख्यं ज्ञानशब्दयोरित्युक्तमिति।
॥ प्रमाणानां मुख्यामुख्यत्वव्यवस्थापकोक्तिः॥
यद्वा तन्मुख्यं ज्ञानशब्दयोरित्यत्रैवायमर्थो व्याख्यातव्यः। तथाहि तद् याथार्थ्यं ज्ञाने मुख्यं करणेषु त्वमुख्यम्। करणेष्वपि किमेकप्रकारमनेकप्रकारं वेति जिज्ञासायां शब्दे मुख्यं प्रत्यक्षानुमानयोरमुख्यमित्युक्तम्। अत्रच शब्दशब्देन वेदमेवाधिकुरुते भगवान् मुनिः। तन्मुख्यताकथनस्यैव मीमांसोपयोगित्वात्। अन्यथा व्यर्थाया जिज्ञासायास्तत्परिहारस्य चासङ्गतिप्रसङ्गात्। यद्यपि ज्ञानशब्दशब्दौ द्वन्द्वनिर्दिष्टौ, तथाऽपि बुद्ध्या विविच्य व्याख्यानमेतदिति। तत्र कथं ज्ञाने यथार्थत्वं मुख्यं करणेष्वमुख्यमित्यत आह ज्ञानार्थ इति। शब्द इत्युपलक्षणम्। प्रत्यक्षानुमानयोरपीति द्रष्टव्यम्। व्याख्यानं तु पूर्ववत्। शब्दस्य स्वशब्देनोपादानं तु पूर्वत्र ज्ञानसमकक्षतया प्रतीतिं वारयितुमिति।
ज्ञाने मुख्यं याथार्थ्यम्, करणेष्वमुख्यम्, तत्रापि शब्दे मुख्यमित्युक्तम्। तत्र ज्ञानकरणयोर्याथार्थ्यस्य मुख्यत्वामुख्यत्वोपपादनाय तद्विषययोर्ज्ञेयतायां मुख्यामुख्यत्वे हेतुतयोक्ते। तदुपपादनार्थमाह यथार्थेति।
यथार्थज्ञानजनका यथार्था युक्तयः स्मृताः।
सोपस्कराणि वाक्यानि भवन्ति। तेन ज्ञानं साक्षाद् यथार्थमित्यादौ पठितव्यम्। बहुवचनमाद्यर्थे। युक्त्यादय इत्यर्थः। तेन जनका इत्युपपन्नम्। अव्यायीभावस्य क्लीबाव्ययत्वं छन्दस्तुल्यत्वेनानाश्रित्य यथार्था इत्युक्तम्, कथञ्चिद् बहुव्रीहितामाश्रित्य वा। यद्वा भावप्रधानाद् यथार्थशब्दान्मत्वर्थे अर्शआदित्वादच्। याथार्थ्योपेता इत्यर्थः।
तदयमर्थः ज्ञानमेव हि विषयस्य ज्ञेयस्य ज्ञेयतायां साक्षादुपाधिर्भवति। ज्ञातताया निराकरिष्यमाणत्वात्। (४९५,९९४) अतस्तद्विषयस्यैव ज्ञेयत्वं मुख्यमिति ज्ञानस्यैव मुख्यतो याथार्थ्यम्। युक्त्यादिकरणानि तु विषयस्य ज्ञेयतायामुपाधिभूतं ज्ञानं जनयन्तीति तद्विषयस्य ज्ञेयत्वममुख्यम्। तत एव तेषां याथार्थ्यमप्यमुख्यमिति।
अत्र “यथार्थज्ञानजनका यथार्थाः’ इत्युक्तिस्तु परमसाध्यमपि सूचयितुम्। युक्तेरमुख्यतायामादित्वेन ग्रहणं त्रिष्वप्यपकर्षसूचनार्थम्। आगमयुक्त्योरुत्कर्षापकर्षौ तत्रतत्र समर्थिताविति नेहोक्तम्।
॥ अनुप्रमाणोद्देशः॥
किमतो यद्येवं ज्ञानस्य याथार्थ्यं मुख्यं प्रत्यक्षादिकरणानां चामुख्यमित्यत आह अनुप्रमाणमिति।
अनुप्रमाणमेतानि ह्यक्षयुक्तिवचांस्यतः॥२२॥
अत्रापि ज्ञानं केवलप्रमाणमिति प्रथमं पठितव्यम्। हि यस्मादेवमत इति सम्बन्धः। अनुप्रमाणमित्येकवचनं बहुवचनार्थे। “सुपां सु लुक्” इति स्मरणात्। अथवाऽक्षयुक्तिवचांसीति द्वन्द्वनिर्दिष्टानामपि बुद्ध्या विवेकेन प्रत्येकमनुप्रमाणमिति सम्बन्धः। यद्वाऽनुप्रमाणानुवादेनाक्षादित्वकथनमत्रेति न दोषः। अवान्तरव्यापारमविवक्षित्वा करणधर्मिण एव विवक्षयाऽक्षेत्युक्तम्। अन्यथा प्रत्यक्षमिति वक्तव्यम्। वच इत्यागमोपलक्षणम्।
॥ लक्षणस्याव्याप्तिपरिहारः॥
नचैवमप्यव्याप्तिर्लक्षणस्येति वाच्यम्। ज्ञानमेव यथार्थम्, करणानि तु तज्जनकतया तथोपचर्यन्त इत्यङ्गीकारे हि सा स्यात्। नचैवम्। यथावस्थितार्थविषयित्वस्योभयत्रापि साम्यात्। ज्ञानविषय एव हि करणानां विषयः। नहि कमप्यविषयीकुर्वन्त्येव तानि ज्ञानं जनयन्ति, नाप्यन्यविषयाणि, अतिप्रसङ्गात्। केवलं विषयस्य ज्ञेयतां ज्ञानमुपाधितया, करणानि तु तज्जनकतया सम्पादयन्तीत्येतावन्तं विशेषमाश्रित्य केवलानुप्रमाणभेदः समर्थितः। यदिचैतावताऽप्यव्याप्तिदोषः, तदा सर्वत्रापि यत्किञ्चिद्वैलक्षणस्य वक्तुं शक्यत्वादतिप्रसङ्गः स्यादिति।
॥ लक्ष्यसङ्ग्रहः॥
अयमत्र समुदायार्थः यथार्थं प्रमाणम्। तद् द्विविधम् केवलम्, अनुप्रमाणं च। तत्र यथार्थज्ञानं केवलम्। तत्साधनमनुप्रमाणम्। केवलमपि द्विविधम्। चैतन्यं वृत्तिरूपं चेति। चैतन्यमपि त्रिविधम्। उत्तममध्यमाधमभेदात्। तत्रोत्तमं यथार्थमेव। मध्यमं मिश्रम्। अधममयथार्थमेव। द्वितीयमपि केवलं प्रत्यक्षानुमानागमजभेदात् त्रिविधमेवेति। अनुप्रमाणमपि प्रत्यक्षानुमानागमभेदात् त्रिविधमेवेति।
॥ लक्षणस्यातिव्याप्तिपरिहारः॥
ननु तथाऽपि काकतालीयेऽतिव्याप्तिरपरिहार्या। तथाहि पाणौ पञ्च वराटकान् पिधाय कश्चित् कञ्चित् पृच्छति मम करे कति वराटका इति। स च पृष्टोऽजाकृपाणीयन्यायेनाऽह पञ्चेति। तदेतत् प्रष्टुर्वक्तुश्च ज्ञानं यथार्थमिति प्रमाणं प्रसज्यते। नच निःसाधनं तदुत्पन्नमिति तत्साधनस्यापि प्रमाणत्वापातः। यादृच्छिकसंवादिलिङ्गविभ्रमादिष्वप्येवं प्रसङ्गो दुर्वार इति।
मैवम्। वक्तुर्ज्ञानस्य संशयत्वेनाप्रसङ्गात्। तत्रच पाक्षिकव्यवहारस्तु वैयात्यनिबन्धनः। न स्वज्ञाननिबन्धनः। अन्यथा विप्रलम्भकस्यापि तादृशनिश्चयापत्तौ विपर्यस्ताविशेषप्रसङ्गात्। एतेनाऽहार्यनिश्चयकल्पनमप्यपास्तम्। प्रष्टुस्तु प्रागूर्ध्वं च ज्ञानं प्रमाणमेव। तन्मूलं च प्रत्यक्षम्। वाक्यजनितमपि पार्श्वस्थादेर्विज्ञानमेवमेव। वाक्यं तु यादृच्छिकसंवादि।
यादृच्छिकसंवादिलिङ्गविभ्रमवाक्याभासजन्यस्य केवलप्रमाणत्वेऽपि न तयोः प्रामाण्यम्। तथाहि न तावत् तत्र बाष्पस्य, बाष्पतया विज्ञातस्य वा यथार्थज्ञानसाधनत्वं वक्तुं शक्यम्। नापि धूमस्य, असतः साधनत्वायोगात्। सत्त्वेऽप्यपरामृष्टत्वात्। ततो धूमत्वेन ज्ञातस्य बाष्पस्य, बाष्पविषयस्य धूमविभ्रमस्य वेति वक्तव्यम्। नच तत् सम्भवति। तज्जातीयस्य सर्वत्र यथार्थज्ञानजनकत्वाभावात्। तथाविधस्यैव साधनत्वेनास्माभिर्विवक्षितत्वात्। तथासत्यकारणकार्योत्पत्तिरापन्नेति चेत्, न। लिङ्गविभ्रमस्य लौकिककरणत्वेऽपि पारिभाषिकसाधनत्वाभावस्योक्तत्वात्।
वाक्याभासस्यापि प्रामाण्यप्रसङ्गोऽनेन निरस्तः। तस्य प्रामाण्यप्रसङ्गेऽपि न काचिदस्माकं क्षतिः। नहि ताकिकाणामिवास्माकमाप्तोक्ततया प्रामाण्यानुमानादिकमस्ति।
यद्वा निर्दोषतया साधनं विशिष्यते। निर्दोषता च लिङ्गज्ञानादेर्यथार्थत्वादिलक्षणा व्याख्येया। तथात्वे निर्दोषं ज्ञानसाधनमनुप्रमाणमित्येवास्तु। कृतं यथार्थेति ज्ञानविशेषणेनेति चेत्, न। तत्फिलतार्थस्यैव निर्दोषग्रहणेन वर्णितत्वात्। निर्दोषकरणजं ज्ञानं याथार्थ्यं न व्यभिचरतीति स्वरूपकथनं वा तदिति।
॥ लक्षणान्तररचनस्य स्मृत्यनुवादप्रामाण्यसङ्ग्रहार्थत्वम्॥
ननु दर्शनान्तरोक्ते लक्षणे सति किमपूर्वनिर्माणेनेत्यत आह प्रामाण्यमिति।
प्रामाण्यं नानुवादस्य स्मृतेरपि विहीयते।
याथार्थ्यमेव प्रामाण्यशब्दार्थो यद् विवक्षितः॥२३॥
यद् यदा याथार्थ्यमेव प्रामाण्यशब्दार्थो विवक्षितो भवति, तदैव यथार्थयोः स्मृत्यनुवादयोः प्रामाण्यं न हीयते। दर्शनान्तरोक्तलक्षणकक्षीकारे तु, तैः स्वलक्षणस्याव्यापकतयाऽङ्गीकृतत्वात्, स्मृत्यादौ तदभावात् प्रामाण्याभाव एव प्रसज्यत इति युक्तं तदनादरेण लक्षणान्तरनिर्माणमिति।
॥ मीमांसकप्रभाकरताकिकबौद्धजैनोक्तप्रमाणलक्षणनिरासः॥
तथाहि “अनधिगतार्थगन्तृ प्रमाणम्” इति मीमांसकोक्तस्य लक्षणस्य स्मृत्यादावभावः स्फुटः। तस्याधिगतगोचरत्वात्। “अनुभूतिः प्रमाणम्” इति प्रभाकरोक्तं लक्षणमपि न तत्रास्ति। स्मृतिव्यतिरिक्तं ज्ञानमनुभूतिरिति निर्वचनात्। तथा “प्रमाव्याप्तं प्रमाणम्”, “प्रमाकरणं प्रमणम्” इति नैयायिकोक्तमपि। तैरपि “यथार्थानुभवः प्रमा” इति व्याख्यातत्वात्। अत एव “प्रमासामग्री प्रमाणम्” इति निरस्तम्। “अविसंवादिविज्ञानं प्रमाणम्” इति सौगतोक्तमपि। तदभिप्रेतस्य अर्थजत्वादेरविसंवादस्य अभावात् स्मृत्यादेरव्यापकम्। “स्वापूर्वार्थव्यवसायात्मकं ज्ञानं प्रमाणम्” इति जैनोक्तमपि न स्मृत्यादौ वर्तते। तस्यापूर्वार्थविषयत्वाभावात्।
॥ स्मृतेरप्रमाण्यशङ्का॥
ननु स्मृतिरपूर्वार्थविषया, तदित्युल्लेखात्। तस्य चानुभवेनाविषयीकरणादिति चेत्, न। तथासति अपूर्वग्रहणस्य व्यवच्छेद्याभावप्रसङ्गात्। धारावाहिकं तद्व्यवच्छेद्यमिति चेत्, न। अनेकान्ततावादे पदार्थानां क्षणिकत्वस्याङ्गीकृतत्वेन धारावाहिकविभ्रमेऽप्येवमपूर्वार्थताभ्युपगमसौलभ्यात्। मा भूद् वाऽत्र स्मृतिप्रामाण्यहानिर्दोषः, धारावाहिके तु तद्धानिरवर्जनीया। तदपि स्मृत्यनुवादपदाभ्यामुपलक्ष्यत इति।
ननु भवत्पक्षेऽपि स्मृतेः प्रामाण्यं हीयत एव। तस्या याथार्थ्याभावात्। नहि यादृशोऽर्थः स्मर्यते यदा, तादृश एवासौ तदा। पूर्वावस्थाया वर्तमाने निवृत्तत्वात्। अनिवृत्तौ हि पूर्वतैव न स्यात्। नच निवृत्तपूर्वावस्थातयैव तमर्थं स्मृतिरालम्बते। पूर्वावस्थानिवृत्तावनुभवाप्रवृत्तेः।
ननु समानविषयत्वेऽपि स्मृत्यनुभवयोरनुभवो यथार्थो नतु स्मृतिरिति कुत एतत्? अनुभवकाले तस्यार्थस्य तादवस्थ्यात्। स्मृतिकाले त्वतादवस्थ्यात्।
ननु पूर्वं तावत् तदवस्थ एवासावासीदेतावतैव ज्ञानमस्तु यथार्थम्। न। पाकरक्तेऽपि श्यामताप्रत्ययस्य यथार्थत्वप्रसङ्गात्। नन्वतीतश्यामताप्रत्ययस्तत्र यथार्थ एव। सत्यम्। तद्विषयस्य तदानीमेव तदवस्थत्वात्। नतु स्मर्यमाणावस्थस्तदानीं तदवस्थः। तस्मात् स्मृतिरयथार्थैव।
॥ नैयायिकवैशेषिकैः स्मृतेः प्रामाण्यस्याङ्गीकृतत्वप्रदर्शनम्॥
मैवम्। अपसिद्धान्तापातात्। तथाहि “उपलब्धिहेतुः प्रमाणम्” इत्यत्र संशयादावतिव्याप्तिमाशय प्रकृतयाथार्थ्येनोपलब्धिर्विशेषिता। तस्यापि स्मृतिहेतावतिव्याप्तिमाशयोपलब्धिशब्दः अनुभववचनो न ज्ञानसामान्यवचन इत्युक्तं वाचस्पतिना। तेन ज्ञायते तेनाभ्युपगतं स्मृतेर्याथार्थ्यमिति। अन्यथा याथार्थ्येन स्मृतौ व्यावृत्तायां पुनर्न शङ्केत। शङ्कमानो वा तमेव परिहारमनतिदिशन्नुपलब्धिपदमनुभूतिपरतया न व्याकुर्यात्। “यथार्थानुभवः प्रमा” “सम्यगनुभवसाधनं प्रमाणम्” इत्यादीनि न्यायविदां वचनान्यपीममेवार्थमवगमयन्ति। अन्यथा द्व्यङ्गविकलत्वात् स्मृतेरनुभवपदव्यावर्त्यता न स्यात्। काणादैरपि प्रत्यक्षलैङ्गिकस्मृत्यार्षभेदेन विद्याचातुर्विध्यमङ्गीकुर्वाणैर्यथार्थत्वं स्मृतेरङ्गीकृतम्।
॥ स्मृतेः अप्रामाण्यनिरासः॥
यदपि “न हि यदा यादृशः’ इत्यादि, तदनेन किमुक्तं भवति? स्मरणकालेऽर्थस्य तदवस्थत्वाभावादयाथार्थ्यं स्मृतेरिति वा, पूर्वावस्थानिवृत्तेरविषयीकरणादिति वा, अनिवृत्तपूर्वावस्थत्वेन विषयीकरणादिति वा? आद्येऽतीतानागतविषयानुमानागमप्रामाण्यप्रच्युतिः। अतीतादिविषयस्य तदानीमसत्त्वात्। द्वितीये सर्वप्रमाणाप्रामाण्यप्रसङ्गः। कस्यापि सर्वात्मनः विषयीकरणाभावात्। तृतीये त्वसिद्धिः। नह्यनिवृत्ततदवस्थोऽसाविति स्मृतिरालम्बते, किन्तु तदाऽसौ तादृश इति। तदवस्थानिवृत्त्यनिवृत्त्योस्तूदासीनैव।
नन्वनुभवेन “तदाऽसौ तादृशः’ इत्यविषयीकृतं तथा विषयीकुर्वाणाः कथं याथार्थ्यं लभन्त इति चेत्, न। स्यादिदं यद्यनुभवानुसारित्वं याथार्थ्यमिति वदामः। अर्थानुसारित्वं तु तथेत्युक्तम्। अनुभवेऽन्याकारे कुतस्त्योऽयं स्मृतेरन्याकार इति चेत्, किमयं नास्तीत्यभिमानः, उत निर्हेतुक इति वा, यद्वा प्रश्नमात्रम्? नाऽद्यः, साक्षिसिद्धत्वात्। न द्वितीयः, व्याघातात्। तृतीयेऽनुभवस्यापि कुतस्त्यः? स्वहेतुसमासादित इति चेत्, तुल्यम्। यदिच संस्कारमात्रजन्यता स्मृतेः स्यात्, स्यात् तदा कथञ्चिद् वैसादृश्यानुपपत्तिः। मानसं तद्धि विज्ञानमिति वक्ष्यते। (५३९) तस्माद् वैयात्यमात्रनिमित्तं स्मृतियाथार्थ्यनिराकरणम्। तथाच स्मृत्यनुवादप्रामाण्यसङ्ग्रहाय लक्षणान्तररचनमिति सूक्तम्।
ननुच सङ्ग्राह्यस्य सङ्ग्रहो गुणः, नत्वसङ्ग्राह्यस्यापि। किन्नाम। अतिव्याप्त्या दोष एव। नच स्मृत्यादि लक्षणसङ्ग्राह्यम्। प्रामाण्याभवादिति चेत्, तत् किं स्मृत्यादिप्रामाण्यं साधकप्रमाणाभावान्नाङ्गीकार्यम्, उत बाधकसद्भावात्? नाऽद्यः, लोकव्यवहारस्य सत्त्वात्। यथार्थज्ञानतत्साधने हि प्रमाणतया लोको व्यवहरति। नह्यस्ति प्रत्यक्षादिप्रामाण्यसाधकमन्यल्लोकव्यवहारात्।
ननु प्रमाणाभियुक्तानां कणभक्षाक्षपादादीनां तत्र प्रामाण्यव्यवहारो नास्तीति चेत्, न। “स्मृतिः प्रत्यक्षमैतिह्यम्” इत्यादिश्रुतिस्मृतिसिद्धार्थमनङ्गीकुर्वतामाप्तत्वस्यासिद्धेः।
स्मृतिः षौरुषेयो ग्रन्थ इति चेत्, किमत्रायमखण्डवृत्तिः शब्दः, किंवा यौगिकः? नाऽद्यः, कृदन्ततायाः स्पष्टावभासत्वात्। न द्वितीयः, अव्याप्त्यतिव्याप्तिभ्यां योगानुपपत्तेः। तस्मान्मन्वादिस्मरणमूलत्वात् स्मृतिरित्युपचारो ग्राह्यः। ते हि श्रुत्यादीनाऽनुभूतमर्थं स्मृत्वा तत्प्रतिपादकं ग्रन्थमारचयन्ति। व्यासादिप्रणीतेषु तत्सादृश्यात् प्रयोगः। नच मुख्ये बाधकमन्तरेणोपचारो लभ्यते।
सन्तु वाऽक्षचरणादयोऽप्याप्ताः। तथाऽपि तत्तद्व्यवहाराभावमात्रेण स्मृत्यादिप्रामाण्यानभ्युपगमोऽयुक्तः। नहि तैः प्रतिव्यक्ति पदार्था निरूपिताः। तथाऽप्युक्तलक्षणैः सङ्गृहीता इति चेत्, तुल्यं स्मृत्यादेरपि। प्रत्यक्षाद्यन्तर्भावस्य सुवचत्वात्।
अपिच स्मृत्यादिकं प्रमाणपदवाच्यम्, यथार्थत्वात्; प्रत्यक्षवत्। नचानुभवत्वमुपाधिः। समव्याप्तिपक्षे संशयादौ व्याप्तिभङ्गात्। विषमव्याप्तिपक्षेऽपि करणरूपे प्रत्यक्षे साध्याव्यापकत्वात्।
किञ्चेदमनुभवत्वं स्मृतिव्यतिरिक्तज्ञानत्वमिति चेत्, किमर्थमिदं विशेषणम्? पक्षव्यावृत्त्यर्थमिति चेत्, तर्हि पक्षेतरत्वेनानुपाधित्वम्। अन्यथेश्वरानुमानेऽप्युपाधिरशक्यनिरासः स्यात्। एतेनानुभवतत्करणयोरन्यतरत्वमपि प्रत्युक्तम्।
॥ स्मृत्यनुवादयोरप्रामाण्यसाधकफलवत्त्वहेतोरसिद्धिः, अप्रयोजकता च॥
अस्तु तर्हि बाधकसद्भावादिति द्वितीय इत्यत आह अङ्गीकृतं चेदिति।
अङ्गीकृतं चेत् प्रामाण्यं स्मृत्यादेः का विरुद्धता।
नचाफलत्वं वक्तव्यं सर्वस्मृत्यनुवादयोः॥२४॥
फलवत्त्वं नचास्माभिः प्रामाण्यं हि विवक्षितम्।
तृणादिदर्शने किं च फलवत्त्वं निगद्यते॥२५॥
स्मृत्यादेः प्रामाण्यमिति सम्बन्धः। किमाक्षेपे। तर्हीति शेषः। स्मृतिरनुवादश्चाप्रमाणम्, निष्फलत्वात्; यद्यत् प्रमाणं तत्तत् सफलं दृष्टम्, यथा प्रत्यक्षादीति बाधकसद्भावात् कथमेतदिति चेत्, किमत्र सर्वा स्मृतिः सर्वश्चानुवादः पक्षीक्रियते, किंवा तदेकदेशः? आद्ये भागासिद्धिरित्याह नचेति। कासाञ्चित् स्मृतीनां केषाञ्चिदनुवादानां च सफलत्वोपलम्भादिति चार्थः। उपपादयिष्यते चैतत्। (३६०) अप्रयोजकश्चायं हेतुरित्याह फलवत्त्वमिति। यदि हि फलवत्त्वं प्रामाण्यं प्रामाण्यस्य व्यापकमस्माभिः परीक्षकैर्विवक्षितं स्यात्, स्यान्नाम तदा व्यापकस्य तस्य निवृत्त्या स्मृत्यादेः प्रामाण्यनिवृत्तिः। नचैवमित्यर्थः।
अयमभिसन्धिः अप्रमाणव्यवहारे याथार्थ्याभाव एव प्रयोजकः, अप्रामाण्ये तु करणदोषबाधकप्रत्ययौ, न निष्फलत्वमिति। एतेनाफलांशस्यैव पक्षीकरणमिति द्वितीयोऽपि निरस्तः।
करणदोषबाधकप्रत्ययाविव विफलत्वमप्यप्रामाण्यप्रयोजकं किं न स्यादित्यत आह तृणादीति। “धर्मस्य धर्म्यधिकरणम्” इति सप्तमी। ग्रामं गच्छतः पथि पतिततृणादिदर्शनस्य। उपलक्षणं चैतत्। स्वकारणसामर्थ्यायातानुमितेश्चेत्यपि द्रष्टव्यम्। किमाक्षेपे। विफलत्वस्याप्रामाण्यप्रयोजकत्वे तृणादिदर्शनादेस्तथात्वेनाप्रामाण्यं स्यात्। नचैवम्। लोकव्यवहारविरोधादित्याशयः। यद्वाऽनैकान्तिकश्चायं हेतुरित्यनेनाऽचष्टे। प्रमाणतया सम्मते विपक्षभूते तृणादिदर्शने किं फलवत्त्वं निगद्यते? न किमपीत्यफलत्वं तत्र गतमिति।
॥ स्मृत्यनुवादयोः सुखदुःखधर्माधर्महेतुत्वेन साफल्यम्॥
ननु कार्यजातं प्राणिनां धर्माधर्माम्यामुपजायत इति तावदविवादम्। ततश्च धर्माधर्माभ्यामुपजनिततृणादिदर्शनं स्वयमसुखदुःखात्मकं यदि सुखं दुःखं वा तत्साधनं वा न जनयेत्, तदा धर्माधर्मयोः वैयर्थ्यं श्रुत्यादेरप्रामाण्यं चाऽपद्येत। ततश्च तृणादिदर्शनेनापि सुखदुःखादिकं किञ्चिदुपजनयितव्यमेव। अतः कथं तस्य विफलत्वमित्यत आह सुखेति।
सुखदुःखादिकं किञ्चित् स्मृतावपि हि दृश्यते।
अनेन न्यायेन सर्वस्या स्मृतेः सर्वस्य चानुवादस्य सफलत्वात् स्वरूपासिद्ध एव हेतुः स्यात्। भागासिद्धता तु स्पष्टफलोपलम्भाभावाभिप्रायेणोक्तेति भावः। इयांस्तु विशेषः तृणादिदर्शनस्य फलं सर्वथाऽप्यव्यक्तम्, नैवं स्मृत्यादेरित्युक्तम् दृश्यतेऽपि हीति। अत्रानुवादोऽपि ग्राह्यः।
तथाहि इष्टार्थस्मृतौ सुखम्, तज्जातीये रागः, संस्कारपाटवं च। अनिष्टार्थस्मृतौ दुःखं, तज्जातीये द्वेषः, संस्कारपाटवं च। प्रशस्तार्थस्मरणे धर्मः, अप्रशस्तार्थस्मरणे त्वधर्मः। एवमनुवादेऽपि द्रष्टव्यम्। अन्यथा प्रणिधानादिवैयर्थ्यप्रसङ्गात्। “शब्दार्थयोः पुनर्वचनं पुनरुक्तम्, अन्यत्रानुवादात्” इति वदताऽक्षपादेनाप्यनुवादस्य साफल्यमङ्गीकृतम्। निगमनस्य च प्रयोजनानि न्यायविद्भिरुपपादितानीति।
॥ ज्ञाततानिरासः॥
अथाऽपि स्यात्। प्राकट्यापरपर्यायामर्थगतां ज्ञाततामुपजनयदेव प्रमाणम्, यथा प्रत्यक्षादि। नच स्मृत्यादिनाऽर्थे ज्ञाततोपजनिः सम्भवति। अनुभवेनैव तस्या जातत्वात्। नहि छिन्ने छिदा पुनरुत्पद्यते। तत् कथं तस्य प्रामाण्यं स्यादिति। तत्राऽह नेति।
न परिच्छेदकार्येव प्रमाणमिति च प्रमा॥२६॥
परिच्छेदो ज्ञातता। एवेति प्रतिवाद्युक्तानुवादः। परिच्छेदकार्येव प्रमाणम्। तदभावात् स्मृत्यादिकमप्रमाणमिति नेत्यर्थः। कुतो नेत्यत आह इति चेति। इतिशब्देनार्थगतां ज्ञाततां परामृशति। नेत्यस्यानुकर्षणार्थश्चकारः। ज्ञाततायां प्रमा प्रमाणं नास्तीत्यर्थः। (९९४) तथाच ज्ञातताजनकत्वं सपक्षे विभ्रमादाविव विपक्षे प्रत्यक्षादावपि वर्तत इति साधारणानैकान्तिकमिति भावः।
किञ्च धारावाहिकविज्ञानानि स्मृत्यादिकमिव न ज्ञाततामुपजनयन्तीति कुतो नानैकान्त्यम्? अपिच संशयविपर्ययावपि ज्ञाततामुपजनयत इति त्वयाऽङ्गीकरणीयम्। समानन्यायत्वात्। ततश्च विपक्षात् प्रत्यक्षादिव सपक्षादपि व्यावृत्तेस्तवासाधारणो हेतुः स्यात्।
यद्वा ज्ञाततालक्षणस्य परिच्छेदस्यैवाप्रामाणिकत्वात् परिच्छेदकार्येव प्रमाणमित्यस्यां व्याप्तौ न प्रमाणमस्तीत्येकग्रन्थतया योज्यम्। तथाच व्यापकानुपलब्धिलिङ्गकमनुमानं दूरापास्तमिति भावः।
॥ अनधिगतार्थगन्तृत्वस्य लक्षणत्वे नित्यविषयकप्रमाणअनुमानआगम
धारावाहिकविज्ञानेषु अव्याप्तिः, स्मृत्यनुवादयोरतिव्याप्तिश्च॥
ननुचाज्ञातज्ञापकमेव प्रमाणम्, अज्ञातज्ञानमेव वा। नचैतत् स्मृत्यादावस्तीति तदप्रमाणमित्यतो वाऽऽह नेति। परिच्छेदोऽज्ञातज्ञानं, तत् कर्तुं शीलमस्यास्तीति परिच्छेदकारि। यद्वा परिच्छेद एव कार आकारः परिच्छेदकारः, सोऽस्यास्तीति परिच्छेदकारि।
किं परिच्छेदकारित्वं प्रामाण्यस्य व्याप्यव्यापकभूतं लक्षणमिति तदभावात् स्मृत्यादेरप्रामाण्यमुच्यते, किंवा व्यापकमेवेति? आद्ये परिच्छेदकार्येव प्रमाणमिति लक्षणं न प्रमा नोपपन्नमिति योजना। अव्याप्तेरतिव्याप्तेश्चेति। तथाहि धर्मिणमादायानधिगतार्थगन्तृत्वमुच्यते, प्रकारं वा? आद्ये नित्यविषयाणामप्रामाण्यापातः। व्याप्यवत्तयाऽवगतं धर्मिणं व्यापकवत्तया विषयीकुर्वतोऽनुमानस्य पृथगवगतानर्थान् संसृष्टतया गोचरयतः शब्दस्य चाप्रामाण्यप्रसङ्गः। द्वितीये तु धारावाहिकविज्ञानानामप्रामाण्यं स्यात्। नहि वैनाशिकानामिव मीमांसकानामन्य एव घटः। नापि साङ्ख्यानामिव परिणामी। नापि प्रकारमप्युपजनापायवन्तमीक्षामहे।
॥ अनधिगतवर्तमानत्वविषयकत्वाद् धारावाहिकविज्ञानानां प्रामाण्येऽभ्युपगते,
स्मृत्यनुवादयोरपि तथात्वात् प्रामाण्यमङ्गीकार्यम्॥
ननु यद्यपि स्वरूपस्य प्रकारस्य वा तादवस्थ्यम्। तथाऽपि घटोऽयं घटोऽयमिति प्रत्यक्षज्ञानधारायां वर्तमान एवार्थः परिस्फुरति। नच क्रमभाविनां ज्ञानानामेक एव वर्तमानकालो विषयः, नानाप्रतिपत्तृवज्ज्ञानयौगपद्यप्रसङ्गात्। प्रत्यभिज्ञानानुपपत्तेश्च। ज्ञानानेकत्वेऽप्येककालावस्थानाकलनात्। तस्मात् पूर्वपूर्वविज्ञानैरनाकिलत एव वर्तमानोऽर्थ उत्तरोत्तरैरवसीयत इत्यनधिगतार्थत्वमेवेति।
एवन्तर्हि स्मृत्यादेरप्यनधिगतार्थत्वमेव। स्मृतिरपि वर्तमानतत्कालतयाऽनुभूतमर्थमतीतकालतया अवगाहते। अन्यथा स इति न स्यात्। अनुवादोऽपि यदि वादविषयः, तदा स्फुटमनधिगतार्थत्वम्। यदिच पूर्वविज्ञानविशिष्टार्थगोचरः, तथाऽपि धारावाहिकसमानो न्यायः। अधिकविधानेनैकवाक्यतायामपि तथेति। संशयविपर्यासयोरप्यनधिगतविषयत्वात् प्रामाण्यं स्यात्। अनधिगततथाभूतार्थगन्तृत्वं विवक्षितमिति चेत्, न। अनधिगतविशेषणवैयर्थ्यात्। स्मृत्यादिव्यावृत्त्यर्थं तदिति चेत्, न। स्मृत्यादिकमेव कुतो व्यावर्तनीयम्? लक्षणाभावादिति चेत्, तदिदमितरेतराश्रयमिति।
॥ प्रामाण्यअनधिगतार्थगन्तृत्वयोर्व्याप्त्यभावः॥
अस्तु तर्हि व्यापकनिवृत्त्या व्याप्यनिवृत्तिरिति द्वितीयः पक्षः। स्यादप्येवम्। यदि परिच्छेदकार्येव प्रमाणमिति प्रमा प्रमाणं स्यात्, नच तदस्ति। तथाहि प्रामाण्यस्यानधिगतार्थत्वेन व्याप्तिः किं साहचर्यदर्शनमात्रात् सिद्ध्यति, उत व्यभिचारादर्शनसहकृतात्, उत विपक्षे बाधकोपेतात्। नाऽद्यः, अतिप्रसङ्गात्। न द्वितीयः, धारावाहिनि व्यभिचारदर्शनात्, अतिप्रसङ्गापरिहाराच्च। न तृतीयः, तदभावात्।
॥ प्रमाणानामधिगतार्थगन्तृत्वे परोक्तबाधकोद्धारः॥
अधिगतमेवार्थमधिगमयता प्रमाणेन पिष्टं पिष्टं स्यादिति चेत्। किमिदं पिष्टपेषणं नाम? किमधिगतेऽर्थेऽधिगत्यन्तरस्यानुदयः, किंवा विफलत्वम्, उताविशिष्टफलत्वम्, अथ अनपेक्षितफलत्वम्? नाऽद्यः, स्यादप्येवं यदि ज्ञानाभावोऽपि ज्ञानसामाग्र्यैकदेशः स्यात्। ज्ञानं वा तत्प्रतिबन्धकं भवेत्। नचैवम्। तथात्वे स्मृतेरेवानुदयप्रसङ्गः। न द्वितीयः, उक्तोत्तरत्वात्। न तृतीयः, आद्येऽप्यापत्तेः। न चतुर्थः, तृणादिदर्शने हेयदर्शने च प्रसङ्गात्।
ननुच करणविशेषः प्रमाणम्। करणं च साधकतमम्। नच साध्यसिद्धौ तज्जातीयस्यापि साधकतमत्वमस्ति, छिन्ने परशोरिवेति चेत्, मैवम्। नहि करणस्य साधकतमत्वं साधकतमान्तरापेक्षया। किन्तु प्रधानक्रियाकारकान्तरापेक्षया। अन्यथा यत्र करणानां समुच्चयः, तत्र परस्परापेक्षयाऽनतिशयितत्वादकरणत्वं स्यात्। छिन्ने कुठारस्याकरणत्वं तु फलानुदयात्। नच प्रकृते तथाऽस्तीत्युक्तमिति।
नन्वनपेक्षत्वं प्रामाण्यस्य व्यापकम्, अन्योन्यनिरपेक्षास्तु धारावाहिका बुद्धयः। अतः प्रामाण्यमश्नुवते। नचैवं स्मृत्यादीत्यप्रमाणमेवेति चेत्, न। अस्या अपि व्याप्तेरप्रामाणिकत्वादित्याह नेति। परिच्छेदोऽनपेक्षं ज्ञानम्।
किञ्चानपेक्षत्वं सर्वथा चेत्, अनित्यप्रमाणेषु नास्ति। ज्ञानान्तरानपेक्षत्वं चेत्, अनुमित्यादौ तदभावः। उत्पत्तावेवानुमित्यादिकं लिङ्गाद्यपेक्षं नार्थपरिच्छेद इति चेत्, न। ज्ञानव्यतिरिक्तस्यार्थपरिच्छेदस्यैवाभावात्। स्मृत्यादावप्येवमेव सुवचत्वाच्च। समानविषयकज्ञानानपेक्षत्वं चेत्, धर्मिणमादाय अनुमित्यादावपि तदभावः। प्रकारतोऽपि स्मृत्यादावस्तीत्यसिद्धिरिति।
अननुभवत्वात् स्मृतिरप्रमाणम्, अनुभवतत्साधनयोरेव प्रामाण्यादित्येतदप्यसत्। पूर्ववद् व्याप्तेरसिद्धेरित्याह नेति। परिच्छेदोऽनुभवः।
॥ निर्दोषार्थसन्निकृष्टनिर्दोषेन्द्रियोद्भवं ज्ञानं प्रत्यक्षम्॥
एवं प्रमाणसामान्यलक्षणमभिधाय तद्विशेषान् लिलक्षयिषुरादौ प्रत्यक्षस्योद्दिष्टत्वात् तल्लक्षणमाह निर्दोषेति।
निर्दोषाक्षोद्भवं ह्यत्र प्रत्यक्षमिति गीयते।
अत्र प्रमाणेषु। लोकवेदयोरिति वा। ननु कथमिदं विज्ञायते? किं निर्दोषरैक्षैरुद्भवो यस्येति, किंवा निर्दोषं च तदक्षोद्भवं चेति। नाऽद्यः, अव्याप्तेरतिव्याप्तेश्च। तथाहि ईश्वरादिप्रत्यक्षं नाक्षोद्भवम्, नित्यत्वात्। अक्षकार्यं क्रियादिकमपि प्रत्यक्षं स्यात्। न द्वितीयः, द्वयोरपि विशेषणत्वेन समासानुपपत्तेः। उक्ताव्याप्त्यतिव्याप्त्यनिस्ताराच्चेति।
उच्यते अस्तु तावदाद्यः। अज्ञानविपरीतज्ञानहेतुभिः काचकामलादिदोषै रहितानि यान्यक्षाणि इन्द्रियाणि तैरुद्भवो यस्येति। नचाव्याप्तिः, उद्भवशब्दस्योत्पत्त्यभिव्यक्त्यन्यतरार्थत्वात्। यथोक्तम् “सर्वमक्षात्मकं मतम्” इति। नाप्यतिव्याप्तिः, ज्ञानस्य प्रकरणप्राप्तत्वात्। तथाऽप्यक्षलिङ्गकेऽनुमाने अतिव्याप्तिरिति चेत्, न। तस्याक्षज्ञानोद्भवत्वेनाक्षमात्रोद्भवत्वाभावात्। निर्दोषाक्षोद्भवमप्यर्थदोषादयथार्थमुत्पद्यते ज्ञानम्। यथोक्तम् “अतिदूरात्, अतिसामीप्यात्, इन्द्रियदोषात्, मनोनवस्थानात्, सौक्ष्म्यात्, व्यवधानात्, अभिभवात्, समानाभिघाताच्च” इति। तथाऽपि निर्दोषार्थसन्निकृष्टेति विशेषणाददोषः।
अत्र ज्ञानग्रहणं सुखादिव्यावृत्त्यर्थमिति केचित्। तदसत्। विषयसाक्षात्कारस्यैव सुखादिहेतुत्वात्। इन्द्रियार्थसन्निकर्षस्तु तदर्थमभ्यर्थ्यते।
नन्वेवंसति सर्वार्थसाक्षात्कारवतः कुतो न तत्प्रसङ्गः? अथ न तावन्मात्रं सुखादिकारणम्। किन्नाम। धर्मादिकमपि। अतस्तदभावान्न तस्य सुखाद्युत्पाद इति चेत्, तुल्यम्। अत एव न योगिष्वपि प्रसङ्गः। तथाचाऽहुः “देहे शीतोष्णादिसम्बन्धाद्धि शीतोष्णाद्यनुभव आत्मनः। ततश्च सुखदुःखे” इति। अत्र देहशब्देन तदाश्रितानीन्द्रियाण्युपलक्ष्यन्ते।
तदयं लक्षणार्थः निर्दोषार्थसन्निकृष्टनिर्दोषेन्द्रियोद्भवं ज्ञानं प्रत्यक्षमिति। यद्वा निर्दोषार्थेन्द्रियसन्निकर्षजं ज्ञानं प्रत्यक्षमित्येवार्थः। जन्यप्रत्यक्षविषयमेव वा तद् व्याख्यायत इति नोक्तदोषः। अनुगतलक्षणसिद्ध्यर्थं तु द्वितीयं पक्षं परिगृह्णीमः। निर्दोषं यथार्थमक्षोद्भवमिति। अक्षोद्भवशब्देन च साक्षात्कारो लक्ष्यत इति न कश्चिद् दोषः। साक्षात्कारत्वं च ज्ञानगत एव विशेषो न करणोपाधिकः। तदनेन केवलं प्रत्यक्षं लक्षितम्।
॥ अनुप्रमाणप्रत्यक्षलक्षणम्॥
अत्रैव यतस्तदिति पदद्वयाध्याहारेण यथार्थापरोक्षज्ञानसाधनमित्यनुप्रमाणप्रत्यक्षलक्षणमपि व्याख्येयम्। तच्च विवक्षाभेदेन निर्दोषार्थेन्द्रियसन्निकर्षो वा, निर्दोषार्थसन्निकृष्टमदुष्टमिन्द्रियं वेति।
ननु “अदुष्टमिन्द्रियं त्वक्षम्” इति वचनादक्षशब्द एवादुष्टतामाचष्टे। तत् किमर्थं निर्दोषेत्यक्षविशेषणम्? मैवम्। इन्द्रियं त्वक्षम्, तच्चादुष्टमिह विवक्षितमिति तद्व्याख्यानात्।
नन्वेतल्लक्षणं प्रतिगतमक्षं प्रत्यक्षमित्येवं शब्दनिर्वचनादेव प्रतीयमानं लक्ष्यात् प्रत्यक्षान्न भिद्यते। नचैकस्यैव लक्ष्यलक्षणभावः सम्भवति। ज्ञातत्वाज्ञातत्वासम्भवादिति चेत्, न। अत्र प्रत्यक्षपदवाच्यतायाः साध्यत्वेन विवक्षितत्वादित्याशयेनोक्तम् इति गीयत इति।
॥ इन्द्रियाणां निर्दोषत्वस्य ज्ञानयाथार्थ्यगम्यत्वम्, अन्योन्याश्रयशङ्कापरिहारश्च॥
ननु निर्दोषतेन्द्रियाणां कुतोऽवगन्तव्या? ज्ञानयाथार्थ्यादिति चेत्, तदपि किं करणगतया निर्दोषतया ज्ञातव्यम्, किंवा विरुद्धप्रमाणाभावात्? नाऽद्यः, परस्पराश्रयतापत्तेः। न द्वितीयः, असञ्जातविरोधिविभ्रमेऽप्यापत्तेः। मैवम्। ज्ञानयाथार्थ्यस्य साक्षिसिद्धत्वाङ्गीकारात्। परीक्षापेक्षायां तु प्रबलविरोध्यभावः साचिव्यमाचरति। यथोक्तम् “बलवत्प्रमाणतश्चैव ज्ञेया दोषा नचान्यथा” इति। असञ्जताविरोधी तु विभ्रम एवेति कुतः। देशकालपुरुषान्तरसम्बन्धिविपरीतप्रमावशादिति चेत्, कथं तर्ह्यसञ्जातविरोधित्वम्। एवन्तर्हि सर्वथा विपरीतप्रमाभावोऽङ्गीकृतः स्यात्। अद्धा। सोऽपि तैस्तैः परीक्षाविशेषैर्निश्चीयते। निर्मूलं तु न शयते। अन्यथा सर्वत्रानाश्र्वासेनाभिमतमपि न सिद्ध्येदिति।
॥ गगनस्य चक्षुर्विषयत्वाभावाद् चक्षुराकाशसन्निकर्षे नातिव्याप्तिः॥
नन्विन्द्रियार्थसन्निकर्षस्य प्रत्यक्षत्वे गगननयनसन्निकर्षादपि ज्ञानमुत्पद्यताम्। मैवम्। अर्थशब्देन तत्तदिन्द्रियग्रहणयोग्यस्यैव विवक्षितत्वात्। गगनादौ च तद्योग्यताभावस्य कार्याभावादेव सिद्धेः। एतेन चक्षुरादिना गन्धादिग्रहणप्रसङ्गोऽप्यपास्तः।
॥ चक्षुषः प्राप्यकारित्वासम्भवात् तत्र सन्निकर्षाभ्युपगमोऽयुक्त इत्याशङ्कापरिहारः॥
अथ मतम् यद्याश्रिता योग्यता, किमन्तर्गडुना सन्निकर्षेण? तत्तदिन्द्रियविषयः, तेनतेनेन्द्रियेण गृह्यते। कथमन्यथा काचाभ्रपटलद्यन्तरितोपलब्धिः स्यात्? सान्तरग्रहणं च प्राप्तिपक्षे न सम्भवति। प्राप्यकारिषु त्वगादिषु तदभावात्। किञ्च नयनं चेत् प्राप्यकारि, तदा स्वसंयुक्तमात्रं गृह्णीयात्। कुठारादिषु तथा दर्शनात्। पृथुतरं च गृह्णाति। दिग्विशेषसन्देहश्चैवंसति न स्यात्। प्राप्त्या तन्निश्चयप्राप्तेः। सन्निकृष्टविप्रकृष्टयोः शाखाचन्द्रमसोर्युगपद् ग्रहणाच्च। नहि प्राप्यकारिण्येवं भवितुमर्हति।
अपिच चक्षुरप्राप्यार्थप्रकाशकम्, अत्यासन्नाप्रकाशकत्वात्; व्यतिरेकेण श्रोत्रादिवत्ः चक्षुर्गत्वा नार्थेन सम्बद्ध्यते, इन्द्रियत्वात्; स्पर्शनादिवत्। नचार्थस्याऽगमनं प्रत्यक्षविरोधात्। तथाचाप्राप्यप्रकाशकत्वसिद्धिरिति।
अत्रोच्यते विषयकरणयोर्योग्यतामात्रमुपादाय सन्निकर्षापाकरणं किं सर्वत्र, उत नयन एवेति वक्तव्यम्। न प्रथमः, अप्राप्तैरेव कुठारादिभिः काष्ठादौ छिदाद्युदयप्रसङ्गात्। घ्राणरसनस्पर्शनैरप्राप्तैरेव गन्धाद्यवबोधोदयापत्तेश्च। तथाच योग्यतावदन्वयव्यतिरेकसिद्धा प्राप्तिरपि क्रियोत्पादोपयोगिनी। न द्वितीयः, विशेषकारणाभावात्। योग्यताया अन्वयव्यतिरेकदर्शनात् प्राप्तेश्चानुपलम्भादिति चेत्, न चक्षुषोऽपि करणत्वेन्द्रियत्वाभ्यां प्राप्त्युपलम्भात्।
नन्वत्र किं गोलकं पक्षीक्रियते, उत तदतिरिक्तं चक्षुः? आद्ये प्रमाणबाधः। द्वितीये त्वाश्रयासिद्धिरिति चेत्, न। तवापि गोलकपक्षीकारे सिद्धसाधनम्। अन्यत्राऽश्रयासिद्धिरिति वक्तुं शक्यत्वात्। अथ विशेषं विहाय रूपदर्शनानुमितं करणमात्रं पक्षीक्रियत इति ब्रूषे। समं ममापि। अत एव गोलकातिरिक्तमपि तत् सेत्स्यति। सन्निकर्षश्च प्रत्यासत्तिमात्रं विवक्षितम्, न संयोगादिरिति न शब्दादिभिः व्यभिचारः।
॥ योग्यतावाद एव कल्पनागौरवप्रसङ्गः, न सन्निकर्षवादे॥
का चेयं योग्यता? यन्मात्रादसन्निकृष्टमपि चक्षुः प्रकाशयेत्। यदि रूपविशेषादिरूपा तदाऽतीतानागतयोरपि तद्भावाच्चाक्षुषतापत्तिः। सन्निकर्षार्थं खलु वर्तमानताभ्यर्थनम्। सन्निकर्षस्यान्यथासिद्धौ प्रत्यभिज्ञायां तत्तांशस्य चक्षुषाऽवभासनात् स चेदनपेक्षितः, किं तदा वर्तमानतया? अथ वर्तमानताऽपि रूपादिवद् योग्यतान्तर्गता, तदा प्रत्यभिज्ञा न सिद्ध्येत्। कुड्यादिव्यवहितप्रतीतिप्रसङ्गश्च। प्राप्तिप्रतिघातकं हि कुड्यादिव्यवधानमिति प्राप्त्यर्थं तदभावोऽन्वेषणीयः स्यात्। सा यदि नेष्यते तदा कुड्यादिकं कस्यापकुर्यात्? आवरणाभावोऽपि योग्यतेति चेत्, न। कुड्यापरभागावस्थितेनाप्यग्रहणप्रसङ्गात्। अथ नयनविषययोर्मध्ये निबिडावयवद्रव्याभावो विवक्षित इति चेत्, स्फटिकाद्यन्तरितानुपलब्धिप्रसङ्गात्। अस्वच्छद्रव्याभावो विवक्षित इति चेत्, तथाऽप्यव्यवहितदूरदर्शनापत्तिरेव। अथ क्षणभङ्गपरिणामावाश्रित्य तथाभूतस्योत्पादानुत्पादावेव योग्यतायोग्यते मन्यसे, तदा सोऽर्थः कदाचित् सर्वैरुपलभ्येत, कदाचिन्न केनापि। द्रष्टृनिबन्धनोऽपि तद्भेदोऽस्तीति चेत्, न। प्रमितसन्निकर्षपरित्यागेनाप्रमितानेककल्पनस्यानुचितत्वात्।
॥ सन्निकर्षवादसमर्थनम्॥
किञ्चासन्निकृष्टप्रतीतौ च आसन्नसन्निकृष्टविप्रकृष्टयोर्वैशद्यावैशद्ये न स्याताम्। अस्माकं तु नयनरश्मयः सम्यगासन्नेन सन्निकृष्यन्ते विप्रकृष्टेन त्वसम्यक्, प्रदीपरश्मय इवेति युक्ते प्रतीतेर्वैशद्यावैशद्ये। काचाद्यन्तरितोपलब्ध्या किमप्राप्यप्रकाशकत्वं कल्पयामः, किंवा काचादीनां प्राप्तिप्रतिबन्धकत्वाभावम्? आद्यः प्रमाणविरुद्धोऽनेकातिप्रसङ्गपराहत इति द्वितीय एवाऽश्रयणीयः। तथात्वे काचादेर्व्यूहान्तरतापत्तिरिति चेत्, न। जलानलव्यतिभेदेऽपि घटादेस्तदभावात्। तत्रापि सूक्ष्मतरतदभ्युपगमेऽत्रापि साऽस्तु। सान्तरग्रहणमप्यसन्निकृष्टस्य ग्रहणं चेदसिद्धम्। सान्तर इति ग्रहणं चेत्, प्रदीपेऽनैकान्तिकम्।
यथा खलु दीपो रश्मिभिरर्थसन्निकृष्टोऽपि स्वरूपापेक्षया सान्तर इति प्रतीयते, तथा चक्षुरप्यधिष्ठानापेक्षयेति किमनुपपन्नम्? पृथुतरग्रहणमपि नयनरश्मीनामुन्मत्तककुसुमवत् पृथ्वग्रहतयोपपत्स्यते। अप्राप्तौ त्वल्पस्यापि ग्रहणं न स्यात्। प्राप्तौ दिग्विशेषसन्देहो न स्यादिति चेत्, न। अप्राप्तौ सर्वत्र सन्देहः स्यात्। सन्देहादपि च निश्चयो महीयान्। तत्र सन्देह आगन्तुकं कारणान्तरं कल्पयिष्यति। युगपद् ग्रहणाभिमानस्तु तेजसः शीघ्र्गामितानिबन्धनो भ्रम एव। प्राप्तेः प्रमाणसिद्धत्वात्।
अपर आह नायनरश्मयः शाखाचन्द्रसंयुक्तैः सौररश्मिभिरेकीभूता युगपच्छाखाचन्द्रमसौ ग्राहयन्तीति। तदसत्। सर्वार्थग्रहणप्रसङ्गात्। अदृष्टात् तद्व्यवस्थेति चेत्, न। बाह्यसाधनसाकल्येऽदृष्टवैकल्येन कार्यानुदयस्य क्वाप्यदर्शनात्। अदृष्टवैकल्ये हि बाह्यसामग्री विकला स्यात्। अन्यथा समनस्केन्द्रियसन्निकृष्टः स्फीतालोकमध्यमध्यासीनोऽपि घटः कदाचिन्नोपलभ्येत। अप्राप्यार्थप्रकाशकमिति चाप्रसिद्धविशेषणता। अत्यासन्नाप्रकाशकत्वं प्राप्यप्रकाशकेषु घ्राणादिष्वपि विद्यते। स्वगतगन्धादेरग्रहणात्। परस्यैवात्यासन्नकाचाद्यग्रहणमयुक्तम्। योग्यताया अनपायात्।
गत्वा नार्थेन सन्निकृष्यत इत्यत्र किं गतिप्रतिषेधः साध्यः, किंवा सन्निकर्षप्रतिषेधः, उतोभयप्रतिषेधः? नाऽद्यः, कालातीतत्वात्, अनैकान्त्याच्च। न द्वितीयः, अनैकान्तिकत्वादेव। अत एव न तृतीयोऽपि। विशिष्टनिषेधोऽयमिति चेत्, न। सोऽपि विशेषणाभावेन वेत्यादिविकल्पदूषणानिस्तारात्। सन्निकर्षार्थं गतिमन्न भवतीति साध्यमिति चेत्, न। स्पर्शनादावनैकान्त्यात्। शीतजलसन्निकर्षार्थं त्वगिन्द्रियगतये हि शरीरपरिस्पन्दो भवति।
अथायमभिप्रायः अधिष्ठानाद् बहिर्न गच्छतीति। तदेन्द्रियत्वे समानेऽपि घ्राणादीनामतैजसानामनेवम्भावः। चक्षुषस्तु तैजसस्येत्थम्भूतताङ्गीकारे बाधकाभावादप्रयोजकत्वम्। चाक्षुषरश्मीनामुपलब्धिप्रसङ्ग इति चेत्, न। अतीन्द्रियत्वोपपत्तेः। महत्तेजोजातीयमैन्द्रियकमुपलब्धमिति चेत् चाक्षुषमप्युपलब्धमिति वारिस्थं तथा स्यात्। अदृष्टवशादनुद्भूतरूपं तदिति चेत्, इदमप्यनुद्भूतरूपस्पर्शं कुतो न कल्प्यते? कल्पिकायां प्राप्यकारितायां प्रमाणस्योक्तत्वात्। (५००)
यदिच नयनं निर्गत्यार्थं गृह्णीयात्, तदा उन्मील्य निमीलनेऽप्यर्थप्रतिपत्तिः स्यात्। यदि चाक्षुषमधिष्ठानातिरिक्तं स्यात्, अधिष्ठानोपघातचिकित्से व्यर्थे स्यातामिति तु प्रदीपेन समानयोगक्षेमम्।
अपिच च्छायायामुपविष्टस्याप्यातपालोकनेन नयनस्याशिशिरत्वम्, आतपोपविष्टस्यापि शिशिरद्रव्यावलोकनेन शिशिरत्वं चैतमेवार्थं गमयतः। नह्यप्राप्तावेतदुपपद्यते। तदेतदखिलमपि प्रमाणप्रसिद्धमिति किमत्र वक्तव्यमिति हिशब्देनाऽचष्टे। (४९८)
॥ साक्षिप्राकृतभेदेन इन्द्रियद्वैविध्यम्॥
यदक्षविशेषणं निर्दोषत्वमुक्तं तद्व्यवच्छेद्यं दर्शयितुमक्षभेदं तावदाह प्राकृतमिति।
प्राकृतं शुद्धचैतन्यमक्षं तु द्विविधं मतम्।
प्रकृतिशब्देनाहङ्कारः पञ्चभूतानि चोच्यन्ते। सूक्ष्मरूपेण नित्यमप्यहङ्कारभूतांशैरुपचितत्वात् प्राकृतम्। शुद्धमित्यस्यैव विवरणम् चैतन्यमिति। चेतिशब्दावध्याहार्यौ। तुशब्देनाचैतन्यमेवेन्द्रियं तच्चाहङ्कारिकमेवेति वदतां साङ्ख्यादीनाम्, भौतिकमेवेति भाषमाणानां वैशेषिकादीनाम्, द्रव्येन्द्रियभावेन्द्रियभेदाद् द्विविधमिति जल्पतां जैनानां च मतं व्यवच्छिनत्ति। मतमिति स्वोक्तार्थस्य प्रमितत्वमाह। तत्र जडचैतन्यभेदमनुपदमेवोपपादयिष्यति। जडस्य च नित्याहङ्कारिकभौतिकत्वम्
“सूक्ष्मेन्द्रियाणि सन्त्येव स्युः स्थूलान्यप्यहङ्कृतेः।
तेषां भूतैरुपचयः सृष्टिकाले विधीयते”
इत्यादिस्मृतिसिद्धम्।
॥ इन्द्रियाणां भौतिकत्वसाधकानुमानचतुष्टयनिरासः॥
नच केवलाहङ्कारिकत्वे भौतिकत्वे वा प्रमाणमस्ति। कपिलादीनामाप्तत्वासिद्धेः। घ्राणं पार्थिवम्, रसाव्यञ्जकत्वे सति गन्धव्यञ्जकत्वात्; कुङ्कुमगन्धाभिव्यञ्जकघृतवत्। रसनमाप्यम्, रूपाव्यञ्जकत्वे सति रसव्यञ्जकत्वात्; लालावत्। चक्षुस्तैजसम्, स्पर्शाव्यञ्जकत्वे सति रूपव्यञ्जकत्वात्; प्रदीपवत्ः स्पर्शनं वायवीयं शब्दाव्यञ्जकत्वे सति स्पर्शव्यञ्जकत्वात्; व्यजनवातवदिति।
अत्र पार्थिवत्वादिमात्रसाधने सिद्धसाधनत्वम्। तन्मात्रत्वसाधने दृष्टान्तानां साध्यवैकल्यम्, सर्वत्र पाञ्चभौतिकत्वाभ्युपगमात्। सर्वत्र चादृष्टेन व्यभिचारः। तत् सर्वव्यञ्जकमिति चेत्, किं व्यक्तिपुरस्कारेणोच्यते, उतोपाध्यवच्छेदपुरस्कारेण? नाऽद्यः, यददृष्टमेकैकव्यञ्जकं तत्र व्यभिचारानिस्तारात्। तन्न निश्चितमिति चेत्, तथाऽपि सन्दिग्धव्यभिचारिता। न द्वितीयः, इन्द्रियत्वावच्छेदेनासिद्धेः।
किञ्च पार्थिवादिपदैः पृथिवीत्वाद्यभिधाने तत्तत्सन्निकर्षैरनैकान्त्यम्। इन्द्रियत्वेन हेतुविशेषणे दृष्टान्तानां साधनवैकल्यम्। पृथिव्यादिकार्यतासाधने प्रागुक्तसिद्धसाधनतापरिहाराय मात्रपदप्रयोगे पृथिव्यादिरूपादिव्यञ्जकसन्निकर्षेषु व्यभिचारतादवस्थ्यम्।
अपिच चर्मादिगन्धव्यञ्जकत्वं जलादेः, रसव्यञ्जकत्वं लवणादेः, रूपव्यञ्जकत्वमञ्जनादेः, स्पर्शव्यञ्जकत्वं कर्पूरादेरप्यस्तीति व्यभिचार एवेति।
॥ उपपत्त्या इन्द्रियद्वैविध्यसमर्थनम्॥
इन्द्रियद्वैविध्यस्य प्रमितत्वमुक्तम्। तत् कथमित्यत आह शुद्धमिति।
शुद्धमीशरमामुक्तेष्वन्यत्र प्राकृतैर्युतम्॥२७॥
प्राक् प्रसिद्धितारतम्यमपेक्ष्योद्देशेऽपि प्राधान्यतारतम्यापेक्षयोपपादनमिति द्रष्टव्यम्। अन्यत्र संसारिषु। प्राकृतैरक्षैर्युतं शुद्धमस्तीत्यर्थः।
अयमभिसन्धिः उपपादयिष्यते हीशरमामुक्तानामक्षवत्ता। (५९६,८३१,१३४५) नच तदक्षं प्राकृतमिति युक्तम्। निर्गुणत्वादिश्रुतिस्मृतिविरोधात्। ततस्तच्छुद्धचैतन्यमेव भवितुमर्हति। संसारिषु चाक्षवत्ता सुप्रसिद्धा। नच तन्मुक्तावक्षप्रतिपादकप्रमाणबलायातं शुद्धमेवास्त्विति युक्तम्। संसारेऽपि सम्यग्ज्ञाननियमाद्यापत्तेः। अतस्तत्र प्राकृतं शुद्धं चेति द्विविधमप्यस्तीति स्वीकार्यम्। ततः सिद्धमुक्तरूपाक्षद्वैविध्यमिति।
परैरीशलक्ष्म्योर्लीलाविग्रहग्रहणाङ्गीकारिभिस्तदक्षस्य प्राकृतत्वमङ्गीक्रियते। तान् प्रति किं वादान्तरेणेति मुक्तग्रहणम्। स्वमते मुक्तानां लीलाविग्रहस्वीकारात्। किमन्यदाऽपीन्द्रियोपपादनायासेनेतीशरमेति।
॥ इन्द्रियाणां सदोषत्वनिर्दोषत्वव्यवस्था॥
किमतो यद्येवमक्षद्वैविध्यमित्यत आह निर्दोषमेवेति।
निर्दोषमेव चैतन्यमन्यत्रोभयमिष्यते।
तत्रोत्तमजीवसम्बन्धिचैतन्यमक्षं निर्दोषमेवेत्यर्थः। अन्यत्रापि निर्दोषतासद्भावादेवेत्युक्तम्। अन्यत्र मध्यमजीवसम्बन्धिचैतन्ये। सर्वत्र प्राकृते चाक्षे निर्दोषत्वं सदोषत्वं चोभयं कालादिभेदेनेष्यते। अधमसम्बन्धिचैतन्ये तु सदोषत्वमेवेति शेषः। इष्यते प्रामाणिकैरिति। अनेनाऽगमम्, कार्यलिङ्गकमनुमानं चात्रार्थे दर्शयति। यावदत्र सदोषमुक्तं तन्निर्दोषग्रहणव्यवच्छेद्यमिति भावः।
॥ संसारिणां साक्षीन्द्रियवत्त्वप्रतिपादनम्॥
ननुच संसारिषु प्रवृत्तिसिद्ध्यर्थमिन्द्रियमवश्यमङ्गीकरणीयम्। नच तच्छुद्धम्, उक्तानुपपत्तेः। अतः प्राकृतेनैव सर्वस्योपपत्तेः संसारिषु शुद्धेन्द्रियाभ्युपगमो निर्बीज एव। नच मुक्तौ शुद्धसद्भावात् प्रागपि तदङ्गीकरणीयम्। मुक्तिवच्छुद्धेन्द्रियस्यापि पश्चात् प्राप्त्युपपत्तेरित्यत आह सुखेति।
सुखदुःखादिविषयं शुद्धं संसारगेष्वपि॥२८॥
न केवलमीशरमामुक्तेषु किन्तु संसारगेष्वपि शुद्धमिन्द्रियमङ्गीकरणीयम्। कुतः? सुखदुःखादिविषयम्। अयमर्थः अस्ति तावत् संसारिणां सुखदुःखेच्छादिविषयोऽपरोक्षावभासः। लिङ्काद्यननुसन्धानेनैवाहं सुखीत्यादिस्पष्टावभासदर्शनात्। नचेन्द्रियविषयतामन्तरेणापरोक्षावभासित्वं सुखादीनां युक्तम्। धर्मादेरपि तत्प्रसङ्गात्। तस्मात् सुखदुःखादिविषयमिन्द्रियमङ्गीकर्तव्यम्। तदेव शुद्धमिति।
॥ सुखादिविषयस्येन्द्रियस्य साक्षित्वम्॥
अस्तु सुखदुःखादिविषयमिन्द्रियं संसारिषु। तच्छुद्धमिति कुतः? प्राकृतेनापि तदपरोक्षावभासोपपत्तेरित्यत आह निर्दोषत्वेति।
निर्दोषत्वातिनियमात् तद् बिलष्ठतमं मतम्।
तत् सुखादिविषयमिन्द्रियं तावद् बिलष्ठतमं सर्वथाऽप्यबाध्यं मतं सर्वेषां सम्मतम्। नहि कदाचिदप्यसति सुखे अहं सुखीति प्रत्ययोऽस्ति। नापि सति नास्मि सुखीति। तथाहिसति इन्द्रियस्य बाध्यता स्यात्। बिलष्ठतमता चेन्द्रियस्य निर्दोषत्वादिनियमादेव उपपद्यते नान्यथा। सदोषाणां बाधदर्शननियमात्। निर्दोषत्वातिनियमश्च शुद्धस्यैव धर्मो न प्राकृतस्य इति सुखादिविषयस्येन्द्रियस्य शुद्धतासिद्धिरिति।
एतदुक्तं भवति सुखादिकमिन्द्रियविषयः, अपरोक्षावभासित्वात्; घटवत्। सुखादिविषयमिन्द्रियं शुद्धम्, निर्दोषतानियमवत्त्वात्; ईश्वरादीन्द्रियवत्। विमतं निर्दोषतातिनियमवत्, सर्वथाऽप्यबाध्यत्वात्; तद्वदेवेति।
यद्यपि मुक्तानां शुद्धेन्द्रियवत्त्वेन संसारिणां तद्वत्ता शक्यसाधना, तस्य तत्स्वरूपतावगमात्। स्वरूपस्य चानागन्तुकत्वात्। तथाऽपि साक्षिणो यत् प्रत्यक्षत्वमुक्तम्, तद् विभावयितुमयं प्रमाणान्तरोपन्यासः। सुखादिविषयं स्वरूपभूतं चैतन्येन्द्रियं हि साक्षीत्युच्यते, तदभिव्यक्तं ज्ञानं चेति।
॥ प्राकृतेन्द्रियस्य षाड्विध्यम्॥
ननु प्राकृतशुद्धभेदात् द्विविधमिन्द्रियमित्यसत्। “श्रोत्रं चक्षुः स्पर्शनं च रसनं घ्राणमेव च। अधिष्ठाय मनश्चायम्” इति पञ्चेन्द्रियमनोभेदेनेन्द्रियषाड्विध्यस्मरणविरोधादित्यत आह पञ्चेति।
पञ्चेन्द्रियमनोभेदात् प्राकृतं षड्विधं स्मृतम्॥२९॥
यत् पञ्चेन्द्रियमनोभेदादिन्द्रियं षड्विधमिति स्मृतम्, तत् प्राकृतम्, नतु सर्वमित्यतो न विरोधः। ज्ञानेन्द्रियाणामेवात्र विवक्षितत्वान्नैकादशत्वोक्तिविरोधः। बुद्धेरपि मनस्यन्तर्भावान्न सप्तत्वविरोधः।
॥ श्रोत्रमनसोः प्राकृतत्वेऽनुपपत्तिपरिहारः॥
नन्वाकाशात्मकस्य श्रोत्रस्य कथं प्राकृतत्वम्? मैवम्। भूताकाशपरिणामत्वाभ्युपगमात्। अव्याकृताकाशात्मकत्वे सार्वत्रिकशब्दोपलब्धिप्रसङ्गः। कर्णशष्कुल्यवच्छेदाङ्गीकारेऽपि बधिराभावप्रसक्तिः। अदृष्टोपग्रहान्नेति चेत्, न। तथासत्याकाशस्यैव तत्तदवच्छिन्नस्यादृष्टोपगृहीतस्य घ्राणादिभावोपपत्तौ पार्थिवत्वाद्यभ्युपगमवैयर्थ्यात्। गन्धादिमत्त्वात् तत्सिद्धिरिति चेत्, न। असिद्धे;। यदिन्द्रियं यं विशेषगुणं गृह्णाति तत् तद्वदिति व्याप्तेः सुखादिग्राहिणि मनसि, सांसिद्धिकद्रवत्वस्नेहग्राहिणि चक्षुषि, शीतोष्णस्पर्शग्राहिणि स्पर्शने च भग्न्त्वात्। आगमात् पृथिव्यादिप्राकृतिकताऽवगम्यत इति चेत्, तर्ह्यहङ्कारिकाकाशकार्यता श्रोत्रस्यापि तत एवाङ्गीकरणीया।
ननु मनोऽनादिनित्यं कथं प्राकृतम्? मैवम्। प्रमाणाभावात्। स्पर्शरहितद्रव्यत्वादेः सत्त्वान्नेति चेत्, न। तमस्यस्माकमनैकान्त्यात्। नित्यत्वादिमात्रसाधने सिद्धसाधनत्वात्। कूटस्थतासाधने त्वागमविरोधादिति।
॥ अनुमित्यमानयोः लक्षणे॥
क्रमप्राप्तं केवलमनुप्रमाणं च अनुमानं लक्षयति अनुमेति।
अनुमा युक्तिरेवोक्ता……………..।
अत्रानुमेति लक्ष्यम्। युक्तिरिति लक्षणम्। यदिच युक्तेरेव बहुशः प्रकृतत्वात् तत्स्वरूपजिज्ञासायामिदं प्रवृत्तम्, तदा विपरीतो लक्ष्यलक्षणभावः।
नन्वनुमा युक्तिरिति पर्यायावतौ। तथाहि फलप्रामाण्यपक्षेऽनुमितिरनुमेति भावसाधनोऽनुमाशब्दो लिङ्गदशनसमुत्थं लैङ्गिकविषयमनुमितिनामकं यथार्थज्ञानमाह। तदेव योजनं युक्तिरिति युक्तिशब्दोऽपि। साधनप्रामाण्यपक्षेऽप्यनुमीयतेऽनयेति करणसाधनोऽनुमाशब्दो यमर्थमाचष्टे तमेव युज्यतेऽनयेति युक्तिशब्दोऽपि। तत् कथं लक्ष्यलक्षणभाव इत्यत उक्तम् उक्तैवेति। अत्रापि व्यवहार एव साध्यो नत्वनुमात्वं, युक्तित्वं वा, येनोक्तदोषः स्यादिति भावः।
॥ लक्षणे निर्दोषपदोपादानस्य विवक्षाधीनत्वम्॥
ननु युक्त्युपपत्तिशब्दावेकार्थौ। तथाचान्यत्र “निर्दोषोपपत्तिरनुमा” इत्यादौ यदि निर्दोषग्रहणस्य व्यावर्त्यमस्ति, तदाऽत्रापि तत् कर्तव्यं स्यात्। अन्यथाऽतिव्याप्तिप्रसङ्गात्। नास्ति चेत्, न तत् कर्तव्यमिति।
उच्यते अस्ति खलु शब्दानां मुख्यामुख्यभेदेन द्वयी वृत्तिः। एवञ्चोपपत्तिशब्दादुपपत्ताविव तदाभासेऽपि प्रतिपत्तावुत्पन्नायां तद्व्यवच्छेदेन मुख्यार्थोपदर्शनार्थं तत्र निर्दोषग्रहणं कृतम्। अत्र पुनरन्तर्गतनिर्दोषत्वं मुख्यमेवार्थमुपादाय युक्तिरित्येवोक्तम्। समीचीनो हेतुरनैकान्तिको हेतुरिति यथेति। तदिदमप्युक्तम् युक्तिरेवेति। नतु निर्दोषत्वविशेषिता। युक्तिशब्दमुख्यार्थविवक्षायां तदनपेक्षणादिति शेषः।
अथवा नेदं पर्यायलक्षणम्। किन्नाम। युज्यते सम्बद्ध्यते इति युक्तिरनुमोक्तेति योज्यम्। नन्वेवंसति विरुद्धानध्यवसितव्यवच्छेदेऽप्यनैकान्तिकस्यानुमानत्वं स्यादित्यतो युक्तिरेवेत्युक्तम्। युज्यत एव नतु वियुज्यतेऽपीत्यर्थः। प्रमेयत्वादिकं ह्यनित्यत्वादिना युज्यते, न युज्यते च। नतु युज्यत एव। तदनेन साहित्यनियमवद् व्याप्यं, लिङ्गम्, अनुमानमिति चोच्यत इत्युक्तं भवति।
॥ अनुमानस्य तादात्म्यादिसम्बन्धविशेषवत्त्वनिरासः॥
सौगतास्तु मन्यन्ते तादात्म्यतदुत्पत्ती एवानुमानाङ्गभूतौ सम्बन्धाविति। वैशेषिकास्तु अस्येदं कार्यं कारणं सम्बन्ध्येकार्थसमवायि विरोधि चेति लैङ्गिकनिमित्तसम्बन्धान् परिसञ्चक्षते। एवं
“मात्रानिमित्तसंयोगिविरोधिसहचारिभिः।
स्वस्वामिवध्यघाताद्यैः साङ्ख्यानां सप्तधाऽनुमा”
इति साङ्ख्याः परिसङ्ख्यातवन्तः। तत् सर्वमपाकर्तुं वा युक्तिरेवेत्यवधारणम्। नियतसम्बन्धवदेवानुमानं न सम्बन्धविशेषवदित्यर्थः। एतच्चोपपादयिष्यामः। (९४०, अनुपदं च)
॥ पक्षधर्मताया अनुमानाङ्गत्वनिरासः॥
केचिदाहुः पक्षधर्मताऽप्यनुमानाङ्गमिति। तदप्यपाकुर्वन्नुक्तमेव विवृणोति व्याप्तिरेवेति।
………………. व्याप्तिरेव तु सा स्मृता।
विशेषेणाऽप्यत इति व्याप्तिः। यदव्यभिचरितसाहित्योपेतमेव लिङ्गं साऽनुमा। न पक्षधर्मताऽवश्यभ्माविनीत्यर्थः। यद्वा व्याप्तिरिति भावसाधनः। तथात्वे व्याप्तिरेव साऽनुमेति गौणो निर्देशः। व्याप्तिरेवानुमानाङ्गं न पक्षधर्मतेत्यर्थः। उपपादयिष्यते चैतद् व्यधिकरणस्यापि साधकतामुपपादयता आचार्येणैव। (९४०) एतेन
“ज्ञातसम्बन्धनियमस्यैकदेशस्य दर्शनात्।
एकदेशान्तरे ज्ञानमनुमानमबाधितम्”
इत्यपि निरस्तम्। एकदेशतानियमस्याप्रयोजकत्वात्।
॥ अनुमानस्य पञ्चरूपोपन्नत्वनिरासः॥
यदुक्तं पक्षधर्मत्वम्, सपक्षे सत्त्वम्, विपक्षाद् व्यावृत्तिः, अबाधितविषयत्वम्, असत्प्रतिपक्षत्वमिति पञ्चरूपोपपन्नमनुमानमिति। यथाऽऽह
“अनुमेयेन सम्बद्धं प्रसिद्धं च तदन्विते।
तदभावे च नास्त्येव तल्लिङ्गमनुमापकम्” इति।
अत्राबाधितविषयत्वमसत्प्रतिपक्षत्वं च चशब्दसङ्गृहीतमिति। तदसत्। केवलान्वयिनो विपक्षाद् व्यावृत्त्यभावेन केवलव्यतिरेकिणश्च सपक्षे सत्ताभावेनाव्यापकत्वात्। क्वचिच्चतूरूपोपपन्नत्वम्, क्वचित् पञ्चरूपोपपन्नत्वमिति चेत्, न। एकप्रयोजकालाभात्। व्याप्तिपक्षधर्मतौपयिकत्वेनैषां ग्रहणम्। वस्तुतस्तु त एवानुमानाङ्गमिति चेत्, न। पक्षधर्मताया अप्यप्रयोजकत्वात्। तथाच व्याप्तिरेव प्रयोजिकेति वक्तव्यम्। किमनेन जल्पितेनेत्याह व्याप्तिरेवेति। अविनाभावो व्याप्तिः।
॥ व्याप्तिद्वैविध्यनिरासः॥
सा द्विविधा अन्वयव्यतिरेकभेदात्। साध्येन साधनस्य व्याप्तिरन्वयः। साधनाभावेन साध्याभावस्य व्याप्तिर्व्यतिरेक इति केचिदाचक्षते। तद्द्वैविध्यं तुशब्देन व्यवच्छिनत्ति। तथाहि योऽग्निमान्न भवति स धूमवान्न भवतीति व्यतिरेकव्याप्तिः किं धूमेनाग्न्सिाधन उपयुज्यते, किंवाऽग्न्यभावेन धूमाभावसाधने? नाऽद्यः, यो धूमवानसावग्निमानित्यन्वयव्याप्त्यैव तत्सिद्धेः। अन्यथा केवलान्वयवतोऽसाधकत्वप्रसङ्गात्।
किञ्चात्राभावयोर्व्याप्यव्यापकभावो, भावेन भावसाधनमिति सुभाषितम्। अन्यगतया व्याप्त्या अन्यस्य साधकत्वेऽतिप्रसङ्गात्। यदभावयोर्व्याप्यव्यापकभावः, तयोरेव साध्यसाधनभाव इत्यभ्युपगमे नातिप्रसङ्ग इति चेत्, न। तथाऽपि व्याप्यं लिङ्गमित्यस्याव्याप्तिप्रसक्तेः। यदभावो यदभावस्य व्यापकः स तस्य व्याप्य इति नियमाददोष इति चेत्, न। तर्हि न व्यतिरेकव्याप्तिः प्रकृतसाध्यसिद्ध्युपयोगिनी। किन्नाम। प्रकृतसाधनव्याप्तिसाधनोपयोगिनी। तत्रचान्वयिरूपतैव तस्याः। द्वितीयस्त्विष्यत एव। किन्नाम। साऽप्यन्वयरूपैवेति न सर्वथा व्याप्तिद्वैविध्यं सम्भवतीति।
॥ अनुमानत्रैविध्यनिरासः॥
एतेनानुमानस्य केवलान्वयिकेवलव्यतिरेक्यन्वयव्यतिरेकिभेदेन त्रैविध्यमपि परास्तम्। व्यतिरेकव्याप्तेरनुमानानङ्गत्वात्। सद्भावमात्रेण व्युत्पादनस्यातिप्रसङ्गित्वात्।
॥ केवलव्यतिरेकिनिरासः॥
कथन्तर्हि केवलव्यतिरेकिणो गमकत्वमिति चेत्, कोऽयं केवलव्यतिरेको नाम? केवलो व्यतिरेक एव यस्यासाविति चेत्, तर्हि कथमत्यन्तासतोः साध्यसाधनता स्यात्? दृश्यते तावदिति चेत्, न। यतस्तस्यान्यैव गतिः। प्राणादिमत्त्वस्य सात्मकत्वेन व्याप्तिर्जीवच्छरीर एव गृहीता। अतस्तत्रैव विप्रतिपत्तौ न सोपदर्शयितुं शक्याऽभूत्। व्याप्तिमात्रमेवानुमानाङ्गम्, न पुनः सपक्षे तदुपदर्शनमपीत्यतो व्यतिरेकयोर्व्याप्त्या तदुपपादनं क्रियते।
अयमत्र प्रयोगक्रमः जीवच्छरीरं सात्मकम्, प्राणादिमत्त्वात्; यत् प्राणादिमत् तत् सात्मकम्, प्राणादिमच्चेदम्, तस्मात् सात्मकमिति प्रयुक्ते धूमस्याग्न्निेवास्य न व्याप्तिर्दृश्यते। तत् कथमित्याकाङ्क्षायां प्रयोगान्तरं प्रवर्तते। प्राणादिमत्त्वं सात्मकत्वेन व्याप्तम्, तदभावव्यापकाभावत्वात्; यो यदभावव्यापकाभावः, स तद्व्याप्तो यथा धूमोऽग्न्निेति। तेदतावति वक्तव्ये यदन्यथा प्रयुज्यते तद् विवेकिनां स्फुटप्रतीतिकतया, सङ्ग्रहरुचितया वेति।
॥ यद्देशकालसम्बद्धस्य यस्य यद्देशकालसम्बद्धेन येन विनाऽनुपपत्तिः, तस्य तत्साधकत्वम्॥
स्यादेतत्। व्याप्यं चेदनुमानं तदा धूमः शब्दानित्यत्वेऽप्यनुमानं स्यात्। व्याप्तो हि सोऽप्यग्न्निेति। मैवम्। व्याप्यमित्यस्य सम्बन्धिशब्दत्वात्। तथाच यो येन व्याप्यः स तस्मिन्ननुमानमित्युक्तं स्यात्। नचैवमतिप्रसङ्गोऽस्ति।
॥ धर्माणां स्थितिकथनम्॥
द्विविधा हि धर्मा भवन्ति। केचित् परस्परपरिहारेणैव वर्तमानाः, यथा कृतकत्वनित्यत्वे, स्वातन्त्र्यपारतन्त्र्ये चेत्येवमादयः। केचित् समाविष्टाः। तेऽपि त्रिविधाः। केचित् सङ्कीणाः। परस्परपरिहारेणैव वर्तमानयोरेकत्र समावेशः सङ्करः। यथा भूतत्वमूर्तत्वे, पुरुषत्वपाचकत्वे चेत्येवमादयः। केचित् परापरभावावस्थिताः, यथा सत्त्वद्रव्यत्वे, धूमवत्त्वाग्न्मित्त्वे चेत्येवमादयः। केचित् तुल्यवृत्तयः, यथा कृतकत्वानित्यत्वे, गुरुत्वरसवत्त्वे चेत्येवमादयः।
तत्राऽद्यानां परस्परसम्बन्ध एव नास्तीति नानुमानानुमेयभावः। विरुद्धसमाख्यया तेऽभिधीयन्ते। द्वितीयानामपि सत्यपि सम्बन्धे परस्परव्यभिचारेण व्याप्यव्यापकभावाभावान्नानुमानानुमेयता। किन्तु परस्परमनैकान्तिकतयाऽभिधीयन्ते। तृतीयेष्वपरेषां व्याप्यतया परेषां व्यापकतयाऽस्त्यनुमानानुमेयत्वम्। परे त्वव्याप्यतया नापरेष्वनुमानतामश्नुवते। किन्नाम। अनैकान्तिका एव। चतुर्थास्तु परस्परं व्याप्यव्यापकभावादन्योन्यमनुमानतामर्हन्तः प्रसिद्ध्यप्रसिद्धिभ्यां विशिष्यन्त इति सङ्क्षेपः।
॥ व्याप्तिस्मरणसहितव्याप्यज्ञानस्यैव अनुमितिजनकत्वम्॥
नन्वेवमपि धूमेनाग्न्ज्ञिानं सर्वेषां स्यादित्यत उक्तम् स्मृतेति। प्रमितत्वस्योपलक्षणमेतत्। स्मृता व्याप्तिरेव प्रमितमेव व्याप्यमनुमा। नत्विन्द्रियवत् सत्तामात्रेण प्रमाकरणमित्यर्थः।
ननु तथाऽपि नारिकेलद्वीपवासिनो धूमदर्शनादग्न्यनुमितिप्रसक्तिः। मैवम्। व्याप्यस्वरूपप्रमितिवद् व्याप्तिप्रमितेरप्यपेक्षितत्वात्। तथाऽपि गृहीतास्मृतव्याप्तेस्तदवस्थः प्रसङ्ग इत्यत उक्तम् स्मृतेति। स्मृता व्याप्तिरेव साऽनुमोपयोगिनीत्यर्थः। तथाच व्याप्तिस्मरणसव्यपेक्षं व्याप्यज्ञानमनुमानमित्युक्तं भवति।
॥ नैयायिकप्रभाकरमतपरीक्षा॥
लिङ्गपरामर्शोऽनुमानम्, परामर्शश्चानुसन्धानात्मकं तृतीयं ज्ञानमिति कश्चित्। तथाहि महानसादौ धूमस्याग्न्निा व्याप्तिग्रहणसमये यज्ज्ञानम्, तत् प्रथमम्। गृहीतव्याप्तिकस्य पर्वतादौ यद् धूमज्ञानम्, तद् द्वितीयम्। ततः सम्बन्धिदर्शनसमुद्बुद्धसंस्कारकारणकस्य यो धूमवानसावग्निमानिति व्याप्तिस्मरणस्य अनन्तरमयं चाग्न्व्यिाप्तधूमवानिति प्रतिसन्धानात्मकं यद् धूमज्ञानम्, तत् तृतीयमनुमानमिति।
तदतेदन्यो न मन्यते। व्याप्तिस्मरणं पक्षधर्मताज्ञानमित्येतावदेव ह्यनुमानसामर्थ्यम्। तत्राननुभूताया व्याप्तेः स्मर्तुमशक्यत्वात् प्रथमं ज्ञानमिष्यते। द्वितीयज्ञानमपि पक्षधर्मताविषयत्वादङ्गीक्रियते। ततो व्याप्तिस्मृतौ सत्यां किमपरमवशिष्यते यदर्थं तृतीयं ज्ञानमेष्टव्यमिति।
स स्थूलदृश्वेत्याद्यः। न खलु विशकिलते व्याप्तिस्मृतिपक्षधर्मताज्ञाने भावयतोऽनुमितिः। परस्परवार्तानभिज्ञयोः सहकारितानुपपत्तेः। किन्तु सङ्किलते। नच तत् सङ्किलतत्वं विना तृतीयज्ञानादिति कथं तन्नैष्टव्यम्? आत्मा सङ्कलयतीति चेत्, सत्यम्। वृत्त्या ह्यसौ सङ्कलयेत्, नतु स्वरूपेणैव। नचैवं तदेवास्त्विति वाच्यम्। पूर्वेण विना तदनुपपत्तेरिति।
वयं तु ब्रूमः यत्र लिङ्गदशनादेव व्याप्तिस्मृतिः, अस्तु तत्रोक्तप्रकारः। यदातु गृहीतव्याप्तेर्विनाऽपि लिङ्गदशनाद् वचनादिनैव व्याप्तिस्मृतिराविरस्ति तदा द्वितीयमेव लिङ्गदशनं प्रतिसन्धानात्मकमुदेष्यतीति नावश्यम्भाविनीयं प्रक्रिया। यथा खलु संस्कारसाहित्ये सतीन्द्रियसन्निकर्षादेव सोऽयमिति प्रत्यभिज्ञा जायते, तथाऽत्रापीत्यङ्गीकारे न कश्चिद् विरोध इति।
ननु व्याप्तिरेव केन प्रमाणेन ग्राह्यः? यथायथं प्रत्यक्षानुमानागमैरित्युक्तम्। (४७६) यथाचैतत् तथा वक्ष्यामः। (६९२)
॥ अनुमानस्य स्वार्थपरार्थभेदेन द्वैविध्यम्॥
द्विविधमनुमानम् स्वार्थं परार्थं चेति। तत्र यत् परोपदेशानपेक्षं व्याप्तिस्मृतिमद्व्याप्यदर्शनं तत् स्वार्थम्। परोपदेशापेक्षं तु परार्थम्।
॥ परार्थानुमानस्य पञ्चायवयवत्वनियमाभावः॥
ससामर्थ्यलिङ्गप्रतीतिजनकं वाक्यं परोपदेशः। तच्च प्रतिज्ञाहेतूदाहरणोपनयनिगमनैः पञ्चभिरवयवैरुपेतमित्येके। तमिमं नियममरोचयमान आह उक्तेति। उक्ता व्याप्तिरेव साऽनुमा। व्याप्त्युक्तिरेव परोपदेश इति यावत्। एवशब्दो नियमनिराकरणपरो न पुनः पक्षान्तरनिवृत्त्यर्थः। पक्षान्तरस्य स्वयमेव वक्ष्यमाणत्वात्। (५१४)
ननु यो धूमवान् सोऽग्निमानिति व्याप्त्युक्तिः कथं प्रत्यायनाङ्गम्? वादिप्रतिवादिनोरन्योन्यस्मिन्ननाश्र्वासादित्यत उक्तम् स्मृतेति। तुशब्दश्चशब्दार्थो जिज्ञासितेति समुच्चिनोति। गृहीतव्याप्तेस्तदुक्तिः स्मरणहेतुरगृहीतव्याप्तेस्तु जिज्ञासाजनिकेत्युच्यते। नत्वागमतयोपयुज्यत इत्याशयः।
॥ व्याप्तिवचनमेव परोपदेशः॥
ननु व्याप्त्युक्तिरेव परोपदेश इत्ययुक्तम्। प्रथमत एव व्याप्त्युक्तेरसङ्गतत्वादित्याशङ्कां परिहरन् “उक्ता व्याप्तिरेव सा” इति प्रतिज्ञातमुपपादयति प्रतिज्ञातेति।
प्रतिज्ञातार्थसिद्ध्यर्थं व्याप्तिरेव यदोदिता॥३०॥
अवशिष्टं किमत्रास्ति………………।
प्रतिज्ञातार्थसिद्ध्यर्थमित्यसङ्गतेः परिहारः। तदेत्यध्याहार्यम्। किमाक्षेपे। अत्र वक्तव्ये।
एतदुक्तं भवति यो हि पर्वतमग्न्मिन्तं प्रतिपद्यमानः परेण निरग्न्किं मन्यमानेन किं पर्वतस्याग्निमत्त्वे मानमित्यनुयुज्यते। स यदि यो धूमवानसावग्निमानिति व्याप्तिमात्रं परं प्रति स्वप्रतिपन्नार्थसिद्ध्यर्थं ब्रूयात्, तदा का नामासङ्गतिः? परपृष्टप्रमाणस्योपन्यस्यमानत्वात्। किंवाऽपरं वक्तव्यमवशिष्टम्, यदर्थं शब्दान्तरं वक्तव्यं स्यात्। अतो व्याप्तिवचनमेव परोपदेश इति।
॥ परेण परोपदेशस्य पञ्चावयवत्वनियमोपपादनम्॥
स्यादेतत्। व्याप्तिपक्षधर्मतोपेततया लिङ्गानुसन्धानं खल्वनुमानम्। पक्षधर्मतामनङ्गं मन्यमानैरपि लिङ्गस्य सत्ता तावदवश्यमङ्गीकरणीया। अन्यथा व्याप्त्यङ्गीकारव्याघातात्। सा च नाविवक्षितस्थाना। तथासति यस्यकस्यचिद् धूमवत्त्वादिना सर्वस्याप्यग्न्मित्त्वादिप्रसङ्गात्। अतो व्याप्त्यनुसारेण नियतदेशधर्मताऽप्यङ्गीकरणीयैव। व्यधिकरणोऽपि हि कृत्तिकागत एवोदयो रोहिण्युदयासत्तिं गमयति। नतु यत्रतत्रत्यः। ततस्तावदनेन वक्तव्यं यावता व्याप्तिविवक्षितस्थलधर्मतोपेततया लिङ्गस्य अनुसन्धानं स्यात्, तदप्याकाङ्क्षाक्रमेणाभिधातव्यमिति स्थिते, निराश्रयस्य प्रमाणस्याभिधातुमशक्यत्वात् प्रमाणजिज्ञासोत्थापनाय विषयोपक्षेपरूपं पर्वतोऽग्निमानिति प्रतिज्ञावाक्यं वक्तव्यम्। ततः कस्मादिदं प्रमाणात् प्रतिपत्तव्यमित्याशङ्कायां पराङ्गतापन्नलिङ्गस्वरूपमात्रप्रतिपादकं धूमवत्त्वादिति हेतुवचनम्। ततोऽस्य सामर्थ्यजिज्ञासायां व्याप्तिप्रतिपादनाय यो धूमवानसावग्निमानित्युदाहरणवाक्यम्। पक्षादिविवक्षितस्थलधर्मताप्रतिपादनार्थं धूमवांश्चायमित्युपनयः। ततः सर्वस्य बुद्ध्यरोहायैकवाक्यतामापादयितुं तस्मादग्निमानेवेति निगमनम्। अत एव प्रतिज्ञाहेतुभ्यामुपनयनिगमनयोर्गतार्थतां मन्यमाना निरस्ता भवन्ति। तदेवमेतावति वक्तव्ये कथं व्याप्तिमात्रमुक्त्वा कृती स्यादिति।
॥ प्रतिज्ञाहेतूपनयानामवक्तव्यता॥
उच्यते यत् तावत् प्रतिज्ञावश्यम्भावे कारणमुक्तम्, तदसत्। विवादेनैव विषयोपक्षेपस्य सिद्धतयाऽऽकाङ्क्षोदयस्य समर्थितत्वात्। तथाऽप्याकाङ्क्षितत्वाल्लिङ्गस्वरूपस्य तत्पक्षधर्मतायाश्च प्रतिपादनाय हेतूपनयौ वक्तव्याविति चेत्, न। विकल्पानुपपत्तेः। तथाहि किं येन धूमवत्त्वं पर्वतवृत्तितयाऽवगतं तं प्रति हेतूपनयौ वक्तव्यौ, उत विपरीतं प्रति? आद्यं दूषयति लिङ्गमिति।
…………………लिङ्गं तत्र विजानतः।
यदि लिङ्गमसिद्धं स्यात् कुत एवास्य मानता।
तत्र विवक्षिते स्थले। अवशिष्टं किमस्तीति पूर्वेणान्वयः। लिङ्गस्वरूपतदीयपक्षधर्मताविज्ञापनाय हि हेतूपनयोपयोगः। तच्चेद् विज्ञानं परस्य स्वतः सिद्धं तदा किं हेतूपनयाभ्यामिति भावः।
द्वितीयमनूद्य दूषयति लिङ्गमिति। तत्रेत्यनुवर्तते। असिद्धं परेणाप्रमितम्। तदाऽस्य लिङ्गस्य स्वरूपासिद्धस्य मानतैव कुतः? नास्तीति यावत्। दूरे वक्तव्यतेत्येवशब्दार्थः।
॥ व्याप्तेरप्यवक्तव्यतामाशय परिहारकथनम्॥
नन्वेवंसति व्याप्तिरपि न वक्तव्या। साऽपि यदि विदितव्याप्तिकं प्रत्युच्यते तदाऽभिधानवैयर्थ्यम्। विपरीतस्य तु व्याप्यत्वासिद्ध्या तत् प्रमाणमेव न भवतीति कुतो व्याप्त्यभिधानमिति तत्रापि वक्तुं शक्यत्वात्। तथाच वादिप्रतिवादिनोर्मौनमेवाऽपतितमिति।
मैवम्। उभयथाऽप्यदोषात्। व्याप्तिर्हि न स्वरूपेणोपयोगिनी। नापि ज्ञाततामात्रेण। अपितर्हि? स्मर्यमाणा। तथाच गृहीतव्याप्तिकं प्रति तत्स्मारतया, अगृहीतव्याप्तिकं प्रति तु तदैव तज्जिज्ञासाजनकतया व्याप्तिवचनमुपयुज्यत इत्युक्तमेव।
॥ लिङ्गस्वरूपपक्षधर्मतयोः व्याप्तिवचनेनैव सिद्धेः, हेतूपनययोरवक्तव्यता॥
एवन्तर्हि हेतूपनयावपि नानुपयुक्तौ। नहि पक्षधर्मोपेतं लिङ्गं स्वरूपेणोपयुक्तम्। नापि विदितत्वमात्रेण। किन्तु ज्ञातचरम्। स्मर्यमाणतया ज्ञायमानमपि न वृक्षादिसाधारण्येन। किन्तर्हि? लिङ्गतया। तथाच विदितलिङ्गस्वरूपपक्षधर्मतं प्रति तत्स्मारकत्वेन लिङ्गतयाऽनुसन्धायकत्वेन, इतरं प्रति तज्जिज्ञासाजनकत्वेन हेतूपनययोः सार्थक्यमेवेत्याशयाऽह यदीति।
यदि स्मारकमात्रं स्यात् स्मर्तुर्नात्र प्रयोजनम्॥३१॥
स्मारकत्वमुक्तस्य सर्वस्योपलक्षणम्। मात्रग्रहणेन प्रत्यायकत्वं व्यावर्तयति। हेत्वादिकमिति शेषः। पक्षधर्मतोपेतस्य लिङ्गस्येति च। स्यादित्यतः परं यत इत्यध्याहार्यम्। स्मर्तुरित्युपलक्षणम्। अत्र व्याप्तिवचने। निमित्तसप्तमीयम्। हेत्वादाविति च। ततश्च व्याप्तिवचनवद्धेत्वादिकमपि पक्षधर्मतोपेतस्य लिङ्गस्य स्मरणानुसन्धानजिज्ञासाजनकं स्यादिति यद्युच्यते, तन्न। यतो व्याप्तिवचनेनैव तत्स्मरणादिमतस्तस्य हेत्वादिना प्रयोजनं नास्तीति योजना।
एतदुक्तं भवति यदिहि हेत्वादिकं वाक्यतया प्रत्यायकं स्यात्, तदा सामर्थ्यचिन्तोपयुज्यते। यदातु तत्स्मारकत्वादिनैवोपयुक्तम्, तदा संस्कारोद्बोधोपयुक्तं सादृश्यसम्बन्धादिकं किमप्यन्वेष्टव्यम्। तद् व्याप्तिवचनेऽपि समानम्। यो धूमवानसावग्निमानित्यभिहिते खल्वनुमानमुद्रावित् अत्र धूमवत्त्वं व्याप्यमित्यवबुध्यत एव। ततस्तदीयपक्षधर्मतादिस्मृत्यादिमानपि कथं न भवेदिति।
॥ पञ्चावयववाक्यस्याऽगमतया प्रत्यायकत्वाभावादपि तन्नियमाभावः॥
यद्वा परोपदेशस्य पञ्चावयवतानियतिं वदन् प्रष्टव्यः। किमेतत् पञ्चावयवं वाक्यमागमतया व्याप्तिपक्षधर्मतोपेतस्य लिङ्गस्य प्रत्यायकम्, उत स्मारकादिमात्रम्? आद्ये तु स्यादेवेदं परव्युत्पादितरीत्या वाक्यपरिमाणं कथञ्चित्। नचासौ युज्यते। वादिप्रतिवादिनोरितरेतरस्मिन्ननाश्र्वासात्। आश्र्वासे वा प्रतिज्ञामात्रेणार्थसिद्धौ हेत्वाद्यभिधानवैयर्थ्यात्।
द्वितीये त्वाह यदीति। परोपदेशं वाक्यं यदि स्मरणादिमात्रकारणमङ्गीक्रियते, तदाऽत्र व्याप्तिवचने सत्येव स्मर्तुर्व्याप्तिवचनादेव स्मरणाद्युत्पत्तेरिति यावत्।
अत्र व्याप्तिवचनातिरिक्ते शब्दे प्रयोजनं नास्तीति नासाववश्यं वक्तव्यः। दृश्यते खलु लोके पदैकदेशादितोऽपि पदार्थस्मरणादिकम्। शास्त्रेऽपि च वाक्यैकदेशप्रयोगः। तत्र वक्तुराप्तत्वावधारणादनुसरणं प्रतिवादिनि तु तन्नास्तीति चेन्मा भूत्। नह्येतदागमतया प्रत्यायकमित्युक्तम्। अन्यथा सांव्यावहारिकः केवलव्यतिरेकिप्रयोगोऽपि नानुसरणीयः। वास्तवप्रयोगपरिमाणान्यथात्वस्योपपादितत्वात्। (५०८) प्रतिवादिन्यप्यनुसरणे निग्रहस्थानोद्भावनं न स्यादिति चेत्, लौकिकाशास्त्रीयसंव्यवहारातिक्रमे तदवकाशात्। अन्यथा प्रकरणाद्यापन्नस्यासङ्कीर्तनमपि निग्रहहेतुः स्यात्। किं प्रकरणाद्यापन्नतयाऽयं न वदति, उताप्रतिपन्नत्वादिनेति सन्देहस्य प्रकृतेऽपि तुल्यत्वादिति।
॥ नैयायिकैः पञ्चावयववाक्यस्य निर्विशङ्कसाध्यावधारणार्थत्वेनावैयर्थ्यमित्युपपादनम्॥
अपर आह प्रमेयावधारणार्थं हि प्रमाणोपन्यासः। प्रमेयावधारणं च निर्विवादा तत्प्रतीतिः। नच सा प्रमाणस्वरूपमात्रोपदर्शनेन भवति। किन्नाम। तदाभासोद्धारेणापि। अन्यथा तत्प्रामाण्यस्यैव अनवस्थानात्। तथाच प्रतिज्ञावाक्येन विषयमुपक्षिप्य तत्र हेतुना प्रमाणस्वरूपमुपदर्श्य तस्योदाहरणवाक्येन विरुद्धानध्यवसितानैकान्तिकत्वनिरासः क्रियते। उपनयेनासिद्धिरपास्यते। निगमनेनापि हेत्वनुवादेन तस्मादेव नान्यस्मादिति सिद्धसाधनताऽपक्षिप्यते। साध्यानुवादेन तु अग्निमानेव नतु निरग्न्कि इति बाधप्रतिपक्षप्रतिक्षेपः क्रियते। तदेवं विधूतविवादसाध्यप्रतिपत्तये पञ्चावयववाक्यमावश्यकमिति।
॥ अनुमानप्रयोगस्य प्रमेयनिर्णयावधित्वे पञ्चावयववाक्येनापि तदसम्भवात् तन्नियमोऽयुक्तः॥
तदयुक्तम्। एवं वदताऽपि यावता विवादावसानम्, तावान् परोपदेश इत्युक्तं स्यात्। तथाच पञ्चावयवं वाक्यं परोपदेश इत्ययुक्तम्। पञ्चावयवोक्तावपि विवादावसितेरभावात्। किन्त्वा कथापरिसमाप्तेः परोपदेश इति वक्तव्यमित्याशयवानाह नेति।
न पञ्चावयवोक्तौ च विवादावसितिर्भवेत्।
विवादावसितिः विवादावसानोपेता साध्यप्रतीतिः। नन्वेतदयुक्तम्। उदाहरणाद्यवयवत्रयेण आभासोद्धारस्य कृतत्वात्। निरस्तसमस्ताभासप्रमाणोपन्यासेऽपि विवादानवसाने सर्वदाऽपि तत्प्रसङ्गादित्यत आह दृष्टान्तेति।
दृष्टान्तादिषु चैवं स्यात् साधनं पुनरेव तु।
दृष्टान्तपदेनोदाहरणार्थमुपलक्षयति। आदिपदेनोपनयनिगमनार्थग्रहणम्। विषयसप्तमीयम्। एवं यथा प्रतिज्ञार्थे साधनं वक्तव्यमिति शेषः। स्यादेवेति सम्बन्धः। तुशब्दो यस्मादित्यर्थे।
अयमर्थः सत्यमुद्धृताभासात् प्रमाणात् प्रमेयावधारणं भवतीति, किन्तु पञ्चभिरप्यवयवैः तादृशप्रमाणप्रतीतिरेव न भवतीति ब्रूमः। आभासोद्धारपरोदाहरणाद्यर्थविप्रतिपत्तौ तत्साधनस्यापि वक्तव्यत्वात्। नच तत्र विप्रतिपत्तिर्न कर्तव्या। नापि वाङ्मात्रेण तन्निवृत्तिः। प्रतिज्ञार्थसमानयोगक्षेमत्वात्। नचोदाहरणादिष्वेव सर्वशङ्कोद्धारकारणमस्ति, अनुपलम्भात्। पञ्चावयवप्रयोग एव कथामुद्रणापातात्। अतः प्रमेयनिर्णयावधित्वेऽनुमानप्रयोगस्य न पञ्चावयवत्वनियमो युज्यते। अपितु कथापरिसमाप्त्यवधिकत्वमेवाङ्गीकार्यमिति।
॥ अनुमानप्रयोगस्य अवान्तराकाङ्क्षामात्रनिवर्तकत्वाङ्गीकारे हेतुवचनेनैव तत्सिद्धिः॥
सत्यं निःशेषतो विवादनिवृत्तिर्न पञ्चावयवप्रयोगेऽपि भवतीति। तथाऽप्यवान्तराकाङ्क्षानिवर्तकत्वेन पञ्चावयवमेवावान्तरवाक्यं परिसमाप्यत इत्यत आह लिङ्गेति।
लिङ्गोक्तावपि चैवं स्यादनुमावसितिर्ध्र्ुवा॥३२॥
चो हेत्वर्थे। अनुमेति तत्सम्बन्धिवाक्यमुपलक्ष्यते। एवंसति किमत्र प्रमाणमित्यवान्तराकाङ्क्षानिवृत्तिहेतौ धूमवत्त्वमिति लिङ्गोक्तौ कृतायामप्यवान्तरवाक्यपर्यवसानमवश्यं भवतीति तन्मात्रमेव वाक्यमङ्गीकरणीयम्। नतु पञ्चावयवत्वनियतिरिति।
॥ हेतुवचनादिनाऽपि अभिमतार्थसिद्धेः पञ्चावयवत्वनियम एव निराक्रियते, नतु विधान्तरम्॥
यदुक्तं स्मरणादिमात्रहेतुत्वेन वाक्यस्योपयोगः, तच्च व्याप्तिवचनमात्रेण भवतीति व्याप्तिरेव वक्तव्येति, तदयुक्तम्। तथासति लिङ्गमात्रवचनस्यापि प्रयोक्तव्यत्वापातात्। सम्भवति हि तस्यापि व्याप्तिपक्षधर्मतास्मरणादिहेतुतेत्युक्ताभिप्रायमजानानस्य चोद्यं वा परिहरति लिङ्गेति। यथा व्याप्त्युक्तावेवं लिङ्गोक्तावप्यनुमावसितिर्ध्र्ुवा स्यात्। इष्टापादनमेतदित्यर्थः। चशब्दः “प्रतिज्ञा हेतुगर्भैव” इत्याद्युक्तपक्षान्तरसमुच्चये। नचैवंसति व्याप्तिरेवेत्यवधारणानुपपत्तिः। येनयेन प्रकारेण व्याप्त्यादिस्मरणादिकं भवति, यश्च सांव्यावहारिकः, तन्तमुपादाय नियमनिराकरणस्य तत्रेष्टत्वादित्यभिसन्धिः। एतेन प्रतिज्ञाहेतुभ्यामुपनयनिगमनयोर्गतार्थताऽपि समर्थिता वेदितव्येति।
॥ विरोधः, असङ्गतिश्च द्वे साक्षादनुमानदूषणे॥
निर्दोषतामन्तर्भाव्य युक्तिरनुमेत्युक्तम्। दोषपरिज्ञान एव तद्वियुक्ता युक्तिः सुज्ञानेत्यतो युक्तिदोषो निरूपणीयः। धूमादेरग्न्यादिप्रमितिजनकत्वेऽपि यन्निमित्तं कश्चिदर्थोऽर्थान्तरज्ञानं न जनयति, संशयविपर्ययौ वा करोति, स युक्तिदोषः। स द्विविधः साक्षात्, वाचनिकश्च। तत्राऽद्यं विभागेनोद्दिशति विरोध इति।
विरोधोऽसङ्गतिश्चैव साक्षाद् युक्तेस्तु दूषणम्।
प्रायेणानुमानदोषा विरोध एवान्तर्भवन्तीति प्राधान्यात् प्रथमं तदुद्देशः। एवेति परपरिसङ्ख्यातमाधिक्यं निराकरोति। दोषाणां सतामत्रैवान्तर्भावात्। अनन्तर्भूतानां च दोषत्वनिरासात्। साक्षादिति। वचनोपधानेन विनाऽर्थनिष्ठम्। उक्तं युक्तेः सामर्थ्यम्, दूषणं त्विति तुशब्दसम्बन्धः। साक्षात्त्विति वा। युक्तेर्युक्तित्वाभिमतस्यार्थस्य।
साधनाभिमतस्यार्थस्य साध्यभिमतेनार्थेन सम्भावितप्रतीतिकस्यापि साध्यसाधनभावस्य बाधलक्षणमयोग्यत्वं विरोध इति शिष्यैरेवोह्यतामित्याशयवानसङ्गतिं निरूपयति प्रतिज्ञायामिति।
प्रतिज्ञायामसम्बन्धो युक्तेरुक्ता ह्यसङ्गतिः॥३३॥
प्रतिज्ञापदेन तदर्थो लक्ष्यते। विषयसप्तमीयम्। असम्बन्धोऽत्राऽकाङ्क्षालक्षणसम्बन्धविरहः। अत्रापि युक्तेरिति गौणो निर्दोशः। असम्बन्धोऽसङ्गतिरिति पर्यायावित्यतो व्यवहारसाध्यतासूचनाय उक्तेत्युक्तम्। विरोधासङ्गतिस्वरूपस्य स्फुटत्वात्, अन्यैरुपदर्शितत्वाच्च किमत्रोदाहरणोपदर्शनेनेति हिशब्देनाऽह।
॥ प्रतिज्ञार्थविरोधअसिद्धिअव्याप्तिभेदेन विरोधस्य त्रैविध्यम्॥
ननु कथं द्वे एवानुमानदूषणे परपरिगणितानामसिद्धत्वादीनां बहूनां सत्त्वादित्यतस्तेषामत्रान्तर्भावं विभावयितुं विरोधविभागमाह धिरोधोऽपीति।
विरोधोऽपि त्रिधैव स्यात्प्रतिज्ञार्थविरुद्धता।
लिङ्गराहित्यमव्याप्तिः………………..॥३४॥
सामान्यविभागेन सह विशेषविभागस्य समुच्चयेऽपिशब्दः। असङ्गतिरप्यनेकविधेति वा। त्रिधैव नत्वेकविधैव येनासिद्ध्यादीनामन्तर्भावो दुर्घटः स्यात्। यद्वा यावन्तोऽनुमानाभासाः परपरिगणिताः, तावद्भेदतां निवर्तयितुमेवशब्दः। सर्वेषामत्रैवान्तर्भावात्।
त्रैविध्यं दर्शयति प्रतिज्ञार्थेति। साध्यधर्मविशिष्टो धर्मी प्रतिज्ञार्थः। तस्य प्रतिस्पर्धिसद्भावो विरुद्धता। यत्रार्थे लिङ्गप्रमितिः साध्यसिद्ध्युपयोगिनी तत्र तदभावो लिङ्गराहित्यम्। व्याप्तेरभावः अव्याप्तिः। इतिशब्दोऽध्याहार्यः।
साध्यसाधनभावसम्बन्धयोग्यताविरहो हि साध्यसाधनाभिमतयोस्तद्भावसम्भवे भवति। नच साधनस्य तद्भावेऽपि विरुद्धस्य साध्यता सम्भवति। निशितत्वेऽपि परशोराकाशस्य छेद्यताभावात्। नापि साध्यस्य तथात्वसम्भवेऽप्यसमर्थस्य साधनतोपपद्यते। छेद्यत्वेऽपि काष्ठस्य कुण्ठकुठारस्य छेदकत्वाभावात्। अतः प्रतिज्ञार्थविरुद्धतादीनां युक्तं विरोधित्वम्।
अस्तु लिङ्गराहित्याव्याप्त्योर्युक्तिदोषत्वम्। प्रतिज्ञार्थविरुद्धता तु कथं तद्दोषः? साध्यसम्बन्धित्वादिति चेत्, न। साध्याभिमतस्य तद्भावासम्भवे साधनाभिमतस्याविषयवृत्तित्वात्।
॥ सिद्धसाधनत्वस्य असङ्गतावन्तर्भावः, न विरोधे॥
नन्वेवंसति सिद्धसाधनताऽपि विरोध एव स्यात्। नहि सिद्धस्य साध्यता सम्भवति। नचास्त्विति वाच्यम्। उक्तप्रकारत्रयानन्तर्भावात्। “सिद्धसाधकोऽसङ्गतः” इति स्ववचनविरोधाच्चेति। मैवम्। सति साकाङ्क्षत्वेऽन्वयायोग्यत्वं विरोधः। नच सिद्धसाधनस्य साकाङ्क्षताऽस्तीति नासौ विरोधेऽन्तर्भवति।
॥ प्रमाणलक्षणे प्रतिज्ञाहेतुदृष्टान्तविरोधभेदेन त्रैविध्यस्यान्यथानिरूपणात् तद्विरोधपरिहारः॥
ननुचान्यत्र “त्रिविधो विरोधः” इत्यादिना लिङ्गराहित्याव्याप्त्योरेकतामुपादाय साध्यस्य साधनस्य वाऽननुगमो दृष्टान्तविरोधस्तृतीयतया परिगृहीतः। अत्रापि “साध्यसाधनवैकल्यं दृष्टान्तस्य” इति वक्ष्यते। तत् कथमेतत्? नचात्रापि तदध्याहारेण तथैव व्याख्यानं युक्तम्। दृष्टान्तदोषस्यानुमानदोषतानुपपत्तेः। नहि दृष्टान्तोऽनुमानम्। तथाऽप्यनुमानाङ्गव्याप्तिदूषकतयाऽनुमानदोषत्वमस्तु। दृष्टान्तस्य साध्यवैकल्ये साधनस्य साध्यपरित्यागात्। साधनवैकल्ये तु व्याप्तेरनुपदर्शनादिति चेत्, न। तथासत्यव्याप्त्यैव सङ्गृहीतत्वे तृतीयत्वानुपपत्तेरिति।
उच्यते स्वार्थानुमाने हि दृष्टव्याप्तिकस्य लिङ्गस्य विवक्षितस्थले सिद्धिमात्रेण साध्यप्रमितिरुत्पद्यत इति तत्परिपन्थिनां दोषत्वमभिप्रेत्य प्रतिज्ञार्थविरुद्धतालिङ्गराहित्याव्याप्तीनामत्र ग्रहणम्। परार्थानुमाने त्वव्याप्त्यौपायिकस्यापि दृष्टान्तदोषस्य तदाश्रयतया प्रतीतत्वेन तथैवोद्भावनीयताज्ञापनाय तेन सह त्रिविधत्वमन्यत्रोक्तमिति न विरोधः।
॥ साध्यसाधनवैकल्यभेदेन दृष्टान्तदोषस्य द्वैविध्यमेव, नाष्टविधत्वादि॥
यद्वा साध्यसाधनोभयाश्रयहीनसाध्यसाधनोभयाव्यावृत्ताश्रयहीनानष्टौ दृष्टान्तदोषानेके भाषन्ते। तन्निरासाय दृष्टान्तदोषस्य पृथगुपादानम्। तथाहि उभयविकलस्तावन्न परिसङ्ख्येयः। अन्यतरवैकल्येनैव दृष्टान्तदुष्टतासिद्धावाधिक्यप्रसङ्गात्। अन्यथैकैकविकलपरिसङ्ख्यानानुपपत्तेः। कथन्तर्हि अन्वयव्यतिरेकीति चेत्, न कथञ्चिदित्युक्तमेव। (५०८) साध्याद्यव्यावृत्तिस्तु दृष्टान्तस्य गुण एव न दोषः। सतो हि सता व्याप्तिं प्रदर्शयितुं दृष्टान्तोऽन्वेष्टव्यः। वैधर्म्यदृष्टान्तस्यायं दोष इति चेत्, स एव किमर्थः? व्यतिरेकव्याप्तिबोधायेति चेत्, न। तस्याः साक्षादनुपयोगात्। पारम्पर्येणोपयोगे तु साधर्म्यदृष्टान्त एवासाविति किं पृथगुपादानेन?
उभयावृत्तश्चाधिक्यान्निरस्तः। आश्रयहीनस्त्वाश्रयासिद्धिसमानयोगक्षेम इति द्वावेव दृष्टान्तदोषौ। असार्वत्रिकश्च दृष्टान्तदोषः। नहि सर्वत्र दृष्टान्त एव व्याप्तिरुपदर्शनीयेत्यस्ति नियमः। आनुमानिकागमिकव्याप्तेस्तदनपेक्षणात्।
॥ अनुमानदोषाणां प्रकारान्तरेण निरूपणस्य वैयर्थ्यशङ्कापरिहारः॥
स्यादेतत्। प्रतिज्ञार्थविरुद्धतया हि कालातीतप्रकरणसमौ सङ्गृहीतौ। लिङ्गराहित्यमित्यसिद्धिः। अव्याप्तिश्च त्रिविधा भवति साधनस्य साध्येन सम्बन्धाभावः, सत्यपि सम्बन्धे तदभावेनापि सम्बन्धः, साध्याभावव्याप्यता चेति। तदेतत् त्रयं क्रमेणानध्यवसितानैकान्तिकविरुद्धसञ्ज्ञां लभते। तथाच परनिरूपितप्रस्तारस्य समसनमेवानेन कृतं स्यात्। नचानेन किमपि प्रयोजनम्। अन्यथा पुरुषमतिवैरूप्येण प्रक्रियान्तरस्यापि सावकाशत्वात्। नच ब्रह्मतर्कादितर्कशास्त्रमनुसृत्येत्थं व्युत्पादनमिति वाच्यम्। प्रयोजनाभावेऽन्धपरम्परापत्तेरिति।
उच्यते अस्ति प्रक्रियान्तरकरणस्य प्रयोजनम्। तथाहि प्रतिज्ञार्थविरुद्धतया हि स्ववाक्यविरोधस्यापि सङ्ग्रहं वक्ष्यति। (५२३) नच कालातीतत्वादिना स लभ्यते। अपिच व्यवहारोऽपि प्रतिज्ञार्थविरुद्धतयोपपद्यते, न कालातीतत्वादिना, वैयर्थ्यप्रसङ्गात्। असाधकमिदम्, कालातीतत्वात्, सत्प्रतिपक्षत्वादित्यस्य प्रबलसमबलप्रमाणविरुद्धत्वादित्यर्थः। नचात्र विशेषणस्य किमपि प्रयोजनमस्ति। हीनबलस्य प्रमाणपदेनैव निरस्तत्वात्। प्रमाणतदाभासाविवेक एव हि प्रमाणशब्दप्रयोगः, नत्वप्रामाण्यनिश्चये। अहीनबलतया वा विशेषणे सम्भवति तदवान्तरभेदोपादानं निरर्थकमेव। तथाचैकमेवेदं दूषणं स्यात्। लिङ्गराहित्यग्रहणेन चादूषणानामपि दूषणतया परपरिगणितानामाश्रयव्यधिकरणसाध्यान्यथासिद्धीनां निरासो लभ्यते, अन्यथासिद्धेर्दूषणत्वेऽपि प्रकारान्तरस्य वक्ष्यमाणत्वात्। (९५०)
अनध्यवसितत्वादिभेदोऽपि किं व्याप्त्यभावे सम्भवतीत्येतावता परिसङ्ख्येयः, व्यवहारोपयोगित्वाद् वा? नाऽद्यः, व्यर्थव्युत्पादनस्यातिप्रसङ्गित्वात्। न द्वितीयः, वैयर्थ्यप्रसक्तेः। नेदं साधकम्, अनैकान्तिकत्वादित्यस्य हि सपक्षवृत्तित्वे सति विपक्षवृत्तित्वादित्यर्थः। नचात्र विशेषणव्यवच्छेद्यं किञ्चिदस्ति। एवं विरुद्धत्वादित्यस्य सपक्षावृत्तित्वे सति विपक्षवृत्तित्वादित्यर्थः। तथाच वैयर्थ्यमेव। साध्यविपर्ययव्याप्यत्वादित्यत्रापि सम्बन्धमात्रेण कृतार्थत्वे व्याप्तिग्रहणं व्यर्थमेव। एवमवान्तरभेदव्युत्पादनमपि निरस्तम्। शिष्यमतिवैशद्याय व्युत्पादनं त्वनुमतमेवेति न स्वीयव्यवहारविरोध इति। विरोधवदसङ्गतेरपि प्रभेदाः स्वयमेवोहनीयाः।
॥ न्यूनम्, आधिक्यं च वाचनिके अनुमानदूषणे
विरोधासङ्गत्योरपि वाचनिकदोषत्वमाशय निराकरणं ॥
एवं साक्षाद्युक्तिदोषमभिधाय वाचनिकदोषमाह न्यूनेति।
…………………न्यूनाधिक्ये तु वाचके॥३४॥
न्यूनशब्दो भावप्रधानः। युक्तेर्दूषणमिति प्रकृतमनुवर्तते। अवश्यवक्तव्यापरिपूर्तिर्न्यूनत्वम्। कृतकार्यत्वमाधिक्यम्। वचनदोषात् तत्प्रतिप्रादिता युक्तिरपि दुष्टा स्यादित्येतयोर्वाचनिकत्वम्।
नन्वयुक्तोऽयं विभागः। विरोधासङ्गत्योरपि वाचनिकत्वात्। नहि कृतकत्वं स्वयमेव दुष्टम्। अनित्यत्वसाधनेऽपि तथात्वापत्तेः। कृशानुशैत्यादौ तथेति चेत्, तत् किं कृतकत्वं कृशानुशैत्यं वा, शब्दनित्यत्वं वा साधयितुं स्वयमेव प्रवृत्तम्, येन तत्र दुष्टं स्यात्। किन्नाम। तत्साधनतया शब्देन प्रदर्शितम्। एवमसङ्गतावपि सिद्धसाधनतादिलक्षणायां वाच्यमित्याशङ्कानिरासार्थं तुशब्दः। न्यूनाधिक्ये एव वाचनिके, न विरोधासङ्गती। स्वार्थानुमानेऽपि दर्शनादिति भावः।
सन्तु तर्हि प्रतिपत्तृप्रतिपादकयोरेवैते दोषाः। यथा निशातमसिमाकाशे छिन्ने वा व्यापारयन् पुरुषो दोषवान् भवति, नासिः। एवं कृतकत्वादिकं कृशानुशैत्यादौ व्यापारयन् पुरुष एवापराधी स्यात्, नतु कृतकत्वादिकमिति।
मैवम्। कृतकत्वादेरदुष्टत्वे तद् व्यापारयतोऽप्यपराधानुपपत्तेः। अन्यथा शब्दानित्यत्वसाधने प्रयुञ्जानोऽप्यपराध्येत। ततः कृशानुशैत्यादेः साध्यतानर्हत्वं नित्यत्वादिसाधने कृतकत्वादेरसमर्थत्वमित्यादिरर्थशब्दगत एव दोषोऽङ्गीकरणीयः। नह्युपाधिमन्तर्भाव्य भवन् दोषो न दोषो भवति। तथासति बहुविप्लवापत्तेरिति।
॥ सोपाधिकत्वनिरूपणम्, तस्य अव्याप्तावन्तर्भावसमर्थनम्॥
ननु कथमेत एवानुमानदोषाः। सोपाधिकत्वस्याप्यतिरिक्तस्य सत्त्वादित्यतस्तत्स्वरूपानुवादेन उक्तान्तर्भावमाह साध्येति।
साध्यव्यापकवैलोम्यमव्याप्तिः साधनस्य च।
साधनस्य यत् साध्यव्यापकवैलोम्यं साऽव्याप्तिः। चशब्दात् सत्प्रतिपक्षता च। साध्यस्याधर्मसाधनत्वादेर्व्यापको यो निषिद्धत्वादिधर्मः, यत्राधर्मसाधनत्वं तत्र निषिद्धत्वमिति नियमात्; तेन साधनस्य हिंसात्वादेर्वैलोम्यं साध्यापेक्षया वैपरीत्यमव्याप्तत्वमिति यावत्। यत्र हिंसात्वं तत्र निषिद्धत्वमिति नियमाभावात्। वैधहिंसायां सत्यपि हिंसात्वे निषिद्धत्वाभावात्। तदनेन सोपाधिकत्वस्य स्वरूपमुक्तम्। साध्यव्यापकत्वे सति साधनाव्यापको हि धर्म उपाधिः, तद्वत्त्वं च साधनस्य साध्यव्यापकाव्याप्यत्वमेव। एतत् प्रागनुमानाद् व्याप्तिग्रहणवेलायामव्याप्तिरेव। साध्यव्यापकं परित्यजतः साध्यपरित्यागावश्यम्भावात्। नहि साध्यमपरित्यजन् तद्व्यापकं परित्यजतीति युज्यते। साध्यपरित्यागश्चाव्याप्तिरेव।
अपरे तु निरुपाधिकः सम्बन्धो व्याप्तिः। सोपाधिकत्वे तु लक्षणाभावाद् व्याप्त्यभाव इत्याचक्षते। तदसत्। व्याप्तिज्ञानाधीनमुपाधिज्ञानं तदधीनं च निरुपाधिकत्वज्ञानं तदायत्तं व्याप्तिज्ञानमिति चक्रकप्रसङ्गेन तस्य व्याप्तिलक्षणत्वानुपपत्तेः। तत् किं सोपाधिकस्याप्यस्ति व्याप्तिः? मैवम्। व्याप्तत्वानुपाधिकत्वयोः समनियमेऽपि व्याप्तिबोधानङ्गतयोपाध्यभावस्य लक्षणत्वानुपपत्तेरुक्तत्वात्।
नन्वेवं चेत् कथं साध्यसाधनव्यवहारः? आगामिसम्भावनापेक्षयेति ब्रूमः। वस्तुतस्तु यो धर्मो यद्व्यापकाव्याप्तः, तस्य तेनाव्याप्तिरित्येव वक्तव्यम्। अनुमानप्रवृत्त्युत्तरकालं तु सत्प्रतिपक्षतैव। साधनस्य साध्यव्यापकपरित्यागो हि पक्षादन्यत्र वा स्यात्, पक्षे वा। न तावदाद्यः, तथासति स्फुटव्यभिचारपरित्यागेनोपाध्युद्भावनस्यानवसरत्वात्। द्वितीये तु साध्यव्यापकस्य पक्षाद् व्यावृत्तिः साध्यमपि व्यावर्तयतीति सत्प्रतिपक्षैव।
एतेन “उपाध्यभावस्य प्रतिपक्षत्वे नोपाधेर्दूषणत्वम्, नहि यदभावो यत्र दूषणं सोऽपि तत्र दूषणमिति युक्तः, विरोधात्’ इति परास्तम्। पक्षव्यावृत्तिप्राधान्येनैवोपाधित्वात्। एतदर्थं च साध्यव्यापकस्य वैलोम्यं पक्षाद् व्यावृत्तिः साधनस्य सत्प्रतिपक्षतेति योजनीयम्। भावप्रधानस्यादोषत्वं त्विष्टमेव।
ननुच प्रागनुमानादपि सत्प्रतिपक्षताऽनुमानोत्तरमव्याप्तिर्वा किं न स्यात्? मैवम्। पक्षे हि साध्यस्य उपसंहारे प्रतिपक्षावसरः। नच व्याप्तिग्रहणसमये पक्षादिप्रविभागोऽस्तीति कथं तदा प्रतिपक्षत्वं स्यात्, अनुमानोत्तरमव्याप्तिः कथमिति वक्तव्यम्। साध्यव्यापक उपाधिः पक्षाद् व्यावर्तमानः साध्यमपि व्यावर्तयति। तथाच साध्यरहिते तत्र वर्तमानं साधनं साध्यं व्यभिचरतीति चेत्, न। तथासति बाधितसत्प्रतिपक्षयोरपि व्यभिचारितापातात्। ओमिति चेत्, न। निरसिष्यमाणत्वात्। (५२४) बाधप्रतिपक्षाभ्यामेवानुमानदूषणसम्भवे किं तदुपजीविना व्यभिचारेणेति चेत्, तर्हि व्यापकव्यावृत्त्या प्रतिपक्षेणैवानुमाने दूषिते किं तदुपजीविना व्यभिचारेणेति तुल्यम्।
किञ्च पक्षे व्यभिचारः किं निश्चितः, उत सन्दिग्धः? नाऽद्यः, विकल्पानुपपत्तेः। तथाहि पक्षे साध्याभावो निश्चितः, नवा? आद्ये किं प्रमाणान्तरेण, उत साध्यव्यापकोपाधिव्यावृत्त्या? प्रथमे तत एवानुमानं दुष्टमिति किमुपाधिना? न द्वितीयः, परस्पराश्रयत्वप्रसङ्गात्। उपाधेः साध्यव्यापकत्वनिश्चये तद्व्यावृत्त्या साध्यव्यावृत्तिनिश्चयः, सति च तस्मिन्नसाविति। नेति पक्षे साध्यव्यापकत्वानिश्चयात् उपाधेः, कथं तद्व्यावृत्त्या पक्षे साधनस्य निश्चितो व्यभिचारः स्यात्? पक्षे सन्दिग्धो व्यभिचारस्तु स्वत एव सिद्धो नोपाधिमुखनिरीक्षणापेक्षः। सर्वानुमानोच्छेदहेतुश्च। तस्मादनुमानोत्तरकालं सत्प्रतिपक्षतैवेत्युचितम्। एतदेवाभिप्रेत्य “स एवोपाधिदोषोऽपि” इत्यादिवचनम्।
अनुकूलतर्कादिना साध्यव्यापकत्वनिश्चये सति पक्षे निश्चितव्यभिचारितासिद्धिरिति चेत्, न। निश्चितसाध्यव्यापकव्यावृत्तेर्बाधकत्वेन तत एवानुमाने दूषिते व्यभिचारवैयर्थ्यात्। तथाऽपि सोपाधिकत्वं सत्प्रतिपक्षत्वमिति गतः पक्ष इति चेत्, न। प्रतिपक्षस्य यावज्जीवं तद्भावानङ्गीकारात्। सामर्थ्यानिर्धारणायामेव सत्प्रतिपक्षः, निर्धारिते तु सामर्थ्ये बाधको वा स्यात्, बाध्यो वेति को नाम नाभ्युपैति?
अत्र सोपाधिकत्वमिति वक्तव्ये साध्यव्यापकवैलोम्यमिति वचनमुपाधिलक्षणस्यापि प्रदर्शनार्थम्। तदपि साध्यसमव्यापकत्वपक्षनिरासाय।
॥ सन्न्यायरत्नावलीविरोधपरिहारः, उदयनमतदूषणम्॥
नन्वेष पक्षष्टीकाकृताऽङ्गीकृतः। मैवम्। परमतानुवादत्वात्। अन्यथा “एकसाध्याविनाभावे” इत्युदयनवचनोदाहरणवैयर्थ्यात्। दूषणं तु स्फुटत्वान्नोक्तम्। तथाहि समपदं किं विषमव्याप्तिकव्यवच्छेदार्थम्, उत प्रयोजनान्तरार्थम्? नाऽद्यः, पार्थिवपरमाणुरूपादयो नित्याः, परमाणुविशेषगुणत्वात्; आप्यपरमाणुरूपादिवदित्यादौ पृथिवीविशेषगुणत्वाभावादेर्विषमव्याप्तिकस्याप्युपाधित्वेन तद्व्यवच्छेदस्यायुक्तत्वात्, प्रतिपक्षोन्नायकत्वसम्भवेन दूषणत्वाच्च। विषमव्याप्तिकस्योपाधित्वे पक्षेतरत्वस्यापि तत्प्रसङ्ग इति चेत्, तत् किमुक्तविशेषणद्वयोपेतम्, नवा? नेति पक्षे तत एवानुपाधित्वम्। आद्ये तु तस्याप्युपाधित्वे को दोषः? पर्वतेतरत्वादेः सर्वत्र सम्भवेन नैवमिति चेत्, न। अनुमानव्याप्त्यदिग्राहकप्रमाणप्राबल्ये सति साध्यव्यापकत्वभङ्गात्। तदभावे चानुमानभङ्गस्य इष्टत्वात्। अन्यथा शब्दोऽभिधेयः, प्रमेयत्वात्; घटवदित्यादावशब्दत्वादेः समव्याप्तिकपक्षेतरस्य अनिरासप्रसङ्गात्। तदिदमिष्टमपि त्यजति अनिष्टमपि गृह्णातीति न विशेषणम्।
यदप्युक्तम्
“स्वसम्बन्धेन यः स्वीयं धर्ममन्यत्र योजयेत्।
स उपाधिर्यथा लोके जपादिः स्फटिकादिषु।
इहाप्यव्याप्यहेत्वर्थव्याप्यत्वभ्रमहेतुता।
उपाधेः स्यात् तदा तस्य समव्यप्तिर्यदा भवेत्” इति।
तत्र वक्तव्यम् किमनेनोक्तं भवति। किं विषमव्याप्तिकस्य व्याप्यत्वाभावात् तत्सम्बन्धेन साधनाभिमते व्याप्यताभ्रमानुपपत्तेरदोषत्वेन तद्व्यवच्छेदाय समपदमिति, किंवाऽन्वर्थोपाधिशब्दसम्पादनार्थमिति। नाऽद्यः, प्रतिपक्षोन्नायकत्वेन दूषणत्वसम्भवे स्वगतव्याप्त्यवभासकताभावस्यादोषत्वात्। साध्यसाहचर्यदर्शनेनैव व्याप्यताभ्रमसम्भवाच्च। न द्वितीयः, उपाधिशब्दसम्बन्धस्य स्वकपोलकल्पितत्वात्। अत एव भगवानाचार्यवर्यः सोपाधिकत्वमित्यनभिधाय “साध्यव्यापकवैलोम्यम्” इत्याह। व्यवहारास्तु परकृतसङ्केतेनापि निर्वहणीयः। यद्वा क्वचित् साध्यव्याप्यतासद्भावेन उपाधित्वेऽन्यत्रापि गौण्या वृत्त्या उपाधिव्यवहारोपपत्तिः। अत एव न द्वितीयोऽपि।
॥ उपाधेः प्रतिपक्षोन्नायकत्वसमर्थनम्॥
ननुच विषमव्याप्तिकस्य प्रतिपक्षोन्नायकत्वं न सम्भवति। क्वचित् पक्षेतरविपर्ययस्यासाधारणत्वादिति। मैवम्। असाधारणत्वस्य दूषणत्वासम्मतेः। सम्मतौ वा तत्रोपाधित्वाभावस्य व्युत्पादनात्। यत्रोपाधिः पक्षैकदेशाद् व्यावर्तते तत्र कथं प्रतिपक्षः, भागासिद्धिप्रसङ्गात्। नचासौ नोपाधिः। पक्षैकदेशाद् व्यावृत्त्याऽपि साधनाव्यापकत्वसम्भवात्। नचायं समव्याप्तिपक्षेऽस्ति दोषः। उपाधिमत्येकदेशे साध्यसद्भावनियमेन तं विहायैकदेशान्तरस्यैव पक्षीकरणौचित्यादिति।
उच्यते अस्माभिरप्युपाधिव्यावृत्तिमानेव एकदेशः पक्षीक्रियते। एकदेशान्तरेऽपि यदि साध्यसम्मतिः, तदा तस्यापक्षीकरणमेव। असम्मतौ तु तत्र दोषान्तरमेव भविष्यतीति किमनुपपन्नम्?
ननु शङ्कितोपाधौ कथं प्रतिपक्षः, सन्दिग्धासिद्धिप्रसङ्गेनासमबलत्वादिति चेत्, न। पाक्षिकसिद्ध्यादिना सत्प्रतिपक्षताफलस्य संशयस्यानिवारणात्। संशयानङ्गत्वमेवासमबलत्वमभिप्रेतम्।
॥ उपाधिलक्षणविचारः॥
स्यादेतत्। साध्यव्यापकत्वे सति साधनाव्यापकत्वं किमुपाधिसामान्यलक्षणम्, किंवा विशेषलक्षणम्? नाऽद्यः, समवायः समवेतः, सम्बन्धत्वात्; संयोगवदित्यत्र साधनावच्छिन्नसाध्यव्यापककृतकत्वोपाध्यव्यापनात्। वायुः स्पार्शनः, अनुद्भूतरूपानधिकरणत्वे सत्युपलभ्यमानस्पर्शाधिकरणत्वात्; घटवदित्यत्र द्रव्यत्वावच्छिन्नसाध्यव्यापकचाक्षुषत्वोपाध्यव्याप्तेश्च। नच साधनावच्छिन्नसाध्यव्यापकस्य, यत्किञ्चिदवच्छिन्नसाध्यव्यापकस्य च नोपाधित्वमिति वाच्यम्। तत्रतत्राऽचार्यैः अङ्गीकृतत्वात्। व्यतिरेकोपाध्यव्यापकत्वाच्च।
न द्वितीयः, सामान्यलक्षणस्य वक्तव्यतापातात्। नचान्वयव्यतिरेकिधर्मत्वं तदिति वाच्यम्। तस्यात्रायमुपाधिरिति व्यवहारकारणत्वाभावात्। तथात्वे च लक्षणवैयर्थ्यादिति।
अत्र ब्रूमः इदमेव सामान्यलक्षणम्। साध्यपदेनावच्छिन्नानवच्छिन्नसाध्यस्याभिधानात्। नच तत्र प्रतिपक्षासम्भवः। यदवच्छिन्नसाध्ये य उपाधिः, तद्व्यावृत्तेस्तद्विशिष्टाभावे हेतुत्वोपपत्तेः। यथा समवायः सम्बन्धत्वे सति समवेतत्वेन हीनः, अकार्यत्वात्; आकाशवत्। वायुर्द्रव्यत्वे सति स्पार्शनत्वेन हीनः, अचाक्षुषत्वात्; आकाशवदिति।
नचात्र साध्यविशेषणवैयर्थ्यम्। शब्दो न स्पर्शवद्विशेषगुणः, प्रत्यक्षत्वे सत्यकारणगुणपूर्वकत्वात्; इत्यादाविव व्यभिचारपरिहार्थत्वात्। क्वचित् साध्यावच्छेदकावच्छिन्नस्योपाध्यभावस्य हेतुत्वात्। यथा वायुः स्पार्शनो न भवति द्रव्यत्वे सत्यचाक्षुत्वादिति। व्यतिरेकव्याप्तौ तूक्तमेवोत्तरम्। साध्यसाधनपदाभ्यां च प्रकृतयोरेव विवक्षितत्वान्न कश्चित् क्षुद्रोपद्रवः। यो यत्साध्यव्यापको यत्साधनाव्यापक इति वाऽस्यार्थ इति सर्वं सुस्थम्।
॥ समबलप्रमाणविरोधस्य प्रतिज्ञार्थविरोधेऽन्तर्भावः
दुर्बलप्रमाणविरोधस्य प्रतिज्ञार्थविरुद्धत्वाभावः॥
ननुच सोपाधिकत्वस्य सत्प्रतिपक्षत्वेऽपि तेनैवानुमानदोषाधिक्यमिति। मैवम्। प्रतिज्ञार्थविरुद्धता इत्यनेनैव प्रबलप्रमाणविरुद्धतालक्षणकालातीततावत्समबलप्रमाणविरुद्धतायाः सत्प्रतिपक्षतया अपि सङ्गृहीतत्वात्। प्रतिस्पर्धिसद्भावमात्रं हि प्रतिज्ञार्थविरुद्धतेत्युक्तम्। एवन्तर्हि दुर्बलेन विरोधोऽपि प्रतिज्ञार्थविरुद्धता स्यात्, उक्तलक्षणोपेतत्वादित्यत आह दुर्बलेनेति।
दुर्बलेन विरोधेऽपि न प्रमाणमसाधकम्॥३५॥
अयमर्थः प्रकरणादिवशाद्धि सामान्यशब्दा अपि विशेषे वर्तन्त इति प्रसिद्धम्। यथा विशिष्टसमये पुरुषमानयेत्युक्ते पुरुषविशेष एवाऽनीयते नतु यः कोऽपि षुरुषः। प्रकृते चानुमानस्यासाधकत्वनिमित्तपरिसङ्ख्यानम्। नच दुर्बलेन विरोधेऽप्यनुमानमसाधकं भवति। प्रबलविरोधादिना तस्यैव आभासत्वात्। यथा विमतश्चक्षुष्मान्, रूपापरोक्षज्ञानित्वादित्यत्र विमतोऽन्धः पुरुषत्वादिति। अतः सामान्यशब्दप्रसक्तोऽपि दुर्बलेन विरोधो नानुमानासाधकतावच्छिन्नप्रतिज्ञार्थविरुद्धता। किन्तु प्रबलसमबलप्रमाणविरुद्धतैवेति।
॥ स्ववाक्यविरोधस्य प्रतिज्ञार्थविरोधेऽन्तर्भावरः॥
नन्वेवमाधिक्यनिरासेऽपि नानुमानविरोधत्रैविध्यं सम्भवति। प्रतिज्ञाविरोधस्याव्याप्त्यैव गतत्वात्। विरोधेनैव साध्यविरहिणि पक्षे वर्तमानस्य हेतोरव्याप्तिर्भवति। नहि विरोधस्याव्याप्त्यसङ्कीर्णमुदाहरणमस्ति। यत्र तु विरोधसम्भवः, तत्राव्याप्तेरेवान्यत्रावधृतसामर्थ्याया दूषणत्वात्। विरोधस्याव्याप्त्युत्थापनेन चरितार्थत्वादित्याशङ्कां भिक्षुपादप्रसारणन्यायेन परिहरति स्ववाक्येनेति।
स्ववाक्येन विरोधेऽपि नैव साधकतां व्र्जेत्।
प्रमाणमित्यनुवर्तते। न केवलं प्रमाणविरोधे, किन्तु स्ववाक्येन विरोधेऽपि प्रमाणं नैव साधकतां व्र्जेत्। एवशब्देन परेषामपि सिद्धोऽयमर्थ इति दर्शयति। यथोक्तम् “अविरोधिग्रहणात् प्रत्यक्षानुमानागमस्वशास्त्रस्ववचनविरोधिनो निरस्ता भवन्ति” इति।
एतदुक्तं भवति प्रतिज्ञार्थविरोधो द्वेधा भवति। प्रमाणविरोधः, स्ववाक्यविरोधश्चेति। तत्राऽद्यः प्रबलसमबलप्रमाणविरोधात्मा द्विविधो भवति। द्वितीयोऽप्यपसिद्धान्तजातिभेदेन द्वेधा। जातिश्च स्ववचनविरोधस्वन्यायविरोधस्वक्रियाविरोधभेदेन त्रेधा। तत्राऽस्तां तावत् प्रमाणविरोधः। स्ववाक्यविरोधग्रहणं तावत् पृथक्करणीयम्। तस्याप्यव्याप्त्युत्थापने व्यापारायोगात्। स्ववाक्यविरोधे हि किं साधनस्योभयाभिमत्या पक्षे व्यभिचारो भवेत्, किंवाऽन्यतराभिमत्या? नाऽद्यः, स्ववाक्यप्रामाण्यस्योभयासम्मतेः। न द्वितीयः, तस्य स्वतःसिद्धत्वेन स्ववाक्यविरोधानपेक्षत्वात्, अदोषत्वाच्च। तस्मादविषयवृत्तिताहेतुत्वेन प्रतिज्ञार्थविरुद्धता पृथगेव परिसङ्ख्यातव्येति।
किञ्चायं न केवलं व्याप्त्यपेक्षप्रवृत्तेरनुमानस्यैव दोषः। किन्नाम। तदनपेक्षस्य प्रत्यक्षादेरपि। तथाच अन्यत्रोपलब्धसामर्थ्यस्यानुमानेऽपि स्वातन्त्र्यसिद्धिरित्याशयवता प्रस्तावादनुमानमिति वक्तव्ये प्रमाणमित्येवाधिकृतम्।
॥ बाधसत्प्रतिपक्षयोरपि स्वतन्त्रदोषत्वसमर्थनम्॥
एतेनैतदपि निरस्तम् अस्तु स्ववाक्यविरोधस्य पृथग् दोषत्वम्, अव्याप्त्युत्थापकत्वायोगात्। बाधप्रतिरोधरूपः प्रमाणविरोधस्तु न स्वतन्त्रदोषः। प्रमाणविरोधे हि हेतुरपक्षधर्मो वा स्यात्, अनैकान्तिको वा। जिज्ञासितधर्मणो धर्मिणः पक्षत्वात्। प्रमाणावगतसाध्यविरुद्धधर्मवतश्चापक्षत्वेन तद्धर्मस्यापक्षधर्मत्वनियमात्। साध्यधर्मण्येव प्रमाणोपस्थापितसाध्यधर्मविरुद्धधर्मवति दर्शनेन व्यभिचारात्। नच सपक्षविपक्षावेवान्वयव्यतिरेकगम्याविनाभावदर्शनविषयौ, न पक्ष इति साम्प्रतम्। यदि हि पक्षं विहाय बहिरेवाविनाभावोऽवगम्यते, तदा बहिर्व्याप्तिबलेन पक्षधर्मोऽपि हेतुर्न पक्षे साध्यं साधयेत्। असिद्धा हि तत्र तस्य साध्येन व्याप्तिः। तस्मादन्तर्बहिर्वा सर्वोपसंहारेण अविनाभावोऽवगन्तव्यः। एवञ्च सिद्धः पक्षे व्यभिचारः साधनधर्मस्य।
ननु प्रतिरोधे कथम्? तत्रापि व्याप्तिग्राहकस्य प्रमाणस्य प्राबल्यात्। उभयत्रापि प्रमाणसद्भावे व्याप्यत्वासिद्धावन्तर्भावादिति। प्रमाणविरोधस्य प्रमाणान्तरेऽप्यविषयवृत्तिताहेतुत्वेनावगतस्वतन्त्रदूषणभावस्यानुमानेऽपि तथैवाङ्गीकर्तुमुचितत्वात्।
अपिच किं व्याप्तिग्रहणसमयेऽव्याप्तेरुपस्थापकः प्रमाणविरोधः स्यात्, उतानुमानप्रवृत्त्युत्तरमपि? आद्यस्त्विष्यत एव। “मानबाधे न तद् भवेत्” इति वक्ष्यमाणत्वात्। न द्वितीयः, उपजीव्यपरित्यागेन उपजीवकस्वीकारस्यायुक्तत्वात्। प्रमाणविरुद्धस्यापक्षधर्मत्वे सिद्धसाधनस्यापि तथात्वं स्यात्। समानन्यायत्वात्। ओमिति चेत्, न। स्वार्थानुमानेऽपि सिद्धसाधनस्य दोषत्वापत्तेः। नहि पक्षधर्मतासिद्धिः परार्थ एवानुमाने दोषः। तस्मात् परानाकाङ्क्षित्वादसङ्गत एव सिद्धसाधन इति।
॥ नैयायिकोक्ताशेषनिग्रहस्थानानां विरोधादिष्वन्तर्भावः॥
एवमनुमानदोषान् निरूप्य प्रसङ्गात् परनिरूपिताशेषनिग्रहस्थानानामपि विरोधादिष्वेवान्तर्भाव इत्याह संवादेति।
संवादानुक्तिसंयुक्ता एत एव तु निग्रहाः॥३६॥
निगृह्यते पराजीयते एताभिरिति निग्रहाः निग्रहस्थानानि। ननुच प्रतिज्ञाहान्यादीनां वक्तृदोषाणां कथमर्थवचनदोषेषु विरोधासङ्गतिन्यूनाधिक्येष्वनुप्रवेश इत्यत उक्तम् संवादानुक्तिसंयुक्ता इति। तथाऽप्यनुपपत्तिरेव। विरोधादिचतुष्टयस्यानुमानदोषत्वेनोक्तत्वात्। निग्रहस्थानानां च नियमेन अनुमानाश्रयत्वाभावात्। नहि पुनरुक्तिरनुमान एव सम्भाविनी। प्रश्र्नादावप्युपपत्तेरित्यतोऽस्त्यत्र विशेष इति तुशब्देनाऽह। द्विविधं हि विरोधादिचतुष्टयम्। समयबन्धादिकथासर्वरूपसाधारणम्, असाधारणं च। तत्रानुमानस्यैव यदसाधारणं विरोधादि, तत्रानुमानदोषाणां सर्वेषां प्रवेशोऽभिहितः। साधारणे तु सर्वनिग्रहस्थानानामिति न कश्चिद् विरोधः। निग्रहस्थानस्वरूपानुवादपूर्वकमन्तर्भावप्रकारश्च लेशतोऽन्यत्रास्माभिर्दर्शित इति। यद्वा कथाबाह्यादीनामेषां निग्रहस्थानताव्यवच्छेदार्थस्तुशब्दः।
॥ कथासामान्यलक्षणम्, वादजल्पवितण्डाभेदेन कथायास्त्रैविध्यम्॥
ननु केयं कथा नामेत्यपेक्षायां तत्स्वरूपं निरूपयन् सामान्यलक्षणं विभागमुद्देशं चाऽह वाद इति।
वादो जल्पो वितण्डेति कथास्तिस्रो विजानताम्।
स्वार्थं परार्थमपि वा तत्वनिर्णयसाधनी॥३७॥
केवलं तु कथा वादो जल्पोऽर्थादिव्यपेक्षया।
सतामेव कथा ज्ञेयावितण्डा त्वसतां सताम्॥३८॥
अप्रकाश्य स्वसिद्धान्तमसतां पक्षदूषणम्।
उक्ते तैः प्रथमं माने वक्तव्यं तस्य दूषणम्॥३९॥
अत्र कथेति लक्ष्यपदमावर्तनीयम्। विचारगोचरेत्युपस्कर्तव्यम्। विजानतामिति जातौ बहुवचनम्। तथाचानेकविद्वत्कर्तृकविचारगोचरा कथा वाक्यसन्दर्भः कथेति सामान्यलक्षणसिद्धिः। ताश्च कथा वादादिभेदेन तिस्रः त्रिविधा इत्यर्थः। विजानतां मतेन तिस्र इति वा। तेन न्यूनाधिकसङ्ख्योक्तिस्तद्विरोधादयुक्तेत्युक्तं भवति।
॥ वादस्वरूपम्॥
वादलक्षणमाह स्वार्थमिति। तत्वनिर्णयसाधनीत्यर्थाद्यर्थजल्पवितण्डाव्यवच्छेदः। तथाऽपि वितण्डाविशेषेऽतिव्याप्तिः, तदर्थं केवलमित्युक्तम्। साक्षादित्यर्थः। तुशब्देन तत्वनिर्णयसाधनादपि जल्पविशेषात् तदुद्देशेन प्रवृत्तत्ववैलक्षण्यं दर्शयति। यदातु विदिततत्वौ वीतरागावविदिततत्वैः परैरभ्यर्थितौ कथां कुरुतः, तदा तत्राव्याप्तमेतल्लक्षणम्। नचासौ न वादः। अन्यत्रानन्तर्भावेन तिस्र इत्यस्य व्याघातादित्यत उक्तम् स्वार्थं परार्थमपि वेति। अपिशब्द उभयार्थतासमुच्चयार्थः।
॥ जल्पस्वरूपम्॥
जल्पलक्षणमाह जल्प इति। आदिपदेन ख्यात्यादेर्ग्रहणम्। अर्थादिव्यपेक्षयेति वादव्यावृत्त्यर्थम्। आनुषङ्गिकार्थादिसाधनत्वं वादस्यापि सम्भवतीति व्यपेक्षाग्रहणम्। वितण्डाव्यावृत्त्यर्थं सतामेवेति। सतामित्येवोक्ते न वितण्डाव्यावृत्तिसिद्धिः। वितण्डायामप्येकस्य सत्त्वात्, बहुवचनस्य जात्यर्थत्वात्। तेन एवेत्युक्तम्।
॥ वितण्डास्वरूपम्॥
वितण्डां लक्षयति वितण्डेति। तुशब्दो वादजल्पव्यवच्छेदार्थः। कथेत्यनुवर्तते। कर्तृभेदेन कथाभेदेऽतिप्रसङ्ग इत्यतो लक्षणान्तरमाह अप्रकाश्येति। सद्भिः स्वसिद्धान्तमप्रकाश्य असाधयित्वाऽसतां पक्षस्य दूषणमेव क्रियते यत् सा वितण्डेत्यर्थः। प्रतिवादिनः स्वपक्षसाधनेन विना परपक्षप्रतिक्षेपमात्रेण पर्यवस्यन्ती कथा वितण्डेत्युक्तं भवति।
नन्वेतदेव किन्निमित्तम्? प्राश्र्निकाद्यधीनमिति ब्रूमः। तेऽपि कुत एतादृशनियमं कुर्युरिति चेत्, न। तत्वज्ञानायोग्यानसतः प्रति सद्भिः स्वसिद्धान्तसाधने तेषां तत्वज्ञानोत्पादप्रसङ्गात्। तस्य च निषिद्धत्वादित्याशयेनासतामित्युक्तम्। एतेन प्रथमलक्षणस्यापि समर्थनं वेदितव्यम्।
॥ वितण्डालक्षणेऽनुपपत्तिपरिहारः॥
नन्वसम्भवीदं लक्षणम्। परपक्षदूषणं हि तत्प्रतिपादकप्रमाणदूषणेनैव भवेत्। नच स्वपक्षसाधनहीनायां वितण्डायां तत् सम्भवतीत्यत आह उक्त इति। तैरसद्भिः प्रथमं स्वपक्षसाधनाय मान उक्ते सति सद्भिस्तस्य मानस्य दूषणं वक्तव्यम्। असतो वादिभूतस्य स्वपक्षसाधनं परपक्षनिराकरणं च करणीयम्। सतस्तु प्रतिवादिनः तत्प्रमाणदूषणेनैव चरितार्थत्वमित्युक्तं भवति।
क्वचित् “सतामेव” इत्यादिसार्धश्लोको “वादजल्पयोः” इत्यतः परं पठितः। तत एतामेव सङ्गतिमाश्रित्य टीकाकृता तत्रैव व्याख्यातः।
॥ जल्पे वितण्डे च समविद्यवादिनोरेवाधिकारः॥
किञ्च गुरुशिष्यादयोऽसमानविद्या अपि वादेऽधिक्रियन्ते। तत्वनिर्णयार्थित्वात्। जल्पवितण्डयोस्तु सम्भावितसमानविद्ययोरेवाधिकारः,
“ययोरेव समं वित्तं ययोरेव समं श्रुतम्।
तयोर्विवाहो वादश्च नोत्तमाधमयोः क्वचित्”
इति स्मरणात्। वादो जल्पवितण्डालक्षणो विवादः। अन्यथाऽत्यन्तापकृष्टोऽप्युत्कृष्टतमेन वैयात्याद् घटमानो यदि वा दैवात् तमभिभावयेत् तदा वृथाख्यातिं लभेत। तथाच प्राश्र्निकादीनामसुज्ञत्वं प्रत्यवायश्च स्यात्। “अपूज्यः पूज्यते यत्र” इति वचनात्। एवञ्च वादाज्जल्पवितण्डयोर्भेदः।
॥ जल्पवितण्डयोः विद्यापरीक्षापूर्वत्वम्॥
नन्वेतदयुक्तम्। परबुद्धेरप्रत्यक्षत्वेन विद्यासाम्यवैषम्ययोर्ज्ञातुमशक्यत्वादिति चेत्, न। जल्पवितण्डार्थिनोर्विद्यासाम्यादेः परीक्षया निश्चयोपपत्तेः। तदेतदाह विद्येति।
विद्यापरीक्षापूर्वैव वितण्डा जल्प एव च।
विद्यापरीक्षा पूर्वा कारणभूता यस्याः सा तथोक्ता। विद्यापरीक्षया निश्चितसाम्ययोरेव वितण्डा दातव्या, न विषमविद्ययोः। जल्पश्चैवं विद्यापरीक्षापूर्व एवेति व्याख्येयम्। द्वितीयैवशब्दो वादव्यावृत्त्यर्थः। समानविद्ययोरेवेत्ययं नियमो न वादेऽस्तीति।
॥ वादिप्रतिवादिनोर्विद्यापरीक्षायाः वादेनैव कर्तव्यताप्रतिपादनम्॥
ननु जल्पवितण्डार्थिनोर्विद्यासाम्यादिनिश्चयाय कर्तव्या परीक्षा किं कथया, उतान्यथा? नान्यथा, अन्योन्यसङ्घर्षणेन विना तदसिद्धेः। आद्येऽपि किं वादेन, जल्पवितण्डाभ्यां वा? न प्रथमः, ख्यात्यादिकामयोः स्पर्धावतोर्वादानुपपत्तेः। न द्वितीयः, अनवस्थापातादिति चेत्, न। वादेन तावद् विद्यापरीक्षणस्येष्टत्वादित्याशयवान् वादस्य विद्यापरीक्षायां कारणत्वमन्वयव्यतिरेकाभ्यां साधयितुमुपोद्घातं तावदाह उच्चेति।
उच्चनीचत्वनिर्णीतिर्यतो जयपराजयौ॥४०॥
विनैव तत्वनिर्णीतिं नहि जल्पादिना क्वचित्।
उच्चनीचत्वविज्ञानमिति विद्यापरीक्षणम्॥४१॥
वादेन चोच्चनीचत्वविज्ञानं भवति स्फुटम्।
इति वादस्य पूर्वत्वं तत्सिद्धौ व्यर्थताऽन्ययोः॥४२॥
यतो विद्ययोच्चत्वेन निर्णीतत्वमेव जयः, नीचत्वेन निर्णीतत्वं च पराजय इत्यर्थः। “इति विद्यापरीक्षणं वादेन” इति वक्ष्यमाणेनान्वयः।
एवमुपयुक्तमभिधाय व्यतिरेकमाह विनैवेति। निर्णीयतेऽनयेति निर्णीतिः, तत्वस्य निर्णीतिः तत्वनिर्णीतिः। वाद इति यावत्। तत्वनिर्णीतिं विनोच्चनीचत्वविज्ञानं नहीत्येवोक्ते विना वादेनेति वक्ष्यमाणविरोधः स्यात्। अतो जल्पादिनेत्युक्तम्। इतिशब्दस्तस्मादित्यर्थे। विद्यापरीक्षणं वादेनेति वक्ष्यमाणमत्रापि सम्बद्ध्यते। यद्यपि सत्साधनोपलम्भे जल्पेऽपि भवति वादिनोरुच्चनीचत्वविज्ञानम्। तथाऽपि तदुद्देशेनाप्रवृत्तेस्तादर्थ्यस्य प्रथममनिश्चयान्न तदर्थं जल्पो दातुं शक्यते।
व्यतिरेकस्यान्यदीयाकारणत्वमात्रनिश्चयहेतुत्वाद् वादस्य कारणतामवधारयितुमन्वयं चाऽह वादेनेति। चशब्दोऽन्वयस्य व्यतिरेकेण सयुच्चयार्थः। अन्वयव्यतिरेकाभ्यां समर्थितमर्थमुपसंहरति इतीति। इति तस्माद् वादस्य पूर्वत्वम्। जल्पवितण्डार्थिनोर्विद्यासाम्यादिनिश्चयहेतुपरीक्षार्थं प्रथमानुष्ठेयत्वं सिद्धमित्यर्थः।
एतदुक्तं भवति समानविद्ययोरेव जल्पवितण्डे। समानविद्यता च परीक्षानिश्चेया। परीक्षा च वादकथया विधेया, न जल्पवितण्डाभ्याम्। जयेन हि विद्याधिक्यं निर्णेतव्यम्। पराजयेन च तन्न्यूनता। जयपराजयौ च प्रमाणतर्काभ्यां प्रकृतप्रमेयसाधनसामर्थ्यासामर्थ्यलक्षणौ उच्चनीचत्वनिर्णयविषयताशब्दवाच्यावेव प्रकृतोपयोगिनौ। तौ च वाद एव सम्भवतो न जल्पवितण्डयोः। तत्र यत्किञ्चिन्निग्रहोद्भावनमात्रेण जयपराजयव्यवस्थापनात्। अतो जल्पवितण्डार्थं जल्पवितण्डाभ्यर्थनाभावान्नानवस्थेति।
जल्पवितण्डार्थिनोर्विद्यापरीक्षायां वादेन कृतायां किं कार्यम्। समविद्यत्वसम्भावनायां जल्पवितण्डे कर्तव्ये इत्युक्तमेव। विषमविद्यतावधारणायां किं विधेयमित्यपेक्षायमाह तत्सिद्धाविति। तेन वादेनैव तस्य नीचोच्चभावस्य सिद्धौ सत्यामन्ययोर्जल्पवितण्डयोर्व्यर्थता। ततश्च अकर्तव्यतेत्यर्थः। परीक्षार्थेन वादेनैवोपरम इति।
॥ लोकसंवादादिना एकस्य वादिनो बहुविद्यत्वसिद्धौ कथाया एवाप्रसङ्गः॥
जल्पवितण्डार्थिनोर्विद्यापरीक्षार्थं वादकथा प्रथमं दातव्येत्युक्तस्यापवादमाह बहुविद्यत्वेति।
बहुविद्यत्वसिद्धौ तु नैव वादोऽपिकारणम्।
प्राक् परीक्षतो लोकसंवादादिनाऽन्यतरस्य प्रतियोग्यपेक्षया बहुविद्यत्वसिद्धौ तु वादोऽपि नैव दातव्यः। किमु जल्पवितण्डे इति। कुत इत्यत आह कारणमिति। विद्यापरीक्षाया इति शेषः। वाद इत्यनुवर्तते। वादो हि विद्यापरीक्षाकारणमित्येष्टव्यो नतु व्यसनितया। तत्फलं त्वन्यत एव जातमिति किं परीक्षया, किं तदङ्गेन वादेनेति।
॥ वादस्य विद्यापरीक्षाकारणत्वोक्तावनुपपत्तिपरिहारः॥
यदुक्तं स्पर्धावतोः ख्यात्यादिकामयोर्वादो न सम्भवति, तत्रासत्साधनोत्तरप्रयोगस्यावश्यमवर्जनीयत्वात्, ततश्च विद्यासाम्यवैषम्यनिर्णयानुपपत्तेरिति तत्राऽह सभेति।
सभासभापप्राश्र्नीकपूर्वस्तु स्पर्धिनामपि॥४३॥
वाद एव………………………….।
प्रश्नशब्दात् करोतीत्यर्थे ईकक्प्रत्ययो वक्तव्यः। स्पर्धिनामिति जातौ बहुवचनम्। एवेत्यस्य युज्यत इत्यध्याहृतेनान्वयः। यतः सभादिपूर्वः, ततः स्पर्धिनामपि वादो युज्यत एवेति। तुशब्दो हेत्वर्थः। सभासभापतिप्राश्र्निकैः नियतयोरसत्साधनादिप्रयोगवर्जनसम्भवादिति भावः।
॥ विद्यापरीक्षार्थस्य वादस्य अर्थादिकारणत्वम्॥
यदुक्तं “तत्सिद्धौ व्यर्थताऽन्ययोः” इति तदयुक्तम्। वादेन तत्वनिर्णयसिद्धावप्यर्थाद्यसिद्धेः। तथाचाभिलषितं न सिद्धम्, सिद्धं चानभिलषितमिति तत्राऽह उभयेति।
………उभयार्थः स्यान्निर्णीतिजयकारकः।
वाद इत्यनुवर्तते। अस्यैव विवरणं निर्णीतीति। न केवलं निर्णीतिकारकः, किन्तु जयकारकश्च। जयशब्देन तत्साध्यमर्थादिकमुपलक्ष्यते। विद्यापरीक्षार्थे वादे जयिनोऽर्थादिकमपि सभापतिना सम्पादनीयमिति भावः।
॥ वितण्डाजल्पयोः तत्वाप्रकाशः एव फलम्॥
एवन्तर्हि न कदाऽपि जल्पवितण्डाप्रवृत्तिः, “व्यर्थताऽन्ययोः” इति युक्तेः समानत्वात्। यथाहि विद्यावैषम्यनिर्णये जितवतोऽर्थादिलाभः, तथा तत्साम्ये द्वयोरपि अर्थादिलाभः सम्भवत्येव। नच फलान्तरमस्ति येन पुनर्जल्पवितण्डारम्भः स्यादित्यत आह तत्वाप्रकाश एवेति।
तत्वाप्रकाश एवैको वितण्डाजल्पयोः फलम्॥४४॥
तत्वाप्रकाश इति परवञ्चनसामर्थ्यमुच्यते। तेन तत्साध्योऽर्थादिलाभो लक्ष्यते।
इदुमुक्तं भवति यद्यपि विद्यासाम्यवैषम्ययोर्निर्णीतिजयौ स्याताम्, तथाऽपि तात्त्विककथाफलरूपावेव। पराच्छादनचातुर्यप्रयुक्तार्थादिलाभार्थं समानविद्ययोः पुनर्जल्पवितण्डाप्रवृत्तिरिति। नचैवं विषमविद्ययोरपि तत्प्रवृत्तिः, उपप्लवप्रसङ्गस्योक्तत्वादिति।
यद्वा तत्वनिर्णयफलो वादः, अर्थादिफले जल्पवितण्ड इति फलभेदेन कथाभेद उक्तः। सोऽनुपपन्नः। तथासत्यर्थादीनां भेदेन कथानन्त्यप्रसङ्गादित्यत आह तत्वेति। यद्यपि अर्थादयोऽवान्तरभेदभिन्नाः, तथाऽपि तत्वाप्रकाश एक एव वितण्डाजल्पयोः फलम्। तत्वनिर्णयेतरत्वरूपेणार्थादीनामेकत्वान्नोक्तदोषः। तदवान्तरभेदविवक्षा तु व्यर्थैवेति भावः।
॥ अविगीतविद्वत्प्रसिद्ध्यादिना वादिनोः समविद्यत्वे सिद्धे वादस्यानवसरः॥
एवं कथया विद्यापरीक्षणमिति पक्षः समर्थितः। इदानीमन्यथेति पक्षमपि समर्थयमान आह विनेति।
विना वादेन विद्याया यदि शक्यं परीक्षणम्।
स्याज्जल्पादिरपि क्वापिवाद एवान्यथा भवेत्॥४५॥
अविगीतविद्वत्प्रसिद्ध्यादिनेति शेषः। क्वापित्यस्य पूर्वार्धेनान्वयः। तदा समविद्ययोः प्रथममपि जल्पादिः कथाविशेषः कार्यः स्यादित्यर्थः। तर्हि विद्यापरीक्षणं वादेनैवेत्युक्तिविरोध इत्यत आह वाद एवेति। वाद एव प्रथमं कर्तव्यो भवेदिति यदुक्तं तदन्यथा वादेन विना विद्यापरीक्षणस्य कर्तुमशक्यत्व एवातो न विरोध इति।
॥ तत्वनिर्णयअर्थादिरूपफलद्वयनिमित्तेन प्रवृत्तस्य वादस्य जल्पशब्देनापि व्यवहार्यता॥
अस्त्वेवमुपायान्तरविरहे कथयैव विद्यापरीक्षणम्। सा तु वाद इति कुतः? तत्वनिर्णयार्थिनोः अधिकारित्वात्, तत्फलत्वाच्चेति चेत्, न। एवन्तर्हि विजिगीषावतोरधिकारित्वादर्थादिफलत्वात् सभाद्यङ्गोपेतत्वाज्जल्पोऽपि स्यादिति। किमत्र जल्पशब्दवाच्यतामात्रमापाद्यते, किंवा वादशब्दवाच्यताभावः, अथवा समाहाररूपं कथान्तरम्, यद्वा निमित्तद्वयसमावेशे वादशब्दस्यैव व्यवहारानुपपत्तिः? सर्वत्राप्युत्तरमाह जल्प इति।
जल्प इत्यपि नाम स्याद् वादस्यैतादृशस्य तु।
एतादृशस्य निमित्तद्वयोपेतस्यात्र जल्प इति नाम स्यादित्यभ्युपगमेनाऽद्यो निरस्तः। अपिशब्देन वादशब्दवाच्यतां प्रतिज्ञायैतादृशस्येत्यनेन हेतुरुक्तः। तेन द्वितीयोऽपि निराकृतः। नहि निमित्तसद्भावे वाचकाप्रवृत्तिरिति युक्तम्। जल्पशब्देऽपि साम्यात्। अतस्तुलायां प्रमाणप्रमेयशब्दवदुभयशब्दवाच्यत्वमिति। तृतीयोऽप्यनेनैव निराकृतः। अन्यथा तुलाऽपि प्रमाणादितो विधान्तरवती स्यात्।
वादस्य जल्प इत्यपि नाम स्यादिति वादसञ्ज्ञा तु मुख्या जल्पसञ्ज्ञा त्वमुख्येतिे सूचितम्। तेन चतुर्थोऽपि निरस्तः। तत्र हेतुविशेषसद्भावं तुशब्देन द्योतयति।
तथाहि यद्यपि कथकावादितो विजिगीषू तथाऽपि सभ्यादिभिर्विजिगीषां परिभाव्योत्पादिता तत्वनिर्णयार्थितैव कथोपयोगिनी। अर्थादिलाभश्चान्तरा प्राप्तो न त्वादित एवोद्दिष्ट इत्यमुख्य एव। अत एव पूर्व उभयार्थः स्यादित्युक्ते साम्यप्रतीतिप्रसक्तौ निर्णीतिजयकारक इति तत्वनिर्णीतेः प्राधान्यप्रदर्शनार्थं विवरणं कृतम्। अन्यथा कथाफलद्वयस्यैवोभयशब्देन प्रतीतेर्विवरणं व्यर्थं स्यात्। “अल्पाच्तरम्” इति लक्षणस्य व्यभिचारं कुर्वाणेनाप्येतदेव सूचितम्। अन्यथा जयनिर्णीतिकारक इत्यवक्ष्यत्। सभ्यादिसंवरणं च विजिगीषुतापरिभवार्थमिति वादताप्राधान्यमेवोपोद्बलयतीति।
॥ विद्यापरीक्षाकारणकथाया वादत्वसमर्थनम्॥
अपिचाधिकारिभेदादिकं बहिरङ्गतयैव कथाभेदकम्। अन्तरङ्गं तु प्रवृत्तिप्रकार एव। स च वादसम्बन्ध्येवास्यां कथायामस्तीत्यतो वादत्वमेव मुख्यमित्याशयवानाह प्रतिज्ञेति।
प्रतिज्ञामात्रसाध्यत्वमपि स्याद् याज्ञवल्क्यवत्।
संवादे वादिनोः क्वापिविवादे हेतुरिष्यते॥४६॥
विद्यापरीक्षार्थायां कथायां क्वापि प्रमेये प्रतिज्ञामात्रेण प्रमाणोपन्यासरहितेन वचनेन साध्यत्वं प्रज्ञापनीयं स्यात्। कुत एतत्? “कत्येव देवा याज्ञवल्क्य” इति शाकल्येन पृष्टे याज्ञवल्क्येन “त्रयस्त्रिंशत्” इति वचनमात्रेण प्रज्ञापनस्य कृतत्वात्। सा च विद्यापरीक्षार्था कथेत्युपक्रमपर्यालोचनया सिद्धम्। याज्ञवल्क्यशब्देन तत्कथोपलक्ष्यते। सप्तम्यर्थे वतिः।
ततः किमित्यत आह संवाद इति। एवम्भावो हि वादिप्रतिवादिनोः संवादेऽन्योन्याप्तताश्र्वासे सत्येव स्यात्, तदाश्र्वासो हि वाद एव सम्भवति, न जल्पे। विजिगीषुणाऽपसिद्धान्तादिपरिहारेण सर्वथा प्रमाणप्रश्नस्य कर्तव्यत्वात्। तेनायं वाद एवेति ज्ञायत इति।
नन्वेवन्तर्हि न विद्यापरीक्षा सम्भवति। प्रमाणोपन्यासे हि तत्समर्थनोपालम्भाभ्यां सा स्यात्। नतु प्रश्नप्रतिज्ञाभ्युपगममात्रेणेत्यत आह विवाद इति। हेतुरिति प्रमाणमात्रोपलक्षणम्। प्रमाहेतुरिति वा। नह्येकत्राऽप्तः सर्वत्राऽप्त एवेति नियमोऽस्तीति भावः। याज्ञवल्क्येनापि तत्रतत्र प्रमाणोपन्यासः कृत एवेति सकलमनाकुलम्।
॥ सभ्यसभापतिप्राश्र्निकानां लक्षणानि॥
प्रकृतानां सभ्यसभापतिप्राश्र्निकानां स्वरूपजिज्ञासायामाह सभेति।
सभा सभापतिश्चैव प्राश्र्निकाश्चैव वैष्णवाः।
रागद्वेषविहीनाश्च स्युः सभ्याः सर्ववेदिनः॥४७॥
प्राश्र्निकाश्च…………………………।
द्वौ चशब्दौ सभादीनामन्योन्यसमुच्चये। तृतीयो विशेषणसमुच्चये। एवशब्दौ तु वैष्णव एव रागद्वेषविहीना एवेति सम्बद्ध्येते। अन्यथा कथानुपपत्तिसूचनं तत्प्रयोजनम्। स्युरिति वक्ष्यमाणमिहापि सम्बद्ध्यते।
सभ्यानां प्राश्र्निकानां च विशेषणान्तरमाह स्युरिति। सर्वशब्देन वादिप्रतिवादिदर्शनस्य कथोपयुक्तस्य व्याकरणादेश्च सङ्ग्रहः। पुनः सभ्यप्राश्र्निकग्रहणं सभापतिव्यवच्छेदार्थम्। तत्सार्वज्ञ्यस्य कथोपयोगाभावात्। सभ्याः प्राश्र्निकाश्च सर्ववेदिनः स्युरित्यन्वयः।
॥ प्राश्र्निकसभ्यादिसंवरणस्य प्रयोजनम्॥
ननु प्राश्र्निकानां क्वोपयोगः? विवदमानयोर्गुणदोषावधारणादाविति ब्रूमः। एवन्तर्हि तैरेवालं किं सभ्यैरित्यत आह एतदिति।
………एतदज्ञाने सभ्याश्चैषां च दूरगाः।
प्रमाणं निर्णयाय स्युःपक्षपातविवर्जिताः॥४८॥
अनन्तरोक्तान् प्राश्र्निकानेतच्छब्देन परामृशति। क्वचित् सूक्ष्मे प्रमेये एतेषां प्राश्र्निकानां कारणान्तराद् वाऽज्ञाने सति वादिनोर्गुणदोषनिर्णयाय सभ्याश्च प्रमाणं स्युरिति वक्ष्यमाणेनान्वयः। प्रमाणाश्रयेषु प्रमाणत्वोपचारः।
यद्येवं प्राश्र्निकेष्वज्ञानशङ्कया सभ्यानां वरणम्, तदा तेष्वप्यज्ञानशङ्कयाऽन्येऽपि वरणीयाः। अन्यथा निर्णयाभावेन कथावैयर्थ्याप्तत्तेः। तेष्वप्येवमित्यत आह एषां चेति। एषां सभ्यानां चाज्ञाने दूरगा देशान्तरस्थाः। नचैवं सभ्यसंवरणमप्यनर्थकम्। ततः परं प्रायेणाज्ञानशङ्कानुदयात्। लौकिकश्चायमर्थ इति।
दूरगानां निर्णायकत्वसम्भवाय विशिनष्टि पक्षेति। एकदेशोत्कीर्तनेन यथोक्तं सभ्यादिलक्षणमतिदिशति।
॥ स्वपक्षसाधनम्, प्रतिपक्षदूषणं वादजल्पयोः, वितण्डायां तु परपक्षदूषणमात्रम्॥
“अप्रकाश्य स्वसिद्धान्तम्” इति वितण्डालक्षणमुक्तम्। तत् कथं वादजल्पाभ्यां व्यावर्तकमित्यत आह उभाभ्यामिति।
उभाभ्यां साधनं चैव दूषणं वादजल्पयोः।
वादजल्पयोरुभाभ्यामेव स्वपक्षसाधनं परपक्षदूषणं कर्तव्यम्, नतु प्रतिवादिनः परपक्षदूषणमात्रेण कृतार्थतेति।
॥ पाठान्तरस्य व्याख्यानक्रमः॥
“सतामेव” इति सार्धश्लोकस्यात्र सन्निवेशे तु, लक्षितौ वादजल्पौ। इदानीं तु वितणडाया लक्षणद्वयं विवक्षुस्तावदुपयुक्तमाह उभाभ्यामिति। कथा वादजल्पलक्षणा। एतेन जल्पोऽर्थादिव्यपेक्षयेत्युक्तस्य वितण्डायामतिव्याप्तिरपि परिहृता। उभयसाधनवत्त्वेन सदेकाधिकारिकत्वेन वाऽर्थादिव्यपेक्षकथाया विशेषितत्वात्।
यदर्थं सतामेवेत्युक्तं तद् वितण्डालक्षणमाह वितण्डा त्विति। कथेत्यनुवर्तते। उभाभ्यामिति यदर्थमुक्तं तल्लक्षणान्तरमाह अप्रकाश्येति। उक्ते तैरिति पूर्ववदिति।
॥ स्वपक्षसाधने नियमाः॥
“उभाभ्यां साधनम्” इत्याद्युक्तम्। तत्र साधनाय किं प्रमाणं प्रयोक्तव्यम्? यत्र यदस्ति तत्र तदेव वक्तव्यम्। सत्यम्। प्रमाणसम्प्लवे तु कथम्? किं सर्वमेव, उतैकमेव? तत्रापि किमित्यपेक्षायामाह सद्भिरिति।
सद्भिरागम एवैकः प्रयोज्योऽभीष्टसाधकः।
एक एव, नतु सम्भवत् सर्वम्, आधिक्यप्रसङ्गात्। स चाऽगम एवेति योज्यम्। यद्वैकशब्दो मुख्यार्थः। ईश्वरादिप्रमेये मुख्यो वेदादिरागम एव वक्तव्यः। नानुमानमिति।
नन्ववैदिकस्य वेदाद्यागमोपादानेऽपसिद्धान्तः स्यादित्यत उक्तं सद्भिरिति। कुतो वेदादिप्रयोगनियम इत्यत आह अभीष्टेति। यत इति शेषः। अनुमानं खलु न स्वातन्त्र्येणेश्वरादिसाधनस्येष्टे। सर्वत्रोपाधिप्रतिपक्षयोः सम्भवात्। तदर्थमन्ततोऽप्यागमोऽनुसरणीयः। ततो वरं प्रथममेवाऽगमो वक्तव्यः। तस्य स्वातन्त्र्येण साध्यसिद्ध्यङ्गत्वात्। नन्ववैदिकं प्रति कथम्? आगमं प्रयुज्य तत्प्रामाण्यं साधनीयमिति।
॥ वितण्डायां असद्वादिना स्वपक्षसाधनक्रमः॥
नन्वसद्भिः किं वक्तव्यम्? न तावत् प्रत्यक्षम्। अतीन्द्रिये तदयोगात्। नचाऽगमः। स्वपरागमयोः अन्योन्यं प्रामाण्यासम्मतेः। नाप्यनुमानम्। प्रयोगपरिमाणासम्मतेः। तथाहि सौगतो यदि द्व्यवयवप्रयोगं कुर्यात्, तदा नैयायिकेन न्यूनेन निगृह्येत। अनिग्रहे वा प्रतिवादी पर्यनुयोज्यमुपेक्षेत। पञ्चावयवप्रयोगे त्वधिकेन निगृह्येत। तथा स्वीकारे चापसिद्धान्तेन। तथाच नियतावयवादिव्यतिरेकेण वितण्डैव न स्यादित्यत आह स्वसिद्धान्तेति।
स्वसिद्धान्तानुसारेण ह्यसद्भिरनुमोच्यते॥४९॥
यथासिद्धान्तं वक्तव्यमिति प्रा नियमात् स्वसिद्धान्तनिर्णीतप्रयोगावयवपरिमाणापेक्षयैव न्यूनाद्यवतारात्, अन्यथा कथानुपपत्तेरिति हिशब्दार्थः।
॥ परपक्षदूषणे नियमाः॥
सद्भिरागमो वक्तव्य इत्ययुक्तम्। वैदिकस्य प्रतिवादिनस्तद्दूषणेऽपसिद्धान्तात्। अदूषणे तु परपक्षादूषणेन कथाभावप्रसङ्गादित्यत आह प्रत्यक्षेति।
प्रत्यक्षागमवैरूप्यमाश्रित्यान्यार्थतैव तु।
आगमे दर्शनीयाऽत्र दोषो लिङ्गविलोमता।
लिङ्गानुकूल्यं स्वार्थस्य श्रुत्यादीनामनुग्रहः॥५०॥
आगमे तु वादिना प्रयुक्ते प्रतिवादिना वैदिकेन तस्यान्यार्थतैव दर्शनीया। नानुमानस्येवाप्रामाण्यम्। येनापसिद्धान्तः स्यात्। तत एव कृतपरपक्षदूषणोऽपि भवेत्। अन्यार्थतां दर्शितवताऽऽगमस्य पराभिमतार्थात् प्रच्यावितत्वात्। नह्यपेक्षितार्थासाधकत्वादन्यत् प्रमाणदूषणमस्तीति।
नन्वेवंसति कथं कथापर्यवसानम्? स्वस्वाभिमतार्थाग्रहपरित्याजनोपायाभावादित्यत उक्तम् प्रत्यक्षेत्यादि। अत्र पराभिमतेऽर्थे प्रत्यक्षागमविरोधमाश्रित्य। न केवलमेतावत्। अत्रोपक्रमादिलिङ्गविलोमतादोषोऽपि दर्शनीयः। अत्रान्यतरमात्रे तात्पर्यम्। अन्यथाऽऽधिक्यप्रसङ्गात्।
॥ वितण्डायां स्वसिद्धान्तानुसारेणैव अनुमानप्रयोगादेः कर्तव्यता॥
नन्वेतावताऽपि न कथासमाप्तिः। पराभिमतार्थानुपपत्तिमात्रेण स्वाभिमतार्थासिद्धेरित्यतः सत्यमित्याह लिङ्गेति। दर्शनीयपदमनुवर्तते। श्रुत्यादीनां वेदादीनां “श्रुतिर्लिङ्गं समाख्या च” इत्युक्तानां लिङ्गग्रहणेनैव गृहीतत्वात्। उपलक्षणं चैतत्। परार्थे प्रमाणानुकूल्यस्य स्वार्थे तत्प्रतिकूलस्य च निरासो दर्शनीय इत्यपि द्रष्टव्यम्। स्वसिद्धान्तसिद्धप्रयोगपरिमाणानतिक्रमेण परार्थानुमानवाक्यप्रयोगः कर्तव्यः। तथात्वे च न न्यूनाद्यवतारः। तदतिक्रम एव तदवकाश इत्युक्तम्।
॥ उदयनोक्तवितण्डाप्रवृत्तिसमर्थनप्रकारनिरासः॥
अपर आह यथावस्तु प्रयोक्तव्यम्। नच वस्तुतत्व एव वादिनां विप्रतिपत्तेरवश्यं न्यूनाद्यवतारासम्भवेनाप्रयोगप्राप्तिरिति वाच्यम्। यस्य यत्र तात्त्विकत्वाभिमानः, तेन तत्प्रयोगानन्तरं परेण न्यूनादावुद्भाविते तथारूपतायाः साधनीयत्वात्। नचैवमर्थान्तरापातः। हेतोरन्यतरासिद्ध्युद्भावने तत्सिद्धिव्युत्पादनवत् प्रकृतोपयोगसद्भावादिति। तदयुक्तम्। द्वित्रिपञ्चावयवादिपक्षाणां सर्वेषामपि तात्त्विकतायाः समर्थितत्वात्। (५१५) स्वस्वनियमस्यैव तात्त्विकत्वमुपेत्य तदनतिक्रमेणैव प्रयोगाङ्गीकारे तु सर्वथा कथोच्छेदापत्तेः। तत्तात्त्विकतायां प्रतिवादिना विप्रतिपद्यमानेनावश्यं न्यूनादेरुद्भावनात्। ननूक्तमत्र स्वस्वावयवकल्पना परं प्रति समर्थनीयेति। दुरुक्तं तत्। तत्समर्थनस्याशक्यत्वादित्याह त्रिपञ्चेति।
त्रिपञ्चावयवामेव युग्मावयविनीमपि।
नियमाद् योऽनुमां ब्रूयात् तं ब्रूयाद् यदि तादृशी।
नानुमेति तदा केन साध्यावयवकल्पना॥५१॥
त्रयः प्रतिज्ञाहेतूदाहरणानि, उदाहरणोपनयनिगमनानि वा, पञ्च प्रतिज्ञाहेतूदाहरणोपनयनिगमनानि वाऽवयवा यस्याः सा त्रिपञ्चावयवा। एवशब्देन पक्षद्वयनियममाह। युग्मौ द्वावुदाहरणोपनयावयवौ यस्याः सा युग्मावयविनी। नियमादिति सन्निहितेनैव सम्बद्ध्यते। अनुमेति तादर्थ्यात् प्रयोग उच्यते। वैशेषिकादीनां तत्रैव व्यवहारात्। तं ब्रूयाद् यदि परोऽनियतवादीति शेषः।
यद्वा यो मीमांसकः, ताकिकादिश्च त्रिपञ्चावयवामेवानुमां ब्रूयात्। तं प्रति यः सौगतो नियमाद् युग्मावयविनीं ब्रूयात्। स यदि तादृशी त्र्यवयवा पञ्चावयवा च नानुमेति ब्रूयादिति योज्यम्। एवं परिवर्तेनापि। तादृशी नानुमेत्यस्य प्रमाणाभावादिति शेषः।
एतदुक्तं भवति नैयायिकेन सौगतं प्रति पञ्चावयवप्रयोगे विहिते सौगतोऽधिकमिति निगृह्णीयात्। ततो नैयायिकेन पञ्चावयवप्रयोगस्यैव तात्त्विकत्वान्नैवमिति वक्तव्यम्। ततः सौगतो नेदं तत्वमप्रामाणिकत्वादिति वदेदेव। अथ नैयायिकेनाप्रामाणिकत्वमसिद्धमिति वदता कथमिति सौगते पृष्टवति सति केन प्रमाणेन स्वीया पञ्चावयवकल्पना साध्या। न तावत् प्रत्यक्षेण। पञ्चावयववाक्यस्य व्याप्तिपक्षधर्मतोपेतलिङ्गप्रतीतिजनकत्वमित्यस्यार्थस्य तदगोचरत्वात्। नहि कार्यकारणभावः क्वापि प्रत्यक्षस्य विषयः। नचाऽगमेन। तदभावात्। “पञ्चावयवयुक्तस्य वाक्यस्य गुणदोषवित्” इति भारतादिवाक्यमस्तीति चेत्, न। “सौक्ष्म्यं सङ्ख्याक्रमश्चैव निर्णयश्च प्रयोजनम्” इत्यादिना तत्रैव अन्यथा व्याख्यातत्वात्। नाप्युपमानाभावाभ्याम्। नियतविषयत्वात्। नचार्थापत्त्या। तदभावात्, अनुमानानतिरेकाच्चेति।
मा भूत् प्रत्यक्षादिनाऽवयवकल्पनासिद्धिः। अनुमानेन तु भविष्यति। व्याप्तिपक्षधर्मतोपेतलिङ्गप्रतीतेः पञ्चावयववाक्यश्रवणान्वयव्यतिरेकानुविधायित्वादिति चेत्, न तावदिदमनुमानं त्वच्चेतसि परिवर्तमानं परं प्रत्यायनाङ्गम्। किन्नाम। प्रयुज्यमानम्। तत्र किं पञ्चावयवप्रयोगोऽस्य विधास्यते, अथ द्व्यवयवः? नोभावपीत्याह नियतेति।
नियतावयवासिद्धौ व्याप्तिमात्रेण साधनम्।
कर्तव्यमेव तेन स्यात्तस्मात् सैवानुमा मता॥५२॥
नियतावयवस्य पञ्चावयवस्य द्व्यवयवस्य च यथासङ्ख्यं सौगतनैयायिकयोर्बोधौपयिकत्वासिद्धौ नानुमानेनाप्यवयकल्पनासिद्धिरिति शेषः।
यद्वोत्तरवाक्ये नियतावयवासिद्धावित्यनुवादोऽयम्। ततो नियतावयवासिद्धेरिति सिद्ध्यति, पञ्चावयवप्रयोगे परेणाधिक्योद्भावनात्। द्व्यवयवप्रयोगेऽन्यतरन्यूनत्वापासिद्धान्तयोरुद्भावनादित्यर्थः। ततः किमित्यत आह व्याप्तीति। यत एवं नोपायान्तरं तेन कारणेन। तेन नैयायिकेन व्याप्तिमात्रेण यद्यस्यान्वयव्यतिरेकावनुविधत्ते तत्तत्कार्यमित्यादिव्याप्तिवचनमात्रेणैव। उपलक्षणमेतत्। “लिङ्गोक्तौ” इत्यादिप्राग्व्युत्पादितप्रकारेष्वन्यतमेनेत्यपि द्रष्टव्यम्। साधनं पञ्चावयवनियमस्य कर्तव्यं स्यात्। सौगतेनापि तदनुसरणीयम्। इतरथा तस्यापि प्रयोगानुपपत्तिप्रसङ्गादिति।
ततोऽपि किमित्यत आह तस्मादिति। यस्मात् प्रयोगेयत्तासाधनं वादिप्रतिवादिभ्यामन्यतरेण वा स्वमतपरित्यागेनान्यमताभ्युपगमे कृत एवोपपद्यते नान्यथा। तस्मात् सैवानुमा मता। व्याप्तिवचनादिकमेव परार्थप्रयोगत्वेन सर्वत्र मन्तव्यम्।
इदमुक्तं भवति यदा नैयायिको द्व्यवयवेन पञ्चावयवनियमं साधयति, तदा द्व्यवयवस्य तात्विकत्वं स्वयं मन्यते, नवा? नेति पक्षे प्रतारकः स्यात्। आद्येऽन्यत्रापि कथं तत् तत्वं न स्यात्। एवं कथाभावप्रसङ्गभीरुः सौगतोऽपि पञ्चावयवेन द्व्यवयवस्याऽवश्यकतां प्रतिपद्यमानः, तत्वं मन्यते नवा? द्वितीये कथं ततः प्रतिपद्येत? आद्येऽन्यत्रापि कुतस्तन्न तत्वम्? अतोऽत्र सर्वसिद्धान्तप्रकाराणां तात्त्विकत्वाद् युक्तं स्वसिद्धान्तानुसारेणेति।
अस्मादेवं सङ्कटाद् बिभ्यदुदयनो यथावस्तु वक्तव्यमित्युक्त्वा यथासिद्धान्तं वा वक्तव्यमिति समयं बद्ध्वा प्रवृत्तायां कथायां न न्यूनाद्यवतार इति पक्षान्तरमवादीदिति। अवसितमनुमानम्।
॥ आगमस्वरूपकथनम्॥
निर्दोषं वाक्यमागमः। स द्विविधः पौरुषेयोऽपौरुषेयश्च। तत्रापौरुषेयो वेदः। अन्यस्तु पौरुषेय इति सुप्रसिद्धत्वान्नोक्तम्।
॥ आगमस्यानुमानरूपत्वप्रत्याख्यानम्॥
केचिद् वाक्यं वाक्यार्थेऽनुमानमिति ब्रुवते। तदनुपपन्नम्। वाक्यवाक्यार्थयोर्देशतः कालतो वाऽन्वयव्यतिरेकाभावात्। अथेदं वाक्यं वाक्यार्थवत्, वाक्यत्वादिति साध्यते। तत्र किं वाक्यार्थमात्रं साध्यते, तद्विशेषो वा? नाऽद्यः, विशेषप्रमितेर्निर्निबन्धनत्वापत्तेः। द्वितीये स विशेषः प्रतीतः, नवा? आद्ये वाक्यवैयर्थ्यम्। द्वितीयेऽप्रसिद्धविशेषणता। विशेषस्यान्यत्राभावादनैकान्त्यं च। मतुबर्थश्च किं प्रतिपाद्यपतिपादकभावः, सम्बन्धान्तरं वा? आद्ये साक्षात्, लिङ्गतया वा? न प्रथमः, अनुमानवैयर्थ्यात्, अपसिद्धान्ताच्च। द्वितीये तु नेदं वाक्यार्थानुमानं किन्तु सिद्धेऽर्थे वाक्यस्य लिङ्गतानुमानमेव। तत्रच दृष्टान्तोऽन्यतरसाध्यविकलः। न द्वितीयः, तदभावेन बाधात्।
॥ उदयनोक्तानुमानदूषणम्॥
अथैवं प्रयुज्यते विवादाध्यासितानि पदानि स्वस्मारितार्थान्वयप्रमितिपूर्वकाणि, आकाङ्क्षादिमत्पदकदम्बकत्वादिति। तदयुक्तम्। विनाप्यन्वयप्रमितिं दैवात् प्रयुक्तेष्वाकाङ्क्षादिमत्सु पदेष्वनैकन्त्यात्। आप्तप्रयुक्तत्वेन हेतुविशेषणे साध्यार्थस्य हेत्वर्थे प्रवेशापत्तेः पुरुषविशेषप्रयुक्तत्वस्य अध्यापकप्रयुक्तेषु व्यभिचारात्। मूलप्रमानुमानेऽपि वेदेष्वनुपपत्तेः। तदपौरुषेयत्वस्य साधितत्वात्।
॥ प्रभाकरमतदूषणम्॥
अपरे त्वपौरुषेयस्याऽगमत्वमुपगम्य पौरुषेयस्यानुमानत्वमभ्युपगच्छन्ति। तेषां तु स्फुटो व्यभिचारः। किञ्च पदानामन्विताभिधाने शक्तिः। पदान्येव च वाक्यम्। नच वैदिकपदेभ्योऽन्यान्येव लौकिकानि पदानि। वक्ता तु पदज्ञान एवोपयुज्यते। तत् कथं लोकवेदयोः प्रकारभेदः स्यात्।
अपिच वेदानुकारेण पठ्यमानेषु लौकिकवाक्येषु कथम्? अन्वयप्रतीतिरुत्पद्यत एव। किन्नाम। पुनः पौरुषेयत्वज्ञानादपनीयत इति। एवन्तर्हि वाक्यादेव वाक्यार्थज्ञानम्। तत्प्रामाण्यनिश्चयाय तु वक्त्राद्यनुसरणमित्यायातमित्यास्ताम्।
॥ प्रभाकरोक्तप्रमाणलक्षणप्रत्याख्यानपूर्वकं स्मृतिप्रामाण्यसाधनम्॥
तेदवं सामान्यतो विशेषतश्च प्रमाणानि लक्षितानि। तत्र स्वीयसामान्यलक्षणसमर्थनेनार्थाद् वाद्यन्तरोक्तसामान्यलक्षणानि निरस्तान्येव। तथाऽपि स्मृतिविषये वक्तव्यविशेषस्य विद्यमानत्वात् प्राभाकरलक्षणं विशेषतो निराकरोति अनुभूतिरिति।
अनुभूतिः प्रमाणं चेत् केन स्मृतिरपोद्यते।
“तदा वक्तव्यं स्मृतिः प्रमा, न वा? आद्येऽपसिद्धान्तः’ इति शेषः। द्वितीये त्वाह केनेति। यदि स्मृतिर्न प्रमा, तदा लक्षणेन व्यावर्तनीया। अन्यथाऽतिव्याप्तेः। तत् केन स्मृतिरपोद्यते व्यावर्त्यते। स्मृतिव्यावर्तकं न किमपि। लक्षणेऽस्तीति यावत्।
नन्वनुभूतिरित्युक्त एव स्मृतावप्रसङ्गः। स्मृतिव्यतिरिक्तं ज्ञानमनुभूतिरित्यभिधानात्। नहि स्मृतिः स्मृतिव्यतिरिक्ता भवतीति। मैवम्। स्मृतेरपि स्मृत्यन्तरव्यतिरिक्तत्वसम्भवेनाव्यवच्छेदकत्वात्। स्मृतित्वानधिकरणं ज्ञानमनुभूतिरिति चेत्, किमिदं स्मृतित्वम्। न तावज्जातिः। गुणेषु जातेरनङ्गीकृतत्वात्। संस्कारमात्रजन्यज्ञानत्वं तु न सम्भवति। अदृष्टादिजन्यत्वात्। असाधारणकारणविवक्षायामपि तथा। स्मृतेर्मानसत्वस्य वक्ष्यमाणत्वात्।(५३९) एतेन नियमेन प्रत्युत्पन्नासाधारणकारणकप्रत्ययत्वमनुभूतित्वमित्यप्यवच्छेदकं द्रष्टव्यम्। स्मृतेरपि मानसप्रत्यक्षजन्यायास्तथात्वात्। संस्कारस्य कारणत्वेऽपि नासौ सत्तामात्रेण स्मृतिं जनयति। किन्नाम। उद्बुद्ध एव। तथाच कथं न प्रत्युत्पन्नासाधारणकारणजन्यत्वम्? अन्यथेन्द्रियादिमात्रमुपादायानुभूतेरपि तन्निराकुर्यात्। किञ्च स्मृतिरपि काचित् प्रत्युत्पन्नसंस्कारजन्या सम्भवत्येव। नचावच्छेदकेन विना नियमो ज्ञातुं शक्यत इति।
॥ स्मृतेः प्रमाणविरुद्धत्वाभावान्नाप्रामाण्यम्॥
यद्वाऽनुभूतिः प्रमाणं चेत्, तदा स्मृतावव्याप्तिरिति शेषः। ननु स्मृतिः प्रमाणमेव न भवति। तत् कथं तत्राव्याप्तिदोष इत्यत आह केनेति। स्मृतिः केन निमित्तेनापोद्यते प्रमाणाद् बहिः क्रियते न केनापीत्यर्थः। तथाहि किमयथार्थत्वात्, याथार्थ्येऽप्यननुभूतित्वाद् वा, अप्रामाण्ये बाधकाभावाद् वा, प्रामाण्ये साधकाभावात्, बाधकसद्भावाद् वा? आद्यं दूषयति केनेति। स्मृतिः केन प्रबलेन प्रमाणेनापोद्यते बाध्यते। येन यथार्था न स्यात्। बाधकाभावान्नायथार्थत्वं वाच्यमिति।
॥ स्मृतेरननुभूतित्वात् प्रामाण्यनिरासायोगः॥
द्वितीयं निराकरोति केनेति। किमनुभूतित्वं प्रमाणलक्षणमिति कृत्वाऽननुभूतित्वात् स्मृतिरप्रमाणमित्युच्यते, किंवा घटादिदृष्टान्तावष्टम्भेन? आद्येऽन्योन्याश्रयत्वम्। तथाच केन स्मृतिरपोद्यते? द्वितीयेऽपि स्मृतिरेव केनापोद्यते? अस्मृतित्वेनानुभूतिः कुतो नापोद्यते विशेषाभावादिति।
॥ स्मृतेरप्रामाण्ये पूर्वानुभूतविषयस्य निष्प्रमाणकत्वप्रसङ्गः॥
तृतीयमपाकरोति पूर्वेति।
पूर्वानुभूते किं मानमित्युक्ते स्यात् किमुत्तरम्।
यदि स्मृतिरप्रमाणं स्यात्, तदा पूर्वानुभूते किं मानमिति प्रश्र्नो निरुत्तरः स्यात्। स्मृतिव्यतिरिक्तस्य तत्प्रमाणस्याभावात्। तथाच साक्ष्यादिलोकव्यवहारो लुप्येत। स्मृतिरेव प्रमाणम्, किन्तु लिङ्गतयेति चेत्, न। तथाऽनुभवाभावात्। अन्यथा साक्षात्कारेण कार्येण कर्मकारकतया घटाद्यनुमानमित्यपि स्यात्।
॥ लोकव्यवहारत एव स्मृतिप्रमाण्यसिद्धिः॥
चतुर्थं निराह पूर्वेति। स्मृतिरित्येव हि वक्तव्यम्। वचनाच्चानुभवोऽनमीयत इति लोकव्यवहार एवात्र प्रमाणमित्यर्थः।
॥ स्मृतेः प्रामाण्ये बाधकोद्धारः, तस्या मानसत्वस्य साक्षिसिद्धत्वकथनं च॥
ननु यदि स्मृतिः प्रमा स्यात्, तदा तत्करणस्य संस्कारस्यानुप्रमाणत्वं प्रसज्येत। तथाचानुप्रमाणत्रित्वं भज्येत। नहि संस्कारः प्रत्यक्षदिष्वन्तर्भवति। अनिन्द्रियसन्निकर्षत्वात्, अज्ञातकरणत्वाच्चेति पञ्चममपाकरोति मानसमिति।
मानसं तद्धि विज्ञानं तच्च साक्षिप्रमाणकम्॥५३॥
हि यस्मात् तत् स्मरणं मानसं मनःप्रत्यक्षजं न संस्कारकरणकम्, ततो नोक्तदोष इति शेषः। असाक्षात्काररूपत्वान्न प्रत्यक्षफलत्वमित्यत उक्तम् विज्ञानमिति। साक्षात्कार इत्यर्थः। स्मरणस्य मानसत्वं साक्षात्कारत्वं च कुत इत्यत आह तच्चेति। तदिति मानसत्वम्। चशब्दात् साक्षात्कारत्वं च। यद्वा द्वयमपि तच्छब्देन परामृश्यते। प्रकृतानुसन्धानार्थश्चशब्दः।
॥ मनसः स्मरणसाधनत्वप्रतिपादनम्॥
नन्विन्द्रियाणां प्राप्यकारित्वनियमादतीतेन च मनसः प्राप्तेरयोगात् कथं स्मृतेर्मानसप्रत्यक्षजत्वमित्यत आह अतीतेति।
अतीतानागतं यद्वद् योगिभिर्दृश्यतेऽञ्जसा।
एवं पूर्वानुभूतं च मनसैवावगम्यते॥५४॥
सन्ति तावद् योगिनोऽणिमादिसिद्धिसम्पन्ना अतीतानागतदर्शिनः श्रुतिस्मृतीतिहासपुराणप्रसिद्धाः। श्रुत्यादेः सिद्धार्थे प्रामाण्यस्य साधितत्वात्। (१२६) कर्मविधिसमानयोगक्षेमत्वाच्च योगविधीनाम्। नच तज्ज्ञानमसाक्षात्कारः। श्रुत्यादिना साक्षात्कारत्वप्रतीतेः। तथाहि श्रुतिः “अपश्यमप्यये मायया विश्वकर्मण्यदो जगन्निहितं शुभ्रचक्षुः” इति। पुराणं च “नारायणप्रसादेन” इत्यादि। इतिहासोऽपि “दिव्यं ददामि ते चक्षुः” इत्यादि। तदिदमुक्तम् अञ्जसेति। साक्षादित्यर्थः। एवञ्च यथा योगिनामिन्द्रियेणैवातीतानागतार्थसाक्षात्कारः, तथाऽतीतमपि मनसा स्मर्यत इति को दोषः?
नन्विन्द्रियस्यार्थप्राप्तिर्नाम न संयोगः समवायो वेति नियमः। किन्तु प्रत्यासत्तिमात्रम्। अस्ति च तद् योगीन्द्रियाणाम्। तत्तदुपदर्शकयोगजधर्मसहकृतत्वलक्षणमिति चेत्, एवन्तर्हि मनसोऽपि पूर्वानुभवजनितसंस्कारसाचिव्यलक्षणाऽस्त्यतीतार्थेन प्रत्यासत्तिरित्याशयवतोक्तम् पूर्वानुभूतं चेति।
एतदुक्तं भवति यदि प्राप्तिः संयोगादिलक्षणा विवक्षिता, तदा तदभावोऽनैकान्तिकः। प्रत्यासत्तिमात्रविवक्षायां त्वसिद्धिरिति। दृष्टान्तकथनं तु प्रत्यासत्तिमात्रस्य साक्षात्कारहेतुतां सम्भावयितुम्, कार्यदर्शनवशाच्चेयं कल्पनाऽतो नातिप्रसङ्ग इति दर्शयितुं च। एतेन मानसं चेत् स्मरणं स्यात्, न संस्कारजं तदाऽननुभूतेऽप्युत्पद्येतेति परास्तम्। संस्कारस्य सन्निकर्षस्थानीयतयाऽङ्गीकृतत्वात्।
॥ स्मृतेर्मानसत्वस्य साक्षिसिद्धत्वोक्तिसमर्थनम्॥
यत् स्मृतेर्मानसत्वं साक्षिसिद्धमित्युक्तं तदभिनयेन दर्शयति विज्ञातमिति।
विज्ञातं मनसा पूर्वं मयैतत् कृतमित्यपि।
साक्षादनुभवात् सिद्धं कथमेव ह्यपोद्यते॥५५॥
“एतन्मया पूर्वं कृतम्’ इत्येतन्मया मनसा विज्ञातं स्मृतमपीति स्मरणस्य मानसत्वं साक्षादनुभवात् साक्ष्यनुभवेन सिद्धमिति। यदुक्तं परैः पूर्वानुभवावच्छिन्नार्थगोचरा स्मृतिस्तद्याथार्थ्यादिकमनुविदधाना न स्वयं यथार्थेति। तदसत्, अनुभववच्छुद्धार्थविषयत्वस्यापि साक्षिसिद्धत्वादिति दर्शयितुं मयैतत् कृतमित्यपीत्युक्तम्। ननु मनसोऽप्रत्यक्षत्वात् कथं स्मरणस्य साक्षिप्रत्यक्षगम्येति चेत्, न। तस्य साक्षिवेद्यताया वक्ष्यमाणत्वात्। (६३२) तथाऽपि कार्यकारणभावो न प्रत्यक्ष इति चेदन्वयव्यतिरेकसचिवस्य साक्षिणस्तत्र प्रामाण्याभ्युपगमात्। ज्ञानं नित्यानुमेयमिति चेत्, न। ज्ञातताया निराकरिष्यमाणत्वात्। (९९४) स्वप्रकाशमिति चेत्, न। अनात्मत्वात्, घटवत्। मानसवेद्यता तु निरसिष्यत (१२१८१२१९) इत्याशयवानाह कथमेवेति।
॥ ईश्वरादिविषये वेदस्यैव प्रमणत्वोक्तिपूर्वकं प्रमाणनिरूपणस्योपसंहारः॥
“याथार्थ्यमेव” इत्यादिनोक्तस्य प्रकृतोपयोगमाह एवमिति।
एवंलक्षणके मानत्रये ब्रह्मादिवस्तुषु।
प्रमाणं वेद एवैकस्तत्प्रामाण्यं च साधितम्॥५६॥
यस्मान्मानत्रयमेवंलक्षणकम्, तस्माद् ब्रह्मादिवस्तुषु वेद एव प्रमाणं न युक्त्यादेस्तत्रावकाशः। इन्द्रियं हि रूपादिमत्येव द्रव्ये प्रवर्तते। नच ब्रह्मादिकं तथा। अनुमानं च व्याप्तिसापेक्षम्। नच वेदनिरपेक्षस्य तस्य ब्रह्मादौ सञ्चारोऽस्ति। उपाधिप्रतिपक्षयोस्तु सर्वत्र सम्भवेन व्याप्त्यनिश्चयात्। वेदानुसरणे तु साध्याव्यापकत्वबाधितविषयत्वयोरावश्यकत्वात्। पौरुषेयागमस्तु परतन्त्र एवेति। ततः किमित्यत आह तत्प्रामाण्यं चेति। यस्माद् वेदविषये न युक्तेरवकाशः, ततो विरोधोऽपि स एवोक्त इत्युपपन्नम्।
तथाच वेदस्य प्रमाणविरोधाभावात् तत्प्रामाण्यं च साधितम्। यदुक्तं प्राक् “तस्माद् वेदप्रामाण्यमिष्यते” इति तत् सिद्धमित्यर्थः॥*॥ इति नविलक्षणत्वाधिकरणम्॥२॥
अथ अभिमान्यधिकरणम्॥३॥
॥ “मृदब्रवीत्’ इत्यादिश्रुतेः निरवकाशयुक्तिविरुद्धत्वादप्रामाण्यमित्यभ्यधिकाशङ्का॥
अभिमानिव्यपदेशस्तु विशेषानुगतिभ्याम्। युक्त्यन्तरविरोधं वेदस्य परिहर्तुमिदमारभ्यते। स्यादेतत्। युक्तिविरोधाः किं प्रत्येकं परिहरणीयाः, उतोपलक्षणया? नाऽद्यः, निरसनीययुक्त्याभासानन्त्येन शास्त्रापर्यवसानप्रसङ्गात्, सूत्रत्वव्याघाताच्च। द्वितीये त्वनारम्भ एवास्याधिकरणस्य। निरन्तरातीताधिकरणेनैवोपलक्षणया सकलयुक्तिविरोधानां परिहृतत्वादिति। मैवम्। अभ्यधिकाशङ्कासद्भावेन तदुपपत्तेरित्याशयवान् पूर्वपक्षं तावदाह तथाऽपीति।
तथाऽपि मृज्जलादीनां बुद्धिवागादिवाचकः।
दृष्टव्याप्तिविरुद्धत्वात् तत्र मानं कथं भवेत्॥५७॥
यद्यपि फलव्यभिचारादिविरोधो वेदस्य परिहृतः, तथाऽपीत्यर्थः। मृज्जलादीनामित्यादिपदेन तेजःप्रभृतीनां ग्रहणम्। बुद्धिर्ज्ञानम्। वाग् वक्तृत्वम्। आदिग्रहणेन श्रोतृत्वादिकम्। वेद इत्यनुवर्तते। दृष्टा प्रमिता व्याप्तिर्यस्या युक्तेः सा तथोक्ता। व्याप्तिग्रहणं पक्षधर्मताया अप्युपलक्षणम्। क्वचित् तन्नियमानभ्युपगमात् स्वशब्देनासङ्कीर्तनम्। तया विरुद्धत्वात्। तत्र मृज्जलादीनां बुद्धिवागादौ। कथमित्याक्षेपे। प्रतिपाद्यान्तरं तु नास्त्यप्रतीतेरिति शेषः।
एतदुक्तं भवति “मृदब्रवीत्”, “आपोऽब्रुवन्”, “तत् तेज ऐक्षत”, “ता आप ऐक्षन्त”, “शृणोत ग्रावाणः”, “विदुषोऽनुप्राणाः अहं श्रेयसि व्यूदिरे”, “आपो वा अकामयन्त” इत्यादिवेदस्तावन्न प्रमाणम्, युक्तिविरुद्धार्थाभिधायित्वात्; नीलं नभ इतिवत्। मृज्जलादीनां बुद्धिवागादिमत्त्वं खल्वस्यार्थः। स च, विमता मृन्न वक्त्री, मृत्त्वात्; सम्प्रतिपन्नमृद्वदित्यादियुक्तिविरुद्धः। तथाच वेदवाक्यान्तरेऽप्यप्रामाण्यमनुमास्यते।
॥ मृत्त्वावक्तृत्वयोः व्याप्त्यादेः प्रमितत्वाद्
युक्तेः निरवकाशत्वम्॥
ननु “न विलक्षणत्वात्” इत्येनेनैव न्यायेनायमपि विरोधः परिहरणीयः। मैवम्। तन्न्यायसञ्चाराविषयत्वात्। तत्रहि यथोक्तानुष्ठानेऽपि फलव्यभिचारश्चेद्धेतुः तदाऽऽपाततस्तावत् सन्दिग्धविशेषणासिद्धिः। कर्त्रादिवैगुण्यस्यापि सम्भवात्। नित्यत्वेन वेदप्रामाण्यस्य स्थितौ तु विशेषणासिद्धिनिश्चय एव। फलव्यभिचारमात्रस्य हेतुत्वे तु अनैकान्तिकत्वमित्येवं व्याप्तिपक्षधर्मताविरहव्युत्पादनेन युक्तिविरोधः परिहृतः। नचास्या युक्तेर्व्याप्त्याद्यङ्गवैकल्यं शक्यव्युत्पादनम्। व्याप्त्यादेः प्रमाणदृष्टत्वात्। न खलु मृत्त्वादिकमवक्तृत्वादिना न सम्बद्धम्। प्रसिद्धमृदादौ तथोपलम्भात्। नच तत्रापि बुद्ध्यादिसद्भावः, कदाऽपि तत्कार्यस्यादर्शनात्। नापि सम्बद्धमपि व्यभिचीर्णम्। व्यभिचारानुपलम्भात्। नचानुपलम्यमानव्यभिचारमपि सोपाधिकम्, उपाधेरनिरूपणात्। बुद्ध्यादिमत्त्वे च मृदादीनां शरीरेन्द्रियवत्ताऽपि स्यात्। अकरणकक्रियादर्शनात्। नच तद् युक्तम्, इन्द्रियादीनामपि वक्तृत्वादिवददर्शनात्। ततोऽनुकूलतर्कसनाथेनोपाधिव्यभिचारानुपलम्भसहकृतेन सहभावग्राहकेण प्रमाणेन सिद्धा मृत्त्वादीनामवक्तृत्वादिना व्याप्तिः। नच मृदादिषु मृत्त्वादिकं नास्तीति युक्तम्। व्याघातात्। “मृदब्रवीत्” इत्यादिप्रयोगाच्च। ततः पक्षधर्मताऽपि सिद्धैवेति।
ननुच नित्यतया वेदस्य प्रामाण्ये व्यवस्थिते तद्विरुद्धाया युक्तेरेवाप्रामाण्यमुचितमिति। मैवम्। व्याप्तिपक्षधर्मतोपेताया युक्तेरपि निरवकाशत्वात्। ततश्च सत्प्रतिपक्षतया निश्चायकत्वाभावेनाप्रामाण्यं वेदस्य।
॥ अनुमानस्य धर्मिग्रहाकप्रमाणविरोधमाशय परिहारकथनम्॥
ननु प्रसिद्धमृदादिपक्षीकारे सिद्धसाधनता। पक्षसपक्षभेदाभावश्च। सपक्षान्तरस्वीकारे तत्र मृत्त्वाद्यभावः। जडत्वस्य हेतूकरणे त्वसिद्धिः स्यात्। तस्मादादिकालीनं मृदादीकं पक्षयितव्यम्। नच तत् प्रत्यक्षादिसिद्धमिति वेद एवोपजीव्यः। तथाच धर्मिग्राहकप्रमाणविरोधादप्रामाण्यं युक्तेरिति चेत्, न। व्याप्त्यादिमत्यास्तदसम्भवात्। आदिकालीनमृदादिस्वरूपपरवाक्यान्तरेण, परिदृश्यमानकार्यलिङ्गेन वा धर्मिग्रहोपपत्तेः। एतेन वैदिकेऽर्थे युक्तेरवकाशाभावान्न तद्विरोधकत्वमित्यपास्तम्।
तदेवं मृदब्रवीदित्यदिवेदवाक्यानां युक्तिविरुद्धत्वेनाप्रामाण्ये वेदत्वात् “यतो वा इमानि भूतानि” इत्यादिवाक्यानामप्यप्रामाण्यान्न वेदसमन्वयेन ब्रह्मणो जगत्कारणत्वसिद्धिरिति।
॥ मृदादिशब्दानामभिमानिवाचकत्वेन न युक्तिविरोधः॥
सिद्धान्तमाह तत इति।
ॐ अभिमानिव्यपदेशस्तु विशेषानुगतिभ्याम्ॐ॥६॥
ततस्तन्नामकः कश्चित् पुमानन्यो भवेदिति।
युक्त्यागमाविरोधेन प्राप्तमत्राभिधीयते॥५८॥
वेदस्य युक्तेश्च निरवकाशत्वं तत इति परामृशति। तन्नामको मृदादिनामकः कश्चिदिति अस्मदाद्यतीन्द्रियत्वमभिप्रैति। पुमांश्चेतनोऽन्योऽस्मदादिविलक्षणोऽन्तर्धानादिशक्तिमान् भवेत्। अस्यां श्रुतौ वक्तृत्वादिना प्रतिपाद्यत इति शेषः। इतिशब्दस्य प्राप्तमित्यनेनान्वयः। प्राप्तं प्रमितम्। युक्त्यागमविरोधेनेत्यर्थापत्तिं सूचयति।
ततश्चायमर्थः न “मृदब्रवीत्” इत्यादिवाक्यानां युक्तिविरोधेनाप्रामाण्यं वक्तव्यम्। अत्र मृदादिशब्दस्य चेतनविषयत्वात्। तथाच तत्पक्षीकारे हेतोरसिद्धेः। शब्दमात्रेण हेतुत्वेऽतिप्रसङ्गात्। अचेतनमृदादिपक्षीकारे च प्रकृताविरोधात्।
॥ मृदाद्यभिमानिनां तत्तच्छब्दवाच्यत्वम्, अन्तर्धानशक्त्युपेतदेहवत्त्वाद् वक्तृत्वम्, अदृश्यत्वं च॥
ननु कथं चेतनेषु मृदादिशब्दप्रवृत्तिः। अभिधानशक्त्येति ब्रूमः। मृदाद्यभिमानित्वात्। पृथिव्यादिषु तदभिमतत्वेन मृदादिशब्दप्रवृत्तिः। नन्वेतेऽभिमानिनः किमभिमतार्थव्यापिनः, तदेकदेशवृत्तयो वा? आद्येऽपि सदेहाः, विदेहा वा? आद्ये तदुपलम्भप्रसङ्गः। द्वितीये तेषामिन्द्रियाभावेन वक्तृत्वाद्यनुपपत्तौ पुनर्युक्तिविरोधतादवस्थ्यम्। तृतीये तद्वैयर्थ्यम्। तदनधिष्ठितप्रदेशवत् प्रदेशशान्तरप्रवृत्तिसम्भवादिति। मैवम्। व्यापकानां सदेहानामपि पिशाचादिवदन्तर्धानशक्तियोगाददृश्यत्वोपपत्तेः।
॥ निरवकाशश्रुतियुक्तिद्वयान्यथानुपपत्तिः उक्तार्थे प्रमाणम्॥
नन्वेवंसति कल्पनागौरवमापद्येत। केषाञ्चिच्चेतनानां मृदाद्यभिमानित्वम्, ततस्तच्छब्दानां तेषु वृत्तिर्व्यापकत्वम्, सदेहत्वम्, अन्तर्धानशक्तिः, तत्परता च श्रुतेरित्यनेकस्य कल्प्यमानत्वात्। मैवम्। अर्थापत्तितः सर्वस्यास्य सिद्धत्वात्। श्रुतिर्हि मृदादीनां वक्तृत्वादिकं प्रतिपादयति, युक्तिश्च तदभावम्। नच वास्तवो विरोधः सम्भवति, वस्तुविकल्पापत्तेः। नचायं विरोधो विनैतत्कल्पनया शाम्यति। जडस्वीकारे युक्तिविरोधात्। अनभिमानिस्वीकारे च पृथक् शब्दशक्तौ प्रमाणाभावात्। अव्यापकत्वाद्यङ्गीकारे चोक्तानुपपत्तेः। नच श्रुतियुक्त्योरन्यतराप्रमाण्येनाप्येतदुपपाद्यत इति वाच्यम्। उक्तरीत्या द्वयोरपि निरवकाशत्वात्। नहि परेणापि विद्वेषेणैवाऽगमाप्रामाण्यमभिधातुं युक्तम्। किन्नाम। उपपत्तिमाश्रित्यैव। तथाच कथं वेदप्रामाण्येऽपि न दीयते दृष्टिः। तदेवं युक्त्यागमविरोधेनास्यार्थस्य प्राप्तत्वान्न किञ्चित् कल्पनागौरवमिति।
नन्वेतदुत्सूत्रितं कथमुच्यत इत्यत आह अत्रेति। इत्युक्तमेतत् सर्वमत्र “अभिमानिव्यपदेशस्तु विशेषानुगतिभ्याम्” इति सूत्रेऽभिधीयत इत्यर्थः। यद्वाऽत्राभिधीयत इति सिद्धान्तोपक्रमवाक्यम्। तस्यैवं प्राप्ते सूत्रकृता समाधानमभिधीयत इत्यर्थः। एवं सूत्रमवतार्य तत इत्यादिना व्याख्यातमिति।
॥ मृदाद्यभिमानिनां मुख्यवृत्त्या तत्तच्छब्दवाच्यत्वसमर्थनम्॥
यदुक्तं तन्नामक इति मृदादिशब्दवाच्यत्वं देवतायाः, तदनुपपन्नम्। अयोगात्, अनुपयोगाच्च। मृदादिशब्दाः खल्वचेतनेष्वेव रूढाः। न देवतायाम्। लक्षणाश्रयणेनापि श्रुतियुक्तिविरोधशान्तिर्भविष्यति। नापि वचनवृत्तिं सूत्रकृदाहेत्यत आह बालरूढिमिति।
बालरूढिं विनैवापि विद्वद्रूढिसमाश्रयात्।
तत्तन्नामान एवैते तत्तद्वस्त्वभिमानिनः॥५९॥
सन्ति……………………………।
एते पृथिवीवरुणादयस्तत्तन्नामान एव सन्ति। तानितानि मृदादीनि नामानि वाचकानि येषां ते तथोक्ताः। नतु तानि लक्षकाणीत्येवशब्दार्थः। सन्ति भवन्ति। अयोगपरिहाराय उक्तम् बालेति। अविद्वद्रूढ्यभावेऽपि विद्वद्रूढिसद्भावात्। मृदादिशब्दास्तावद् देवताविषया इत्यर्थापत्तिसिद्धम्। मुख्यासम्भव एव च जघन्यवृत्तिराश्रयणीया। नचात्र बाधकमस्तीति वैदिकप्रयोगादेव बाधकाभावसहिताद् विद्वद्रूढिरवगम्यते। यच्चोक्तं वचनवृत्त्यङ्गीकारः प्रकृतानुपयोगीति तत्परिहारायोक्तम् तत्तन्मृदादिवस्त्वभिमानिन इति।
अयमर्थः मृदादिशब्दानां चेतनविषयतामात्रेण प्रकृतविरोधशान्तावपि वस्तुस्थितिं विजिज्ञापयिषता सूत्रकारेण व्यपदेशस्त्विति तुशब्देन मुख्यवृत्तिः सूचिता। तत्रोपपत्तिज्ञापनायाभिमानीति चोक्तम्। अन्यथा चेतनव्यपदेश इत्यवक्ष्यत्। अभिमानी खल्वभिमतस्य सत्तादेः प्रयोजकः। ततश्च “तदधीनत्वात्” इति न्यायेन स एव तन्मुख्यार्थ इति। तदेतदस्माभिः सूत्रं व्याकुर्वद्भिरभिहितमिति।
॥ भाष्ययोः वचनव्यत्यासे निमित्तम्॥
नन्वत्र तन्नामक इत्येकवचनं प्रक्रम्य तत्तन्नामान इति बहुवचनप्रयोगे किं निमित्तम्? तथा भाष्येऽपि “अभिमानिदेवता तत्र व्यपदिश्यते। तासां च” इत्यादि।
उच्यते अत्राभिमानिव्यपदेश इत्यभिमानिशब्दो ह्येकवचनान्तः समस्तः। व्यपदेशशब्दस्य एकवचनान्तत्वात्। नहि बहूनामेको व्यपेदश इति सम्भवति। उत्तरसूत्रे चैकवचनमेव। अतो यथासूत्रं प्रथमं व्याख्यातम्। अथेदानीं प्रमाणसंवादादिघटनाय जाताविदमेकवचनमित्याशयवता बहुवचनं प्रयुक्तमिति।
॥ अभिमानिनां अन्तर्धानादिशक्तिमत्त्वस्य प्रमितत्वम्॥
अभिमानिनां प्रादेशिकत्वविदेहत्वयोर्वैयर्थ्यवक्तृत्वाद्यनुपपत्ती, व्याप्तानां सदेहत्वेऽनुपलम्भबाध इत्येतत्परिहाराय “विशेषानुगतिभ्याम्” इति सूत्रखण्डं “कश्चिदन्यः” इति तात्पर्यतो व्याख्यातम्। तत् प्रपञ्चयति तेषामिति।
…….. तेषां विशेषेण शक्तिरन्येभ्य उच्यते।
व्याप्तिश्र्चोक्तानुसारेणदृश्यन्ते चाधिकारिभिः॥६०॥
विशेषेणातिशयेन। अन्येभ्योऽस्मदादिभ्यः। व्याप्तिश्र्चोच्यत इति सम्बन्धः। देहवत्त्वस्याप्युपलक्षणमेतत्। यद्यप्येतत् सर्वमर्थापत्त्यैव लब्धम्। अन्यथा विरोधशान्तेरेवापर्यवसानात्। तथाऽप्युच्यत इति “पृथिव्याद्यभिमानिन्यः” इत्यागममप्यत्र संवादिनं दर्शयति। यद्यप्यत्राऽकाङ्क्षानुसारेण व्याप्तिमादावुक्त्वा शक्तिविशेषोऽनन्तरमभिधातव्यः। तथाऽप्यल्पाच्तरस्य पूर्वनिपातमनुसृत्य प्रवृत्तं सूत्रमनुगच्छता क्रमो भग्न्ः।
ननुच “पृथिव्याद्यभिमानिन्यः” इति वाक्यं कथमुपादेयम् “आत्मनि चैवं विचित्राश्च हि”, “उत्क्रान्तिगत्यागतीनाम्” इत्याद्यागामिसूत्रेणाचिन्त्यशक्तेः सर्वगतत्वस्य च विरुद्धत्वादित्यत आह उक्तानुसारेणेति। “आत्मनि चैवम्” इत्याद्युक्तानुसारेण शक्तिर्व्याप्तिश्र्चोच्यत इत्यन्वयः। स्यादयं विरोधो यदि शक्तिर्व्याप्तिश्च निरवधिकाऽत्रोच्यते। नचैवम्। प्रमाणान्तरानुसारेणान्तर्धानादिशक्तेरभिमतार्थव्याप्तेश्च प्रतिपाद्यताङ्गीकारादिति।
एवमस्मदाद्यपेक्षयाऽभिमानिनामनुपलम्भमङ्गीकृत्य तद्बाधः परिहृतः। इदानीमसिद्धश्चासावित्याह दृश्यन्ते चेति। अधिकारिभिरन्तर्हितार्थदर्शनसमर्थैर्योगिभिः। एतच्च भाष्योदाहृतस्मृतिसिद्धम्। एतेन “दृश्यते च” इति सूत्रं व्याख्यातं भवति।
॥ अभिमानिनां सदेहत्वस्य उपपत्त्या समर्थनम्॥
ये तु मीमांसकम्मन्या विग्रहवतीं देवतां न सहन्ते तेऽप्यनेनैव निरस्ता भवन्ति। अर्थापत्त्या प्रत्यक्षेण च तत्सिद्धेः। समर्थितं चाऽगमानां सिद्धार्थे प्रामाण्यम्। (१२६) अनुपलम्भः, अनेकत्र युगपत् सन्निधानं च शक्तिविशेषादुपपद्यते पिशाचादिवत्। नच पिशाचादयोऽपि न सन्ति। मन्त्रौषधादिनाऽस्मदादिभिरप्युपलभ्यमानत्वात्। अर्थक्रियया संवादेन च प्रामाण्योपपत्तेः। वक्ष्यति च सूत्रकारः “देवादिवत्” इत्युक्त्वा तत्रापि विप्रतिपन्नं प्रति “अपि लोकः” इति।
किञ्चेन्द्राग्न्विरुणादिपदं कस्यचिद् वाचकम्, पदत्वात्; गोपदवत्। नचाचेतनमात्रे तत्प्रयोगोऽस्ति। नच चेतनो मुक्तः प्रलीनो वा तद्वाच्यः। जगद्व्यापारसम्बन्धिन्यपि प्रयोगात्। नचासौ विग्रहविधुरः सम्भवतीत्यलम्।
॥ मृदादिशब्दानामभिमानिषु व्युत्पत्त्यसम्भवमभिधाय श्रुतेरबोधकत्वशङ्का॥
ननु तथाऽपि “मृदब्रवीत्” इत्यादिवेदस्याबोधकत्वलक्षणमप्रामाण्यं दुर्निवारम्। तथाहि यद्यपि वाक्यतापन्नानि पदानि वाक्यार्थं पदार्थानामन्योन्यसंसर्गविशेषरूपमपूर्वमेवावगमयन्ति, तथाऽपि पदार्थैर्वाच्यवाचकभावरूपसम्बन्धप्रतिपत्तिलक्षणां व्युत्पत्तिमपेक्षन्ते, अन्वयव्यतिरेकाभ्यां तथाऽवधारणात्। नच मृदादिशब्दानां पृथिव्यादिषु देवतासु व्युत्पत्तिः सम्भवति। सम्बन्धज्ञानस्य सम्बन्धिज्ञानसापेक्षत्वात्। प्रतिसम्बन्धिरूपायाश्च देवतायाः प्रत्यक्षेण दुरधिगमत्वात्। लिङ्गाभावेन अनुमानायोगात्।
नच शब्दतस्तदवगमः। सत्यां व्युत्पत्तौ शब्दतो देवतावगमः, सति च तस्मिन् व्युत्पत्तिरिति परस्पराश्रयत्वात्। नच शब्दविशेषस्यागृहीतसङ्गतिकस्यैव बोधकत्वम्। अदृष्टकल्पनाप्रसङ्गात्। यद्यपि “दृश्यते च” इत्युक्तम्, तथाऽप्यस्मादादीनां व्युत्पत्यनुुपपत्तिरेव। देवतादर्शनं च योगिनां वेदार्थज्ञानोत्तरभावनाजन्यमङ्गीक्रियत इति न व्युत्पत्तिहेतुः। लक्षणाऽपि वाच्यार्थदर्शनं विनाऽनुपपन्नैवेत्यत आह शास्त्रोक्तेति।
॥ शास्त्रैकसमधिगम्यवस्तुनः शास्त्रलिङ्गत एव व्युत्पत्तिः॥
शास्त्रोक्तवस्तुनश्चैव व्युत्पत्तिः शास्त्रलिङ्गतः।
चशब्दोऽप्यर्थः। एवशब्दः सामर्थ्याच्छास्त्रशब्देन सम्बन्धनीयः, शास्त्रैकसमधिगम्यवस्तुन इति। प्रत्यक्षाद्यगम्याया अपि देवताया इति यावत्। वस्तुनो व्युत्पत्तिरिति मृदादिशब्दस्य तत्सम्बन्धिवाचकत्वप्रतिपत्तिरित्यर्थः। युज्यत इति शेषः। अनेन च एवशब्दस्य सम्बन्धः। शास्त्रलिङ्गतस्तज्ज्ञानसम्भवादिति शेषः।
यद्वा शास्त्रोक्तवस्तुनोऽपि शास्त्रलिङ्गतोऽधिगतिसम्भवात् तत्र शब्दस्य व्युत्पत्तिर्युज्यत इति योजना। देवताया इति वक्तव्ये शास्त्रोक्तवस्तुनश्चेति वचनं शङ्कानुवादरूपम्। शास्त्रमेव लिङ्गं शास्त्रलिङ्गम्। “मृदब्रवीत्” इत्यादिशास्त्रादेवोपपत्तिविरोधसहितान्मृदादिशब्दवाच्यतयैव देवतास्वरूपमवगम्यत इति।
यद्वा शास्त्रं तैस्तैः प्रणीतं तत्सद्भावे लिङ्गम्। नहि वेदादन्यद् वाक्यं वक्तारमन्तरेणोपपद्यते। ततश्च वचनलिङ्गानुमिते वक्तरि वृद्धैरन्यान् प्रति मृदादिशब्दाः शक्यव्युत्पादनाः।
यद्वा शास्त्रं शासनम्। वर्षणाद्युपलक्षणमेतत्। नहि वर्षणादिक्रिया विकर्तृका सम्भवति। तथाच तयाऽनुमिते कर्तरि शक्यत एव वृद्धैः शब्दो व्युत्पादयितुम्।
अथवा शास्त्रोक्तं लिङ्गमव्यभिचरितो धर्मः शास्त्रलिङ्गम्। पाशहस्तत्वसहस्राक्षत्वादिशास्त्रोक्ततत्तद्देवतालक्षणान्युपादाय व्युत्पादनं शक्यमेव। यथा खलु लोके, यथा मुद्गस्तथा मुद्गपर्णी, यथा माषस्तथा माषपर्णी, दीर्घग्रीवादिमान् पशुरुष्ट्र इति लक्षणान्युपादाय मुद्गपर्णीत्यादिशब्दा व्युत्पाद्यन्ते, तथा यः पाशहस्तत्वादिमान् सोऽबादिशब्दार्थ इति व्युत्पादनं सुकरमेव। पाशादिशब्दास्तु लोकत एव गृहीतसङ्गतयः। समासस्य वाक्यत्वेन व्युत्पत्त्यनपेक्षत्वमिति न कश्चिद् विरोधः।
न केवलं मृदादिशब्दानामयं व्युत्पत्तिप्रकारः। किन्नाम। अतीन्द्रिये धर्मादावपि। ततश्चैवं वेदप्रामाण्यमाक्षिपतोऽतीन्द्रियार्थव्यवहारमात्रविलयप्रसङ्ग इति सूचयितुं शास्त्रोक्तवस्तुनश्चेति सामान्येन उक्तम्।
॥ शास्त्रलिङ्गलब्धव्युत्पत्तेर्बलवत्त्वम्॥
एवन्तर्हि कुटिलिकेयं व्युत्पत्तिर्दुर्बला। साक्षात्कृते तु मृदादावेव प्रबला। ततश्च देवतानां मुख्यप्रतिपाद्यत्वमित्ययुक्तम्। किन्तु मृदादीनामेव। व्युत्पत्त्यनुसारित्वात् प्रतिपादनस्येत्यत आह व्युत्पत्तिरिति।
व्युत्पत्तिः सा बलवती मूर्खव्युत्पत्तितो हि यत्।
सेति। या विदितशब्दशक्तिभिर्वृद्धैः शास्त्रलिङ्गतः सम्पादिता। मूर्खैरविदितशक्तिभिर्व्युत्पादिता व्युत्त्पत्तिर्मूर्खव्युत्पत्तिः। हिशब्दो हेतुसूचकः। नहि व्युत्पत्तिविषयस्य परोक्षत्वमपरोक्षत्वं च व्युत्पत्तेः दौर्बल्ये प्राबल्ये च कारणम्। अपितर्हि? व्युत्पादकस्य शब्दशक्तितत्वज्ञत्त्वम्। तदनुसारेण व्युत्पादनं प्राबल्ये, अन्यत्तु दौर्बल्ये। अन्यथैरण्डे साक्षात्कृते चन्दनशब्दस्य व्युत्पत्तिः प्रबला। लिङ्गतोऽपि ज्ञापिते चन्दने दुर्बलेति स्यात्। अस्ति चेदं कारणं प्रकृते। इतीयमेव प्रबला नेतरेति। यद् यस्मादेवं तत् तस्मात् तत्तन्नामान एवैत इति पूर्वेण सम्बन्धः।
॥ युक्तिविरोधेन श्रुत्यर्थप्रच्यावनस्य अयुक्तताशङ्कापरिहारः॥
नन्वेतदयुक्तम्, यद् युक्तिविरोधेन वेदस्य स्वार्थात् प्रच्यावनम्। तस्य सकलप्रमाणापेक्षया च प्राबल्यात्। यत् क्वचित् स्वार्थात् प्रच्यावनं तदुपजीव्यविरोध एव। नचात्र तथेत्यत आह दृढेति।
दृढयुक्तिविरोधे तु सर्वत्र न्याय ईदृशः॥६१॥
विरोधे वेदस्येति शेषः। अयं भावः श्रुतेरर्थप्रच्यावनस्यायुक्ततां वदतः कोऽभिसन्धिः? किं विरुद्धयोरेवाप्रामाण्यम्, उताऽगमविरुद्धाया युक्तेरप्रामाण्यम्? नाऽद्यः, वस्तुविकल्पप्रसङ्गात्। न द्वितीयः, व्याप्तिपक्षधर्मतोपेतायास्तदयोगात्। कथन्तर्हि “उपजीव्यविरोधे तु” इत्याद्युक्तमिति चेत्। उपलक्षणत्वेनेति ब्रूमः। उपजीव्यं खलु नोपजीव्यमित्येव बाधकम्। किन्तु प्रबलत्वेन। तद् यदि युक्त्यन्तरस्यापि स्यात् तदा कुतो न बाधकतेति।
॥ अधिकरणोपाधिः॥
यद्वाऽधिकरणोपाधिमनेनाऽह। न केवलमत्रोदाहरणे। किन्तु सर्वत्रापि वेदवाक्ये प्रमितव्याप्तिपक्षधर्मतावद्युक्तिविरोधे सतीदृश एवान्यार्थस्वीकारेण विरोधपरिहारो न्यायः प्रकारो द्रष्टव्य इति॥*॥ इत्यभिमान्यधिकरणम्॥३॥
अथ असदधिकरणम्॥४॥
॥ गतार्थताशङ्कापरिहारः, अधिकरणोपाधिप्रदर्शनं च॥
असदिति चेन्न प्रतिषेधमात्रत्वात्। ननुचानारम्भाणीयमेवेदमधिकरणम्, “न विलक्षणत्वात्” इत्यनेनैव वेदस्य सकलयुक्तिविरोधानां परिहृतत्वात्, दृढयुक्तिविरोधपरिहारस्य चाभिमान्यधिकरणन्यायसिद्धत्वादित्यतो गतार्थतां परिहरन्नधिकरणस्योपाधिमप्याह अल्पवाक्येति।
अल्पवाक्ययुक्ता युक्तिर्बहुलैव विरोधिनी।
यत्र तत्र कथं वस्तुनिर्णयः स्यादितीरिते।
विरोधियुक्तिबाहुल्यादिति न्यायो विनिश्चितः॥६२॥
यत्र यदा वेदस्य वाक्ययुता युक्तिर्विरोधिनी स्यात्, तत्र तदा, वस्तुनिर्णयः कथं स्यात् इति पूर्वपक्षिणेरित सति तद्विरोधियुक्तीनां बाहुल्यात् प्राबल्याद् वस्तुनिर्णयो भवेदिति सिद्धान्त इत्येषोऽत्राधिकरणे न्यायो विनिश्चितः।
एतदुक्तं भवति पूर्वाधिकरणे प्रत्यक्षादिगृहीतव्याप्त्यादिमत्त्वेन दृढया युक्त्या विरुद्धत्वाद् वेदैकदेशस्याप्रामाण्ये सति तद्दृष्टान्तेन ब्रह्मणो जगत्कारणत्वाभिधायकस्यापि वेदस्य वेदत्वादप्रामाण्ये तदसिद्धिरिति पूर्वः पक्षः। सिद्धान्तस्तु युक्तिवद् वेदस्याप्यपौरुषेयत्वेन दृढत्वात् वास्तवविरोधस्य अनुपपत्तेरविरुद्धार्थकल्पनोपपत्तेर्नाप्रामाण्यमिति।
इह पुनर्वेदवाक्यान्तरसंवादेन सुदृढया युक्त्या विरुद्धत्वाद् ब्रह्मणो जगत्कारणत्वाभिधात्रीणां श्रुतिनामेव तत्र प्रामाण्यानुपपत्तौ प्रथमाध्यायोक्तवस्तुनिर्णयो न भवेदिति पूर्वः पक्षः। सिद्धान्तस्तु पूर्वपक्षिणोत्प्रेक्षिताभ्यः श्रुतिसहितयुक्तिभ्योऽपि प्रबलानां तद्विरोधियुक्तीनां सद्भावात् तद्विरुद्धानां पूर्वपक्षश्रुतियुक्तीनामप्रामाण्यादुपपन्नतरः प्रागुक्तोऽर्थ इति। अतः पूर्वोत्तरपक्षन्याययोरगतत्वेन युक्तोऽधिकरणारम्भ इति। एतच्चानुपदमेवोदाहरणेन प्रपञ्चयिष्यामः।
॥ अधिकरणस्यास्य चतुर्थपादे सन्निवेश्यत्वशङ्कापरिहारः॥
नन्वेवंसति श्रुतीनां श्रुतियुक्तिविरोधपरिहारोऽस्याधिकरणस्यार्थ इत्युक्तं भवति। सोऽयं चतुर्थपादार्थ एवेति तत्रैवास्याधिकरणस्योपनिबन्धनमुचितम्, नात्रेत्यतोऽस्य ततोऽपि वैलक्षण्यं दर्शयितुमुक्तम् अल्पेति, बहुलेति च। अत्राल्पत्वमुपसर्जनत्वम्, बहुलत्वं च प्रधानत्वमिति ज्ञातव्यम्। एवशब्दस्तु न गुणप्रधानभावव्यत्यासश्चतुर्थपाद इवेत्यर्थे।
ननु श्रुतियुक्तिभ्यां पूर्वपक्षितं कथं प्रबलयुक्तिमात्राश्रयेण सिद्धान्तः? कथञ्चित् पतिपक्षतामात्रसम्भवादित्यत उक्तं विवृण्वन्नाह युक्तेस्त्विति।
युक्तेस्तु युक्तिबाहुल्यमागमादागमस्य च।
कथं न निर्णयं कुर्यादिति…………..॥६३॥
पूर्वपक्षयुक्त्यपेक्षया विरोधियुक्तेर्बाहुल्यम्। तथा पूर्वपक्षागमापेक्षया विरोध्यागमस्य च बाहुल्यं कथं निर्णयं न कुर्यात्? पूर्वपक्ष्युत्प्रेक्षितयुक्त्यागमाभ्यां प्रबलौ विरोधियुक्त्यागमौ तद्बाधया वस्तुव्यवस्थां कुरुत इत्यर्थः। कुर्यादिति प्रत्येकं सम्बन्धः। न केवलं सिद्धान्ते प्रबलयुक्तिमात्रम्, किन्नाम, प्रबलागमोऽप्यस्तीति भावः। इति अतः अधिकरणारम्भः सम्भवतीति शेषः। अधिकरणोपाधिव्युत्पादनसमाप्तिद्योतको वा इतिशब्दः।
॥ पूर्वपक्षिणा जगत्प्रागभावस्य अनन्यथासिद्धपूर्वक्षणवृत्तित्वात् जगत्कारणत्वमित्युपपादनम्॥
तदिदमुदाहरणनिष्ठं व्युत्पादयितुं पूर्वपक्षमनुवदति सूत्रकारः असदिति चेदिति।
ॐ असदिति चेन्न प्रतिषेधमात्रत्वात्ॐ॥८॥
अयमस्यार्थः न ब्रह्मणो जगत्कर्तृत्वं युक्तम्, प्रमाणाभावात्। “सदेव सोम्येदमग्र आसीत् तत् तेजोऽसृजत” इत्यादिश्रुतिरस्तीति चेत्, न। तस्या युक्तिविरुद्धत्वेन भवदभिमतार्थे प्रामाण्याभावात्। तथाहि महाप्रलये तावदुत्पत्स्यमानकार्यप्रागभावोऽवश्यमङ्गीकरणीयः। अन्यथा सर्गादौ कार्योत्पादायोगात्। नचास्यान्यत्र चरितार्थतोपलभ्यते। ततश्च स एव सकलकार्यकारणं भविष्यति।
अयमत्र प्रयोगः महाप्रलयवर्ती कार्यप्रागभावो महदादिकार्यकारणं भवितुमर्हति, अन्यत्रानुपक्षीणत्वे सति नियमेन तत्पूर्वभावित्वात्; योऽन्यत्रानुपक्षीणत्वे सति नियमेन यतः पूर्वभावी स तस्य कारणम्, यथा कुविन्दः पटस्येति। महदादिकं वा प्रागभावकार्यम्, अनन्यथासिद्धनियतपश्चाद्भावित्वात्; यद् यदनन्यथासिद्धनियतपश्चाद्भावि तत् तत्कार्यम्। यथा पटः कुविन्दस्येति।
॥ प्रलये ईश्वरादिभावमात्रस्य असत्त्वसाधनम्॥
नन्वत्र जगत्प्रागभावस्य जगत्कारणत्वमात्रं वा साध्यम्, अन्ययोगव्यवच्छेदेन वा। आद्येऽर्थान्तरता, प्रागभावस्य कारणत्वेऽपि ब्रह्मकारणतासम्भवात्। द्वितीये व्याप्त्यभावः। नहि यो यदपेक्षया पूर्वभावी, स एव तत्कारणं नान्य इति नियमोऽस्ति। ततः प्रागभावस्य जगत्कारणत्वेऽपि तत्समानन्यायानामीश्वरादीनामपि तत्कारणत्वमङ्गीकार्यमिति।
मैवम्। स्यादेतदेवं यदीश्वरादीनां प्रलये सत्त्वमेव स्यात्। नचैतदस्ति। सिद्धान्तिना कारणत्वेनाऽशास्यमानमीश्वरादिकं प्रलयेऽसद् भवितुमर्हति, भावत्वात्; महदादिकार्यवदिति युक्तिविरुद्धत्वात्। एवञ्च ईश्वरादीनां प्रलयेऽसत्त्वसिद्धौ प्रागभावस्य कारणत्वमात्रसाधनेऽपि तस्यैव कारणत्वमिति सिद्ध्यति।
॥ जगतोऽसत्कारणकत्वस्य श्रुतिसिद्धत्वम्॥
ननुच यत् कार्यं तत् सकर्तृकमिति नियमान्महदादिकर्तृत्वेनेश्वरोऽवश्यमङ्गीकरणीयः। न। प्रलये तत्सत्त्वाभावस्य प्रमितत्वेन प्रागभावस्यैव जगत्कर्तृत्वोपपत्तेः। नचैतदनुमानजातमुदाहृतश्रुतिविरुद्धत्वेनाप्रामाणमिति साम्प्रतम्। “असदेवेदमग्र आसीत्”, “तदसदेव तन्मनोऽकुरुत”, “असतः सदजायत” इत्यादिश्रुतिसंवादित्वेन श्रुतिमात्रतः प्राबल्यात्। प्रबलयुक्तिविरुद्धायाश्च श्रुतेः स्वार्थपरित्यागस्यातीताधिकरणे स्थितत्वात्। (५४८) प्रागभावस्यापि स्वरूपसत्त्वादिना सदेवेत्यादिप्रयोगविषयत्वोपपत्तेः।
॥ प्रागभावस्य कारणत्वे कर्तृत्वे चानुपपत्तिमाशय परिहारकथनम्॥
ननु “एतेन सर्वे” इत्यसदादिशब्दानां ब्रह्मार्थत्वमुक्तम्। तत् किं शब्दानामन्यत्र शक्तिरेव नास्ति, किंवा श्रुतेस्तत्र तात्पर्याभावः? नाऽद्यः, समाकर्षाङ्गीकारात्। न द्वितीयः, युक्त्युपेतायास्तत्र तात्पर्योपपत्तेः। तथाऽपि प्रागभावस्यैव कारणत्वं कर्तृत्वं च न क्वाप्युपलब्धमिति चेत्, न। अलौकिकार्थस्य यथागमं ग्राह्यत्वात्। सन्ततोत्पत्तिप्रसङ्गस्तु ब्रह्मवादिनोऽपि समानः। इच्छादिकारणानां कादाचित्कत्वेन तत्समाधानं ममापि समानम्। अत एव श्रुतिराह “तन्मनोऽकुरुत” इति। तस्मात् तत्तत्प्रागभावस्यैव तत्तत्कर्तृत्वादुक्तमयुक्तमिति। तदिदमुक्तम् असदिति। अभावः श्रुत्या जगत्कर्तृत्वेनोच्यते। अनुमीयते च तथा। तस्मात् स एव जगत्कर्तेति। अत्रासच्छब्दो भावसाधनः श्रुत्यनुगमार्थमभावे प्रयुक्तः। अपराऽपि वृत्तिः। भावत्वहेतुना कार्यवदीश्वरादिकमपि प्रलयेऽसदनुमीयत इति। अत्रासच्छब्दः कर्तृसाधनः।
॥ असतः कारणत्वस्य उपपत्तिविरुद्धत्वम्॥
इह प्रथमां वृत्तिमभिप्रेत्य नेति सिद्धान्तांशं व्याख्याति असदिति।
……………………..असत् कारणं नहि॥६३॥
श्रुत्यर्थो भवति क्वापि…………………..।
अभाव इत्यर्थः। कारणमिति तद्विशेषः कर्तोच्यते। हीत्यनेनेदमाह उपपत्तिविरुद्धस्तावन्न वेदार्थः सम्भवति, तदविरुद्धेऽर्थे सम्भवतीत्युक्तम्। प्रकृतश्र्चोपपत्तिविरुद्धः। तथाच वक्ष्याम इति। (५२२) श्रुत्यर्थो न भवतीत्युपलक्षणम्। अनुमानप्रमेयमपीदं न भवत्युपपत्तिविरुद्धत्वादित्यपि द्रष्टव्यम्।
किञ्च सम्भावित एव श्रुत्यर्थो वक्तव्योऽनुमातव्यश्च। नचैवं प्रकृतः। क्वाप्यभावस्य कर्तृत्वानुपलम्भादित्याह क्वापीति। असत् कारणं नह्युपलब्धमित्यनुवर्तते।
॥ चतुर्थपादार्थकथनपूर्वकं ततोऽस्याधिकरणस्य वैलक्षण्यसमर्थनम्, व्यवधानेनोक्तौ निमित्तं च॥
चतुर्थपादादस्याधिकरणस्य वैलक्षण्यं दर्शयितुमल्पेत्याद्युक्तम्। तदविशदम्। वैलक्षण्यज्ञानस्य उभयस्वरूपज्ञानाधीनत्वात्। अतश्चतुर्थपादार्थं दर्शयति श्रुतीति।
………………श्रुतिप्रायोपपत्तिभिः।
अविरोधश्चतुर्थे तु पादे सम्यक् समर्थ्यते॥६४॥
श्रुतीनां प्रायो बाहुल्यम्। तत्सहिताभिरुपपत्तिभिः। श्रुतिप्रधानकोपपत्तिभिरिति यावत्। अविरोधो विरोधाभावः। श्रुतीनामिति शेषः।
यद्वा श्रुतिप्रायशब्देन श्रुतिकल्पत्वमुच्यते। श्रुतिगृहीताभिरुपपत्तिभिरित्यर्थः। अत्र तु स्वतन्त्राभिरिति स्फुटमेव। अथवाऽत्रोक्तार्थस्यैव तत्र प्रपञ्चनान्न दोषः। यथा प्रथमपादार्थप्रपञ्चनात् द्वितीयपादस्य इत्याशयेनोक्तम् सम्यगिति।
यद्वा क्वापीति अत्र सम्बद्ध्यते। तेन क्वाप्यध्यात्मलक्षणे विषये, अत्र त्वन्यत्रेति भेदः सूचितो भवति। यद्यप्येतत् प्रागेव वक्तव्यम्, तथाऽप्यसत्कार्यमित्यादेर्वक्ष्यमाणस्य, सूत्रस्य व्याख्यानान्तरत्वद्योतनाय व्यवधानेनोक्तम्। अन्यथा पूर्वमेव व्याख्यानम्, इदं तु तदुपपादनायोपयोगीति विज्ञायेत।
॥ अभावस्य प्रतिषेधैकस्वरूपत्वात् न कर्तृत्वम्, कारणत्वं वा॥
अथ द्वितीयां वृत्तिमभिप्रेत्य “असदिति चेन्न” इत्येतावत् सूत्रं व्याचष्टे असदिति।
असत् कार्यं यथा दृष्टं वस्तुत्वात् कारणं तथा।
इति चेन्न निषेधैकस्वरूपस्य न कर्तृता॥६५॥
कार्यं महदादिकम्। यथा प्रलयेऽसत् प्रमितं तथा वस्तुत्वाद् भावत्वात् कारणं कारणत्वेन सिद्धान्तिनाऽङ्गीकृतमीश्वरादिकमपि प्रलयेऽसद् भवितुमर्हतीत्यर्थः। कुतो नेति चेत्। न तावदस्मादेव अनुमानादभावस्य विश्वकर्तृत्वसिद्धिः, किन्त्वनेन प्रलयावस्थायामीश्वराद्यभावसिद्धौ कार्यस्य सकर्तृकत्वनियमे स्थिते प्रागभावस्य नियतपूर्वभावित्वेन विश्वकारणत्वं सिद्ध्यत् कर्तृतयैव सेत्स्यतीति वक्तव्यम्। तदिदं प्रत्यनुमानपराहतमित्याशयवान् प्रतिषेधमात्रत्वादिति सौत्रं हेतुं व्याकुर्वन् साध्यमध्याहरति निषेधेति। निषेधैकस्वरूपस्येति हेतुगर्भविशेषणम्।
अयमत्र प्रयोगः विप्रतिपन्नोऽभावो न कर्ता, प्रतिषेधमात्रत्वात्, निषेधैकस्वरूपत्वात्; सम्प्रतिपन्नघटाभाववदिति। कर्तृत्वमात्रस्याभावे विश्वकर्तृत्वं दूरोत्सारितम्। नच दृष्टान्तः साध्यविकलः। अन्वयव्यतिरेकाभ्यां कुलालादेः कर्तृत्वनिश्चये अभावस्य तत्कल्पकाभावात्।
॥ इच्छाप्रयत्नादिरूपप्रवृत्तिमत्त्वस्यैव कर्तृत्वात्, अभावे तदसम्भवः॥
नन्वस्तु निषेधैकस्वरूपत्वम्, कतृत्वं च। को विरोधः? तथाच घटाद्यभावस्याकर्तृत्वेऽपि प्रलयकालीनोऽभावः कर्ता भविष्यतीत्यतः कर्तृत्वनिषेधैकस्वरूपत्वयोर्विरोधं स्फोरयितुं कर्तृत्वस्वरूपमाह बुद्धीति।
बुद्धिपूर्वप्रवृत्तिर्हि कर्तृत्वमिति निश्चितम्।
प्रवृत्तिः इच्छाप्रयत्नादिका। निश्चितं सर्वैरपि परीक्षकैः। वृक्षेण स्थीयत इत्यादौ कर्तृत्वं पारिभाषिकम्, नतु स्वाभाविकमिति हि सर्वेऽपि प्रतिपन्नाः।
अत्र बुद्धिपूर्वप्रवृत्तिरित्येतद् बुद्ध्या विविच्य व्याख्येयम्। तथाहि स्यात् कर्तृत्वनिषेधैकस्वरूपत्वयोरविरोधः, यदि तृतीयादिविषयत्वमेव कर्तृत्वं स्यात्। नचैतदस्ति। अपितर्हि? इच्छाप्रयत्नादिरूपा प्रवृत्तिरेव। सर्वैरपि परीक्षकैस्तस्या एव कर्तृत्वेन निश्चितत्वात्। प्रकरणाच्चैतदेव निश्चितम्। अत्रैव हि विप्रतिपत्तिर्नान्यत्र। सा चेयं प्रवृत्तिर्बुद्धिपूर्वा बुद्धिव्याप्ता। कार्यायाः प्रवृत्तेर्बुुद्धिकारणकत्वात्। अकार्यायाश्च बुद्धिव्यभिचाराद्यर्शनात्। नच कर्तृत्वापरपर्यायायाः प्रवृत्तेर्व्यापिका बुद्धिरभावे सम्भवति। ततो व्याप्यं कर्तृत्वमपि न सम्भवत्येवेति कथं कर्तृत्वनिषेधैकस्वरूपत्वयोर्न विरोध इति। अत्र कर्तृत्वानुवादेन बुद्धिपूर्वप्रवृत्तिरिति व्याख्यानान्निश्चितमिति नपुंसकोपपत्तिः। भावे वा क्तप्रत्यय इति।
॥ कुलालादीनामन्योन्याभावधर्मात्मना प्रतिषेधात्मकत्वात् तत्र व्यभिचारनिरासाय सूत्रे मात्रपदग्रहणम्॥
ननु मा भूदप्रयोजकत्वं हेतोः। तथाऽपि वैयर्थ्यमपरिहार्यम्। अभावपर्यायो हि प्रतिषेधशब्दः, कर्तृत्वं च कार्योत्पत्त्यनुकूलेच्छादियोग इत्युक्तम्। नच प्रतिषेधत्वं कर्तरि वर्तते, येनाकर्तृत्वं व्यभिचरेत्। तन्निरासार्थं च विशेषणं सार्थकं स्यात्। अतः प्रतिषेधत्वादित्येतावताऽकर्तृत्वव्यभिचाराभावात् सूत्रे मात्रग्रहणं व्याख्यानेऽप्येकग्रहणं व्यर्थमित्यत आह प्रतिषेधेति।
प्रतिषेधात्मकत्वं तु भावस्याभावधर्मतः।
धर्मधर्म्यैक्यतश्चैव नतु तन्मात्रता भवेत्॥६६॥
भावस्यापि कुलालादेः कर्तुः प्रतिषेधात्मकत्वं विद्यते। अतः प्रतिषेधत्वादित्येवोक्ते कुलालादौ अकर्तृत्वेन हेतोर्व्यभिचारः स्यात्। तत्परिहारार्थं मात्रग्रहणम्, तद्व्याख्याने चैकग्रहणं च सार्थकमिति।
ननु कुलालादेर्भावस्य कथं प्रतिषेधात्मकत्वमित्यत आह अभावेति। आभावोऽत्रान्योन्याभावो विवक्षितः। स धर्मोऽस्येत्यभावधर्मा। तस्य भावस्तत्त्वम्। तत इति भावप्रधानो निर्देशः। अस्ति खलु कुलालादेर्भावस्य भेदापरपर्यायः प्रतिषेधात्मकोऽन्योन्याभावो धर्म इति।
नन्विदमसङ्गतम्। यः कर्ता धर्मी कुलालादिः, न तस्य प्रतिषेधात्मकत्वम्, यश्च प्रतिषेधात्मकोऽन्योन्याभावो न तस्य कर्तृत्वमित्यत आह धर्मेति। धर्मधर्मिणोः कुलालान्योन्याभावयोरेकत्वतः। चशब्दो हेतुसमुच्चये। अभावधर्मतो धर्मधर्म्यैक्यतश्च प्रतिषेधात्मकत्वं भावस्यास्तीत्यन्वयः। एवशब्दो भेदव्युदासार्थः। अन्योन्याभावो हि धर्मिणा अत्यन्ताभिन्नोऽभ्युपेयते। नत्वयावद्द्रव्यभावी धर्म इव भिन्नाभिन्नः।
अस्त्वेवं प्रतिषेधत्वस्य कुलालादौ व्यभिचारः, तथाऽपि कथं मात्रग्रहणस्य सार्थक्यम्? नह्यविशिष्टव्यभिचार एव विशेषणं प्रयोजयति। तथात्वे विशेषणनियमानुपपत्तेः। किन्नाम। विशेषणस्य व्यभिचारनिरासौपयिकत्वे सति। तदत्र कथमित्यत आह नत्विति। कुलालादेः कर्तुर्भावस्य प्रतिषेधात्मकत्वेऽपि तन्मात्रता प्रतिषेधमात्रता न भवेत्। अतोऽस्ति मात्रग्रहणस्य व्यभिचारपरिहारौपयिकत्वम्। तुशब्दोऽवधारणे सन्दिग्धव्यभिचारपरिहारार्थः।
॥ धर्मद्वारमन्तरेण धर्मिण एव प्रतिषेधात्मकत्वस्य विवक्षितत्वात्
अभावस्य प्रमेयत्वादिना विधिरूपत्वेऽपि न सौत्रहेतोरसिद्धिः॥
नन्वेवमेकं सन्धित्सतोऽपरं प्रच्यवते। यतो व्यर्थविशेषणतापरिहारे स्वरूपासिद्धिरापन्ना। तथाहि पक्षीकृतेऽभावे प्रमेयत्वादिधर्माः सन्ति, नवा? नेति पक्षेऽप्रमिताश्रयत्वादिकं हेतोः। आद्यो न तावत् तेऽप्यभावाः, विधिप्रत्ययविषयत्वात्, प्रतियोग्यनिरूप्यत्वाच्च। षदार्थातिरिक्तत्वमभावत्वमिति चेत्, न। स्वेच्छापरिकल्पनाया अनुपादेयत्वात्। अन्यथा पञ्चैव भावास्तदतिरिक्तोऽभाव इति कल्पनायां समवायादेरपि भावत्वं न स्यात्। ते च नाभावाद् धर्मिणो भिन्नाः। अन्योन्याभावसमानन्यायत्वात्। तथाच यथा कुलालादेर्विपक्षस्य विधिनिषेधात्मकत्वेन प्रतिषेधमात्रत्वाभावः, तथा पक्षीकृताभावस्यापि धर्मद्वारा विधिरूपस्य प्रतिषेधमात्रत्वाभावात् स्वरूपासिद्धो हेतुः स्यात्। दृष्टान्तश्च साधनविकलः। घटाभावस्यापि धर्मद्वारा विधिरूपस्य प्रतिषेधमात्रत्वाभावादित्यत आह अभावस्य चेति।
अभावस्य च भावोऽपि धर्मोऽथापि हि धर्मिणः।
तादृक्त्वं मात्रतेहोक्ता……………………॥६७॥
प्रथमापिशब्दात् पूर्वं यदीत्यध्याहार्यम्। यद्यप्यभावस्य पक्षीकृतस्य दृष्टान्तीकृतस्य च भावः प्रमेयत्वादिधर्मोऽस्ति। चशब्दाद् धर्मिणाऽभिन्नश्च। भावस्याभावधर्म इवेति वा। अथाऽपि न स्वरूपासिद्ध्यादिदोष इति शेषः। कथमित्यत आह हि धर्मिण इति। हिशब्दो हेतौ। तादृक्त्वं प्रतिषेधात्मकत्वम्। मात्रता प्रतिषेधमात्रता। इह सूत्रे।
एतदुक्तं भवति स्यादयं स्वरूपासिद्ध्यादिदोषो यद्यत्र प्रतिषेधमात्रशब्देन केवलप्रतिषेधत्वं विवक्षितं स्यात्। नचैवम्। किन्तु धर्मद्वारमन्तरेण धर्मिण एव प्रतिषेधत्वम्। तच्च पक्षदृष्टान्तयोरस्त्येव। तयोर्धर्मद्वारेण विधित्वेऽपि धर्मिणोः प्रतिषेधत्वस्योभयसिद्धत्वात्। व्यावृत्तं च विपक्षात् कुलालादेः। तस्य धर्मतो निषेधत्वेऽपि धर्मिणोऽनिषेधत्वादिति।
ननु कथमेतल्लभ्यते? उच्यते मात्रशब्दो हि साकल्ये वर्तते। नच तत् क्वापि सम्भवति। प्रतिषेधेऽपि विधिसद्भावस्य परेणैवोक्तत्वात्। ततः प्रतिषेधमात्रशब्दो विधेरप्राधान्यं लक्षयति, अन्नमात्रं भुक्तमिति यथा। धर्मधर्मिणोश्च अप्राधान्यं धर्मस्य, प्राधान्यं धर्मिणः। तेन धर्मिणः प्रतिषेधत्वं प्रतिषेधमात्रत्वमिति सिद्ध्यति।
॥ अभावस्य प्रतिषेधात्मकत्वादेवाचेतनत्वम्॥
इच्छाप्रयत्नादिरूपायाः प्रवृत्तेः कर्तृतापरनामिकायाः व्यापिका बुद्धिरभावाद् व्यावृत्ता तामपि व्यावर्तयतीत्युक्तम्। तत्राभावाद् बुद्धिव्यावृत्तिरेव कुत इत्यत आह बुद्धीति।
………………….बुद्धिराहित्यमेव तत्॥६७॥
तत् तस्मात् प्रतिषेधमात्रत्वादेव बुद्धिराहित्यमभावस्य घटाभाववत् सिद्ध्यतीत्यर्थः। द्विविधं हि प्रमेयम् स्वतन्त्रम्, परतन्त्रं च। परतन्त्रमपि द्विविधम् भावः, अभावश्च। भावोऽपि द्वेधा चेतनः, अचेतनश्च। एवञ्च यदा भावस्यापि कस्यचिन्न चैतन्यम्, का वार्ता तदाऽभावे चैतन्यस्य। कश्चिदभावो बुद्धिमान् किन्न स्यादिति चेत्, न। निरुपाधिकसम्बन्धमनादृत्य निर्निमित्तायाः शङ्काया अतिप्रसङ्गित्वात्। “तन्मनोऽकुरुत” इति श्रुतेरिति चेत्, न। अन्यथासिद्धत्वात्। अथ प्रतिषेधमात्रत्वमपि पक्षे नाभ्युपेयात्, तदाऽसदिति ब्रह्मेति च सञ्ज्ञाभेदमात्रम्। अनेकत्वादेः परेणापि त्याज्यत्वात्। अनेकस्वातन्त्र्ये कार्योदयायोगात्।
नन्विदं तत्रैव वक्तव्यम्। सत्यम्। प्रतिषेधमात्रत्वे विदिते ततो बुद्धिराहित्यप्रतीतेः सौलभ्यादिहोक्तम्। टीकाकारास्तु प्रमेयत्वादिभावधर्माङ्गीकारे बुद्धिरपि तथा किं न स्यादिति शङ्कावकाशादिहोक्तमित्याहुः।
॥ भावाभावयोरसम्बद्धत्वात्, विरुद्धस्वभावत्वाच्च
धर्मधर्मिभावानुपपत्तिमाशय परिहारकथनम्॥
भावस्याभावो धर्मः, अभावस्य च भावोऽपि धर्म इत्यनुपपन्नम्। भावाभावयोरभावभावधर्मित्वे प्रमाणाभावात्, सम्बन्धाभावाच्च। सम्बद्धयोरेव हि शौक्ल्यपटयोर्धर्मधर्मिभावो दृष्टो नासम्बद्धयोर्मेरुमन्दरयोः। नच भावाभावयोः सम्बन्धोऽस्ति। संयोगसमवाययोर्भावनियतत्वात्। विरुद्धस्वभावत्वाच्च। यावविरुद्धस्वभावौ गुणगुणिनौ तावेव हि धर्मधर्मिणावुपलब्धौ। न विरुद्धस्वभावावश्वमहिषौ। विरुद्धस्वभावौ च भावाभावौ। विधिनिषेधरूपत्वात्, अभेदाच्च। नहि घटः स्वयं स्वस्यैव धर्मो भवति। उक्तं च धर्मधर्म्यैक्यमित्यत आह विशेष्यतैवेति।
विशेष्यतैव धर्मित्वम्………………….।
विशेषणतैव च धर्मत्वमित्यपि द्रष्टव्यम्। यो हि येन विशिष्यते व्यवच्छिद्यते स तस्य धर्मी, धर्मश्चापरः। प्रकारान्तरस्य निर्वक्तुमशक्यत्वात्। प्रतीयते च विशेष्यविशेषणभावो भावाभावयोः। अन्यथा घटः पटो न भवतीति, अभावः प्रमेय इति च व्यवहारानुपपत्तेः। तत् कथं भावभावयोर्न धर्मधर्मिभावः? पटशौक्ल्ययोश्च न सम्बन्धप्रयुक्तो धर्मिधर्मभावः। नापि मेरुमन्दरयोस्तदभावः सम्बन्धाभावप्रयुक्तः। किन्तु स्वभावादेव विशेष्यविशेषणत्वतदभावरूपः। सम्बद्धयोरपि घटपटयोः तदभाववत्, भूतलघटाभावयोस्तद्भावाच्च।
एवमेव विरोधिस्वभावाभेदावपि परास्तौ। सगुणनिर्गुणत्वेन नित्यानित्यत्वेन वा विरुद्धस्वभावयोरपि गुणगुणिनोर्धर्म्यादित्वस्य दर्शनात्, अदर्शनाच्च पटत्वशौक्ल्ययोः। दृश्यते चाभेदेऽपि तद्भावः। अस्तित्वाभिधेयत्वादीनां धर्माणां परैर्धर्म्यभेदस्याङ्गीकृतत्वात्। भिन्नानामपि तद्भावो नोपलभ्यते। तदेवमसम्बद्धयोरपि, विलक्षणस्वभावयोरपि, भावाभावयोरभेदेऽपि विशेषशक्त्या विशेष्यविशेषणतालक्षणो धर्मिधर्मभावो युक्त एवेति।
॥ विधिधर्मिकपदार्थस्य भावत्वम्, निषेधधर्मिकपदार्थस्य अभावत्वम्॥
यद्येवं भावाभावयोरभावभावधर्मित्वं धर्मधर्मिणोश्चाभेदः स्यात्, तदा भावस्याप्यभावत्वेन, अभावस्य च भावत्वेन, घटादीनां भावत्वमेव, प्राक्प्रध्वंसात्यन्ताभावानामभावत्वमेवेति नियमो निर्निबन्धनः स्यात्। नचैवमस्त्विति वाच्यम्। सकललोकसिद्धस्य तथाभावानर्हत्वादित्यत आह प्रथमेति।
………………….प्रथमप्रतिपत्तिषु।
निषेधविधिरूपत्वं भावाभावत्वमत्र हि॥६८॥
रूपशब्दो धर्मिवचनः। भावाभावत्वमिति यथायोगं सम्बन्धः। अत्रैवंसत्यपि। हिशब्दः प्रसिद्धौ।
अयमर्थः किं भावाभावनिबन्धनं प्रमेयरूपमन्विष्यते, प्रमाणं वा? आद्यस्योत्तरार्धमुत्तरम्। यद्यपि भावाभावात्मका घटादयः, प्रागभावादयश्च। तथाऽप्यत्र पदार्थसार्थे यः पिण्डो विधिधर्मिको घटादिः स भावो, यस्तु निषेधधर्मिकः प्रागभावादिः सोऽभाव इति व्यवस्थोपपद्यते। अभेदेऽपि धर्मधर्मिभावो विशेषशक्त्या सङ्गच्छत इत्युक्तमेव।
॥ प्रथमप्रतिपत्तौ विधित्वेन प्रतीयमानत्वाद् घटादेः भावत्वम्,
निषेधत्वेन प्रतीयमानत्वात् प्राक्प्रध्वंसादेरभावत्वम्॥
द्वितीयस्योत्तरम् प्रथमप्रतिपत्तिष्विति। यः प्रथमं विधितया परप्रतिक्षेपरूपतां विना प्रतीयते स घटादिर्भावः, यस्तु निषेधतया परप्रतिक्षेपेण प्रतीयते प्रागभावादिः सोऽभाव इत्युत्तरार्धेनैकवाक्यतया योज्यम्।
घटो हि प्रथमं विधित्वेन धर्मिरूपेण प्रतीतोऽनन्तरं पटो न भवतीति पटनिषेधात्मतया प्रतीयते। प्रागभावादिरपि प्रथमं निषेधत्वेन धर्मिस्वरूपेणावगतोऽनन्तरं प्रमेय इति विधितया प्रतीयत इति सकलप्रतिपत्तृसिद्धमिति बहुवचनहिशब्दाभ्यां द्योतयति। विषयिविषययोराधाराधेयभावमभिप्रेत्य सप्तमीप्रयोगः। कारकेषु गौणमुख्यत्वविवक्षाभावस्य स्थितत्वादिति।
॥ प्रलये अभावमात्रवत्त्वप्रसङ्गात् अभावकर्तृकत्वमतमसमञ्जसम्॥
एवं पूर्वपक्ष्युत्प्रेक्षितप्रमाणसमुदायलब्धस्यार्थस्य प्रमाणविरोधो दर्शितः। इदानीमसत्कार्यं यथा दृष्टमित्यनुमानं विशेषतो निराचिकीर्षुस्तत्प्रस्तावनायासूत्रयत् सूत्रकारः “अपीतौ तद्वत्प्रसङ्गादसमञ्जसम्” इति।
ॐ अपीतौ तद्वत्प्रसङ्गादसमञ्जसम् ॐ॥९॥
असमञ्जसमेतद् विश्वस्याभावकर्तृकत्वमतम्। कुतः? अभावस्यैव जगत्कर्तृत्वाङ्गीकारेऽपीतौ प्रलये तद्वत्प्रसङ्गात् अभाववत्त्वप्रसङ्गात्। ईश्वरादेः सर्वस्याप्यभावाभ्युपगमप्रसङ्गादिति यावत्। नहीश्वरादौ सति तत्परित्यागेनाभावस्य जगत्कर्तृत्वमवधारयितुं शक्यमिति।
॥ प्रलये पदार्थसत्त्वसाधकानुमानसद्भावात् सर्वासत्त्वाभ्युपगमोऽयुक्तः॥
ननु नेदमनिष्टम्। ईश्वरादिकं प्रलयेऽसद् भवितुमर्हति, भावत्वात्; घटवदित्यनुमानेनेश्वरादेः सर्वस्य प्रलयेऽभावाभ्युपगमादित्यत्रोक्तं सूत्रकृता “न तु दृष्टान्तभावात्” इति।
ॐ न तु दृष्टान्तभावात् ॐ॥१०॥
नैव प्रलये सर्वस्यासत्त्वमङ्गीकर्तुमुचितम्। कस्मात्? दृष्टान्तभावात्। दृष्टान्त इति तत्रावधारितव्याप्तिमूलमनुमानमुच्यते। दृष्टान्तमात्रस्य साधनबाधनानङ्गत्वात्। तथाच प्रलये परमेश्वरादिसद्भावस्य साधकानुमानसम्भवादित्यर्थः।
॥ प्रलये चेतनसद्भावसाधकमनुमानम्॥
किं तदनुमानमित्यत आह भाष्याकारः सर्वनाशेष्वपीति।
सर्वनाशेष्वपि सदा शिष्टत्वाद् यस्यकस्य नुः।
नाशोऽयं विमतोऽपि स्यान्नाशत्वात् कर्तृशेषवान्॥६९॥
अपिरभिव्याप्तौ। सर्वशब्दो वर्तमानमात्रविवक्षयाऽपि स्यादित्यतः सदेत्युक्तम्। तदिदं व्यभिचारपरिहारायाभिहितम्। नुः पुरुषस्य। अयमित्यस्यैव विवरणं विमत इति। अत्र पूर्वार्धेन व्याप्तिरुक्ता। उत्तरार्धेन प्रतिज्ञाहेतू।
एतदुक्तं भवति महाप्रलयलक्षणो नाशः पुरुषशेषवान् भवितुमर्हति, नाशत्वात्; सम्प्रतिपन्ननाशवदिति। अत्र पुरुषावशेषमात्रं साध्यम्। नतु नाशकर्तुः पुरुषस्यावशिष्टता। अत एवोक्तम् यस्यकस्येति। नाशस्य कर्तुरकर्तुर्वेत्यर्थः। तथाऽपि कर्तृशेषवानिति वदतेदमभिप्रेतम् प्रलये पुरुषसद्भावमात्रसाधने सति भग्न्ं तावत् परस्यानुमानम्। यदपि परस्याभावकर्तृकत्वं जगतोऽभिमतम्, तदप्यत एवापास्तम्। अवशिष्टस्य पुरुषविशेषस्यैव विश्वकर्तृत्वसम्भवेऽभावस्य तत्कल्पनानवकाशात्। दृष्टानुसारिणी हि कल्पना। नहि लोके प्रागुत्पत्तेः कुलालाभावयोः सतोरभावो घटस्य कर्ता दृष्टः। किन्नाम। कुलाल एवेति।
॥ नाशत्वहेतोर्व्यभिचारशङ्कानिरासः॥
अभिप्रायमजानानः कर्तृशेषवानित्युक्त्या विभ्रान्तश्र्चोदयति यत्र सुन्दोपसुन्दन्यायेनाशेषा अपि पुरुषा नष्टाः, तत्र नाशत्वहेतोरनैकान्तिकतेति। तत्राऽह नचेति।
नचाशेषनृनाशस्तु दृष्टो दृश्योऽस्ति वा क्वचित्।
चशब्दोऽवधारणे। अशेषनृनाशस्तु नैव क्वचिद् दृष्ट इत्यतीतनिषेधो, दृश्यो वा नैवेत्यनागतस्य, नैवास्ति वा दृश्यमान इति वर्तमानस्य।
इदमुक्तं भवति अनैकान्तिकत्वं हि प्रमिते विपक्षे हेतुवृत्तौ सत्यां वक्तव्यम्, नाप्रमिते। तथासत्यनुमानमात्रोच्छेदप्रसङ्गात्। नचाशेषपुरुषनाशः कालत्रयेऽपि प्रमितः, येन नाशत्वस्य तत्र व्यभिचारः स्यात्। प्रमितत्वाङ्गीकारे च प्रमातुरेवोर्वरितत्वेन व्याघातश्च स्यात्। नच नाशकर्तुः पुरुषस्यावशिष्टता साध्यत्वेनेष्टा। येन सुन्दोपसुन्दादिनाशः प्रत्युदाह्रियेत। किन्तु पुरुषावशेषवत्त्वमात्रमिति। अनेन प्रलयकालः पुरुषवान्, कालत्वात्; इदानीन्तनकालवदित्यप्यनुमानं सूचितम्। नच तदा कालाभावादाश्रयासिद्धिः। तथासति तदेत्येव वक्तुमशक्यत्वात्। परकीयानुमाने च प्रलयविशेषणानुपपत्तेः।
यद्यप्यत्र, “कालोऽङ्गीक्रियते, नवा। आद्ये तत्रैव भावत्वहेतोर्व्यभिचारः। द्वितीये प्रलयविशेषणानुपपत्तिः। सकलकार्यविनाशविशिष्टकालस्य प्रलयत्वात्। अथ कार्यविनाश एव प्रलयः, तथाऽपीश्वराभावस्य तेन सम्बन्धाभावादीश्वरादिकं प्रलयेऽसदिति प्रतिज्ञार्थानुपपत्तिः। देशादिद्वारा सम्बन्धाभ्युपगमे तत्रैव भावत्वस्य व्यभिचारः। प्रलयविशेषणपरित्यागे चेश्वरादेः सर्वदाऽप्यभावः प्रतिज्ञातः स्यात्। तथाच स्फुटो दोषः’ इति वक्तुं शक्यते, तथाऽपि तच्छिष्यैरेवोह्यतामिति न सूत्रभाष्यकाराभ्यामभिहितम्। सूचितं च “अपीतौ” इति सूत्रकृता। “लये मानं च किं भवेत्” इति भाष्यकृताऽपि।
॥ प्रलये अदृष्टाश्रयत्वेन जीवसद्भावसाधनम्॥
तदिदं जीवेश्वरसाधारणमनुमानमुक्तम्। इदानीं प्रलये जीवसद्भावसाधकमनुमानमाह धर्मेति।
धर्माधर्माश्रयत्वेन स्वीकार्योऽपि नरो लये॥७०॥
न केवलमुक्तानुमानेन। किन्नाम। धर्माधर्माश्रयत्वेनापीति सम्बन्धः। नरो जीवात्मा। अयमत्र प्रयोगः प्रलयकालवर्ती धर्मः साश्रयः, धर्मत्वात्; इदानीन्तनधर्मवत्। एवमधर्ममपि पक्षीकृत्य प्रयोक्तव्यम्। नच धर्माधर्माश्रयो जीवात्मनोऽन्यः सम्भवति। एवञ्च प्रलये जीवात्मसद्भावाद् भावमात्रासत्त्वसाधनमनुपपन्नमिति।
॥ प्रलये अदृष्टाधिष्ठातृत्वेन ईश्वरसद्भावसाधनम्॥
यद्वेश्वरसद्भावसाधनमिदम्। आश्रयशब्दस्याधिष्ठातृपरत्वात्। तत्रैवं प्रयोगः प्रलयकालवर्तिनौ धर्माधर्मौ केनचिदधिष्ठितौ, कारणत्वे सत्यचेतनत्वात्; वाश्यादिवदिति। नचातीन्द्रिययोर्धर्माधर्मयोरधिष्ठातृत्वमीश्वरादन्यस्योपपद्यते। अतो धर्माधर्माधिष्ठातृत्वेनापि नरः परमपुरुषो लये स्वीकार्य इति।
॥ प्रलये अदृष्टस्याप्यसत्त्वाङ्गीकारे तस्य कारणत्वाभावप्रसङ्गः॥
ननु प्रलये भावमात्रस्यासत्त्वमभ्युपगच्छतो मम तदा धर्माधर्मावपि न स्त एवेत्याश्रयासिद्धिरिति। इदमिह वक्तव्यम्। किं धर्माधर्मसञ्ज्ञितमदृष्टमस्ति, कार्यमात्रस्य कारणं च भवातीत्यभ्युपगम्य प्रलये तदभावोऽभिधीयते, उत सदपि तदकारणमित्यभ्युपेत्य, अथ तदेव नास्तीत्यङ्गीकृत्य। आद्यं दूषयति अनादित्वमिति।
अनादित्वं विनाऽदृष्टं कथं स्यात् कारणं क्वचित्।
अनादित्वमिवानादित्वं प्रलये सत्त्वमित्यर्थः। क्वचिदिति सृष्टिकाले। यद्यदृष्टं प्रलये न स्यात् तदाऽऽदिकालीनस्य कार्यस्य कारणं न स्यात्। असतः कारणत्वायोगात्। तथाच सर्वोत्पत्तिमतां निमित्तमित्यभ्युपगमो भग्न् इत्यर्थः।
स्यादेतत्। अधुनातनकार्यमदृष्टकारणकम्, नत्वादिकालीनमिति ममाभ्युपगमः। तत् किमदृष्टस्य प्रलये सद्भावेनेत्यत आह अनादित्वमिति। अनादित्वं विना तत एवाऽदिकालीनकार्यकारणत्वं च विनाऽदृष्टं क्वचिदधुनातनेऽपि कार्ये कारणं कथं स्यात्? न कथञ्चित्। अधुनातनं कार्यं अदृष्टकारणकं न, कार्यत्वात्; आदिकालीनकार्यवदित्यनुमानसम्भवात्। नचेदिदमिव तदप्यदृष्टकार्यमेवाङ्गीकार्यमिति।
यद्वा मा भूदादिकालीनस्य कार्यस्यादृष्टं कारणम्। तथाऽपि प्रलये तद्भावोऽङ्गीकरणीयः। कुतः? अनादित्वं प्रलये सत्त्वं विनाऽऽदृष्टं क्वचिदिदानीन्तनेऽपि कार्ये कारणं कथं स्यात्? अन्तराल एव अदृष्टोत्पत्त्ययोगादिति योज्यम्।
नन्वदृष्टस्य सर्वोत्पत्तिमन्निमित्तत्वेऽपि न प्रलये सद्भावोऽभ्युपगन्तव्यः। आदिकाल एवोत्पन्नस्यापि महदादिकारणत्वोपपत्तेरिति। इदमत्र वक्तव्यम्। तदादिकाले जनिमददृष्टं ततः पूर्वादृष्टादुत्पद्यते नवेति। आद्यमुपादत्ते पूर्वेति।
पूर्वादृष्टात् परादृष्टं यदि नैवोत्तरं कुतः।
जायत इति शेषः। परिहरति नैवेति। एवन्तर्हि तदुत्तरमादिकाले जनिमददृष्टं नैवास्माभिः पक्षीक्रियते। किन्तु तत्कारणं प्रलयकालीनं पूर्वादृष्टमेवेति कुत आश्रयासिद्धिरिति।
द्वितीयमुपादत्ते पूर्वेति। नैवोत्पद्यत इति शेषः। दूषयति उत्तरमिति। तर्हि तदुत्तरमादिकालीनमदृष्टं कुतो जायते? न कुतश्चित्। सर्वोत्पत्तिमन्निमित्तस्यादृष्टस्याभावादादिकालीनादृष्टोत्पत्तिरेव न स्यादित्यर्थः।
न ब्रूमो वयं सर्वं कार्यमदृष्टजन्यमिति। किन्तर्हि? आदिकाले जनिमतो महदादिकारणाददृष्टादन्यदेवातो नोक्तदोष इत्याशङ्कामुत्थाप्य दूषयति पूर्वेति। यदि परादृष्टं सृष्ट्युपक्रमे जनिमत् पूर्वादृष्टान्नैवोत्पद्यते, अपित्वदृष्टनिरपेक्षमेव, तर्ह्युत्तरमहदादिकार्यमपि कुतोऽदृष्टादुत्पद्यत इत्यङ्गीकरणीयम्। अदृष्टवत् तस्याप्यदृष्टनिरपेक्षत्वसम्भवात्। अन्यथा कार्यत्वादृष्टस्याप्यदृष्टापेक्षाऽङ्गीकार्येति।
॥ अदृष्टस्य प्रत्यक्षेणानुपलभ्यमानत्वादसत्त्वे
प्रलयस्यापि तथात्वादसत्त्वप्रसङ्गः॥
अस्तु तर्ह्यदृष्टं कारणमेव न भवतीति द्वितीयः पक्षः, अदृष्टमेव नास्तीति तृतीयो वा; उभयस्याप्यनुपलम्भात्। तथाचाऽश्रयासिद्धिरपरिहार्येत्याशयाऽह अदृष्टमिति।
अदृष्टं कारणं नो चेल्लये मानं च किं भवेत्॥७१॥
यदि प्रत्यक्षेणानुपलम्भाददृष्टं न स्यात्, सदपि वा कारणं न स्यात्, तदा लये च किं मानं भवेत्? प्रलयोऽप्यप्रामाणिकत्वान्न स्यात्। नह्यसावपि प्रत्यक्षेणोपलभ्यते। तथाचेश्वरादिकं प्रलयेऽसद् भवितुमर्हतीत्यप्रसिद्धविशेषणः पक्षः परस्यापि स्यात्।
॥ प्रलयसद्भावादौ उदयनोक्तानुमानोपन्यासः॥
अथ मतम् कालविप्रकर्षादनुपलभ्यमानोऽपि प्रलयोऽनुमानसिद्धत्वादङ्गीकरणीयः। तथाहि विश्वसन्तानोऽयं दृश्यसन्तानशून्यैः समवायिभिरारब्धः, सन्तानत्वात्; आरणेयसन्तानवत्। वर्तमानब्रह्माण्डपरमाणवः पूर्वमुत्पादितसजातीयसन्तानान्तराः, नित्यत्वे सति तदारम्भकत्वात्; प्रदीपपरमाणुवत्। सर्वे सन्तानाः कदाचित् सहोच्छिद्यन्ते, सन्तानत्वात्; प्रदीपसन्तानवत्। सर्व एव परमाणवः कदाचित् समग्रोपादेयप्रबन्धशून्याः, आरम्भकत्वात्; नष्टपवनारम्भकपरमाणुवत्। भूगोलकसन्तानः कदाचित् साकल्येनोच्छिद्यते, सन्तानत्वात्; दीपसन्तानवत्। इयं क्रिया स्वान्यावयविकालीनत्वानधिकरणकिञ्चित्कालीनक्रियान्या, क्रियात्वात्; अन्यक्रियावदिति।
॥ अदृष्टस्यापि अनुमानार्थापत्तिसिद्धत्वम्॥
एवन्तर्हि धर्माधर्मावपि स्वरूपतो विप्रकृष्टत्वादनुपलभ्यमानावपि देवदत्तशरीरादिकं देवदत्तविशेषगुणजन्यम्, कार्यत्वे सति देवदत्तभोगहेतुत्वात्; देवदत्तप्रयत्नजन्यस्रगादिवदित्याद्यनुमानेन, विचित्रकार्यान्यथानुपपत्त्या, “ज्योतिष्टोमेन स्वर्गकामो यजेत”, “यो ब्राह्मणायावगुरेत् तं शतेन यातयात्” इत्यादिश्रुतसाध्यसाधनभावान्यथानुपपत्त्या वा सिद्धत्वादभ्युपगन्तव्याविति समं समाधानम्।
॥ अदृष्टसाधकानुमाने दोषोद्भावनम्॥
अथ मन्यसे नानुमानादिना धर्मादिसिद्धिः। तस्याऽभासत्वात्। तथाहि देवदेत्तशरीरादेः देवदत्तविशेषगुणजन्यत्वं किं साक्षात् साध्यम्, उत परम्परया? नाऽद्यः, धर्माधर्मयोरप्यारम्भकप्रेरणादिरूपेणैवोपयोगाङ्गीकारात्। देवदत्तशरीरं न साक्षाद् देवदत्तविशेषगुणजन्यम्, शरीरत्वात्; यज्ञदत्तशरीरवदिति सत्प्रतिपक्षत्वाच्च। द्वितीये तु जन्मान्तरीयप्रयत्नाराधितदेवताद्वारेणोपपत्तेरर्थान्तरता। देवदत्तविशेषगुणजन्यतया विनाऽपि आकाशादेरिवेश्वरेच्छया देवदत्तस्य भोगहेतुता सम्भवतीत्यप्रयोजकता च। कार्यवैचित्र्यं च दृष्टकारणवैचित्र्यादेवोपपद्यते। आदिकालीनं च तत्तत्प्रागभाव एव वैचित्र्याङ्गीकारेण स्वर्गयागादेः साध्यसाधनभावश्रवणं त्वसिद्धमेव, योग्यताविरहात्। अन्यथाख्यातिमाश्रित्याभ्युपगमेऽप्यन्यथासिद्धम्। यागाद्याराधितावज्ञातदेवताद्वारेण स्वर्गाद्युपपत्तेरिति।
॥ प्रलयसाधकानुमानानामाभासताव्युत्पादनम्॥
एवन्तर्हि प्रलयसाधकानुमानानामप्याभासत्वान्न तैस्तत्सिद्धिरिति तुल्यमुत्तरम्। तथाहि विमतः कालोऽवयवियुक्तः, कालत्वात्; इदानीन्तनकालवत्। विमतो ब्राह्मणो ब्राह्मणपूर्वकः, ब्राह्मणत्वात्; संमतवदित्यादिना सत्प्रतिपक्षं तावदुक्तानुमानजातम्।
ननु प्रलयकालपक्षीकृतावाश्रयासिद्धिः। अन्यथा सिद्धसाधनम्। एवमाद्यब्राह्मणपक्षीकारेऽन्यथा च दोष इति चेत्, न। पर्वतोऽग्निमानित्यादावप्यग्न्मिदनग्न्मित्पक्षदूषणसम्भवेन सर्वानुमानोच्छेदप्रसङ्गात्।
नन्वग्न्मित्त्वादिव्यतिरेकेणाप्यस्ति पर्वतादेः स्वरूपम्, शक्यं च विशेषान्तरेणावधारयितुम्। तत् कथं दोषावकाश इति चेत्। तत् किमवयविसम्बन्धासम्बन्धौ विहाय कालविशेषस्य स्वरूपमेव नास्ति, ब्राह्मणव्यक्तेर्वाऽऽद्यत्वानाद्यत्वे विहाय? अवधारणं च कालादेर्हिरण्यगर्भापवर्गोत्तरभावित्वादिना भविष्यति।
किञ्च प्रथमप्रयोगे विश्वशब्देन किं ब्रह्माण्डमभिप्रेयते, सकलकार्याणि वा? नाऽद्यः, अश्रायासिद्धेः। प्रलयमनभ्युपगच्छता ब्रह्माण्डस्यानङ्गीकृतत्वात्। ब्रह्माण्डाभावेऽपि कार्यान्तरावस्थितिसम्भवेन प्रलयासिद्धेश्च। कपिकपोलान्तर्गतौदुम्बरोदरवर्तिमशकशरीरादिवत् कार्यान्तरावस्थानमसम्भावितमिति चेत्, न। कुण्डबदरवदुपपत्तेः। कालाग्न्रिुद्रादिप्रक्रियाया असिद्धत्वात्। द्वितीयेऽपि न प्रलयसिद्धिः। यथाहीदानीन्तनानां दहनपवनसन्तानानां क्रमेणास्तमयेऽपि न प्रलयः, तथा तरुगिरिशरीरादिसन्तानानामपि क्रमारम्भसिद्धावप्यवयविशून्यसमयासिद्धेः। अथैकदैवेति विशेषणमुपादीयेत, तदा क्रमारब्धदहनपवनादिसन्तानैर्व्यभिचारः स्यात्। एकदाऽरम्भकहेतुसाकल्ये सतीति हेतुविशेषणे विशेषणासिद्धिः। द्व्यणुकादिक्रमेणाऽरम्भस्वीकारेण बाधादिप्रसङ्गश्च।
एतेन द्वितीयानुमानमपि निरस्तम्, ब्रह्माण्डानभ्युपगमात्। अभ्युपगमेऽप्यवयवानामावापोद्धाराभ्यामेवोत्पादविनाशयोरुपपत्तेः। कार्यान्तरावस्थानोपपत्तेश्च। तृतीयेऽप्यपसिद्धान्तः। क्रमेण उच्छेदस्याभ्युपगमात्। चतुर्थेऽपि पटादिभ्यः पूर्वविनष्टैस्तन्त्वादिभिर्व्यभिचारः। परमाणुत्वेन हेतुविशेषणेऽपि द्व्यणुकाद्यवस्थानसम्भवेन दृष्टान्तस्य सन्दिग्धसाध्यता। पञ्चमेऽपि किं भूगोलका एव सन्तानशब्देनोच्यन्ते, तदतिरिक्तो वा कश्चित्? आद्ये सिद्धसाधनम्। अवयवानामावापोद्धाराभ्यां सन्ततोत्पत्तिविनाशसिद्धेः। द्वितीये त्वाश्रयासिद्धिः। षष्ठं त्वाभाससमानयोगक्षेमत्वादुपेक्षणीयमिति।
॥ प्रलयादृष्टयोरागमसिद्धत्वम्॥
अथ मा भूदनुमानैः प्रलयसिद्धिः, तथाऽप्यागमैर्भविष्यति, तेषां सिद्धार्थेऽपि प्रामाण्यस्य साधितत्वात्; ततो नाप्रसिद्धविशेषणतेति ब्रूषे; तर्ह्यस्माकमपि धर्मादिसिद्धिरागमाद् भविष्यतीति कथमाश्रयासिद्धिरिति। एवं प्रलये जीवेश्वरसद्भावं साधयता धर्मादिसत्त्वमपि साधितमिति न प्रलये भावमात्रासत्त्वसाधनं युक्तम्। एवमादिकार्यं पक्षीकृत्य सोपादानत्वसाधने प्रकृत्यादिसिद्धिरपि द्रष्टव्येति।
॥ अनुमानेन विश्वस्य चेतनकर्तृकत्वसाधनम्॥
प्रथमसूत्रेऽभावस्य कर्तृत्वनिरासायानुमानमुक्तम्। इदानीमितोऽपि नाभावकर्तृकं जगत्, चेतनकर्तृकत्वे दृष्टान्तभावादिति सूत्रस्य वृत्त्यन्तरमभिप्रेत्य चेतनकर्तृकत्वेऽनुमानमाह उत्पत्तीति।
उत्पत्तिनाशकारी च बुद्धिमान् दृश्यते क्वचित्।
तद्दृष्टान्तेन सर्वत्र कर्ता किं नानुमीयते।
बुद्धिमानुत्पत्तिनाशकारीति बुद्धिपूर्वं तत्कर्तेत्यर्थः। क्वचित् पटादौ। सर्वत्र विप्रतिपन्ने कार्ये। महदादिकार्य इत्येवोक्तेऽङ्कुरादौ व्यभिचारः शयेत, तदर्थं तस्यापि पक्षनिक्षेपार्थं सर्वत्रेत्युक्तम्। कर्ता बुद्धिमानिति शेषः। अन्यथाऽभावकर्तृत्ववादिनं प्रति सिद्धसाधनताप्रसङ्गात्। किमाक्षेपे। अननुमाने न किमपि कारणम्। दृष्टान्ताभावेन प्रतिपक्षासम्भवादित्यर्थः। एतेन “स्वपक्षदोषाच्च” इति सूत्रमपि व्याख्यातं भवति।
अयमत्र प्रयोगक्रमः विमतं कार्यं चेतनोत्पाद्यम्, कार्यत्वात्; घटवत्। चेतनविनाश्यं च तत एव तद्वदेव। विमतोत्पत्तिश्चेतनकर्तृका, उत्पत्तित्वात्; पटोत्पत्तिवत्। विमतो विनाशश्चेतनकर्तृकः, विनाशत्वात् सम्मतवदिति। अत्र विनाशस्य चेतनकर्तृकत्वसाधनं प्रासङ्गिकम्।
यद्वा केचित् कारणस्य बीजादेः प्रध्वंसेन अङ्कुरादेर्जन्मदर्शनात्, तन्त्वादिनाशेन पटादिनाशदर्शनाच्च प्रध्वंसाभावस्यैव जगज्जन्मविनाशकर्तृत्वमास्थिताः। यथोक्तम् “नानुपमृद्य प्रादुर्भावादि” इति। तन्मतं वाऽत्र “असत्” इत्यादिसूत्रैर्निराकृतमिति ज्ञापनार्थम्। दृष्टान्ताभावस्तु स्वयमूहनीयः।
॥ ईश्वरादेरनुमानसिद्धत्वोक्तौ शास्त्रैकसमधिगम्यत्वोक्तिविरोधपरिहारः॥
नन्विदमनुमानेनेश्वरस्य जगत्कर्तृत्वसाधनं सूत्रकारस्य उक्तविरुद्धम्। “शास्त्रयोनित्वात्” इतीश्वरे अनुमानप्रामाण्यस्य स्वयमेव निराकृतत्वादित्यत आह आगमेति।
आगमानुगृहीता तु मानमेषाऽनुमाऽपि तु॥७२॥
अनुमेति वक्ष्यमाणमत्रापि सम्बद्ध्यते। न सर्वथाऽपीश्वरेऽनुमानस्य प्रामाण्यं सूत्रकृता निराकृतम्। किन्नाम। आगमाननुगृहीतस्य। आगमानुगृहीता त्वनुमा ईश्वरे मानमेवाभिमता। अन्यथा वेदवाक्यार्थे युक्त्यनुसन्धानरूपजिज्ञासां नाऽरभेतेति।
किमतो यद्येवमित्यत आह एषेति। आगमानुगृहीतेत्यनुवर्तते। मानमिति च। एषा सम्प्रत्युपन्यस्ताऽप्यनुमा”यतो वा इमानि भूतानि” इत्यागमानुगृहीता। ततो भवतीश्वरे मानमिति न कश्चिद् विरोध इति।
॥ पूर्वपक्षिणा अनुमानस्य अव्यवस्थितत्वेन सर्वत्र प्रत्यनुमानसम्भवादप्रामाण्यमित्युपपादनम्॥
एवमनुमानेनाभावकर्तृकत्वं विश्वस्याऽशयानुमानेनैवेश्वरकर्तृकत्वं समर्थितम्। तदेतन्मतान्तरेण आक्षिप्य समादधत् सूत्रम् “तर्काप्रतिष्ठानादप्यन्यथाऽनुमेयमिति चेदेवमप्यनिर्मोक्षप्रसङ्गः” इति।
ॐ तर्काप्रतिष्ठानादप्यन्यथाऽनुमेयमिति चेदेवमप्यनिर्मोक्षप्रसङ्गः ॐ॥१२॥
तत्राऽक्षेपस्यायमर्थः नायमनुमानावष्टम्भेन पूर्वपक्षः सिद्धान्तो वा युज्यते। यतः प्रमाणाभासेन पूर्वपक्षः प्रमाणेन च सिद्धान्तो भवति। नचानुमानं नाम प्रमाणमस्ति। कुतः? अन्यथाऽप्यनुमेयम्। असत्प्रतिपक्षत्वं ह्यनुमानप्रामाण्यवादिभिरनुगमानाङ्गमङ्गीकरणीयम्। प्रतिरुद्धस्य करणस्य क्वापि क्रियानिष्पादकत्वादर्शनात्। अनुमानप्रतिपन्नं चान्यथाऽप्यनुमेयम्, अनुमातुं शक्यम्, कस्मात्? तर्काप्रतिष्ठानात्, एवमेवानुमातव्यम्, न पुनरन्यथेति तर्कस्य व्यवस्थाभावात्। तथाचोक्तम् “उपाधिप्रतिपक्षौ तु क्व नामातीव दुर्वचौ” इति। नन्विदं व्यधिकरणम्, तर्कस्याप्रतिष्ठितत्वादन्यथाऽनुमेयमिति। मैवम्। एतदनेन ज्ञापयति सूत्रकारः न तर्कोऽनुमानाद् भिद्यत इति।
अथवा तर्कस्यानुमानस्याप्रतिष्ठानादप्रमाणत्वान्नानुमानेन पूर्वोत्तरपक्षौ युक्तौ। कथमप्रमाणत्वम्? यतोऽन्यथाऽनुमेयमिति योजना।
॥ अनुमानस्य प्रमाणानुगृहीतत्वे प्रामाण्यम्, अन्यथाऽप्रामाण्यमिति व्यवस्थापकोक्तिः॥
तत्र समाधानसूत्रं सङ्गमयितुमुत्सूत्रमेव भाष्यकारस्तावदुत्तरमाह आगमेति।
आगमानुग्रहाभावे न तकः स्यात् प्रतिष्ठितः।
अक्षजागममूलस्य स्यादेवास्य प्रतिष्ठितिः।
आगमग्रहणं प्रमाणमात्रोपलक्षणम्। अत एवोत्तरार्धेऽक्षजमपि सङ्गृहीतम्। प्रमाणानुग्रहप्रमाणमूलत्वशब्दाभ्यां प्रतिष्ठितप्रामाण्यप्रमाणान्तरावधृतपक्षलिङ्गव्याप्तिमत्त्वं तत्संवादित्वं चोच्यते। तत्राऽद्ययोजनायामस्यायमर्थः यदुक्तमनुमानस्याव्यवस्थितत्वेन सर्वत्र प्रत्यनुमानसम्भव इति, तदनुपपन्नम्। यतः प्रमाणानुग्रहाभावे तर्को न प्रतिष्ठितः स्यात्। किन्तु प्रमाणमूलस्यैवास्य प्रतिष्ठितिः स्यात्।
एतदुक्तं भवति प्रत्यनुमानं भवत् किं प्रमाणानुग्रहरहितं स्यात्, उत तन्मूलम्? आद्यं तु कथं स्वयमदृढभूमिकं परं प्रतिरुन्ध्यात्। नहि भवति तरक्षोः प्रतिपक्षो हरिणशावः। किन्त्वाद्येनैव प्रमाणमूलेन बाध्यते। द्वितीयं तु स्यादेव प्रमाणम्। आद्यं चापबाधेत। उभयथाऽपि न सर्वानुमानाप्रामाण्यम्। यदातु उभयोरपि प्रमाणमूलत्वसन्देहः, तदाऽस्तु प्रतिरोधः। किन्तु नैवं सर्वत्र। अवधारणायां तु पूर्वैव गतिरिति।
द्वितीययोजनायां तु प्रष्टव्यम् किं प्रमाणानुग्रहरहितमनुमानं प्रत्यनुमानपराहतत्वादप्रमाणम्, उत तन्मूलम्। आद्ये सम्प्रतिपत्तिमुत्तरमाह आगमेति। तथाऽपि नैवं सर्वत्रेति भावः। प्रतिष्ठितः प्रमाणभूतः। द्वितीये त्वाह अक्षजेति। प्रतिष्ठितिः प्रामाण्यम्। तेनैव प्रतिप्रयोगस्य बाधितत्वात्। उभयोर्वास्तवप्रमाणमूलत्वासम्भवादिति भावः।
॥ उक्तव्यवस्थानङ्गीकारे स्वव्याघातादनिवृत्तिप्रसङ्गः॥
यस्त्वेतां व्यवस्थामनभ्युपगम्य सर्वत्रापि प्रतिपक्षस्यास्त्यवकाश इति सर्वमनुमानमप्रमाणमिति च मन्यते, तस्य सूत्रारूढमुत्तरमाह अन्यथेति।
अन्यथाऽस्याप्रतिष्ठा च स्ववाचा व्याहतैव हि॥७३॥
एतेनैवमुपपादितेऽपि यो नैवं मन्यते तस्य स्ववचनव्याघातादनिर्मोक्षप्रसङ्ग इति सूत्रयोजना सूचिता। तथाहि सर्वमनुमानमप्रमाणं प्रतिपक्षप्रतिहतत्वादिति त्वदीयमनुमानं प्रतिपक्षपराहतं चाप्रमाणं च भवति, नवा? आद्ये नानेन सर्वस्याप्रामाण्यसिद्धिः। द्वितीये त्वत्रैव बाधादीति। अन्यथा उक्तव्यवस्थां विहाय अस्य सर्वस्याप्यनुमानस्य अप्रतिष्ठा अप्रमाणता स्ववाचैव व्याहता हीति।
॥ मायावादिकृतापव्याख्याननिरासः॥
अपरे तु “न विलक्षणत्वात्” इत्यादीनि सूत्राणि ब्रह्मणो जगदुपादानत्वाक्षेपसमाधानार्थतया व्याचक्षते। तत् प्रकृत्यधिकरण एव निराकृतम्।
यच्चात्र सूत्रे “तर्काप्रतिष्ठानात्” इति वाक्यं भित्त्वा सिद्धान्ततयैव वर्णयन्ति, तद्वा अनेन सार्धेन श्लोकेन निराचष्टे। तथाहि तर्कस्याप्रतिष्ठां वदन् वक्तव्यः। किं प्रमाणानुग्रहरहितस्य, उत तन्मूलस्य? आद्ये गूढाभिसन्धिरुत्तरमाह आगमेति। अयमाशयः सत्यमेतत्। तथाऽपि न साङ्ख्यः स्वतर्कस्याऽगमाद्यनुग्रहाभावं मन्यते। स्वमतेनेदमुच्यते चेत् पौनरुक्त्यम्। “शास्त्रयोनित्वात्”, “ईक्षतेर्नाशब्दम्”, “आनुमानिकम्” इत्यादिनाऽस्यार्थस्योक्तत्वादिति।
द्वितीयं दूषयति अक्षजेति। नहि ज्ञानकरणस्य प्रमाणगृहीतव्याप्त्यादिमत्त्वेनाप्रामाण्यकारणव्यभिचारादिशङ्काकलङ्कविकलस्य प्रामाण्यं नास्तीति युक्तमिति भावः। विपक्षे बाधकं चाऽह अन्यथेति। अन्यथोक्तानभ्युपगमेनास्य प्रमाणमूलस्याप्यनुमानस्याप्रतिष्ठा स्ववाचा व्याहतैव सूत्रकृतः स्यात्। स्वयमेव हि युक्त्यनुसन्धानरूपां ब्रह्ममीमांसामारभ्य प्रमाणमूलस्यापि तर्कस्याप्रामाण्यमभिदधानः सूत्रकारो न व्याहतभाषी कथं स्यात्?
॥ वृत्तिकृदुक्तसूत्रार्थनिरासः॥
यदपि वृत्तिकारैरुक्तम् “एकेन ताकिकेणोत्प्रेक्षितं तर्कमपरो दूषयति, तेनोत्प्रेक्षितमप्यपरः, इत्यतः पुरुषमतिवैरूप्यजन्मा तकः स्यादप्रतिष्ठितः” इति। तच्चायुक्तम्। यतोऽस्यापि तर्कस्यापि तर्कस्य प्रामाण्येऽप्रामाण्ये वा अस्याप्रतिष्ठा च स्वव्याहतैवेति नायं वाक्यभेदो युक्त इत्युक्त एव सूत्रार्थः।
॥ मायावादिव्याख्याननिरासः॥
अत्र सूत्रम् “एतेन शिष्टा अपरिग्रहा अपि व्याख्याताः” इति। तत् केचिद् व्याचक्षते एतेन “न विलक्षणत्वात्” इत्यादिना प्रकृतेन शिष्टैः केनचिदंशेन परिगृहीतस्य प्रधानकारणवादस्य निराकरणेन शिष्टैर्मनुव्यासप्रभृतिभिः केनचिदप्यंशेनापरिगृहीता येऽण्वादिकारणवादास्तेऽपि व्याख्याता द्रष्टव्या इति। तदिदं दूषयति नचेति।
नच शिष्टागृहीतत्वं निरीशादीशवादिनः।
आस्तां तावदभ्यधिकाशङ्काप्रकारः, परिहारातिदेशप्रकारश्च। यत्तावदुक्तम्, साङ्ख्यादपि वैशेषिकादेरतिशयेन शिष्टागृहीतत्वम्, तदतीव विरुद्धम्। साङ्ख्यस्य निरीश्वरत्वात्। वैशेषिकादेस्तु सेश्वरत्वात्। वैपरीत्यस्यैवोचितत्वात्। इह हि ब्रह्मणो जगत्कारणत्वे विप्रतिपत्तयो निरस्यन्ते। तत्र साङ्ख्यो ब्रह्मैव नाभ्युपैति। कुतस्तदीयं जगत्कारणत्वमित्यतिशयेन वेदान्तवादविरोधित्वाच्छिष्टापरिगृहीतः। वैशेषिकादिस्तु ब्रह्म तस्य जगन्निमित्तत्वं चाङ्गीकृत्योपादानतामात्रं नाङ्गीकुरुत इतीषद् विरोधित्वात् ईषच्छिष्टापरिगृहीत इति युक्तम्। सत्कार्यवादित्वादिकं तु प्रकृतासङ्गतमेव। अन्यथा यागीयहिंसानिषेधादिना विपरिवर्तः स्यात्। अथ वेदसंवादबाहुल्याबाहुल्यप्रयुक्तमिदम्। तन्न। तत्वानां प्रतिपाद्यानामपरिसङ्ख्यातत्वादिति।
॥ प्रमाणाभावादेव जगतः जीवप्रधानशून्यकालस्वभावादिकारणकत्ववादा निरस्ताः॥
किन्तर्ह्यस्य सूत्रस्याभिधेयमित्यत आह अत इति।
ॐ एतेन शिष्टा अपरिग्रहा अपि व्याख्याताः ॐ॥१३॥
अतोऽवशिष्टजीवादिकर्तृताऽत्र निषिद्ध्यते॥७४॥
अर्थान्तरस्य निराकृतत्वादित्यर्थः। अपव्याख्याननिराकरणस्य स्वव्याख्यानदार्ढ्यार्थत्वान्नासङ्गतमिति सूचयितुमत इत्युक्तम्। अवशिष्टा निराकृताया अभावकर्तृतायाः, जीवादिकर्तृता, जगत इति शेषः। अनेन निराकृतादवशिष्टा वेदापरिगृहीता जीवप्रधानासत्कालस्वभावादिवादा निराकृता इति व्याख्यातं भवति। तत्र शिष्टा इत्येवोक्ते ब्रह्मकारणवादोऽपि प्राप्नोति। तदर्थमपरिग्रहा इत्युक्तम्। तन्मात्रे तूक्ते अभावकर्तृत्ववादोऽपि गृह्येत। तथाच पुनरुक्तिरतिदेशानुपपत्तिश्च स्यात्। अतः शिष्टा इत्युक्तम्। अभ्यधिकाशङ्कासद्भावसूचनेन सूत्रारम्भोपपादनार्थं च शिष्टाः शिष्टतया प्रतीताः, नतु तत एव निराकृततयेति।
॥ असदितिसूत्रे अभावस्य कारणत्वनिरासः, अत्र शून्यस्येति न पुनरुक्तिः॥
ननु जीवादीत्यादिग्रहणेनासत्कर्तृकत्वं गृहीतम्। तदसत्। तस्य “असदिति चेत्” इत्यादिना निरस्तत्वेन पौनरुक्त्यादिप्रसङ्गादित्यत आह तन्मन इति।
तन्मनोऽकुरुतेत्यादेरसतो मनसो जनिः।
निवारिता तु पूर्वत्र ह्यकस्मादिति तद् विना॥७५॥
असतो विश्वजननमाशयात्र निषिद्ध्यते।
इत्यादेः प्रमाणात्। आशङ्कितेति शेषः। आदिपदेनोक्तयुक्तिर्गृह्यते। असतः अभावस्य। मनस इति ज्ञानेच्छाप्रयत्नेभ्यो जनिः। जगत इति शेषः। पूर्वत्र त्विति सम्बन्धः। तच्च प्रतिषेधमात्रत्वादित्यादिना स्फुटमवगम्यत इति हिशब्दः। “अकस्माद्धिदमाविरासीत्” इत्यादिश्रुत्या। तत् मनो विना। असतः शून्यात्।
यद्वा भाष्यदिशा निष्कारणैवात्र जगज्जनिराशङ्कितेति न पौनरुक्त्यादिकम्। अत्र शङ्काप्रापकप्रमाणोपन्यासस्तु अस्यैव प्रमेयभेदस्योपपादनार्थम्।
एतेनाभ्यधिकाशङ्काऽपि सूचिता। तथाहि मा भूदभावकर्तृकं जगत्, तथाऽपि जीवादिभ्यो जनिमद् भविष्यति। “जीवाद् भवन्ति भूतानि”, “प्रधानादिदमुत्पन्नम्”, “अकस्माद्धीदमाविरासीत्” इत्यादिश्रुत्यनुगृहीतेभ्यो घटदधिकण्टकतैक्ष्ण्यादिदृष्टान्तेभ्यः। नहि जीवादीनां प्रतिषेधमात्रत्वमस्ति, येनोक्तयुक्तिविरोधः स्यात्। असत्त्वाचेतनत्वादेरुपलक्षणमेतदिति चेत्। किमत्र असदादेः कारणत्वमात्रं नेत्युच्यते, किंवा कर्तृत्वम्? नाऽद्यः, उक्तदृष्टान्तेषु व्यभिचारात्। न द्वितीयः, कर्तृत्वस्यास्माभिरनङ्गीकृतत्वादिति। अत एवात्र सर्वत्र कर्तृशब्दः कारणत्वमात्रपरो द्रष्टव्यः।
॥ पूर्वपक्षस्य निर्दलत्वशङ्कापरिहारः॥
नन्वत्र जीवादेर्विश्वकारणत्वमात्रं शयते, तस्यैव वा? आद्ये न सिद्धान्तविरोधः। जीवस्य ह्यदृष्टाधारतया निमित्तत्वं प्रधानस्य चोपादानत्वमङ्गीकृतमेव। न द्वितीयः, प्रापकाभावात्। कार्यस्य सकर्तृकत्वनियमदर्शनाच्चेत्यत आह प्रापकमिति।
प्रापकं वाक्यमात्रं तु परिहारोऽविशेषितः॥७६॥
द्वितीय एवाऽशयते। तस्य च प्रापकं “न जीवात् कारणं परम्”, “नह्यन्यत् कारणं मतम्” इत्यादिवाक्यम्। नच लोकविरोधः। वाक्यमात्रसिद्धेऽर्थे तत्प्रतिपन्नमेव गृह्यते नतु लोकोऽनुगम्यत इति पूर्वपक्षी मन्यत इति।
॥ श्रुतिप्राप्तप्रधनाकारणत्ववादोऽत्र निराकृतः, समयप्राप्तस्तु द्वितीयपाद इति न पौनरुक्त्यम्॥
ननुच प्रधानकारणत्वादिमतानि द्वितीयपादे निराकरिष्यन्ते। तेषामत्रापि निराकरणे पुनरुक्तिदोषः स्यादित्यतो वाऽऽह प्रापकमिति। अत्र शङ्काप्रापकं वाक्यमात्रम्, नतु समय इत्यर्थः। इदमुक्तं भवति अत्र श्रुत्यनुगृहीताभिर्युक्तिभिः प्राप्तं प्रधानादिकारणत्वं निराक्रियते। उत्तरत्र तु साङ्ख्यादिसमयप्राप्तम्। अतोऽपि नोक्तदोष इति।
॥ परिहारातिदेशसमर्थनम्॥
नन्वेवन्तर्ह्येतेनेत्यतिदेशः कथम्? उक्तपरिहारस्य पूर्वपक्षिणा परिहृतत्वादित्यत आह परिहार इति। यद्यपि प्रतिषेधमात्रत्वं प्रधानादिष्वसिद्धम्। अचेतनत्वादिकं च कारणत्वमात्रवादेऽनैकान्तिकम्। तथाऽपि पूर्वपक्षाणां युक्तिविरुद्धत्वं यत् “प्रतिषेधमात्रत्वात्”, “दृष्टान्तभावात्” इति सामान्यतः सूचितम्, यच्च “स्वपक्षदोषाच्च” इत्यप्रामाणिकत्वम्, स परिहारोऽत्राप्यविशेषितः समान इत्यतिदेशो युज्यत इत्यर्थः।
॥ जीवादिकारणकत्ववादस्य युक्तिविरुद्धत्वम्॥
ननु कथं जगतो जीवकर्तृत्वादिवादस्य युक्तिविरुद्धत्वमित्यत आह क्वचिदिति।
क्वचिज्जीवाकृतं दृष्ट्वाऽचेतनादेव चाकृतम्।
तद्वदेवानुमाऽन्यत्र वस्तुत्वात् क्रियते श्रुतेः॥७७॥
क्वचिद् देशादौ। यद्वा क्वचित् जीवादौ। अकृतमिति च भावप्रधानो निर्देशः। कारणत्वमात्रमत्र पूर्वपक्षो न कर्तृत्वमित्यतोऽचेतनादिति पञ्चमीप्रयोगः। अचेतनादकृतं च दृष्ट्वा। एवशब्देन दृष्टान्तानामसन्दिग्धसाध्यतामाह। अनुमा अनुमितिः। अन्यथा वस्तुत्वस्यैवानुमानत्वात् पञ्चमी न स्यात्। जीवाकृतत्वादेरिति शेषः। अन्यत्र महदादौ।
अत्रैते प्रयोगाः महदादिकार्यं न जीवकृतम्, वस्तुत्वात्; जीववत्। विमतं न प्रधानकार्यं वस्तुत्वात्; प्रधानवत्। विमतं नासत्कार्यम्, वस्तुत्वात्; घटवदिति। यद्यपि जीवस्य निमित्तत्वेन प्रधानस्य उपादानत्वेन जगत्कारणत्वमङ्गीकृतमेव, तथाऽपि स्वातन्त्र्याभावाभिप्रायेणेदं वचनमिति न विरोधः।
नन्वेवंसत्यतिप्रसङ्गः स्यात्। विमतमीश्वरकृतं न भवति, वस्तुत्वात्; ईश्वरवदित्यपि प्रयोक्तुं शक्यत्वादित्यत आह श्रुतेरिति। “स इदं सर्वमसृजत” इत्यादिश्रुतेर्महदादेरीश्वरकृतत्वावधारणादतिप्रसङ्गानुमानस्य बाधितत्वेनाप्रामाण्यमिति।
समं तर्हीदं भवदनुमानेषु, “जीवाद् भवन्ति भूतानि” इत्यादिश्रुतेरित्यत आह श्रुतेरिति। भावप्रधानो निर्देशः। जीवादिशब्दानां ब्रह्मश्रुतित्वाद् ब्रह्मनामत्वान्न श्रुतिविरोध इत्यर्थः। तत् कुत इत्यत आह श्रुतेरिति। “नामानि सर्वाणि यमाविशन्ति” इत्यादिश्रुतेः। शेषं भाष्ये।
ननु जीवादिकारणकत्वेऽपि घटादिदृष्टान्तावष्टम्भेनानुमानसम्भवात् कथमप्रामाणिकत्वमित्यत आह श्रुतेरिति। “नान्योऽतोऽस्ति कर्ता” इत्यादिश्रुतेर्बाधितविषयत्वाद् दृष्टान्तानां साध्यवैकल्याच्च नानुमानानां प्रामाण्यम्।
एतेनास्मदनुमानेऽकार्यत्वमुपाधिरित्यपि निरस्तम्। स्वातन्त्र्येण जीवाद्यकृतेऽपि घटादावकार्यत्वाभावात्। प्रतिपक्षे बाधादिदोषानुषङ्गाच्चेति सर्वं सुस्थम्॥*॥ इत्यसदधिकरणम्॥४॥
अथ भोक्त्रापत्त्यधिकरणम्॥५॥
॥ पूर्वपक्षिणा “एकीभवन्ति’ इति मोक्षे जीवस्य ब्रह्मत्वापत्तिश्रवणात् तयोरभेदप्रतिपादनम्॥
भोक्त्रापत्तेरविभागश्चेत् स्याल्लोकवत्। अतीताधिकरणे ब्रह्मणो जगज्जन्मादिकारणत्वे श्रुतिसंवादित्वेन प्रबलया युक्त्या विरोधः परिहृतः। इदानीं तु श्रुतिसिद्धलिङ्गत्वेन प्रबलया युक्त्या विरोधः परिह्रियते।
तथाहि न ब्रह्मणो जगत्कारणत्वं वास्तवं सम्भवति। असर्वकारणेन मुक्तजीवेनात्यन्ताभिन्नत्वात्। नहि यो येनात्यन्ताभिन्नः, स तद्विरुद्धस्वभावो वस्तुत इति क्वचिदुपलब्धम्। नच मुक्तस्यासर्वकारणत्वमसिद्धम्, सर्वकारणत्वस्य संसारेऽनुपलम्भात्। संसारे प्रतीयमानस्य कस्यचिदाकारस्यैव अपगमो हि मोक्षः, नत्वपूर्वाकारोत्पादः, अनित्यत्वप्रसङ्गात्। नचाऽनन्दादेरिव विद्यमानस्यैवाविद्यया तिरोहितत्वात् सर्वकारणत्वस्यानुपलम्भ इति वाच्यम्, प्रमाणाभावात्। आनन्दादेः परमप्रेमास्पदत्वादिना ईषदुपलब्धेश्च। नच ब्रह्मणो जगत्कारणत्वश्रवणात् सर्वथाऽनुपलभ्यमानमपि जगत्कारणत्वं संसारे कल्प्यमिति युक्तम्, श्रुतेः काल्पनिकजगत्कारणत्वानुवादित्वेनापि सावकाशत्वात्। नच तथाभूतमेव लक्षणमस्त्विति वाच्यम्, अनङ्गीकारात्। काल्पनिकस्य जगत्कारणत्वस्य प्रधानादिष्वपि सम्भवेनातिप्रसङ्गाच्च
स्यादेतत्। मुक्तस्य ब्रह्मणैक्यमेवासिद्धमिति। मैवम्। “कर्माणि विज्ञानमयश्च आत्मा परेऽव्यये सर्व एकीभवन्ति” इत्यादिश्रुतिसिद्धत्वादिति। तदिदमुक्तं सूत्रकृता भोक्तुर्जीवस्य मोक्षे ब्रह्मत्वापत्तिश्रवणात् तयोरविभागो भेदाभावः। ततश्च न ब्रह्मणो जगत्कारणत्वं वास्तवं युक्तमिति।
॥ एकीभाववचनस्य स्थानैक्यमत्यैक्यनिमित्तकत्वान्नाभेदकल्पना युक्ता॥
एवं प्राप्ते सिद्धान्तितम्।
ॐ भोक्त्रापत्तेरविभागश्चेत् स्याल्लोकवत् ॐ॥१४॥
भवेदेतदखिलं यदि मुक्तस्य ब्रह्मणाऽभेद एव प्रामाणिकः स्यात्। नचैतदस्ति। श्रौतस्त्वेकीभावप्रयोगः स्याल्लोकवत्। यथा लोके उदके उदकस्यैकीभावव्यवहारः स्थानैक्यनिबन्धनः, यथावा प्राग् विभिन्ना ब्राह्मणाः साम्प्रतमेकीभूता इति मत्यैक्यनिबन्धनः, तथा प्राग् विभिन्नस्थाना भिन्नमतयश्च जीवा मुक्तौ ब्रह्मणा एकीभवन्ति। एकस्थाना एकमतयश्च भवन्तीत्युपपद्यते। तस्मादसिद्धेनासिद्धसाधनमेतदिति।
॥ प्रागभिन्नयोरेव मोक्षे अभेदाङ्गीकारे श्रुतौ च्विप्रत्ययानुपपत्तिः॥
तदेतदयुक्तम्। मुख्यार्थे बाधकाभावात्। विना बाधकेन जघन्यवृत्त्याश्रयणे चातिप्रसङ्गादित्यतो मुख्यार्थे बाधकयुक्तिव्युत्पादनपरत्वेनापि “स्याल्लोकवत्” इति सूत्रखण्डं व्याचष्टे नान्यदिति।
नान्यदन्यत्वमापन्नं क्वचिद् दृष्टं कथञ्चन।
अतो जीवस्य न ब्रह्मभावः स्याद्धि कदाचन॥७८॥
अत्र मुख्यमेवार्थमङ्गीकुर्वाणः प्रष्टव्यः। किं प्रागभिन्नस्यैव जीवस्य मुक्तौ ब्रह्मणैक्यमनेनोच्यते, उत भिन्नस्य, अथवा भिन्नाभिन्नस्य? नाऽद्यः, अभूततद्भावार्थस्यैकीभवन्तीति च्विप्रत्ययस्यैवानुपपत्तेः। अत एव न तृतीयः, ऐक्यस्य प्राक् सिद्धत्वात्। भेदनिवृत्त्यर्थत्वे तु गौणार्थत्वापत्तेः। द्वितीयनिराकरणेन निरस्तत्वाच्च।
॥ प्राग् जीवस्य ब्रह्मभिन्नत्वाभ्युपगमे कदाचिदपि तदभेदो नाङ्गीकारार्हः॥
द्वितीये त्विदमुपतिष्ठते नान्यदिति। हिशब्दो हेतौ। यतो लोके अन्यद् वस्तु, अन्यत्वं वस्त्वन्तरेण अभेदमापन्नं क्वचित् काले कथञ्चनोपायेन न दृष्टम्। अतस्तद्दृष्टान्तेन जीवस्यापि कदाचन मुक्तावपि ब्रह्मभावो ब्रह्मत्वं न स्यात्।
अयमत्र प्रयोगः जीवो न कालान्तरेऽपि ब्रह्मणैक्यमापत्स्यते, प्राक् ततोऽत्यन्तभिन्नत्वात्; यः कदाचिद् यतोऽत्यन्तं भिद्यते, नासौ कदाचित् तदैक्यमापद्यते, यथा घटः पटेनेति। अथवा जीवब्रह्मणोर्भेदः सतोर्भेदिनोर्न निवृत्तिमान्, भेदत्वात्; स्तम्भकुम्भादिभेदवदिति। आगमबाधितमेतदिति चेत्, न। आगमानां मुख्यार्थतासम्भवेऽनुमानबाधकत्वम्, बाधिते चानुमाने तेषां मुख्यार्थतेति परस्पराश्रयत्वप्रसङ्गात्। सत्प्रतिपक्षत्वाच्च। तथाहि श्रुतिः “यथोदकम्” इत्यादिका। प्रह्लादोऽपि
“परमात्मात्मनोर्योगः परमार्थ इतीष्यताम्।
मिथ्यैतदन्यद् द्रव्यं हि नैति तद्द्रव्यतां यतः” इति।
॥ भिन्नतया प्रमितस्य कालान्तरेऽपि
अभिन्नतया प्रतीत्यसम्भवात् नाभेदो श्रुत्यर्थः॥
अथ मतम्। नायमस्ति युक्तिविरोधः। प्रागप्यभिन्न एव ब्रह्मणा जीव इत्यङ्गीकारात्। नच च्विप्रत्ययानुपपत्तिः। प्रतीत्यपेक्षया तदुपपत्तेः। प्राग् विभिन्नतया दृष्टोऽयं जीवो ब्रह्मणः। अथेदानीं मुक्तावभिन्नतया दृश्यते, इत्यत एकीभवन्तीत्युच्यत इति।
अत्रेदं वक्तव्यम् किं प्राक्तनी जीवब्रह्मणोर्भेददृष्टिर्भ्रान्तिः, उत प्रमेति। नाऽद्यः, बाधकाभावात्। श्रुतयस्त्वद्याप्यव्यवस्थितार्था न बाधकतामश्नुवते। द्वितीये त्वाह क्वचिदिति।
क्वचिद् भिन्नतया दृष्टं तदभिन्नतया कथम्।
दृश्येन्नो दृष्टपूर्वं हि तादृशं नच दृश्यते॥७९॥
क्वचित् काले यद् वस्तु यतो भिन्नतया प्रमितम्, तत् कालान्तरेऽपि कथं तदभिन्नतया प्रतीयेत? न कथञ्चिदित्यर्थः। कुत इत्यत आह नो दृष्टपूर्वं हीति। तादृशं प्राग् भिन्नतया प्रमितं कालान्तरेऽभिन्नतया प्रमीयमाणम्।
अयमिह प्रयोगः जीवो न कदाचिद् ब्रह्माभिन्नतया प्रमाविषयः, ततोऽत्यन्तभिन्नतया प्रमितत्वात्; यदेवं तदेवम्, यथा घटः पटाद् भिन्नतयेति। यस्तु क्वचिदपि भेदप्रमां न मन्यते, तं प्रत्यारोपितभेदमेकं वस्तु व्यतिरेकोदाहरणं वाच्यम्। एवञ्च प्रतीतिमुपादायापि न च्विप्रत्ययोपपत्तिः। एतदर्थत्वेनापि “स्याल्लोकवत्” इति योज्यम्। तदेवं ग्रावप्लवनादिश्रुतिवत् उपपत्तिविरुद्धत्वेन श्रुतेर्मुख्यार्थासम्भवादमुख्यार्थ एव स्वीकरणीये परकीयहेतोरसिद्धत्वान्न ब्रह्मणो जगत्कारणत्वे युक्तिविरोध इति सिद्धम्।
॥ मायावादिभास्करव्याख्याननिरासः॥
केचिदिदं सूत्रमन्यथा व्याचक्षते। पूर्वं किल चेतनाचेतनात्मकस्य प्रपञ्चस्य ब्रह्मोपादनत्वेन ब्रह्मानन्यत्वमुक्तम्। तदाक्षिप्य समाधातुमिदं सूत्रम्। तथाहि यदि चेतनाचेतनात्मकस्य जगतो ब्रह्मानन्यत्वं स्यात्, तदा चेतनो भोक्ता भोग्याश्चाचेतना विषया इत्ययं विभागो न स्यात्। कुतः? भोगस्यापि भोक्तृत्वापत्तेः। भोक्तुरपि भोग्यत्वापत्तेः। भवितव्यं चानेन विभागेन। प्रत्यक्षादिसिद्धत्वादिति चेत्, स्याल्लोकवत्। यथा लोके समुद्रात्मनामपि फेनतरङ्गादीनां नेतरेतरभावापत्त्या विभागभङ्गः, यथावा महाकाशात्मनामपि घटमठाद्याकाशानां, तथा प्रकृतेऽपि स्यादिति। तदिदं दूषयति भोक्तृत्वेति।
भोक्तृत्वापत्तित इति यन्मतं तत् कुतो हरिः।
भोक्त्त्रापत्तेरिति प्राह…………………॥८०॥
यद् यदि भोक्त्रापत्तेरित्यत्र भोक्तृत्वापत्तेरिति व्याख्यानं सूत्रकारस्याभिमतं स्यात्, तत् तर्हि कुतो हरिः सूत्रकृत् भोक्त्रापत्तेरिति प्राह। भोक्तृत्वापत्तेरित्येव ब्रूयात्। नचैवमब्रवीत्। ततो नायमभिप्रायः सूत्रकारस्येति। यद्यप्यत्र परेषामस्माकं चाध्याहारसाम्यम्। तथाऽपि भावप्रत्ययाभावः परस्याधिकः।
॥ रामानुजोक्तसूत्रार्थनिरासः॥
ये तु व्याचक्षते “चिदचिद्वस्तुशरीरत्वे ब्रह्मणो जीववत् सुखदुःखादिभोक्तृत्वापत्तेर्जीवब्रह्मस्वभावविभागो न स्यादिति चेत्, न। यथा कान्तारे निपतितस्यापि नृपस्य दंशमशकाद्युपद्रवः, तथाऽत्रापि स्यात्” इति। तेषामप्ययं शब्ददोषः समानः।
॥ अपव्याख्याननिरासस्य अयुक्ततामाशय परिहारकथनम्॥
ननु भावप्रधाना निर्देशास्तत्रतत्र बहुलमुपलभ्यन्ते। तत् कथमयं दोषोऽभिधीयते? अयमभिसन्धिर्भाष्यकारस्य प्रतिपाद्ये व्यवस्थिते तद्बलाच्छाब्दी गौणता कथञ्चिदनुसर्तव्या। नचास्य सूत्रस्य इदं प्रतिपाद्यं व्यवस्थितम्। जगदुपादानत्वस्य प्रागनुक्तत्वेनानुक्तोपालम्भप्रसङ्गात्। जगच्छरीरत्वस्य अन्तर्याम्यधिकरणे प्रसक्तत्वेऽपि सम्भोगप्राप्तिरित्यनेनैव परिहृतत्वात्। तत्र जीवशरीरगतत्वेन प्रसक्तभोक्तृत्वमपास्तम्, अत्र तु जगच्छरीरत्वेनेति चेत्, न। पूर्वोत्तरपक्षयोर्न्यायाविशेषे सूत्रारम्भानुपपत्तेः। अतो निर्निमित्तः शाब्ददोषोऽपि नानुसरणार्ह इति। यद्वैतदर्थप्रतिपादनाय कथञ्चेत्याद्युत्तरवाक्यमत्रापि संयोज्य व्याख्येयमित्युक्त एव सूत्रार्थ इति॥*॥ इति भोक्त्रापत्त्यधिकरणम्॥५॥
अथ आरम्भणाधिकरणम्॥६॥
॥ गतार्थताशङ्कापरिहारः॥
तदनन्यत्वमारम्भणशब्दादिभ्यः। प्राक् प्रमाणमूलत्वतत्संवादित्वाभ्यां प्रबलया युक्त्या उक्तेऽर्थे विरोधो निराकृतः। बाहुल्यलक्षणबलवद्युक्तिविरोधपरिहाराय इदमधिकरणमारभ्यते।
॥ भास्करेण कार्यकारणयोर्जगद्ब्रह्मणोरभेद अधिकरणार्थ इत्युपपादनम्॥
तदिदं ब्रह्मपरिणामवादी व्याचष्टे अनन्तराधिकरणे भोग्यवर्गस्य परिणामतः सिद्धप्रातिस्विकरूपभेदानपह्नवेन लोकसिद्धकारणाभेदमङ्गीकृत्य साङ्ख्यसिद्धान्तेन शास्त्रतो भोक्तृवर्गस्य स्वाभाविकरूपब्रह्माविभागे भोग्यस्यापि ब्रह्मैक्यवद् भोक्तृत्वापत्तिमाशयानैकान्तिकत्वेन निरासोऽभिहितः। सम्प्रति वैशेषिकादिमतेन स्वरूपकार्यव्यपदेशादिभेदेन कार्यस्य कारणात्मकत्वासिद्ध्या प्रपञ्चस्य ब्रह्माद्वैतमाक्षिप्य समाधीयते।
तथाहि तदनन्यत्वं तेन ब्रह्मणाऽनन्यत्वं कार्यस्य। कुतः? आरम्भणशब्दादिभ्यः, “यथा सोम्यैकेन मृत्पिण्डेन विज्ञातेन सर्वं मृन्मयं विज्ञातं स्यात्। वाचाऽऽरम्भणं विकारो नामधेयं मृत्तिकेत्येव सत्यम्” इत्यादिशब्दात्। आदिग्रहणात् “ऐतदात्म्यमिदं सर्वम्”, “यदयमात्मा”, “सर्वं स्वल्विदं ब्रह्म” इत्यादितादात्म्यावेदकश्रुतिपरिग्रह इति।
॥ मायावादिना कार्यप्रपञ्चस्य मिथ्यात्वप्रतिपादनपरतया अधिकरणव्याख्यानम्॥
विवर्तवादी तु व्याख्याति अभ्युपगम्य चेमं व्यावहारिकं भोक्तृभोग्यलक्षणं विभागम्, “स्याल्लोकवत्” इति परिहारोऽभिहितः। नत्वयं विभागः पारमार्थिकोऽस्ति। यस्मात् तदनन्यत्वं कारणाद् ब्रह्मणः कार्यस्याऽकाशादेः परमार्थतोऽनन्यत्वं व्यतिरेकेणाभावः अवगम्यते। कुतः? आरम्भणशब्दादिभ्य इति।
॥ जगद्ब्रह्मणोरभेदस्य अधिकरणार्थत्वासम्भवः॥
तत्राऽद्यं व्याख्यानं तावन्निराकरोति कथं चेति।
………………..कथञ्च तदनन्यता॥८०॥
कथमित्याक्षेपे। चशब्दः पूर्वसूत्रापव्याख्यानाक्षेपेणास्य समुच्चयार्थः। जगत इति वक्ष्यमाणमत्रापि सम्बद्ध्यते। अत्र प्रतिपाद्या स्यादिति शेषः।
अयमाशयः यो हि ब्रह्मोपादानतां जगतोऽभ्युपगम्यापि तदन्यतां मन्यते, सोऽत्र पूर्वपक्षीकरणीयः। नच वैशेषिकादिस्तथेति प्राप्त्यभावान्न तदनन्यत्वोक्तेरवसरोऽस्ति। ब्रह्मोपादानतामनङ्गीकुर्वाणं प्रति तु सैव समर्थनीया। नतु तदनन्यता। तदधीनसिद्धित्वादस्याः। अथ ब्रह्मोपादानताऽप्यत्र समर्थ्यत इति चेत्, न। तथासति प्रकृत्याधिकरणवैयर्थ्यापत्तेः। प्रकृत्यधिकरणन्यायेनोपपादितब्रह्मोपादानतामभ्युपेत्यापि तदन्यतां मन्यमानोऽत्र पूर्वपक्षीति चेत्, न। किमिदं ब्रह्मोपादानत्वं बह्मसमवायित्वं वा, ब्रह्मपरिणामत्वं वा, यत् परेणाङ्गीकारितम्। नाऽद्यः कल्पः, तस्यानन्यत्वविरोधात्। समवायस्य निराकरिष्यमाणत्वाच्च। (६९५) द्वितीये प्रयत्नवैयर्थ्यमेव। नहि कोऽपि परिणामवादमङ्गीकृत्य कार्यकारणयोरत्यन्तभेदमङ्गीकुरुते, यं प्रतीदमारभ्येत इति।
॥ जगद्ब्रह्मणोरभेदस्य अङ्गीकारानर्हत्वम्॥
यद्वा, कथञ्च तदनन्यता जगतो वक्तुं शक्यते? अनन्यत्वं हि भेदाभावः। अत्यन्ताभेद इति यावत्। भेदाभेदौ च परेणाङ्गीकृतौ। अतस्तादात्म्यमिति वक्तव्यं स्यात्। नैष दोषः, यावता कार्यस्य कारणेन अभेद एव, कारणस्य तु कार्याद् भेद एवेत्येवं भेदाभेदावङ्गीकृताविति चेत्, न। यदि ब्रह्म जगतोऽन्यदेव, तदा कथञ्च तदनन्यता जगतः स्यात्। नहि यद् यतोऽत्यन्तभिन्नम्, तत् तेनात्यन्ताभिन्नमिति सम्भवति, अतिप्रसङ्गादिति।
॥ जगद्ब्रह्मणोरभेदस्य अप्रामाणिकत्वम्॥
अथवा, कथञ्च तदनन्यता प्रतिज्ञातुं युक्ता? प्रमाणाभावादिति शेषः। ननुच “आरम्भणशब्दादिभ्यः” इत्युक्तत्वात् कथं प्रमाणाभाव इति चेत्। अत्र वक्तव्यम् आरम्भणशब्दस्तावत् किं साक्षाज्जगतो ब्रह्मानन्यत्वमाचक्षीत, उत विकारस्य विकार्यनन्यत्वम्। आद्ये कथञ्च तदनन्यता जगतोऽस्यार्थः स्यात्? “यथा सोम्य” इति मृत्पिण्डादेः प्रकृतत्वादित्युत्तरम्। द्वितीये भवतु नाम विकारस्य विकार्यनन्यत्वम्, जगतस्तु कथं तदनन्यतेति।
॥ जगद्ब्रह्मणोर्विकारिविकारभावानुपपत्तिः॥
ननु विकारस्य विकार्यनन्यत्वे तेनोक्तेऽपि जगतो ब्रह्मानन्यत्वं सिद्ध्यत्येव। तस्यापि तद्विकारत्वादित्यत आह जगतस्त्विति।
जगतस्त्वविकारत्व उक्तन्यायेन साधिते।
अविकारत्वे ब्रह्मविकारत्वाभावे। उक्तन्यायेन “नच प्रकृति” इत्यादिनेति शेषः। साधिते सति कथञ्च तदनन्यतेत्यन्वयः। यद्वा जगत इति पूर्वेणैव सम्बद्ध्यते। अविकारत्वे ब्रह्मण इति शेषः। न विद्यते विकारो यस्येत्यविकारम्। तस्य भावस्तत्त्वम्, तस्मिन्।
॥ परोदाहृतश्रुतीनां विकारपरत्वाभावः॥
नन्वत्राऽरम्भणशब्देन “उत तमादेशम्” इत्याद्या श्रुतिरुपलक्ष्यते, तत्तात्पर्यपर्यालोचनायां च जगतो ब्रह्मविकारत्वं तदनन्यत्वं चावगम्यते इति चेत्, न। महावाक्यावान्तरवाक्योपक्रमत्वप्रधानवाचित्वाद्यभावेनास्य श्रुत्युपलक्षणयोपादने निमित्ताभावात्। अभ्युपेत्याप्युपलक्षणत्वमाह अविकारत्व इति। विकारत्वादन्यस्मिन् सादृश्यादौ। श्रुत्यर्थतयोक्तन्यायेन साधिते सति श्रुतितात्पर्यपर्यालोचनयाऽपि कथञ्च तदनन्यता सिद्ध्येदिति।
यदप्युक्तम्, आदिपदगृहीतात् “ऐतदात्म्यमिदं सर्वम्” इत्यादिवाक्यात् तदनन्यत्वासिद्धिरिति, तदप्यसत्। आदिपदेन वाक्यान्तरग्रहणस्यानुपपत्तेः। तथासत्येतेषामपि शब्दत्वेनाऽरम्भणादिशब्देभ्य इति प्रयोगप्रसङ्गात्।
॥ जगद्ब्रह्मणोर्विकारिविकारभावस्य उपपत्तिविरुद्धत्वम्॥
अस्तु वा कथञ्चिदादिपदोपात्तता तेषां वाक्यानाम्। तथाऽपि नैतेभ्यस्तदनन्यता सिद्ध्यति। उपपत्तिविरुद्धत्वादित्याशयेन पृच्छति कथञ्चेति। या सूत्रकृता प्रतिज्ञाता श्रुतिभिश्च प्रतिपादिता सा जगतस्तदनन्यता कथं किम्प्रकारा? किं पिकः कोकिल इतिवदेकत्वलक्षणा, किंवा मृद् घट इतिवद् विकारिविकारत्वलक्षणेति प्रश्र्नार्थः।
आद्यमाक्षिपति कथञ्चेति। एकत्वलक्षणा जगतस्तदनन्यता तु कथं सूत्रकृता प्रतिज्ञायेत? कथं च श्रुतिभिः प्रतिपाद्येत? न कथञ्चिदित्यर्थः। अत्र हेतुमाह अविकारत्व इति। ब्रह्मणोऽविकारत्व उक्तन्यायेन साधिते सति जगतस्तु विकारात्मकत्वे प्रत्यक्षादिप्रमिते सति विरुद्धधर्माधिकरणत्वादिति भावः। द्वितीयमाक्षिपति कथञ्चेति। विकारिविकारत्वरूप इति शेषः। आक्षेपे युक्तिमाह जगतस्त्विति। व्याख्यानं पूर्ववत्।
॥ श्रुतीनामर्थान्तरपरत्वम्॥
नन्वेवमुपपत्तिविरुद्धाऽपि जगतो ब्रह्मानन्यताऽङ्गीकरणीया। अन्यथा”ऐतदात्म्यमिदं सर्वम्” इत्यादिश्रुतीनामप्रामाण्यप्रसङ्गादित्यत आह कथञ्चेति। अविकारित्वेऽपि विकारात्वादन्यस्मिन् तदधीनत्वादौ श्रुत्यर्थे “स्वातन्त्र्ये च विशिष्टत्वे” इत्युक्तन्यायेन साधिते सति कथं तदनन्यताऽङ्गीकर्तुमुचिता। सावकाशश्रुतिप्रतीतोऽप्यर्थो निरवकाशोपपत्तिविरोधात् त्याज्य एव। यथोक्तमभिमान्यधिकरण इति भावः। (५४८)
॥ मायावादिव्याख्यानप्रत्याख्यानम्॥
अपरमपि व्याख्यानं दूषयति कथञ्चेति। इति प्राहेत्यनुवर्तते। यद्यत्र कार्यमात्रप्रपञ्चस्यानृतत्वं सूत्रकृतोऽभिमतं स्यात्, तदाऽनृतत्वमित्येव ब्रूयात्। तदनन्यत्वमिति कथं प्राह? नहि ब्रह्मानन्यत्वशब्दोऽनृतत्ववाची। तथासति ब्रह्मणोऽप्यनृतत्वप्रसङ्गात्।
ननुच तदनन्यत्वं तद्व्यतिरेकेणाभाव इति व्याख्यातम्। सत्यम्। न तथाऽप्यनृतत्वलाभः। तद्व्यतिरेकेण नास्तीत्युक्ते तदात्मनाऽस्तीति लभ्यते। न पुनः सर्वथाऽप्यनृतत्वम्। अन्यथा ब्रह्मातिरेकेणासतो जीवचैतन्यस्यापि सर्वथाऽनृतत्वं स्यात्। प्रसिद्धं चैतत्। यद् विशिष्टविषयः प्रतिषेधो विशेषणमुपसङ्क्रामतीति। सत्यम्। तथाऽपि ब्रह्मविवर्तताज्ञापनायैवमुक्तमिति चेत्, न। तथासति तत्राऽरोपितत्वमिति वक्तव्यत्वात्। नहि शुक्तिकाशकले कलधौतमारोपितमिति वक्तव्ये ततोऽनन्यदिति प्रयुज्यते। अथ ब्रह्मसत्तयैवेदं सत्, नापरा सत्ताऽस्यास्तीति ज्ञापनमेतस्य प्रयोजनमिति चेत्, तर्हि परमार्थसदेवेदमित्यायातमिति कथमनृतत्वम्?
अथ येयं प्रपञ्चे सत्ताऽवभासते, साऽधिष्ठानब्रह्मगतैवाऽरोपितेत्यनेन ज्ञाप्यत इति चेत्, तत् किमन्यथाख्यातिवादिवदनिर्वचनीयाख्यातिवादिनोऽप्यारोपिताकारस्यान्यत्र पारमार्थ्यमावश्यकम्? तथात्वे चाऽकाशत्वादिकमपि ब्रह्मणि पारमार्थिकमङ्गीकरणीयं स्यात्। रजतत्वादिकं च शुक्तिकायामिति।
यद्वा “स्याल्लोकवत्” इति भोक्तृभोग्यप्रपञ्चस्य सत्यतामभिधायेदानीं कथञ्च तदनन्येतेति तद्विरुद्धमनृतत्वं प्राहेति योजना।
ननु सूत्रकारः परमार्थाभिप्रायेण तदनन्यत्वमित्याह। व्यावहाराभिप्रायेण तु “स्याल्लोकवत्” इति। तत् कुतो विरोध इति चेत्, न। प्रतारकत्वप्रसङ्गात्। अन्यथा प्रत्याचक्षीत। अप्रत्याख्यायैव कार्यप्रपञ्चम्, परिणामप्रक्रियामाश्रयति सगुणेषूपासनेषूपयोक्ष्यत इति चेत्, किं सगुणोपसनविषयप्रयोजने प्रकृतविषयप्रयोजनानुकूले, उत तद्विरुद्धे, अथोदासीने? नाऽद्यः, भेदविषयत्वात्, सांसारिकफलत्वाच्च। भेदवासना हि सुदृढा तामेवोपोद्बलयेत्। अत एव न तृतीयोऽपि। न द्वितीयः, अनाप्तत्वापरिहारादिति।
अथवाऽऽस्तां तावदियं ग्रन्थार्जवचिन्ता। कथं च तदनन्यताऽनृतत्वलक्षणा जगतो युक्ता स्यात्? न कथञ्चिदिति योज्यम्। अत्र हेतुमाह जगत इति। अविकारत्वे ब्रह्मविवर्तत्वाभावे। “यच्चाविकृतम्” इत्याद्युक्तन्यायेन। एवं प्रमाणाभावपरत्वेनापि पूर्ववद् व्याख्येयमिति।
॥ ईश्वरातिरिक्तस्य स्वातन्त्र्येण जगज्जन्मादिकारणत्वाभावप्रतिपादनमधिकरणार्थः॥
एवन्तर्हि कोऽस्यार्थ इत्यत आह स्वतन्त्रेति।
ॐ तदनन्यत्वमारम्भणशब्दादिभ्यः ॐ॥१५॥
स्वतन्त्रकारणान्यत्वं तेन ह्यत्र निषिद्ध्यते॥८१॥
यत एवं जगतो ब्रह्मानन्यत्वमनेकविधमपि नात्र प्रतिपाद्यम्, तेनेत्यर्थः। अनेनापव्याख्याननिराकरणं स्वव्याख्यानदृढीकरणार्थत्वान्नासङ्गतमिति स्मारयति।
कर्त्रनधीनसत्ताशक्त्यादिमत्कारणान्तरसव्यपेक्षा खलु घटादिसृष्टिर्दृष्टा। ततो महाददिसृष्टिरपि कर्तृव्यतिरिक्तस्वतन्त्रकारणसव्यपेक्षा, सृष्टित्वात्; घटसृष्टिवत्, महदादिकं वा कर्तृव्यतिरिक्तस्वतन्त्रकारणायत्तोत्पत्तिकम्, कार्यत्वात्; घटवत्, प्रकृत्यादिकं वा स्वतन्त्रम्, कारणत्वात्; मृदादिवत्, ईश्वरो वा स्वतन्त्रकारणसव्यपेक्षः, कर्तृत्वात्; कुलालादिवदिति युक्तिविरुद्धत्वाज्जन्मादिसूत्रेऽभिप्रेतं यत् परस्यैव ब्रह्मणः स्वातन्त्र्यं तन्नोपपद्यते। नच श्रुतिविरोधः। श्रुतीनां ब्रह्मणो जगत्कारणत्वमात्रपरत्वात्। स्वतन्त्रकारणान्तरनिरासे श्रुतेरभावात्। भावेऽप्यपौरुषेयतया श्रुतिप्राबल्यवद् बाहुल्येन युक्तिप्राबल्यस्यापि सम्भवात्, सत्प्रतिपक्षतया श्रुत्यभिप्रेतावधारणानुपपत्तेरित्येवं प्राप्तम्। स्वतन्त्रकारणान्यत्वं ब्रह्मणोऽन्यस्य स्वतन्त्रकारणत्वमिति यावत्। अत्र अधिकरणे। “तदनन्यत्वम्” इत्यनेन निषिद्ध्यते। महदादिसृष्टौ यत् स्वतन्त्रकारणं तस्य तदनन्यत्वमिति।
यद्यत्र स्वतन्त्रकारणाभाव इत्येव ब्रूयात्, तदा ब्रह्मणोऽपि स्वातन्त्र्यं प्रतिषिद्धं स्यात्। तदनन्यत्वं स्वतन्त्रकारणस्येत्युक्ते हि स्वतन्त्रकारणं तदेव नान्यदिति लभ्यते। तदुपपादनाय यत् “आरम्भणशब्दादिभ्यः” इति स्वपक्षे प्रमाणमुक्तम्, यश्च “भावे चोपलब्धेः” इति विपक्षे प्रमाणाभावः, तदुभयं हिशब्देन सूचयति।
नन्वारम्भणाद्याक्षेपशब्दादिभ्य इति वक्तव्यम्। सत्यम्। लक्षितलक्षणयैष एवार्थः प्रतिपाद्यत इत्यदोषः। तथाऽपि “किंस्विदासीदधिष्ठानम्” इति श्रौतनिर्देशानुसारेणाधिष्ठानस्योपादानमुचितमिति चेत्, न। शाब्दादप्यर्थप्राधान्यस्य बलवत्त्वात्। “साधकतमं करणम्” इति स्मरणात्।
ननुच स्वतन्त्रकारणस्य ब्रह्मानन्यत्वं प्रतिज्ञाय कारणान्तराभावे प्रमाणोपन्यासोऽसङ्गतः। मैवम्। अस्त्यत्राभिप्रायः। वक्ष्यते हि ब्रह्मातिरिक्तप्रकृत्यादिकारणसद्भावः। आरम्भणशब्दादिभ्यस्तदभावोऽवगम्यते। ततोऽर्थात् स्वतन्त्रकारणान्तराभाव एव सिद्ध्यतीति।
ननुच युक्तीरुपलभमानोऽपि सूत्रकारः कथं स्वतन्त्रकारणान्तरभावे च प्रमाणैरुपलब्धेः प्रसङ्ग इति वदन् प्रमाणाभावमाह? एवं मन्यते। शुष्काभ्यो बहुयुक्तिभ्योऽपि श्रुत्यनुगृहीतानां बह्वीनां युक्तीनां प्राबल्यात् तद्विरुद्धानां पूर्वपक्षयुक्तीनामप्रामाण्यमिति।
॥ भगवदधीनस्य प्रकृत्यादेः जगत्कारणत्वाभ्युपगमात् न “अद्भः सम्भूतः’ इत्यादिश्रुतिविरोधः॥
स्यादेतत्। “अद्भ्यः सम्भूतः” इत्यादिवचनात् कथं ब्रह्मातिरिक्तस्य स्वतन्त्रकारणस्यानुपलब्धिः? नचात्र न स्वातन्त्र्यं श्रूयत इति वाच्यम्। पारतन्त्र्यानुक्तौ स्वातन्त्र्यस्य लोकानुरोधादेव सिद्धेरिति। एतत्परिहाराय सूत्रम् “सत्त्वाच्चावरस्य” इति।
ॐ सत्त्वाच्चावरस्य ॐ॥१७॥
तस्यायमर्थः स्यादयं दोषो यदि वयं ब्रह्मातिरिक्तं कारणमेव नास्तीति वदामः। नचैवम्। अवरस्य तदधीनस्य प्रकृत्यादेः कारणस्य सत्त्वादिति। तदिदं परिहाराय न पर्याप्तम्। यावता पूर्वपक्षिणा पारतन्त्र्यानुक्तौ स्वातन्त्र्यमेव सेत्स्यतीत्युक्तम्। अन्यथा पूर्वपक्षस्य निर्दलत्वापत्तेरित्यतः प्रकृत्यादेः कारणजातस्येश्वराधीनसत्ताकत्वे प्रमाणं दर्शयन् सूत्रं व्याचष्टे द्रव्यमिति।
॥ प्रकृत्यादीनां भगवदधीनत्वे प्रमाणम्॥
द्रव्यं कर्म च कालश्च स्वभावश्चेतना धृतिः।
यत्प्रसादादिमे सन्ति न सन्ति यदुपेक्षया।
इति श्रुतेस्तद्वशस्य भावो…………॥८२॥
चेतनाः जीवाः। धृतिः चित्प्रकृतिः, “धारकत्वात्” इति श्रुतेः। प्रकृत्यादेस्तद्वशस्य भावोऽङ्गीक्रियते। अतः “अद्भ्यः सम्भूतः” इत्यत्रापि स्वातन्त्र्यासिद्धेर्नानुपलब्धिरयुक्तेत्यर्थः। यद्यपि आरम्भणशब्दादेः “अद्भ्यः सम्भूतः” इति श्रुतेश्च परस्परविरोधादर्थापत्त्यैवैषोऽर्थो लभ्यते, तथाऽपि मन्दापेक्षया स्पष्टश्रुत्युदाहरणम्।
यद्वा स्वतन्त्रकारणान्यत्वं निषिद्ध्यत इत्यनेन परतन्त्रकारणान्तरसद्भावः सूचितः। अन्यथा कारणान्यत्वमित्येव ब्रूयात्। स परतन्त्रकारणसद्भावः कुत इत्यत इत्यत आह द्रव्यमिति। भावो गम्यत इति शेषः। अत्र तद्वशत्वं विधेयम्। कारणसद्भावस्य परेणाप्यङ्गीकृतत्वात्।
॥ पूर्वपक्षिणा प्रलये प्रकृत्यादेरसत्त्वप्रतिपादकश्रुतिबलात् कारणान्तराङ्गीकारस्यायुक्तताकथनम्॥
“असद्व्यपेदशान्नेति चेन्न धर्मान्तरेण वाक्यशेषात्” इति सूत्रम्।
ॐ असद्व्यपदेशान्नेति चेन्न धर्मान्तरेण वाक्यशेषात् ॐ॥१८॥
तत्राऽक्षेपस्यायमर्थः “नासदासीन्नो सदासीत् तदानीम्” इति महाप्रलये मूर्तामूर्तादेरशेषस्य असत्त्वव्यपदेशात् कारणोपलब्धिपरिचोदना, तस्येश्वरवशस्याङ्गीकारेण समाधानं च नोपपद्यते। नचायं पक्षः “असदिति चेत्” इत्यादिनैव निराकृतः। तत्रेश्वरस्याप्यनङ्गीकारात्। इह पुनरीश्वरमङ्गीकृत्य कारणान्तरनिराकरणात्। नच “अद्भ्यः सम्भूतः” इत्यादिविरोधः। अत्र महाप्रलये कारणान्तरसद्भावस्याश्रवणात्। ईश्वरातिरिक्तकर्तृकासु सृष्टिष्वबादिकरणसद्भावपरत्वाच्च। एवञ्चाऽरम्भणशब्ददादयोऽपि समञ्जसा भवन्तीति।
॥ प्रकृत्यादेः पारतन्त्र्याव्यक्तत्वादिधर्मापेक्षया श्रुतावसत्त्ववचनम्, न स्वरूपासत्त्वाभिप्रायेण॥
अत्र नेति सिद्धान्तांशं व्याचष्टे द्रव्यमिति। न महाप्रलये कारणान्तरस्याभावो वाच्यः, किन्तु तद्वशस्य भाव एव। तस्य तद्वशत्वं कुत इति चेत्। “द्रव्यम्” इति श्रुतेरिति।
ननु “नासदासीत्” इति सर्वस्यासत्त्वव्यपदेशात् कथं नेत्यत उक्तम् धर्मान्तरेणेति। तद् व्याचष्टे तद्वशस्येति। सावधारणं चेदम्। तद्वशस्यैव भावः प्रलये, न स्वतन्त्रस्य। ततः स्वातन्त्र्यलक्षणधर्मविशेषाभिप्रायेणासत्त्वव्यपदेशो युज्यते। उपलक्षणमेतत्। यथोक्तं भाष्ये। यत् खलु परतन्त्रम्, अव्यक्तम्, कार्यानभिमुखम्, तदसदिति व्यपदिश्यते।
कुतः श्रुतेः मुख्यार्थपरित्यागेनामुख्यार्थोऽङ्गीक्रियते? “तम आसीत्” इत्यादिवाक्यशेषात्। नच तमो ब्रह्म, “आनीदवातम्” इति तस्य पृथगवस्थानोक्तेः। नचानन्तप्रकाशस्य तमस्त्वमुपपद्यते। किन्तु प्रकृतेरेव, आच्छादकत्वादेरिति।
॥ “वाक्यशेषात्” इति सूत्रखण्डस्य वर्णकान्तरम्॥
ननुच प्रलयेऽवस्थितं चेत् प्रकृत्यादि, तस्य स्वातन्त्र्यादिधर्माभावः कुतः, येनैवं व्याख्यास्यत इति चेत्, वाक्योपक्रमतच्छेषयोर्विरोधादर्थापत्त्यैवेति ब्रूमः। श्रूयते च स्पष्टमित्याशयवान् “वाक्यशेषात्” इत्येतत् प्रकारान्तरेण व्याचष्टे न पर इति।
…………………….न पर इत्यतः॥८२॥
“तस्माद्धान्यन्न परः किञ्च नाऽस” इत्यतो वाक्यशेषात् प्रकृत्यादीनां प्रलये स्वातन्त्र्याद्यभावोऽवगम्यत इत्यर्थः। इह हि तस्माद् ब्रह्मणोऽन्यत् प्रकृत्यादिकं परः परं स्वातन्त्र्यादिधर्मोपेतं नाऽसेति तत्सद्भावाभ्युपगमेन परत्वं निषिद्ध्यते। अन्यथा परशब्दवैयर्थ्यादिति।
॥ भगवतः सर्वदा कारणान्तरसापेक्षत्वे स्वातन्त्र्यभङ्गः,
तदभावेऽपि कदाचित् सृष्ट्याद्यङ्गीकारे तेषां कारणत्वभङ्ग इत्याशङ्कापरिहारः॥
स्यादेतत्। कारणान्तरसद्भावमभ्युपगम्य तस्येश्वराधीनतां वदता सिद्धान्तिनेदं वक्तव्यम्। किमीश्वरः प्रकृत्यादिभिर्विनाऽपि कदाचित् सृष्ट्यादिकं करोति, उत तैरेवेति नियमः। आद्ये तेषां कथं कारणत्वम्? अनियतत्वात्। अन्यथा रासभस्यापि घटकारणतापत्तेः। द्वितीये तु कथं तत्परित्यागेन कदाऽप्यकुर्वाणस्येश्वरस्य स्वातन्त्र्यम्? कथञ्च नियमेनापेक्षणीयानां तेषां पारतन्त्र्यम्?
एवं प्रकृत्यैव महान्तम्, महतैवाहङ्कारमित्यादिनियमं कदाचिदपहाय सृजति, उतानेन नियमेनैव? आद्ये त्वनियतत्वेनाकारणत्वप्रसङ्गः। द्वितीये पुनरीश्वरादेः स्वातन्त्र्याद्यनुपपत्तिः। तथा प्रकृत्यादिकमुपादानीकृत्य कालादिकं निमित्तीकृत्य सृजातीति नियमे व्यत्यासे चोक्तदोषानुषङ्गः।
अतो युक्तिबाधितत्वादस्यार्थस्य कारणान्तरनिरपेक्ष एव भगवान् सृष्ट्यादिकं करोतीत्येव ज्यायः। एवञ्च निरर्गलमैश्वर्यमस्य समर्थितं स्यात्। नच प्रमाणबाधः, “अद्भ्यः सम्भूतः पृथिव्यै रसाच्च” इत्यादेरनीश्वरकर्तृकावान्तरसृष्टिविषयत्वस्योक्तत्वात्। “तम आसीत्” इत्यादौ तमःप्रभृतीनां प्रलये सत्त्वश्रवणेऽपीश्वरकर्तृकायां सृष्टौ कारणत्वाश्रवणादित्याशङ्कापनोदनार्थं सूत्रम् “युक्तेः शब्दान्तराच्च” इति।
ॐ युक्तेः शब्दान्तराच्च ॐ॥१९॥
अस्यायमर्थः नोक्तयुक्तिविरोधेन भगवतः कारणान्तरविधुरत्वमुररीकर्तव्यम्। कारणान्तरसद्भावाभ्युपगमेऽपि प्रकृत्यादेः कारणत्वस्येश्वरादिस्वातन्त्र्यादिकस्य च युक्तेः। नचैवन्तर्हि विनिगमने कारणाभाव इति वाच्यम्। “अद्भ्यः सम्भूतो हिरण्यगर्भः” इत्यादिशब्दान्तरात्। पूर्वोदाहृतशब्दविलक्षणशब्दः शब्दान्तरम्।
तेनेदमुक्तं भवति यद्यपि प्रागुदाहृताः शब्दाः कथञ्चिदन्यथा नेतुं शक्यन्ते, तथाऽप्ययं न तथा। अत्रेश्वरकर्तृकायामेव सृष्टौ कारणान्तरसद्भावश्रवणात्। नहि हिरण्यगर्भसृष्टिरनीश्वरकर्तृका। तस्यैव प्रथमजत्वादिति।
॥ भगवतः कारणान्तरसापेक्षत्वादेः स्वेच्छायत्तत्वात् न स्वातन्त्र्याद्यनुपपत्तिः॥
अत्र “युक्तेः” इति या स्वपक्षे कारणत्वादेर्घटनोक्ता, सा कथमित्यपेक्षायामाह शक्तोऽपीति।
शक्तोऽपि ह्यन्यथा कर्तुं स्वेच्छानियमतो हरिः।
कारणैर्नियतैरेव करोतीदं जगत् सदा॥८३॥
अन्यथा, कारणैर्विना कर्तुं शक्तोऽपि हरिः कारणान्तराण्युपादायैव करिष्यामीति स्वेच्छानियमतः कारणैरेवेदं जगत् सदा सृजति। एवमन्यथा, प्रकृत्याऽहङ्कारम्, अहङ्कारेण महान्तमित्येवम्, तथा प्रकृतिं निमित्तीकृत्य, कालादिकं चोपादानीकृत्य कर्तुम्, तथा नियतैः स्वनियतसत्ताशक्त्यादिमद्भिरेव कारणैरिदं जगत् सदा करोतीति योजना।
इदमुक्तं भवति यदुक्तमीश्वरस्य कारणोपादानादिनियमोऽस्ति, नवेति। तत्रास्तीति ब्रूमः। तथाच प्रकृत्यादीनां कारणत्वं युक्तम्। स च नियमो न कुलालादेरिव तान्यपहाय व्यत्यस्य वाऽकरणे शक्त्यभावनिबन्धनः। येन तस्य स्वातन्त्र्यम्, तेषां च पारतन्त्र्यं न स्यात्। किन्नाम। स्वेच्छायत्त एव। ततः स्वातन्त्र्यादिकमपि युक्तम्। नच तानि स्वाधीनसत्ताशक्त्यादिमन्ति, येनैश्वर्यं निरर्गलं न स्यात्। किन्तु भगवत्येव तदीयं सत्तादिकमायतते। ततस्तत्साचिव्यमतिशयेनैश्वर्यस्य द्योतकमेव। यथोक्तम्
“साधनानां साधनत्वं यदाऽऽत्माधीनमिष्यते।
तदा साधनसम्पत्तिरैश्वर्यद्योतिका भवेत्” इति।
ननु शक्तस्यापीश्वरस्य तन्नियमानुसारेणेच्छा कुत इति चेत्। किं कारणं पृच्छसि, उत ज्ञापकम्? आद्ये स्वभावोऽयमिति वदामः। द्वितीये तु श्रुतिप्रसिद्धेरिति। तदिदमुक्तं हिशब्देन। श्रुतिं चोदाहरिष्यति। (५८८) अनेन “शब्दान्तराच्च” इति सूत्रं प्रकारान्तरेण व्याख्यातं ज्ञातव्यम्। शब्दान्तरं च शब्दविशेषः, विवक्षितार्थप्रतिपादकः शब्द इति यावत्। “पटवच्च” “यथा प्राणादिः” इति सूत्रे भाष्य एव व्यक्ते।
॥ मायावादिना कार्यकारणयोरभेदस्य, कार्यस्य प्रागुत्पत्तेः सत्त्वस्य च
प्रतिपादकतया सूत्रषव्याख्यानम्॥
अन्ये पुनरन्यथैतानि सूत्राणि वर्णयन्ति। तथाहि भावे चोपलब्धेः। मृदादेः कारणस्य भाव एव घटादेः कार्यस्योपलब्धेश्चानन्यत्वं कारणात् कार्यस्य। नहि यद् यतो भिन्नं तत् तद्भाव एवोपलभ्यते। नह्यश्र्वो गोतोऽन्यो गोर्भाव एवोपलभ्यते। किञ्च भावे तिलादौ कारणे तैलाद्युपलभ्यते। कार्ये च भावे कुण्डलादौ सुवर्णादिकम्। अतश्च तदभेदसिद्धिः।
सत्त्वाच्चावरस्य। अवरकालीनस्य कार्यस्य प्रागुत्पत्तेः “सदेव सोम्येदमग्र आसीत्” इति सत्त्वावधारणाच्चानन्यत्वं कारणात् कार्यस्य।
असद्व्यपदेशादिति चेन्न धर्मान्तरेण वाक्यशेषात्। “असदेवेदमग्र आसीत्”, “असद् वा इदमग्र आसीत्” इति प्रागुत्पत्तेः कार्यस्यासत्त्वव्यपदेशान्नेति चेत्, न। भवदेतद् यदि कार्यस्वरूपाभिप्रायेणायं व्यपदेशः स्यात्, किन्तु व्यक्तत्वलक्षणधर्मान्तराभिप्रायेण। कुतः? वाक्यशेषात्। “असदेवेदमग्र आसीत्” इत्यसच्छब्देनोपक्रमे निर्दिष्टं पुनः “तत् सदासीत्” इति वाक्यशेषे निर्दिशति। “असद् वा” इत्यत्रापि “तदात्मानं स्वयमकुरुत” इति । तेन ज्ञायते नासत् कार्यं धर्मान्तरेणैव असत्त्वव्यपदेश इति।
युक्तेः शब्दान्तराच्च। युक्तेश्च कार्यस्य प्रागुत्पत्तेः सत्त्वं कारणादनन्यत्वं च गम्यते। शब्दान्तराच्च। युक्तिस्तावदसदकरणादित्यादिका साङ्ख्योक्ता। वृत्तिविकल्पानुपपत्त्यादिका च सौगतोक्ता। शब्दान्तरं चासद्व्यपदेशादन्यः “सदेव सोम्येदमग्र आसीत्” इत्यादिसद्व्यपदेशः।
पटवच्च। संवेष्टितप्रसारितपटन्यायेनेदं कारणात् कार्यस्यानन्यत्वं प्रागुत्पत्तेः सत्त्वं च प्रतिपत्तव्यम्। यथा प्राणादिः। प्राणायामेन निरुद्धा प्राणापानादयो यथा तथा चेति।
॥ निमित्तकारणकार्ययोरत्यन्तभेदस्य, उपादानकारणकार्ययोर्भेदाभेदस्य च
समर्थनपूर्वकं जगद्ब्रह्मणोरभेदवादप्रत्याख्यानम्॥
अत्र सूत्राक्षराणामार्जवानार्जवादिचिन्ता शिष्यैरेव क्रियतामित्याशयवान् यदुक्तं कारणात् कार्यस्य अनन्यत्वम्, तत् तावन्निराकरिष्यन्, किमनेन प्रबन्धेन निमित्तकारणानन्यत्वं कार्यस्योपपादितम्, उत उपादानकारणानन्यत्वमिति विकल्पं चेतसि निधायाऽद्यं निराकरोति नित्यभेद इति।
नित्यभेदो निमित्तेन ह्युपादानेन तु द्वयम्।
असद् यत् कार्यरूपेण कारणात्मतयाऽस्ति हि।
नित्यशब्दो नियमार्थः। भेद एवेति। कार्यस्येति शेषः। हीति सर्वप्रमाणप्रसिद्धिं सूचयति। तथाच सर्वमिदं बाधितविषयमिति।
न द्वितीयः, प्रकृतानुपयोगात्। वियदादिप्रपञ्चस्य ब्रह्मानन्यत्वमुपपादयितुं स्वल्वस्योपन्यासः। तद् यदि नाम उपादानानन्यत्वं कार्यस्य तदा किमायातं प्रकृते? नहि ब्रह्म प्रपञ्चोपादानमित्येतदुक्तप्रायमिति मन्वानो दूषणान्तरमाह उपादानेनेति। हीत्यनुवर्त्यते। उपादानेन कार्यस्य द्वयं भेदाभेदौ प्रमितौ। ततोऽस्मिन्नपि पक्षे बाधितविषयत्वमिति।
कथं कार्यं कारणेन भिन्नाभिन्नं प्रमितमित्यत आह असदिति। यद् घटादिकं मृदादिकारणात्मतया प्रागुत्पत्तेरस्तीति प्रमितं परेणाङ्गीकृतं च, तदेव पृथुबुध्नोदराकारादिना कार्यरूपेण प्रागुत्पत्तेरसत्, हि यस्मात् तस्मादुपादानेन भिन्नाभिन्नमिति निश्चीयते।
एतदुक्तं भवति परो हि घटादेः कार्यस्य प्रागुत्पत्तेः सत्त्वमभ्युपगच्छति। तत् किं पृथगेव, उत मृदादिकारणात्मतयेति वक्तव्यम्। नाऽद्यः, अनभ्युपगमात्, अनुपलब्धेश्च। द्वितीये तु कार्यस्योपादानाभेदस्तावदङ्गीकृतः। नचात्यन्ताभेदः। घटादेः कार्याकारेण प्रागुत्पत्तेरसत्त्वात्। यदा हि घटादिकं मृदादिनाऽत्यन्ताभिन्नं स्यात्, तदा प्रागुत्पत्तेर्घटादिरूपेण सत् स्यात्। मृदादेस्तदा सत्त्वात्। नचैवम्। तेन जानीमो घटादिकं मृदादीना भिन्नाभिन्नमिति। अत्यन्तासत्कार्यवादिनं प्रति भेदाभेदसमर्थनं विरोधपरिहारश्च उत्तरत्र विधास्यत इति। (७११७१२)
॥ सत्कार्यवादभङ्गः॥
यच्च कार्यस्य प्रागुत्पत्तेः सत्त्वमुक्तम्, तदपि नोपपन्नमित्याह असदिति। यद् घटादिकं प्रागुत्पत्तेरस्तीत्यावयोः सम्मतम्, तदेव तदाऽसच्च यस्मात् तस्मात् सदसदेवेति सत्कार्यवादोऽनुपपन्न एव। तस्यैव तदैव तत्रैव सत्त्वमसत्त्वं च विरुद्धमिति चेत्, न। रूपभेदेन अविरोधादित्याशयेनोक्तम् कारणात्मतया कार्यरूपेणेति। नन्वेवंसति किञ्चित् सदेव, किञ्चिदसदेव, सदसत्तु न किमपि स्यात्। न स्यात्। तयोरपि रूपयोरत्यन्तभेदाभावादिति।
॥ कार्यकारणयोरत्यान्ताभेदे, कार्यस्य प्रागुत्पत्तेः सत्त्वे उत्पत्तिविनाशव्यवस्थाभावप्रसङ्गः॥
स्यादेतदुक्तम्, यद्यसत्त्वं प्रागुत्पत्तेः कार्यस्य स्यात्। तदेव कुतः? तथाचात्यन्ताभिन्नं कार्यमुपादानेनेत्यतो विपक्षे बाधकप्रदर्शनेन कार्यस्य प्रागुत्पत्तेरसत्त्वमुपादानाद् भेदं चोपपादयति अनवस्थेति।
अनवस्थाऽन्यथा हि स्यात् सर्वत्रोत्पत्तिनाशयोः॥८४॥
अन्यथा कार्यस्य प्रागुत्पत्तेरात्यन्तिके सत्त्वे कारणेनात्यन्ताभेदे चाङ्गीकृते सर्वत्रोत्पत्तिनाशयोरनवस्था अव्यवस्था स्यात्। यथाहि पटस्तन्त्वात्मकः प्रागपि सन्नेव, तथा तन्तवोऽपि स्वकारणात्मकाः सन्त एवेत्यनेन क्रमेण सर्वस्य मूलकारणात्मकत्वेनाऽत्यन्तिकं सत्त्वं स्यात्। नच मूलकारणमुत्पद्यते विनश्यति चेति पटादीनामप्युत्पत्तिविनाशौ न स्याताम्। तथाच पटादय उत्पत्तिविनाशवन्त आत्मादयस्तद्रहिता इति लोकवेदप्रसिद्धोत्पत्तिनाशव्यवस्था न स्यादिति। उपलक्षणं चैतत्। पटादीनामुत्पत्तिविनाशाभावे तत्कारकव्यापारवैफल्यं स्यादित्यपि द्रष्टव्यम्।
॥ सत्कार्यवादे कारणस्य प्रागुत्पत्तेरप्युपलब्धिप्रसङ्गः,
अनुपलभ्यमानत्वेऽपि सत्त्वाङ्गीकारे सत्त्वासत्त्वव्यवस्थाभङ्गः॥
यद्वोत्पत्तिनाशशब्दाभ्यां सत्त्वमसत्त्वं चोपलक्ष्यते। ततश्चायमर्थः यदि पटस्तन्त्वात्मकः प्रागुत्पत्तेरपि सन्नेव, तदा तदाऽप्युपलभ्येत तन्तुवत्। यदिचानुपलभ्यमानोऽपि सन्नभ्युपेयते, तदा सर्वत्रोत्पत्तिनाशयोः सदसत्त्वयोरनवस्था स्यात्। उपलभ्यमानं घटादिकमस्ति, अनुपलभ्यमानं खरविषाणादिकं नास्तीति सर्वजनसम्मता व्यवस्था न स्यात्।
॥ सत्कार्यवादे उत्पत्तिविनाशयोरुपपादनानुपपत्तिः॥
अथवोत्पत्तिविनाशशब्दाभ्यां तदुपपादनस्योपलक्षणम्। तथाचैवं योजना आस्तां तावदन्यत्। सत्कार्यवादे सर्वत्र शिष्यं प्रतिवादिनं वा प्रति उत्पत्तिनाशयोर्नासदुत्पद्यते न सद् विनश्यतीत्येवंरूपोपपादनस्याप्यनवस्थाऽवस्थानाभावः स्यात्। तथाहि इदमुपपादनं किमर्थमिति वाच्यम्। शिष्यादेः विद्योत्पत्तयेऽविद्यानाशाय वादे, जल्पादौ तु ख्यात्याद्युत्पादायेति चेत्, तद् विद्यादिकं सच्चेन्नोत्पाद्यम्, सत्त्वात्; आत्मवत्। असच्चेनोत्पादयितुं शक्यम्, अन्यथा सत्कार्यवादभङ्गप्रसङ्गात्। एवमविद्या सती चेत्, न विनाश्या। अन्यथाऽपसिद्धान्तापत्तेः। असती चेत् नितराम्। नित्यनिवृत्तत्वात्। ततः सर्वथा प्रतिपादनासम्भव एवेति।
॥ सत्कार्यवादे कार्यकारणयोर्विरुद्धधर्मवत्त्वानुपपत्तिः॥
यदिवा उत्पत्तिनाशयोरिति विरुद्धधर्मोपलक्षणम्। तथाहि यदि कार्यमुपादानात्मकमेव सदेव च प्रागुत्पत्तेः स्यात्, तदोत्पत्तिविनाशादिधर्माणामनवस्था स्यात्। तन्तवः प्रागेव सन्तो नेदानीमुत्पद्यन्ते। पटस्तूत्पद्यते। तन्तुष्वविनष्टेष्वेव पटो विनश्यति। तन्तवो बहवः पटस्त्वेकः। एवमाकाराभिधानबुद्धिकार्यभेदोऽपि द्रष्टव्यः। सैषा व्यवस्था न स्यादिति।
॥ व्यक्त्यव्यक्तिरूपव्यवस्थापकमङ्गीकृत्य मायावादिना उक्तानुपपत्तिपरिहारकथनम्॥
नन्वेतत् सकलमपि “पटवच्च”, “यथा प्राणादिः” इति व्यक्त्यव्यक्त्यवष्टम्भेन परिहृतम्। तथाहि व्यक्त्यपेक्षयोत्पत्तिः पटादीनामव्यक्त्यपेक्षया च विनाशे युज्यते। व्यक्त्यव्यक्त्यर्थमेव च कारकाण्युपयुज्यन्ते। व्यक्त्यव्यक्तिभ्यामेवोपलब्ध्यनुपलब्धी भवतः। अत एव प्रतिपादनं सङ्गच्छते। व्यक्ताव्यक्तरूपेणैव विरुद्धधर्मा व्यवतिष्ठन्ते। यथाहि संवेष्टितः पटो न स्फुटं पट इति प्रतीयते, न प्राव्र्यिते, न शीतमपनुदति, न बहुदेशव्यापी भवति। प्रसारितस्तु स्फुटप्रतीत्यादिमान्। नचैतावता भेदः। नापि प्रसारितः प्रागसन्। यथाच प्राणायामेन निरुद्धः शारीरो वायुर्जीवनमात्रं करोति नोत्क्षेपणादि। निरोधापगमे त्वासादितव्यक्तिस्तदपि करोति। न तावन्मात्रेण भिद्यते। प्रागसन् वा। तथैवैतदपि व्यक्त्यव्यक्तिभ्यां समञ्जसमिति।
॥ मायावाद्युक्तव्यवस्थानिरासः॥
अत्र ब्रूमः केयं पटस्य प्रागुत्पत्तेरूर्ध्वं च विनाशादव्यक्तिः, मध्ये च व्यक्तिः। अनुपलब्धिरव्यक्तिरुपलब्धिर्व्यक्तिरिति चेत्, तत्राऽह अनवस्थेति। यद्युपलब्ध्यनुपलब्धी एवोत्पत्तिविनाशौ, तदा सर्वत्रोत्पत्तिनाशयोरनवस्था स्यात्। यद् यदोपलब्धम्, तत् तदैवोत्पन्नम्। अनुपलब्धं च विनष्टमिति स्यादिति यावत्। किञ्च प्रागुत्पत्तेः सत्त्वे पटस्य कस्मान्नोपलब्धिः, कथञ्चोर्ध्वमुपलब्धिरिति प्रश्नस्य उपलब्ध्यनुपलब्धिभ्यामेवेति परिहारं वदन् देवानाम्प्रियः श्र्लाघनीयप्रज्ञः स्यात्। अपिच प्रागूर्ध्वं च तन्तूपलब्धौ कथं तन्मात्रस्य सतः पटस्यानुपलब्धिः? अन्यथा तन्तूनामपि सा स्यात्।
॥ व्यक्त्यव्यक्त्योः कार्यधर्मत्वेऽभेदाभावप्रसङ्गः, उभयधर्मत्वे उत्पत्तिविनाशव्यवस्थाभङ्गः॥
अथ पटधर्मावेव व्यक्त्यव्यक्ती, तदा तावपि तन्तूनां विद्येते, नवा। नचेत्, न कार्यकारणयोरत्यन्ताभेदः। विद्येते चेत्, तत्राऽह अनवस्थेति। उत्पत्तिनाशव्यवहारहेतू व्यक्त्यव्यक्ती यदि तन्तुष्वपि विद्येते, तदा सर्वत्रोत्पत्तिनाशयोरनवस्था स्यात्। तन्तवो नोत्पन्ना न नष्टाः। किन्तु पट एवेत्युत्पत्तिविनाशव्यवस्था न स्यादिति।
॥ व्यक्त्यव्यक्त्योरुत्पत्तिविनाशाङ्गीकारेऽपसिद्धान्तः॥
किञ्चेयमभिव्यक्तिरुत्पत्त्यादिव्यवहारकारणतयोपादीयते, सा किं चक्रचीवरादिभिः प्रागसत्येव उत्पद्यते मुद्गराभिघातादिना च नश्यति, उत प्रागपि सत्येवाविनाशिनी च? एवमव्यक्तिरपि किं प्रागसती मुद्गराभिघातादिनोत्पद्यते, किंवा प्रागपि सती? उभयत्राऽद्यौ दूषयति अनवस्थेति। व्यक्त्यव्यक्त्योरुत्पत्तिविनाशवत्त्वे सर्वत्रोत्पत्तिविनाशयोरनवस्था व्यवस्थाभावः स्यात्। न किञ्चिदसदुत्पद्यते, न किञ्चित् सद् विनश्यतीति सिद्धान्तविरोधः स्यादित्यर्थः।
॥ व्यक्त्यव्यक्त्योः सर्वदा सत्त्वाङ्गीकारे उत्पत्तिविनाशव्यवहाराभावप्रसङ्गः॥
द्वितीयौ दूषयति अनवस्थेति। व्यक्त्यव्यक्त्योः सदा सत्त्वे सर्वत्रोत्पत्तिनाशयोरनवस्थाऽव्यवस्थितिः स्यात्। तथाहि एतावन्तं कालमनुत्पन्नो घट इदानीमुत्पन्न इति तावन्न स्यात्। उत्पत्तिव्यवहारहेतोरभिव्यक्तेः प्रागपि सत्त्वात्। तथा मुद्गराभिघाताद्युत्तरकालमपि घटसत्त्वव्यवहारः स्यात्। तद्धेतोरभिव्यक्तेरविनष्टत्वात्। तथेदानीमेव नष्टो घट इत्यपि न स्यात्। विनाशव्यवहारकारणानभिव्यक्तेः प्रागपि सत्त्वादिति। कारकव्यापारवैफल्यतादवस्थ्यं स्फुटमेव।
॥ व्यक्त्यव्यक्त्योरपि पृथग् व्यक्त्यव्यक्त्यङ्गीकारेऽनवस्थाप्रसङ्गः॥
अथैतद्दोषपरिहाराय व्यक्त्यव्यक्त्योरपि व्यक्त्यव्यक्ती स्वीक्रियेते, तदा तयोरप्युक्तविकल्पदोषानुषङ्गः स्यात्। अथ तत्रापि व्यक्त्यव्यक्त्यन्यतराङ्गीकारः, तदाऽनवस्था स्यादित्याह अनवस्थेति। उत्पत्तिनाशयोरिति विषयसप्तमी। सन्त्वनन्ता व्यक्तयोऽव्यक्तयश्च। मूलक्षयाभावान्नानवस्था दोष इत्यत आह अनवस्थेति। अन्यथाऽनवच्छिन्नव्यक्त्यव्यक्तिपरम्पराङ्गीकारे सर्वत्र घटादावुत्पत्तिनाशयोरनवस्थाऽनवक्लृप्तिः स्यात्। उत्तरोत्तरव्यक्त्यव्यक्तिसिद्धौ हि पूर्वपूर्वव्यक्त्यव्यक्तीनामुत्पत्तिनाशव्यवहारनिदानत्वम्। ततः प्रयोजनपरिक्षयहेतुत्वादनवस्था दूषणमेव।
॥ असत्कार्यवादे एतद्दोषाणामप्रसक्तिः॥
नन्विदं भवतामपि समानम्। प्रागसतः सत्तासमवायो हि जनिरिष्यते। सत्तासमवायौ च सदा सन्ताविति प्राग् विनाशोत्तरमपि जनिः स्यात्। विनाशश्च न स्यादित्यत आह अनवस्थेति। इयं सर्वत्रोत्पत्तिविनाशयोरनवस्थाऽव्यवस्थितिः अन्यथा समवायस्य जनित्वाङ्गीकृतावेव हि स्यात्। नास्मन्मते। प्रकारान्तरेण जनेर्वक्ष्यमाणत्वादिति। (७४१,७५७)
ननु जनिः किं प्राक् सती, उत कारकव्यापारजन्या? आद्ये प्रागुक्त एव दोषः। द्वितीये जनेर्जनिरपि तथेत्यनवस्था। एवं विनाशोऽपीत्यत आह अनवस्थेति। सर्वत्रोत्पत्तिनाशयोरियमुक्तानवस्था। अन्यथा घटजनेरन्या जनेर्जनिरित्यङ्गीकार एव स्यात्। नत्वेवमङ्गीक्रियते। अपितर्हि? घटजन्मैव जन्मनो जन्मेति। यथाऽऽहुः “यथा जनेर्जनिर्नान्या तस्या वस्तुजनिर्जनिः” इति। घटो जायते घटजन्म जायत इत्यनयोरेकार्थतैव हि लौकिकपरीक्षकसम्मता। नच व्यक्त्यव्यक्त्योरप्येवमङ्गीकर्तुमुचितम्। जन्मविनाशावुपलब्ध्यनुपलब्धी वा विहाय व्यक्त्यव्यक्त्योरेवाप्रामाणिकत्वादिति।
॥ असत उत्पत्तौ सतो विनाशे च व्यवस्थानिरूपणम्॥
ननु यद्यसदुत्पद्येत सच्च विनश्येत, तदा सर्वत्रोत्पत्तिनाशयोरनवस्थैव स्यात्। एवंसति हि खरविषाणमप्युत्पद्येत, आत्मा च नश्येदित्यत आह अनवस्थेति। अन्यथा कारणशक्त्यनादरणे हीयमुत्पत्तिविनाशयोरनवस्था स्यात्। नचैवम्। किन्तु यस्योत्पत्तिकारणमस्ति, तदसदप्युत्पद्यते। यस्य च विनाशकारणं विद्यते तत् सदपि निरुद्ध्यते। न खरविषाणजन्मन्यात्मविनाशे वा कराणमस्तीति तयोर्जननविनाशाभावः। कारणस्वभावाननुगमे तु सत्कार्यवादिनोऽप्यतिप्रसङ्ग एवेति।
अथवा स्यादियमनवस्था यद्यत्यन्तासदेवोत्पद्यते सन्मात्रं विनश्यतीति ब्रूमः। सदसदेवोत्पद्यत इति चोक्तम्, विनाशकारणवदेव च विनश्यतीति।
॥ मायावादिव्याख्यानस्य सूत्राक्षरानानुगुण्यम्॥
यच्चोक्तम्, “भावे चोपलब्धेः” इति सूत्रार्थत्वेन, तद् व्यप्यव्यापकभावेनैवोपपन्नं नात्यन्ताभेदसाधकम्। अथ कारणोपरक्तबुद्धिः सामानाधिकरण्यबुद्धिर्वाऽत्राभिमतेति मतम्, साऽपि अभेदमात्रेण चरितार्था नात्यन्ताभेदसाधनायालम्। किञ्चैतद् “युक्तेश्च” इत्यनेनैव शक्यसङ्ग्रहम्, न पुनरभिधातव्यम्। अथानेन प्रत्यक्षमुपन्यस्यते, तदपि नात्यन्ताभेदसाधकम्। अत एव “भावाच्चोपलब्धेः” इति सूत्रविपरिणामोऽपि निरस्तः।
“सत्त्वाच्चावरस्य” इति युक्तिश्चेत्, “युक्तेश्च” इत्येतेनैव गतार्थता। श्रुतिश्चेत्, “शब्दान्तराच्च” इत्यनेन। “असद्व्यपदेशात्” इति तु परिचोदनैवासङ्गता। परमार्थतो ब्रह्मकारणतापरत्वेन, आपाततस्तु शून्यस्याभावस्य वा कारणभावप्रतिपादकताप्रतिभासेन कार्यासत्त्वस्य श्रुतावप्रतीतेः। “युक्तेः” इत्युक्तयुक्तिं तूत्तरत्रापाकरिष्यामः। (६२८,७६६) शब्दान्तरं त्वाचार्येणैवान्यत्रान्यथैव व्याख्यातम्। पटे प्राणादौ च नात्यन्तानुपसञ्जातविशेषत्वमित्यनुदाहरणमेवेत्यलं प्रपञ्चेन।
॥ कार्यस्य निमित्तकारणाद् भेदे उपादानाद् भेदाभेदादौ च प्रमाणम्॥
यदुक्तं “शक्तोऽपि हि’ इति, यच्च “नित्यभेदः’ इति, तदुभयं श्रुत्याऽपि साधयति शक्तोऽपीति।
शक्तोऽपि भगवान् विष्णुरकर्तुं कर्तुमन्यथा।
स्वभिन्नं कारणाभिन्नं भिन्नं विश्र्वं करोत्यजः।
इति श्रुतेरवसित उक्तोऽर्थोऽयमशेषतः॥८५॥
अकर्तुं शक्तोऽपि करोति। अन्यथा विना कारणैः, तद्व्यत्यासेन च कर्तुं शक्तोऽपि नियतैः कारणैः करोति। इच्छयेति योज्यम्। स्वस्मान्निमित्तकारणाद् भिन्नम्। उपादानकारणेनाभिन्नं भिन्नं च। संसारिणो हि विष्टिगृहीता इवेश्वरप्रेरिता अनिष्टमपि धारकप्रयत्नेनाकृत्वा न स्थातुमीशते। नच भगवांस्तथेत्यकर्तुं शक्तोऽपीत्युक्तम्। अशेषतः प्रागिदानीं चोक्तः, नतु सन्निहित एवेत्यर्थः॥*॥ इत्यारम्भणाधिकरणम्॥६॥
अथ इतरव्यपदेशाधिकरणम्॥७॥
॥ जीवकर्तृत्वस्यानङ्गीकारे अपसिद्धान्तादिः॥
इतरव्यपदेशाद्धिताकरणादिदोषप्रसक्तिः। अस्मिन्नधिकरणे “जीवकर्तृत्वपक्षः श्रुतिप्राप्तो विस्तरान्निराक्रियते” इति भाष्यम्। अत्र वक्तव्यम् किमत्र जीवस्य सर्वथा कर्तृत्वं निराक्रियते, उतेश्वराधीनं तदङ्गीकृत्य स्वातन्त्र्यमात्रम्? नाऽद्यः, तथासति “कर्ता शास्त्रार्थवत्त्वात्” इत्यादिवक्ष्यमाणविरोधापत्तेः। “स्वतः कर्तृत्वानुपपत्तिः” इत्यादिविशेषणवैयर्थ्यप्रसङ्गाच्च।
॥ जीवकर्तृत्वस्याङ्गीकारे, कार्त्स्न्येन कर्तृत्वेऽनुभवविरोधः, एकदेशेन कर्तृत्वे निरंशत्वश्रुतिविरोधः
तस्य ईश्वराधीनत्वाङ्गीकारेऽपि अनुभवश्रुतिविरोधतादवस्थ्यम्॥
न द्वितीयः, “हिताकरणादिदोषप्रसक्तिः” इत्यादिसूत्राणां स्वातन्त्र्यनिराकरणपरत्वेन शक्ययोजनकत्वेऽपि “कृत्स्नप्रसक्तिर्निरवयवत्वशब्दकोपो वा” इत्यस्य सूत्रस्याशक्यव्याख्यानत्वात्। इदं हि सूत्रं सर्वथा कर्तृत्वं निराकुर्वदुपलभ्यते। तथाहि कर्तृत्वं कृत्स्नैकदेशाभ्यां व्याप्तम्। तत्र कृत्स्नप्रसक्तावनुभवविरोधः। एकदेशाङ्गीकारे च “अथ यः स जीवः स नित्यो निरवयवः” इत्यनंशत्वश्रुतिव्याकोपः स्यात्। नहि सामर्थ्यापरपर्यायं प्रयत्नादिरूपं कर्तृत्वमस्माकं जीवाद् भिन्नम्। येन तस्य विचित्रत्वेऽपि जीवस्य निरंशत्वं न व्याहन्येत। ततो व्यापकनिवृत्त्या व्याप्यं कर्तृत्वमपि निवर्तत इति खल्वस्य तात्पर्यं प्रतीयते। प्रसङ्गस्य विपर्यये पर्यवसानावश्यम्भावात्।
अथ जीवकर्तृत्वस्य ईश्वराधीनतानाङ्गीकार एवैतौ प्रसङ्गावुक्तौ, न कर्तृत्वमात्रे। तथाचेश्वराधीनत्वमेव विपर्ययपर्यवसानलभ्यं भविष्यतीति चेत्, न। स्यादप्येवं यदि जीवकर्तृत्वस्येश्वराधीनत्वाङ्गीकारेणेमौ प्रसङ्गौ शक्यसमाधानौ स्याताम्। नचैवम्। पराधीनेनापि खल्वनेन कृत्स्नेन वा कर्तव्यम्, एकदेशेन वा। तृतीयप्रकाराभावात्। भावे वा तेनैवापराधीनत्वेऽपि कर्तृत्वोपपत्तेः। अतो विपर्ययापर्यवसानान्नैवं व्याख्यानं युक्तमिति कर्तृत्वाभाव एव तात्पर्यम्। तथाच वक्ष्यमाणविरोधः। अथ वस्तुतो नास्त्येव जीवस्य कर्तृत्वम्, आभिमानिकं तु तदित्यविरोधः। मैवम्। “विहारोपदेशात्” इत्यादिना वास्तवस्यैव तस्य साधयिष्यमाणत्वात्।
॥ परमेश्वराचिन्त्यशक्त्या निरंशस्यापि जीवस्य कार्यानुरूपसामर्थ्यप्रयोगसम्भवादविरोधः॥
अतो दुर्घटमेतदधिकरणमित्यतो द्वितीयपक्षमङ्गीकृत्य प्रसङ्गौ जीवकर्तृत्वस्येश्वराधीनतानङ्गीकारविषयौ व्याकरिष्यन्, आदौ तावदीश्वराधीनताङ्गीकारे प्रसङ्गनिवृत्तिप्रकारमागमवाक्योदाहरणेन दर्शयति अनंशस्यापीति।
अनंशस्यापि जीवस्य किञ्चित् सामर्थ्ययोजनाम्।
कार्येषु यः करोत्यद्धा नमस्तस्मै स्वयम्भुवे॥८६॥
किञ्चित् सामर्थ्ययोजनां कार्यानुरूपसामर्थ्यप्रयोगम्। स्वयम्भुवे स्वतन्त्राय। इति वचनादवसितोऽयमभिप्रेतोऽर्थ इत्यनुवर्तते।
ततश्चैतदुक्तं भवति यदि जीवः परमेश्वराधीनतया कर्ताऽङ्गीक्रियते, तदोपपद्यत एव तस्य कर्तृत्वम्, प्रसङ्गयोः समाधातुं शक्यत्वात्। अनंशत्वस्याभ्युपगमेन हि न निरवयवत्वशब्दकोपः। अनंशस्यापि परमेश्वराचिन्त्यशक्तिवशेन कार्यानुरूपसामर्थ्यप्रयोगसम्भवान्न कृत्स्नप्रसक्तिरिति। एतच्चानुपदं स्फुटीभविष्यति।
॥ ईश्वराधीनत्वानङ्गीकार एवानुभवश्रुतिविरोधः॥
एवमुपोद्घातप्रक्रियया विपर्ययपर्यवसानोपपत्तिमुक्त्वेदानीं विवक्षितार्थे सूत्रं योजयति यदीति।
ॐ इतरव्यपदेशाद्धिताकरणादिदोषप्रसक्तिः ॐ॥२२॥
यदि भागेन कार्येषु जीवशक्तिं न योजयेत्।
हरिस्तदा हि सर्वत्र कृत्स्नयत्नोंऽशिताऽपि वा॥८७॥
भागेन कार्यानुगुणांशेन। अत्र यदीश्वराधीनतया कर्ता न स्यादिति वक्तव्ये यदि भागेनेत्यादिवचनं प्रसङ्गस्फुटीकरणार्थम्। ईश्वराधीनत्वप्रकारप्रपञ्चनार्थं च। सर्वत्र तृणादानादावपि कृत्स्नयत्नः, अंशिताऽपि वा प्रसज्येत। तथाचानुभवश्रुतिविरोधः। तस्मात् परमेश्वराधीन एव जीवः कर्तेति शेषः। नचोपाधिकृतांशकल्पनया कर्तृत्वस्याऽविद्यकत्वेन वोपपत्तिः, “अनंशस्यापि” इत्यादिप्रमाणसिद्धोपपन्नोपपादकपरित्यागेनाप्रामाणिकानुपपन्नस्वीकारस्यायुक्तत्वात्।
॥ जीवस्याघटितघटकाचिन्त्यशक्त्यभावः॥
ननु जीवशक्त्यैवेदं घटताम्। मैवम्। तस्याघटितघटकाचिन्त्यशक्त्यभावात्। भावे वा हिताकरणादिदोषप्रसक्तिः। नह्यत्राधिकरणे पूर्वपक्षिणा महदादिसकलकार्यकर्तृत्वं जीवस्याऽशङ्कितम्। किन्तु घटादिकर्तृत्वम्। तत्तावदनुभवसिद्धत्वात् कुलालादीनां न त्यक्तुं शक्यम्। तत्रेश्वरस्यापि कर्तृत्वाङ्गीकारे कल्पनागौरवं स्यादित्यतो नेश्वरस्य सर्वकर्तृत्वमिति। तथाच कथमचिन्त्यशक्तिप्रसक्तिः?
॥ जीवानामणुत्वानेकरूपत्वान्यथानुपपत्त्या सांशत्वसिद्धेर्निरंशत्ववचनविरोधमयुक्तमित्याशङ्का॥
ननुच “व्यतिरेको गन्धवत्” इति जीवानामनेकरूपतां सूत्रकार एव वक्ष्यति। “उत्क्रान्तिगत्यागतीनाम्” इत्यणुत्वं च। नचाणोर्युगपदनेकरूपत्वं विना सांशतोपपद्यत इति सांशताऽपि तत एव सिद्धा। तत् कथमत्र “निरवयवत्वशब्दकोपो वा” इत्यवादीदिति गूढाभिसन्धेराशङ्कामविदिताभिप्राय इव परिहरति अंशिनो हीत्यादिना सार्धेन श्लोकद्वयेन।
॥ अंशांशिनोरत्यन्ताभिन्नत्वात् तदपेक्षया जीवानां सांशत्वेऽपि निरंशत्ववचनम्,
नतु सर्वथांऽशराहित्याभिप्रायेण॥
अंशिनो हि पटाद्या ये भिन्नैरेव परस्परम्।
अंशैरंशिन उच्यन्ते नैवमेव हि चेतनाः।
अतोऽनंशिन इत्येव श्रुतिरेतेषु वर्तते॥८८॥
अप्यनेकस्वरूपेषु विशेषादेव केवलम्।
बहुस्वरूपताख्या तु तेष्वस्त्येव हि सांशता॥८९॥
तत्र बहुस्वरूपताख्येत्यनेन वक्ष्यमाणमभ्युपैति। बह्वित्यनेकत्वोपलक्षणम्। बहुस्वरूपतया ख्यायत इति बहुस्वरूपताख्या। तुशब्दः श्रुतिनिषेध्याया वैशिष्ट्यद्योतकः। तेषु चेतनेषु। हिशब्दः प्रमाणप्रसिद्धिं द्योतयति। अत एवास्त्येवेत्यवधारणम्।
ततश्चायमर्थः अस्त्येव वक्ष्यमाणानेकस्वरूपता, अणुत्वं च, तदन्यथानुपपत्तिसिद्धा संशता च। प्रामाणिकस्य त्यक्तुमशक्यत्वादिति। तर्हि कथमत्र तद्विरुद्धमुक्तमित्यत उक्तम् अंशिन इत्यादि। आद्यो हिशब्दः प्रमाणप्रसिद्धौ, द्वितीयो यस्मादित्यर्थे। ये पटाद्या अंशिनः प्रसिद्धास्ते परस्परं भिन्नैरेवांशैरंशिना च वक्ष्यमाणप्रकारेण भिन्नाभिन्नैरेव नत्वत्यन्ताभिन्नैः तन्त्वादिभिरंशैरंशिन उच्यन्ते। चेतनास्त्वेवमेव पटादिवदुक्तरूपैरंशैरंशिनो न भवन्ति। किन्तु परस्परमंशिना चात्यन्ताभिन्नैः। यस्मादेवमतः प्रसिद्धांशिवैधर्म्यादेवानेकस्वरूपेषु तत एव सांशेष्वप्येतेषु चेतनेष्वनंशिन इति श्रुतिर्वर्तते। नतु सर्वथांऽशराहित्याभिप्रायेण। अतो न विरोध इति।
॥ अघटितघटकेश्वराचिन्त्यशक्त्यनङ्गीकारे विरुद्धयोरभेदानकत्वयोः जीवे समावेशासम्भवः॥
ननु यदि भेदो नास्ति, कथं तर्ह्यनेकत्वम्? तस्य भेदव्याप्तत्वात्। कथञ्चांशित्वम्? मत्वर्थस्य भेदेन विनाऽनुपपत्तेरित्यत उक्तम् विशेषादेवेति। भेदाभावेऽपि केवलं तत्प्रतिनिधेर्विशेषादेव अनेकस्वरूपेष्विति योजना। यद्वा “अप्यनेकस्वरूपेषु” इत्यनेनैव वक्ष्यमाणमङ्गीकृत्यांशिन इत्यादिना विरोधः परिहृतः। तत्र भेदाभावे कथमनेकत्वमंशित्वं चेत्याशङ्कां विशेषादेवेत्यादिपादत्रयेण परिहरति। केवलमेव भेदेन विनैव तेषु बहुस्वरूपता तया ख्यायमाना सांशता चास्ति। कथम्? विशेषादेवेति। कुत एतत् कल्प्यते? श्रुतिद्वयविरोधादेवेति हिशब्देनाऽह। अत्र जीवस्येति प्रकृतेऽपि यच्चेतना इति सामान्येनोक्तम्, तेन चेतनमात्रेऽप्ययं न्याय इति सूचयति। अथवा यद्यंशिनो जीवाः, तर्हि पटादिवदेव स्युरित्यस्याचेतनत्वमुपाधिमनेन द्योतयति।
नन्वेवन्तर्हि, किं जीवकर्तृत्वस्येश्वराधीनत्वकल्पनया? तदभावेऽपि स्वतो बहुरूपत्वसद्भावेनैकदेशतः क्रियोपपत्तौ कृत्स्नप्रसक्तेरभावात्। विभिन्नांशाभावेन निरवयवत्वशब्दकोपस्यापि परिहारात्। एतदतिरिक्तस्य चेश्वरकृत्यस्यादर्शनादिति पूर्वपक्षिणा स्वाभिसन्धावुद्घाटिते सत्याह बहुत्वेनेति।
बहुत्वेनाविनाभावाद् भिन्नता नियमाद् भवेत्।
यदि नैवं नियमकृद् भगवान् पुरुषोत्तमः।
तस्य त्वशेषशक्तित्वाद् युज्यते सर्वमेव हि॥९०॥
यदि भगवन् पुरुषोत्तम एवं न नियमकृद् बहुत्वेऽपि भेदो जीवेषु मा भूदिति व्यवस्थायाः कर्ता न स्यात्, तदा बहुत्वेन हेतुना जीवेष्वपि भिन्नता भवेत्। बहुत्वसङ्ख्याया भिन्नत्वेनाविनाभावलक्षणान्नियमात्। यथोक्तम् “तदनुविधानात् पृथक्त्वम्” इति।
एतदुक्तं भवति परमेश्वरानपेक्षस्य जीवस्य कर्तृत्वाङ्गीकारे न सर्वथोक्तप्रसङ्गद्वयपरिहारः। तथाहि कृत्स्नप्रसक्तिस्तावत् कथं परिहरणीया? बहुत्वसद्भावेनेति चेत्, तर्हि बहुत्वस्य लोके भेदाविनाभूतत्वेन जीवस्य बहुत्वे भिन्नत्वमप्यापद्येत। तथाच दुरात्मा निरवयवत्वशब्दकोपो दुष्परिहरः। अथ तत्परिहारार्थं भेदो नेष्यते, तदा व्यापकनिवृत्त्या व्याप्यनिवृत्तेरावश्यकत्वाद् बहुत्वसङ्ख्याऽपि त्याज्या स्यात्। तथाच पुनः सैव कृत्या कृत्स्नप्रसक्तिरास्कन्देत।
अथ जडेष्वेव यत्र बहुत्वम्, तत्र भेद इति नियमः, न चेतनेष्विति चेत्, कुत एतत्? तथा दर्शनादिति चेत्, न। यतः कारकप्रश्र्नोऽयं न प्रमाणप्रश्र्नः। स्वभावोऽयं पदार्थानामिति चेत्, न। अनीश्वरवादपादप्रसारिकापातात्।
किञ्च विरुद्धश्च स्वभावश्चेति कथम्? नहि स्वयमेव स्वेन सद्वितीय इति युक्तम्। प्रमितत्वान्न विरोध इति तु प्रत्युक्तम्। चैतन्यसामर्थ्यादिदं घटत इति चेत्, धूमवानपि कश्चिन्निरग्न्किो घटताम्। अथ विशेषशक्त्येदमुपपद्यत इति चेत्, घटेऽप्युपपद्यताम्। नहि तत्र विशेषो नास्ति। विशेषवैचित्र्यान्नेति चेत्, तदेव कुतः? तस्माद् भगवानेव स्वरूपस्वभावविशेषाणां नियामकश्चैतन्यमवच्छेदकं विधाय विशेषं निमित्तीकृत्य विरुद्धे अप्यभेदबहुत्वे समावेश्याभेदेन निरवयवत्वशब्दकोपमपास्य बहुत्वेन कृत्स्नप्रसक्तिं न्यक्कृत्य कार्यानुरूपं सामर्थ्यविशेषं योजयञ्जीवेन कारयतीत्यङ्गीकर्तव्यमिति।
नन्वेतत् सर्वं जीवसामर्थ्यादिनाऽशक्यसम्पादनं कथं भगवानपि सम्पादयेदित्यत आह तस्य त्विति। तदेवमस्य सूत्रस्यैवं तात्पर्यव्याख्याने न कश्चिद् विरोध इति स्थितम्॥*॥ इतीतरव्यपदेशाधिकरणम्॥७॥
अथ शब्दमूलत्वाधिकरणम्॥८॥
॥ कृत्स्नप्रसक्तेः, श्रुतिविरोधात्, देहादिरहितत्वाच्च ईश्वरस्याकर्तृकत्वमिति पूर्वपक्षः॥
श्रुतेस्तु शब्दमूलत्वात्। नन्वीश्वरस्यापि कर्तृत्वं न युज्यते। जीववत् कृस्नप्रसक्तेः। नहि ब्रह्माण्डपिपीलिकाण्डनिर्माणे समं सामर्थ्यं प्रयुञ्जानः प्रेक्षावान् भवति। गत्यन्तराभावान्न दोष इति चेत्, न। ईश्वरत्वव्याघातात्। अथैतत्परिहारार्थमेकदेशेन प्रवृत्तिरङ्गीक्रियते, तदा “नेह नाना” इत्यादिनिरवयवत्वशब्दकोपः स्यात्। शरीरेन्द्रियादिविकल्पत्वाच्च न कर्तृत्वम्। नहि कश्चिच्छरीरादिविकलः कर्तोपलब्धः। भूम्याद्याधारविधुरत्वाच्च। एवं दौर्घट्येऽपि यदि कर्तृत्वमीश्वरस्य स्यात्, तदा जीवस्यापि किं न स्यात्? विशेषादर्शनात्। एवञ्च सर्वकर्तृत्वं दूरनिरस्तमित्ययं पूर्वपक्षोऽत्राधिकरणे निरस्यते।
॥ ईश्वरस्याऽगमैकगम्यत्वादुक्तदोषाणामप्रसक्तिः॥
तस्य तात्पर्यमाह तस्य त्विति। तुशब्दो जीवाद् विशेषं द्योतयति। चशब्दो हेतुसमुच्चये। ईश्वरस्यालौकिकत्वश्रुतेः, आगमैकगम्यत्वेन युक्तिविरोधानवकाशात् “विचित्रशक्तिः पुरुषः”, “सर्वैर्युक्ता शक्तिभिर्देवता सा” इत्यादिश्रुतिभिर्विचित्राशेषशक्तित्वावगमाच्च। सर्वम्, भिन्नांशरहितस्यापि कार्येषु कृत्स्नप्रसक्त्यभावः, स्वरूपांशबाहुल्येऽपि भेदाभावः, अंशतः कार्यकरणेऽपि निरवयवत्वशब्दकोपाभावः, देहादिरहितस्यापि कर्तृत्वनिर्वाह इत्यादि युज्यत इति।
ननु दुर्घटमपि जीवकर्तृत्वमीश्वरशक्त्या घटत इत्यतीताधिकरणेऽभिहितम्। तथाच कथमत्र पूर्वपक्षावकाशः? यो हि परत्र प्रमितं घटयितुमीष्टे सः स्वस्मिन् नेष्टे इत्यसम्भावितम्। उच्यते नैषोऽर्थः सूत्रकृताऽतीताधिकरणेऽभिहितः। किन्त्वागामिनमर्थं मनसि निधाय जीवकर्तृत्ववादनिरास एव विहितः। भाष्यकारेण तु शिष्यहितैषिणा वक्ष्यमाणमप्यर्थमाकृष्य पूर्वोत्तरविरोधः परिहृत इति।
॥ अन्यैः ब्रह्मणो जगदुपादनत्वे कृत्स्नप्रसक्तिश्रुतिविरोधपरिहारपरतया व्याख्यनम्॥
परिणामवादिनो विवर्तवादिनश्च ब्रह्मणो जगदुपादानत्वं “कृत्स्नप्रसक्तिः” इत्यनेनाऽक्षिप्य “श्रुतेस्तु” इत्यादिना समाधीयत इति व्याचक्षते।
तथाहि न ब्रह्म जगदुपादानम्। यतः, तथात्वे कृत्स्नस्यापि ब्रह्मणः कार्याकारताप्रसक्तिः स्यात्। स्थितौ च ब्रह्माभावे तद्दर्शनोपदेशानर्थक्यादि स्यात्। अथैतेद्दोषपरिजिहीर्षया ब्रह्म एकदेशेन परिणमते एकदेशेन चावतिष्ठत इत्युच्यते, तदा “निष्कलं शान्तम्” इत्यादिनिरवयवत्वशब्दकोपः स्यादिति।
अत्रोच्यते नायं दोषः। “तदात्मानं स्वयमकुरुत” इत्यादिश्रुतेर्ब्रह्मणो जगदुपादानत्वस्य कृत्स्नपरिणामाभावस्य चावगमात्। शब्दमूलत्वेन युकिविरोधानवकाशाच्च। अपिच सर्वशक्त्युपेता च परदेवता श्रूयते, “सर्वकर्मा सर्वकामः” इत्यादि। ततो निरवयवस्यापि ब्रह्मणः कृत्स्नप्रसक्त्यभावेनैव जगदुपादानत्वमुपपन्नमित्यादि।
॥ अधिकरणस्य परोक्तार्थपरत्वेऽध्यायान्तर्भावायोगः॥
तदेतद् व्याख्यानमनुपपन्नम्। एवंसत्येषां सूत्राणामेतदध्यायान्तर्भावलक्षणसङ्गत्यभावप्रसङ्गात्। तत् कथमित्यत आह विरोध इति।
विरोधः सर्ववैशिष्ट्ये यो द्वितीये निरस्यते।
नारायणस्य त्वध्याये………………॥९१॥
तुशब्दोऽवधारणे। परब्रह्मणो नारायणस्य सर्वस्माच्चेतनादचेतनाच्च वैशिष्ट्ये वैलक्षण्ये परमोत्कृष्टत्वेऽत्यन्तव्यावृत्तत्वे च यो युक्त्यादिविरोधः स एवात्र द्वितीयेऽध्याये निरस्यते। सकलजगदुपादानत्वेन सर्वात्मकत्वं तु न सर्ववैशिष्ट्यम्। नापि तदुपयुक्तम्। प्रत्युत विरुद्धमेव। तत् कथं तत्र विरोधपरिहारोऽत्रान्तर्भावमासादयेत्?
ननु जगदुपादानत्वादेव सर्ववैशिष्ट्यं ब्रह्मणः, नहि जगज्जगदुपादानमिति चेत्, तत् किमुपादानोपादेययोर्भेदं मन्यसे। तथाच “तदनन्यत्वम्” इत्युक्तविरोधः। जगद् ब्रह्मणो न भिद्यते इति चेत्, न। उक्तोत्तरत्वात्। (५७१५७२)
॥ ब्रह्मण उपादानत्वस्य निराकृतत्वात् चोद्यस्यानवकाशः॥
प्राग् ब्रह्मोपादानत्वस्यानुक्तत्वात् कृत्स्नप्रसक्त्यादिपरिचोदनैवानवकाशा। परिणामप्रतिपादकश्रुतेरभावेन गगनादिप्रपञ्चात्मकस्य तदसम्भविशब्दमूलत्वसर्वशक्तित्वाद्यसम्भवेन च समाधानमप्युक्तम्। विवर्तवादे तु सर्वथाऽपि नैषा शङ्काऽवकाशमश्नुते। शुक्त्यादिकमिव रजताद्यारोपस्य ब्रह्माऽविद्यकप्रपञ्चारोपस्याधिष्ठानमिति स्पष्टमारम्भणाधिकरणेऽभिहितम्। तत्र कथं कृत्स्नैकदेशविचारः? उक्तानवधानाच्छङ्केति चेत्, तर्ह्युक्तं स्मरेति वक्तव्यम्। स्पष्टं चाऽरोपितत्वं प्रपञ्चस्य ब्रह्मण्युपपादनीयम्। “श्रुतेस्तु” इत्यादेस्तु का सङ्गतिः?
कश्चित् परिहारादर्शनसम्भ्रान्तचित्त आह अविद्यासंविलतं खलु ब्रह्म जगदुपादानम्। तत्र अविद्योपादानत्वस्यायमाक्षेपः परिहारश्चेति। तदतीव मन्दम्। नह्यविद्याया उपादानत्वमपि वास्तवम्। तस्या अविचारितरमणीयतयैव शङ्काविषयत्वात्। किञ्च कृत्स्नप्रसिक्तिः सावयवत्वं चाविद्यायां किं करिष्यति? समाधानं तु सर्वथाऽप्यसङ्गतमेव। एतेन “विकरणत्वात्” इत्याक्षेपपरिहारावप्यसङ्गतौ वेदितव्यौ। नहि भ्रमाधिष्ठानता शरीरादिकमपेक्षते। ईश्वरविषयं तदिति चेत्, न। तस्य विकरणत्वाभावेनाऽक्षेपानुदयादित्यादिकं स्वयमेव शिष्यैरवगन्तव्यमित्यसङ्गतिरेवाऽचार्येणोक्ता।
॥ लक्षणसूत्रोक्ते ब्रह्मणः सर्ववैशिष्ट्ये विरोधपरिहार एव द्वितीयाध्यायार्थः॥
स्यादेवमसङ्गतिर्यदि ब्रह्मणः सर्ववैशिष्ट्ये विरोधपरिहारोऽध्यायार्थः स्यात्। तदेव कुत इत्यत आह तदन्य इति।
………………..तदन्ये तत्रतत्रगाः॥९१॥
तस्मात् सर्ववैशिष्ट्यविषयादन्ये विरोधास्तत्रतत्रैवाधिकरणेषु गताः परिहृताः।
एतदुक्तं भवति अविरोधलक्षणो द्वितीयोऽध्याय इति तावत् सम्मतम्। नचानुक्तेऽर्थे विरोधपरिहारः सङ्गत इति प्रथमाध्यायार्थेऽविरोधो द्वितीयस्यार्थः। प्रथमे चाऽदिसूत्रेण शास्त्रीयविषयप्रयोजनप्रदर्शनमुखेन ब्रह्मजिज्ञासायाः कर्तव्यत्वमुक्तम्। तच्चतुरध्यायीपरिसमाप्यं नैकत्र पर्यवस्यति। ततः, किं तद् ब्रह्म? किं जीवः, अथ जडमिति स्वरूपजिज्ञासायाम्, शृङ्गग्राहिकया प्रदर्शयितुमशक्यत्वात्। द्वितीयसूत्रे सर्वतो वैलक्षण्यप्रदर्शनेन सर्वोत्कृष्टं सर्वस्माद् व्यावृत्तं चेति प्रतिपादितम्। सजातीयविजातीयासम्भावितधर्मस्य लक्षणत्वात्। सकलेतरव्यावृत्तेश्च तत्प्रयोजनत्वात्। तृतीयसूत्रे शास्त्रं तत्र प्रमाणमभिधाय तस्योत्तरप्रबन्धेन सामान्यतो विशेषतश्च सकलजीवजडव्यावृत्तवस्तुविषयता समर्थिता। एवञ्च द्वये विरोधाः परिहरणीया भवन्ति। द्वितीयसूत्रसिद्धसर्ववैशिष्ट्यविषयाः शास्त्रसमन्वयविषयाश्च। तत्र द्वितीया “विकारशब्दात्” इत्यादिना तत्रतत्रैवाधिकरणे परिहृता इति परिशेषात् सर्ववैशिष्ट्यविषयविरोधपरिहार एव द्वितीयार्थ इति ज्ञायत इति।
॥ श्रुतीनां परस्परविरोधपरिहारोऽपि सर्ववैशिष्ट्यसमर्थनायैव॥
ननुच श्रूतीनां परस्परविरोधोऽपि द्वितीयेऽध्याये “न वियदश्रुतेः” इत्यादिना परिहृतः। तत् कथमुच्यते ब्रह्मणः सर्ववैशिष्ट्ये विरोधो द्वितीये निरस्यत इति। तत्राऽह सृष्टीति।
सृष्टिसंहारवाक्यानां जीवरूपाभिधायिनाम्।
अप्यन्योन्याविरोधस्तु द्वितीयाध्यायगोचरः।
जीवरूपाभिधायिनां वाक्यानाम्। उपलक्षणमेतत्। प्राणादिविषयाणां चेत्यपि द्रष्टव्यम्। सृष्ट्यादिविशेषणमुपपत्तिसूचनार्थम्। तुशब्दे विशेषार्थः। यो द्वितीयाध्यायगोचरो वाक्यानामन्योन्याविरोधः सोऽपि पारमेश्वरसर्ववैशिष्ट्यविरोधपरिहार एव। किन्तु प्रथमद्वितीयपदायोः साक्षात्, तृतीयचतुर्थयोस्तु व्यवधानेनेति विशेषः।
तथाहि श्रुतीनां परस्परविरोधपरिहारः किं तत्प्रामाण्यनिर्णयमात्रफलः, किंवा प्रमेयनिर्णयफलः? नाऽद्यः, मीमांसाया न्यायशास्त्रत्वापत्तेः। किञ्चैवंसति वियदादिसृष्ट्यादिविषयवाक्यविरोधपरिहार एव कस्मात् क्रियते? उदितहोमादिवाक्यानामपि न्यायदर्शन इवोपादानोपपत्तेः। आकाशवाय्वादिक्रमश्चात्र नात्यन्तमुपयुज्यते। द्वितीयेऽपि किं सृष्ट्यादिकमेव प्रमेयम्, उत तदङ्गिभूतमन्यत्। नाऽद्यः, तस्य स्वरूपतोऽप्रयोजनत्वात्। प्रथमाप्रतिपाद्यत्वाच्च। अन्यथा पुनरुदितहोमादिवाक्यविरोधपरिहारोऽपि कार्यः स्यात्। सृष्ट्यादिविषयनिष्कर्षोऽपि निर्हेतुकः। अतो द्वितीय एव परिशिष्यते। नचान्यदस्ति सृष्ट्यादिप्रमेयस्याङ्गि प्रथमोक्तं द्वितीयसूत्राभिहिताद् ब्रह्मणः सर्ववैशिष्ट्यात्। अतो युक्तमुक्तम्। तदेवं परोक्तसूत्रार्थस्य द्वितीयाध्यायान्तर्भावलक्षणसङ्गत्यभावात्, विरोधाच्च उक्त एव सूत्रार्थ इति सिद्धम्।
॥ भगवतः इन्द्रियादिमत्त्वप्रतिपादकसूत्रस्य पौनरुक्त्यमाशय परिहारकथनम्॥
अत्रेश्वरस्य शरीरेन्द्रियादिकरणरहितत्वात् कर्तृत्वं नोपपद्यत इत्याक्षेपसमाधानार्थं सूत्रम् “विकरणत्वान्नेति चेत् तदुक्तम्” इति।
ॐ विकरणत्वान्नेति चेत् तदुक्तम् ॐ॥३२॥
एतदनारम्भणीयम्, पुनरुक्तत्वात्। “श्रुतेस्तु शब्दमूलत्वात्”, “आत्मनि चैवं विचित्राश्च हि”, “सर्वोपेता च तद्दर्शनात्” इति सूत्रैरेवालौकिकत्वशब्दैकसमधिगम्यत्वविचित्रानन्तशक्तित्वादियुक्तिभिः सर्वस्यापि दौर्घट्यस्य परिहृतत्वात्। यो हि साक्षात् कारकाधिष्ठानस्य नेष्टे, स शरीरव्यवधानमपेक्षते। यस्य चाऽगन्तुकं ज्ञानम्, स तदर्थमिन्द्रियाणि। यश्च गुुरुशरीरो नावस्थातुं शक्नोति स क्षित्यादिकमाधारम्। भगवांस्तु सर्वशक्तिः सर्वज्ञः, किमर्थमपेक्षतेति। नच काचिदभ्यधिकाशङ्काऽस्ति येन पुनरारम्भः स्यादित्यत आह मानेति।
॥ प्रमाणविशेषस्य प्रमेयविशेषस्य वा वक्तव्यत्वे पुनरुक्तेरदोषत्वमित्युपपादनम् ॥
मानमेयविशेषेण पुनरुक्तिर्न जायते॥९२॥
यथा “अत एव प्राणः” इत्यादौ मानैक्येऽपि मेयविशेषेण न पुनरुक्तिदोषः, तथाऽत्र मेयैक्येपि मानविशेषेण न पुनरुक्तिदोषः।
एतदुक्तं भवति किमुक्तार्थोक्तिमात्रं दोषः, किंवोक्तानतिरिक्तोक्तिः? नाऽद्यः, उक्तपरिहारातिदेशोक्तेरपि दोषत्वानुषङ्गात्। द्वितीयस्तु प्रकृते न सिद्धः। प्रमेयैक्येऽपि प्रमाणभेदस्य सत्त्वात्। इह हि चिदानन्दाद्यात्मकदिव्यमङ्गलविग्रहवतो महापुरुषस्य प्राकृतशरीराद्यभावेऽपि सकलकार्यकर्तृत्वं “अपाणिपादः” इत्यादिश्रुतिमाश्रित्योक्तमिति।
यद्वा मानमेययोर्विशेषेणेति योज्यम्। तथाचायमर्थः पूर्वसूत्रैः सामान्यविषयप्रमाणान्याश्रित्य सामान्यत एव सर्वानुपपत्तिपरिहारो विहितः, इह तु विशेषविषयेणैव ग्रमाणेन विशेषानुपपत्तिपरिहारः क्रियत इति कथं पुनरुक्तिदोषावकाश इति। तथाऽप्याक्षेपो नोपपद्यत इति चेत्, न। विशेषजिज्ञासया उपपत्तेरिति॥*॥ इति शब्दमूलत्वाधिकरणम्॥८॥
अथ नप्रयोजनाधिकरणम्॥९॥
॥ सिद्धान्तसूत्रयोः पूर्वपक्षानाच्छादकत्वशङ्कापरिहारः॥
न प्रयोजनत्त्वात्। यत्प्रयोजनार्थं सृष्ट्यादिः, तदूनत्वादपूर्णतेत्याक्षेपपरिहारायेदमधिकरणमारभ्यते। तदेतदनुपपन्नमिवाऽभाति। तथाहि यद्यत्र कर्तृत्वेन प्रयोजनवत्त्वं प्रसाध्यापूर्णत्वसाधनं पूर्वपक्षिणो विवक्षितं स्यात्, तदा प्रथमसूत्रमयुक्तं स्यात्। अपूर्णतासाधकं प्रति प्रयोजनवत्त्वहेतोरसिद्धत्वात्। अथ कर्ता चेत् प्रयोजनवान् स्यात्, तथाचापूर्णः स्यादित्यापादनं विवक्षितम्, तदा व्यर्थमेवेदं सूत्रम्। नचापूर्णस्ततो न प्रयोजनवानिति परेणैवाङ्गीकृतत्वात्। अन्यथा विपर्ययापर्यवसानात्। “लोकवत्तु लीलाकैवल्यम्” इति द्वितीयसूत्रं तु पक्षद्वयेऽप्ययुक्तम्। साधनापादानदूषणस्य अनुद्भावनादिति।
मैवम्। ईश्वरस्य सृष्ट्यादिना प्रयोजनमस्ति, नवा? आद्येऽपूर्णत्वं प्रसज्येत। द्वितीये तु कर्तृत्वानुपपत्तिः, तस्य प्रयोजनव्याप्तत्वादित्युभयथाऽपीश्वरस्य जगत्सृष्ट्यादिकर्तृत्वानुपपत्तिरित्यत्र पूर्वपक्षिणो विवक्षितम्। तत्र प्रथमसूत्रेण प्रयोजनाभावपक्षं सयुक्तिकमुपादत्ते। तत्रोक्तदोषपरिहारार्थं द्वितीयं सूत्रम्।
यद्वा कर्तृत्वेन प्रयोजनस्य तेन चापूर्णत्वस्येदं साधनं विवक्षितम्, उताऽपादनमिति सिद्धान्ती विकल्प्याऽद्यमाद्येन निराचष्टे। न कर्तृत्वेन प्रयोजनवत्त्वं साध्यम्। कृतकृत्यत्वेन प्रयोजनाभावस्यैव निश्चितत्वात्। नचासिद्धो हेतुः। “अथैष एव परम आनन्दः”, “निरनिष्टो निरवद्यः” इति श्रुतेः। प्रयोजनवत्त्वेनापूर्णतानुमानं तु गर्भस्रावेणैव गतमिति। आद्यस्य दूषणान्तरं वदन् द्वितीयं द्वितीयेन निराकरोतीति।
॥ ईश्वरस्य सृष्ट्यादौ प्रयोजनाभावेऽपि स्वभावादेव प्रवृत्तिः॥
ननूक्तमत्र “लोकवत्” इति सूत्रेण साधनस्याऽपादनस्य वा न किञ्चिद् दूषणमुद्भाव्यत इति। मैवम्। बाधादेरुद्भावनादित्याशयवान् द्वितीयसूत्रस्य तात्पर्यमाह सदेति।
ॐ लोकवत्तु लीलाकैवल्यम् ॐ॥३४॥
सदा प्रवृत्तिरीशस्य स्वभावादेव केवलम्।
यथा लोके ज्वलनपवनादीनाम्, तथेशस्यापि सदा सृष्ट्यादौ केवलं प्रयोजनेन विना स्वभावादेव प्रवृत्तिः प्रमितेति शेषः। तदनेनेश्वरस्य प्रवृत्त्या प्रयोजनसाधनमनैकान्तिकम्, बाधितविषयं च। प्रसङ्गस्तु व्याप्तिविकलो विपर्ययापर्यवसायी चेत्युक्तं भवति।
अथ मन्येत चेतनप्रवृत्तिः न प्रयोजनेन विना दृष्टा, अतो नानैकान्त्यादीति। तदपि नास्ति। मत्तस्य सुखोद्रेकादेव नृत्तगानादिप्रवृत्तिदर्शनात्। (२५१)
ननुच प्रेक्षावत्प्रवृत्तिर्न प्रयोजनोद्देशेन विनोपलब्धा, इयं च प्रेक्षावत्प्रवृत्तिः। अतः प्रयोजनोद्देशवती स्यादिति साध्यमापाद्यं चेत्यत आह अङ्गेति।
अङ्गचेष्टा यथा पुंसः काश्चिदुद्देशवर्जिताः।
देवस्यैष स्वभावोऽयमित्याह श्रुतिरञ्जसा॥९३॥
काश्चिद् व्याख्यानादावङ्गुलिचालनादिकाः। उद्देशवर्जिताः प्रयोजनोद्देशवर्जिताः। तथा ईशस्यापि प्रवृत्तिरिति पूर्वेणान्वयः। तथाऽप्यनैकान्त्याद्यनिस्तार इति भावः।
॥ “देवस्यैष स्वभावोऽयम्’ अस्याः श्रुतेरर्थकथनम्॥
यदुक्तमीश्वरस्य प्रवृत्तिः प्रयोजनेन विना स्वभावादेव प्रमितेति, तत् प्रमाणमिदानीमाह देवस्येति। “देवस्यैष स्वभावोऽयमाप्तकामस्य का स्पृहा” इति श्रुतिरज्जसा स्फुटमुक्तमर्थमाह। देवस्यायं सृष्ट्यादिविषय एषः इच्छा, तत्पूर्विका प्रवृत्तिरिति यावत्। स्वभाव एव। न प्रयोजनाय। कुतः? आप्तकामस्य प्रयोजनस्पृहासम्भवादित्यर्थः।
॥ ईश्वरप्रवृत्तेः क्रीडाप्रयोजनत्ववादनिराकरणम्॥
केचिदिदं सूत्रमन्यथा व्याचक्षते यथा लोके सप्तद्वीपां मेदिनीमधितिष्ठतः सम्पूर्णशौर्यवीर्यपराक्रमस्यापि महाराजस्य केवललीलैकप्रयोजनाः कन्दुकाद्यारम्भा दृश्यन्ते। तथैव परस्यापि ब्रह्मणः स्वसङ्कल्पमात्रावक्लृप्तजगज्जन्मस्थितिध्वंसादेर्लीलैव प्रयोजनमिति। तदेतन्निराकरोति क्रीडामिति।
क्रीडां प्रयोजनं कृत्वा सृष्टिः श्रुतिविरोधिनी।
इति केवललीलैव निर्णीता प्रभुणा स्वयम्॥९४॥
“भोगार्थं सृष्टिरित्यन्ये क्रीडार्थमिति चापरे” इति क्रीडाप्रयोजनां भगवतः सृष्ट्यादिप्रवृत्तिं वदतः पूर्वपक्षीकृत्य “देवस्यैष स्वभावोऽयम्” इति सयुक्तिकं प्रयोजनलेशाभावः श्रुत्या सिद्धान्तितः। अतः श्रुतिविरुद्धत्वादपव्याख्यानमेवैतत्।
सूत्राक्षराननुगुणं चैतद् व्याख्यानमित्याह इतीति। यत एवं क्रीडां प्रयोजनं कृत्वा सृष्टिः श्रुतिविरोधिनी, इति तस्मात् श्रुत्यनुसारिणा प्रभुणा स्वयं साक्षात् स्पष्टं केवललीलैव सृष्ट्यादिप्रवृत्तिः निर्णीता लीलाकैवल्यमिति। नतु लीलार्थेति ततोऽप्ययुक्तमिदं व्याख्यानमिति।
यद्वा पूर्ववाक्योक्तो हेतुः, अयं साध्यनिर्देशः। यस्माल्लीलां प्रयोजनं कृत्वा सृष्टिः श्रुतिविरोधिनी, तस्मादेतत्सूत्रे केवललीलैव सूत्रकृता निर्णीता व्याख्याता न पुनर्लीलार्थेति।
॥ ईश्वरस्य सृष्ट्यादौ स्वप्रयोजनाभावेऽपि परप्रयोजनोद्देशताऽङ्गीक्रियते॥
किञ्च कर्तृत्वेन प्रयोजनवत्तां साधयन्, आपादयन् वा प्रष्टव्यः। किं प्रयोजनं स्वसम्बन्धि विवक्षितम्, उत परसम्बन्धि, अथ साधारणम्? आद्ये साधनेऽनैकान्त्यम्, आपादने व्याप्त्यभावः, विपर्ययपर्यवसाने व्यभिचार एव। दृश्यन्ते हि कृपालवः स्वप्रयोजनमनुद्दिश्य परप्रयोजनार्थमेव प्रवर्तमानाः। नचादृष्टार्थमिति वाच्यम्। पशूनां पशुप्रायाणां चापत्यपालनादौ प्रवृत्तिदर्शनात्। नच प्रयोजनोद्देशिता, कृपालुता चेति सम्भवति। द्वितीयेऽप्यनैकान्त्यादिकमेव। स्वप्रयोजनार्थं प्रवृत्तेः बहुलमुपलम्भात्। भगवतोऽपि स्वप्रयोजनाभावेऽपि परप्रयोजनोद्देशिताङ्गीकारेण क्रमेण सिद्धसाधनेष्टापादनासिद्धत्वप्रसङ्गाश्च। अत एव न तृतीयोऽपि। अत एव केनचित् कर्तृत्वविशेषणम्, प्रवृत्तिस्वभावत्वे सदा प्रवर्तेतेत्यतिप्रसञ्जनं च प्रत्युक्तम्।
॥ ईश्वरप्रवृत्तेः परप्रयोजनार्थत्वस्य श्रुतिसूत्रसिद्धत्वसमर्थनम्॥
स्यादेतदेवम्। यदीश्वरप्रवृत्तौ परप्रयोजनोद्देशः स्यात्, नचासावङ्गीकर्तुमुचितः। का स्पृहा, न काऽपीति श्रुत्या, नेति सूत्रकारेण च सर्वथा प्रयोजनोद्देशस्य निवारितत्वादित्यत आह आत्मेति।
आत्मप्रयोजनार्थाय स्पृहां श्रुतिरवारयत्।
न प्रयोजनवत्त्वेनेत्यत आह जगद्गुरुः॥९५॥
श्रुतिरिति सूत्रकृतोऽप्युपलक्षणम्। परप्रयोजनार्थतां त्वङ्गीकुरुत एवेति शेषः। कुत एतदवगम्यत इत्यत आह नेति। यतः परप्रयोजनमङ्गीकृत्याऽत्मप्रयोजनार्थतामेव नेति न्यवारयत्। अत एव हि “प्रयोजनवत्त्वात्” इति तत्र हेतुमाह। अन्यथा नैतं ब्रूयात्।
एतदुक्तं भवति यदि नेति सौत्रीप्रतिज्ञा स्वपरप्रयोजनविषया स्यात्, तदा “प्रयोजनवत्त्वात्” इति हेतुरनैकान्तिकः स्यात्। स्वयं व्यापारसाध्यप्रयोजनवतोऽपि परप्रयोजनोद्देशेन व्यापारदर्शनात्। स्वप्रयोजनमात्रविषयत्वे तु नायं दोषः। योऽवाप्तयत्प्रयोजनः, स स्वार्थं न तदुद्दिशतीति व्याप्तेरनवद्यत्वात्। अतः “प्रयोजनवत्त्वात्” इति हेतुं ब्रुवाणः सूत्रकृदात्मप्रयोजनोद्देशमेव नेति निवारितत्वान्। न परप्रयोजनोद्देशमपि। तथात्वे तद्व्याप्तमेव कमपि हेतुं ब्रूयात्। स्वप्रयोजननिषेधं कुर्वाणो विशेषनिषेधस्य शेषाभ्यनुज्ञाज्ञापकत्वात् परप्रयोजनमनुजानातीति ज्ञायत इति।
उपलक्षणमेतत्। श्रुतिरपि “आप्तकामस्य” इति हेतुगर्भविशेषणं प्रयुञ्जानाऽऽत्मप्रयोजनस्पृहामेव आक्षिपति परप्रयोजनस्पृहामभ्युपैतीति ज्ञायत इत्यपि द्रष्टव्यम्।
॥ भगवतः इच्छारूपगुणनिषेधपरतया श्रुतिव्याख्यानस्य दूषणम्॥
इह हि बुद्धिरेवेश्वरस्याव्याहता क्रियाशक्तिः, तयैव सर्वस्योपपत्तौ किमिच्छाप्रयत्नकल्पनया? यद्वा प्रयत्नः कर्तृत्वम्। तस्यैवाऽख्यातार्थतया निर्णीतत्वात्। स च द्वेधा बुद्धिमपेक्षते। उत्पत्त्यर्थं विषयनियमार्थं च। तत्रेश्वरप्रयत्नो यद्यपि नित्यत्वान्नोत्पत्तावपेक्षते बुद्धिम्। तथाऽपि विषयनियमार्थं तामपेक्षत एव। नहि निर्विषय एवासौ, व्यर्थत्वप्रसङ्गात्। नच स्वभावत एवार्थप्रवणः, बुद्धित्वप्रसङ्गात्। बुद्धिरेव हि स्वभावतोऽर्थप्रवणा। अतो ज्ञानप्रयत्नाभ्यामेव सर्वनिर्वाहान्नेश्वरस्येच्छाऽस्ति। नचेच्छया प्रयत्नस्य विषयनियमः। तस्या अपि स्वतो विषयप्रवणताभावात्। तदर्थं बुद्ध्यङ्गीकारे तयैव प्रयत्नस्य विषयनियमोपपत्तेः किमन्तर्गडुनेच्छयेति मन्यमानाः केचित्, “का स्पृहा” इति श्रुतिर्नेश्वरस्य प्रयोजनेच्छामात्रनिषेधपरा, किन्त्विच्छालक्षणं गुणमेव निषेधतीति व्याचक्षते। तान् निराकरोति इच्छामात्रमिति।
॥ श्रौतार्थवादान्यथानुपपत्त्या भगवत इच्छावत्त्वसमर्थनम्॥
इच्छामात्रं प्रभोः सृष्टिरिति सृष्टौ विनिश्चिताः।
इति प्रशंसया कामश्रुतिभ्यश्चैव युक्तितः॥९६॥
“का स्पृहा” इति श्रुत्या नेश्वरस्येच्छामात्रं निषिद्ध्यते। कुतः? इच्छावत्त्वस्य प्रमाणतः सिद्धत्वात्। तथाहि
“विभूतिं प्रसवं त्वन्ये मन्यन्ते सृष्टिचिन्तकाः।
स्वप्नमायासरूपेति सृष्टिरन्यैर्विकल्पिता।
कालात् प्रसूतिं भूतानां मन्यन्ते कालचिन्तकाः”
इति परिणामवादं विवर्तवादं कालादिनिमित्तवादं चान्यमतत्वेनोक्त्वा “इच्छामात्रम्” इति श्रुत्या स्वमतमुच्यते। ये सृष्टिविषये विशिष्टनिश्चयवन्तः, ते प्रभोरिच्छामात्राधीना सृष्टिर्न ब्रह्मपरिणामः, नच तद्विवर्तः, नापि कालादिनिमित्तेति मन्यन्त इति। अनया प्रभोरिच्छामात्रायत्ततां सृष्टेर्मन्यमानानां विनिश्चिता इति प्रशंसया तस्येच्छावत्त्वमवगम्यते। यदीश्वरस्येच्छा न स्यात्, तदा तदायत्ततां सृष्टेः मन्यमाना विपर्यस्ताः स्युः। विशिष्टनिश्चयवन्तः इत्येषा प्रशंसाऽनुपपन्ना स्यात्। नच प्रशंसात्वादेव अर्थासिद्धिः। पूर्वोत्तरपक्षावधारणप्रसङ्गे प्रशंसाया अपि याथार्थ्यावश्यम्भावात्। अन्यथा परिणामादिवादा अपि प्रशंस्येरन्।
॥ भगवत इच्छावत्त्वे श्रुत्युपन्यासः॥
न केवलं श्रुतार्थानुपपत्त्या। अपितर्हि? “कामस्तदग्रे समवर्तताधि”, “सोऽकामयत” इत्यादिभ्यो भगवतः कामप्रतिपादकश्रुतिभ्यश्चेच्छाऽवगम्यते। एवशब्दः श्रुतीनामर्थापत्तितः प्राबल्यसूचकः। इच्छाकामशब्दयोर्ज्ञानप्रयत्नोपलक्षणत्वस्य सम्भवान्नार्थापत्तिश्रुतिभ्यामिच्छासिद्धिरिति चेत्, न। मुख्ये बाधकाभावात्।
॥ अनुमानेन भगवत इच्छावत्त्वसमर्थनम्॥
मा वा सैत्सीदिच्छाऽर्थापत्तिश्रुतिभ्याम्, युक्तितस्तावत् सेत्स्यति। तथाहि ईश्वर इच्छावान्, आत्मत्वात्; यज्ञदत्तवत्। नच मुक्तादौ व्यभिचारः। तत्रापि तस्याः साधयिष्यमाणत्वात्। ज्ञानवत्त्वात्, प्रयत्नवत्त्वात्, कर्तृत्वाद् वा। ईश्वरज्ञानं वेच्छासमानाश्रयम्, ज्ञानत्वात्; अस्मदादिज्ञानवत्। एवं तत्प्रयत्नमपि पक्षीकृत्य प्रयोक्तव्यम्।
यद्वा क्षित्यादिकमिच्छावज्जन्यम्, कार्यत्वात्; घटवत्। नन्वेवं दुःखादिकमपि साधयितुं शक्यमिति चेत्, तत् किमतिप्रसङ्गभीरुणा क्षित्यादेर्बुद्धिमत्कारणत्वानुमानमपि त्यक्ष्यते। दुःखादिसाधने बाधोऽस्ति, न बुद्धिसाधन इति चेत्, समं प्रकृतेऽपि।
॥ भगवत इच्छाभावे तस्य श्रुतिमहातात्पर्यविषयत्वाभावप्रसङ्गः॥
नन्वीश्वरस्येच्छाभावे बाधकाभावादप्रयोजकत्वमनुमानानामिति। मैवम्। महातात्पर्ययुक्तेश्च।
महातात्पर्ययुक्तेश्च नेच्छामात्रं निषिद्ध्यते।
यदीश्वरस्य इच्छा न स्यात्, तदा तस्मिन् सर्ववेदानां महातात्पर्यं न स्यदिति बाधकसद्भावात्। इच्छा निष्प्रयोजनेति चेत्, स्यादेवं यदि प्रयोजनमनुरुद्ध्य कल्प्यते। अन्यतः सिद्धेऽर्थे किं प्रयोजनगवेषणया?
॥ भगवत इच्छाया अनङ्गीकारे बुद्धेरप्यनङ्गीकार्यत्वप्रसङ्गः॥
किञ्चैवंसति बुद्धिरपि नाङ्गीकरणीया। स्वरूपसामर्थ्येनैवेश्वरस्य कर्तृत्वोपपत्तेः। लोकवैरूप्यमिति चेत्, तत् किमुदासीनस्य बोद्धुः कर्तृत्वमुपलब्धं लोके, येनानिच्छतोऽपि तदीश्वरस्याङ्गीक्रियते। प्रयत्नवत एव वा कर्तृत्वं भविष्यति, तस्य विषयनियमार्थं बुद्धिरेष्टव्येति, चेत्, न। बुद्धिवत् स्वतो विषयप्रवणतोपपत्तेः। तथात्वे बुद्धितो भेदो न स्यादिति चेत्, न। बुद्धित्वादिनैव तदुपपत्तेः। अन्यथा परोपाधिकविषयप्रवणत्वयोरिच्छाप्रयत्नयोरपि भेदो न स्यात्।
विषयनियमार्थमिति च कोऽर्थः? किं विषयविशेषसम्बद्धतयोत्पादार्थम्, उतोत्पन्नस्य स्थितस्यैव वा तत्सम्बन्धार्थम्, अथ तज्ज्ञानार्थम्? नाऽद्यः, अनादित्वात्। सादित्वेऽपि कारणसापेक्षतया बुद्धेरपि परतो विषयप्रवणतापत्तेः। न द्वितीयः, पौर्वापर्याभावात्। नहि प्रयत्न उत्पद्य स्थित्वा वा पश्चाद् विषयेण सम्बद्ध्यते। न तृतीयः, स्वरूपग्राहकप्रमाणेनैव तद्ग्रहणात्। बुद्धेरपि परापेक्षाप्रसङ्गाच्चेति।
॥ श्रुतीनां मोक्षार्थत्वात्, मोक्षस्य भगवत्प्रसादसाध्यत्वेन भगवत एव श्रुतिमहातात्पर्यविषयत्वात्
प्रसादस्य इच्छाविशेषत्वात्, इच्छाभावे विषयप्रयोजनाभावात् श्रुतेरप्रामाण्यप्रसङ्गः॥
महातात्पर्ययुक्तेश्चेति यदुक्तं तदसत्। यदीश्वरो नेच्छावान् स्यात्, तदा श्रुतिमहातात्पर्यविषयो न स्यादित्यत्र व्याप्त्यभावात्। इच्छारहितस्यापि धर्मादेस्तत्तच्छास्त्रमहातात्पर्यविषयत्वदर्शनात्। आपाद्यस्यानिष्टत्वाभावाच्चेत्यत उक्तं विवृणोति मोक्षार्था इति।
मोक्षार्थाः श्रुतयो यस्मात् स च तस्य प्रसादतः।
उन्निनीषतिवाक्याच्च लोकदृष्टानुसारतः॥९७॥
इच्छानिमित्तको यस्मात् तदभावे कुतः श्रुतिः।
महातात्पर्यरहिता प्रमाणत्वं गमिष्यति॥९८॥
यस्मात् कारणात् सर्वा अपि श्रुतयो मोक्षार्थाः मोक्षप्रयोजनाः, तस्मात् तदभावे परमेश्वरस्येच्छाभावे, तत एव मोक्षार्थताभावे श्रुतिस्तत्र महातात्पर्यरहिता स्यात्। तथाच कथं प्रमाणत्वं गमिष्यतीति योजना। मोक्षार्थत्वे किमीश्वरस्येच्छयेत्यत उक्तम् स चेति। स च मोक्षस्तस्य ईश्वरस्य प्रसादतो यस्मात्, तस्मात् तदभाव इति सम्बन्धः।
तथाऽपीश्वरस्य प्रसादेन भाव्यं किमिच्छयेत्यतः प्रसादत इत्येतद् व्याख्यातम् इच्छानिमित्तक इति। ईश्वरज्ञानादेव मोक्षसिद्धेः किं तत्प्रसादेनेत्यत उक्तम् लोकेति। विमतो बन्धमोक्षः प्रभुप्रसादसाध्यः, मोक्षत्वात्; शृङ्खलामोक्षवदित्यादिलोकदृष्टव्याप्त्युपेतानुमानानुसारतः इत्यर्थः।
न केवलमनुमानात् किन्त्वागमादपीत्युक्तम् उन्निनीषतीति। “एष ह्येव साधुकर्म कारयति तं यमेभ्यो लोकेभ्य उन्निनीषते” इति वाक्याच्च। अत्र कर्मेत्युपलक्षणम्। उन्नितीषते ऊर्ध्वं नेतुमिच्छति।
यद्वा प्रसादशब्देनेच्छोच्यते इत्यत्र इदं वाक्यं ज्ञापकम्। लोकदृष्टानुसारत इत्येतदप्यस्यैवार्थस्य ज्ञापकमुक्तम्। श्रुतय इत्युपक्रम्य श्रुतिरित्येकवचनं कैमुत्यार्थम्। एकमपि वाक्यं न तत्र महातात्पर्यवत् स्यात्, किमुत सर्वाः श्रुतय इति।
एतदुक्तं भवति शास्त्रं हि साध्यसाधनभाववद्विषयप्रयोजनवत्तया व्याप्तम्। तत्र श्रुतीनां मोक्ष एव प्रयोजनम्। “तेषां दुःखप्रहाणाय श्रुतिरेषा प्रवर्तते” इति वचनात्। मोक्षादन्यत्राऽत्यन्तिकदुःखप्रहाणायोगात्। स्वर्गादिप्रयोजनं भवदप्यवान्तरमेव, न प्रधानम्। विषयस्तु परमेश्वर एव। “सर्वे वेदा यत् पदमामनन्ति” इत्यादिवचनात्। धर्मादिकं त्ववान्तरप्रतिपाद्यम्। अभिप्रेतप्रयोजनसाधनं च विषयतामश्नुते। नच धर्मादिकं मोक्षसाधम्। “पुण्यचितो लोकः क्षीयते” इति श्रुतेः। अतो भगवत्येव मोक्षसाधनत्वात् सर्वश्रुतीनां महातात्पर्यम्। नचाव्यापृतात् साधनात् फलसिद्धिः। व्यापारश्च प्रसाद एव, नतु श्रुतिजनितं तज्ज्ञानं साक्षात्कारो वा। “यस्य प्रसादात्” इत्यादिवाक्यादुक्तानुमानाच्च। ज्ञानं तु प्रसादसाधनमिति न सम्बन्धानुपपत्तिः। प्रसादो नामेच्छाविशेषः। तथासति “उन्निनीषते”, “तदिच्छया यतो ह्यस्य बन्धमोक्षौ प्रतिष्ठितौ” इत्यादिश्रुतिभिः “यस्य प्रसादात्” इति श्रुतेरैकार्थ्यलाभात्। प्रसन्नोऽस्मीति प्रतीतौ परोपचिकीर्षाया एव स्फुरणात्। तथाच यदीश्वरो नेच्छावान्, तदा न प्रसीदेत्, घटवत्। सामान्याभावे विशेषाभावनियमात्। प्रसादरहितश्च न मोक्षसाधनं स्यात्। यद् यत्र विवक्षितावान्तरव्यापाररहितं न तत् तत्र साधनमिति व्याप्तेः। मोक्षं प्रत्यसाधनं च न मोक्षशास्त्रमहातात्पर्यविषयः स्यात्। तथाच मोक्षप्रयोजनता श्रुतीनां हीयेत। नच विषयान्तरं प्रयोजनान्तरं चास्तीति विषयप्रयोजनशून्यत्वादप्रामाण्यमेवाऽपद्येत। नच तदपौरुषेयतयाऽनाशङ्कितदोषस्य वाक्यस्योपपद्यते। अतोऽवश्यमुक्तेन क्रमेणेच्छावत्त्वं भगवतोऽङ्गीकरणीयमिति।
॥ फलवत्त्वप्रामाण्ययोर्व्याप्त्यभावेऽपि आगमप्रामाण्यस्य फलवत्त्वव्याप्तत्वात् सुस्थोऽतिप्रसङ्गः॥
ननु विषयाभावे स्यादप्रामाण्यम्। फलाभावे तु कथमप्रामाण्यापादनम्? नहि फलवत्त्वं प्रामाण्यम्, किन्तु याथार्थ्यमेवेत्युक्तम्। (४९४) नापि प्रामाण्यस्य व्यापकम्, तृणादिदर्शनस्य प्रयोजनाभावेऽपि प्रामाण्याभ्युपगमादित्यत आह याथार्थ्यमेवेति।
याथार्थ्यमेव मानत्वमपि वाक्यं प्रयोजकम्।
मानत्वमेति…………………………..॥९९॥
यद्यपि याथार्थ्यमेव मानत्वम्, न फलवत्त्वम्। नापि तेन व्याप्तम्। तथाऽपि वाक्यं प्रयोजकमेव मानत्वमेतीति युक्तमापादनम्।
एतदुक्तं भवति प्रामाण्यमात्रस्य प्रयोजनवत्त्वेन व्याप्त्यभावेऽपि तद्विशेषस्य वाक्यप्रामाण्यस्य अस्त्येव। पदानामिष्टसाधन एव गृहीतसङ्गतिकत्वात्। पदसङ्गतिग्रहणसव्यपेक्षस्यैव वाक्यस्य बोधकत्वात्। फलस्य विषयविशेषे वाक्यप्रामाण्यनिर्णयहेतुत्वाच्च। अतो व्यापकाभावे व्याप्यवाक्यप्रामाण्याभावापादनमुपपन्नमेवेति।
॥ अवान्तरविषयप्रयोजनवत्त्वं नाऽगमप्रामाण्ये प्रयोजकम्॥
ननुच महातात्पर्यगोचरस्य विषयस्य परमप्रयोजनस्य चाभावेऽप्यवान्तरविषयेण धर्मादिनाऽप्रधानप्रयोजनेन च स्वर्गादिना विषयप्रयोजनवती श्रुतिः प्रमाणं भविष्यतीत्यत आह तत्रापीति।
………. तत्रापि यत् सम्पूर्णप्रयोजनम्॥९९॥
वाक्येऽपि। निर्धारणे सप्तमी। प्रयोजनवत्त्वेऽपीति वा। यद् वाक्यं सम्पूर्णप्रयोजनं महाप्रयोजनम्। उपलक्षणं चैतत्। प्रधानविषयं चेत्यपि द्रष्टव्यम्। यदिति श्रवणत्, तदिति लभ्यते। सम्पूर्णप्रयोजनमिति चाऽवर्तनीयम्। मानत्वमेतीत्यनुवर्तनीयम्।
तथाचायमर्थः नावान्तरविषयप्रयोजनाभ्यां वाक्यस्य प्रामाण्यं सम्भवति। किन्नाम। यद् वाक्यं यन्महत् प्रयोजनमुद्दिश्य यं प्रधानं विषयं प्रतिपादयितुं प्रवृत्तम्, तत् ताभ्यामेव प्रयोजनविषयाभ्यामुपेतं प्रामाण्यमश्नुते। तदभावेऽवान्तरप्रयोजनादेरप्यसिद्धेः। सिद्धौ वा तस्यैव प्राधान्यप्राप्तेः। वेदवाक्यं च मोक्षोद्देशेन परमेश्वरे महातात्पर्योपेतमित्युक्तम्। तत् तयोरेव विषयप्रयोजनयोरुपपत्तौ प्रमाणं स्यात्, नान्यथेति॥*॥ इति नप्रयजनाधिकरणम्॥९॥
अथ वैषम्यनैर्घृण्याधिकरणम्॥१०॥
॥ कर्मनिरपेक्षस्य भगवतः फलदातृत्वे स्वातन्त्र्यभङ्गः, तन्निरपेक्षत्वे वैषम्यनैर्घृण्यप्रसङ्गः॥
वैषम्यनैर्घृण्ये न सापेक्षत्वात् तथाहि दर्शयति। प्राणिनां विविधान् देहेन्द्रियादिविषयान् तत्फलं च सुखदुःखलक्षणमुत्पादयन्नीश्वरः किं तदीयं धर्माधर्मरूपं कर्मापेक्षते, नवा? आद्ये तस्य स्वातन्त्र्यप्रच्युतिः। द्वितीये निर्निमित्तं कांश्चित् सुखयन् विषमः स्यात्, कांश्चिद् दुःखयन् निर्घृणः स्यादित्युभयथा न तस्य सर्वकर्तृत्वमित्येष पूर्वपक्षोऽत्राधिकरणे निराक्रियते।
तत्र तावदाद्येन सूत्रेण कर्मादिसापेक्षस्य कर्तृत्वमभ्युपेत्य वैषम्यनैर्घृण्ये परिहृते। अपेक्षणीयं कर्मादि ईश्वरायत्तं, नवा? नेति पक्षे सर्वकारणत्वहनिः। आद्ये निर्निमित्तं विषमाणां कर्मणां कारयितुर्वैषम्यनैर्घृण्ये स्यातामित्याक्षिप्य कर्मादीनामनादित्वाभ्युपगमेन समाधानमुक्तम् “न कर्माविभागादिति चेन्नानादित्वात्” इति सूत्रेण। एवन्तर्हि कर्मादिसापेक्षस्य स्वातन्त्र्यं न स्यादित्याशयोक्तम् “उपपद्यते च” इति। कर्माद्यपेक्षस्यापि तस्य स्वातन्त्र्यमुपपद्यते। कर्मादिसत्तादेरपि तदधीनत्वस्याऽरम्भणाधिकरणे समर्थितत्वात्। (५७९) नहि स्वाधीनसत्तादिकमपेक्षमाणस्य स्वातन्त्र्यप्रच्युतिर्युक्तेति।
॥ कर्मनिरपेक्षत्वाक्षिप्तवैषम्यनैर्घृण्ययोर्वेदाप्रामाण्यहेतुत्वाद् दोषत्वम्,
स्वाधीनसत्तादिकर्मसापेक्षत्वाक्षिप्तवैषम्यनेर्घृण्ययोरदोषत्वम्॥
एवन्तर्हि तदपेक्षा नामानपेक्षैव। तथाच पुनर्वैषम्याद्यापत्तिरित्याशयोक्तम् “उपलभ्यते च” इति। उपलभ्यते हीश्वरस्येदृशं वैषम्यं निर्घृणत्वं च प्रमाणैः। अतो नेदमनिष्टमिति। तदिदमयुक्तम्। वैषम्यनैर्घृण्ये हि वस्तुतो दूषणे, नवा? आद्ये कथमन्ततोऽप्यङ्गीक्रियेते? द्वितीये प्रथममेवाङ्गीकार्ये, किं सापेक्षतापक्षं कक्षीकृत्य तत्र दूषणपरिहारक्लेशेन? तथाच बकबन्धरीतिरित्यतोऽभिप्रायमाह वैषम्यमिति।
ॐ वैषम्यनैर्घृण्ये न सापेक्षत्वात् तथाहि दर्शयति ॐ॥३५॥
वैषम्यं चैव नैर्घृण्यं वेदाप्रामाण्यकारणम्।
नाङ्गीकार्यमतोऽन्यत्तु न वैषम्यादिनामकम्॥१००॥
द्विविधं खल्विदं वैषम्यं निर्घृणत्वं च। एकं कर्माद्यानपेक्षताप्रयुक्तम्, अपरं तु सापेक्षत्वेऽपि कर्मादिसत्तादेरपीश्वराधीनत्वप्रयुक्तम्। तत्राऽद्यं वेदाप्रामाण्यकारणत्वेन दूषणत्वान्नेश्वरस्याङ्गीकर्तुमुचितम्। वेदो हि धर्मं सुखसाधनम्, अधर्मं च दुःखसाधनमाह। तत्र यदीश्वरो धर्माधर्मावनपेक्ष्य विषमो निर्घृणश्च स्यात्, तदा वेदोदितं धर्माधर्मयोः सुखदुःखसाधनत्वमसत् स्यात्। तथाच तस्य कथं प्रामाण्यं स्यात्? अतः सूत्रकारेण कर्मादिसापेक्षतापक्षमुररीकृत्य तत् परिहृतम्। अतोऽन्यत्तु द्वितीयं वैषम्यं नैर्घृण्यं च न वैषम्यादिनामकं दूषणरूपं न भवतीति यावत्।
तथाहि वैषम्यादिकं तावन्न स्वरूपेण दोषः, किन्तु दोषहेतुतया। नचेदं वेदाप्रामाण्यकारणम्। कर्मादिसापेक्षत्वाङ्गीकारात्। नापि जीवानामिवेश्वरस्य प्रत्यवायहेतुः। तदभावात्। अतोऽदूषणत्वादङ्गीकृतं सूत्रकृतेति न कश्चिद् दोषः। तथाच भाष्यम् “नच पुनर्वैषम्याद्यापातेन दोषः” इति॥*॥ इति वैषम्यनैघृण्याधिकरणम्॥१०॥
अथ सर्वधर्मोपपत्त्यधिकरणम्॥११॥
॥ भगवतः सर्वगुणपूर्णत्वस्य सर्वदोषदूरत्वस्य च साधनम्॥
सर्वधर्मोपपत्तेश्च। सर्वे चेतना अपूर्णगुणा दोषिणश्च दृष्टाः, तद्दृष्टान्तेन चेतनत्वादीश्वरस्यापि समासव्यासाभ्याामपरिपूर्णगुणत्वम्, दोषित्वं च स्यादिति पूर्वपक्षोऽत्राधिकरणे निरस्यते। तदिदमस्पष्टं भाष्ये। चशब्दसमुच्चितायाः श्रुतेरेवोदाहृतत्वात्। युक्तेरव्युत्पादनात्। ततः स्पष्टं व्याचष्टे यदधीना इति।
ॐ सर्वधर्मोपपत्तेश्च ॐ॥३८॥
यदधीना गुणाश्चैव दोषा अपि हि सर्वशः।
गुणास्तस्य कथं न स्युः स्युर्दोषाश्च कथं पुनः॥१०१॥
सर्वधर्मोपपत्तेस्तद् वाक्यैरपि हि तादृशैः।
निर्दोषाशेषगुणको निर्णीतो भगवान् हरिः॥१०२॥
इति श्रीमदानन्दतीर्थभगवत्पादाचार्यविरचिते
श्रीमद्ब्रह्मसूत्रानुव्याख्याने द्वितीयाध्यायस्य प्रथमः पादः।
चापिशब्दावन्योन्यसमुच्चये। एवशब्दस्य यदधीना एवेत्यन्वयः। हिशब्दः सर्वस्य भगवदधीनतायां श्रुत्यादिप्रसिद्धिं द्योतयति। कथमित्याक्षेपे। द्वेधा हि वस्तु न प्राप्यते, तत्र स्वातन्त्र्याभावाद् वा, प्रेप्साभावाद् वा। द्वेधा च न हीयते, स्वातन्त्र्याभावाद् वा, जिहासाभावाद् वा। अस्ति तावदीश्वरस्य सर्वत्र स्वातन्त्र्यम्, अस्ति च मया सर्वदाऽऽनन्दादिगुणवता दुःखादिदोषवर्जितेन भाव्यमितीच्छा, प्रेक्षावत्त्वात्। अतः कथं तस्याऽनन्दादिगुणपूर्णत्वं दुःखादिसर्वदोषदूरत्वं न भवति?
अत्रैते प्रयोगाः ईश्वरः सकलगुणपूर्णः सर्वदोषदूरश्च, स्वतन्त्रत्वात्; व्यतिरेकेण यज्ञदत्तवत्। ईश्वरो विप्रतिपन्नगुणवान्, तत्र प्रेप्सावत्त्वे सति स्वतन्त्रत्वात्; यो यत्र प्रेप्सावत्त्वे सति स्वतन्त्रः स तद्वान्, यथा सम्प्रतिपन्नः। ईश्वरो न विमतदोषवान्, तज्जिहासुत्वे सति स्वतन्त्रत्वात्; यो यत्र जिहासावत्त्वे सति स्वतन्त्रः, स तदभाववान्, यथा सम्मत इति।
तत् एवमुक्तप्रकारेण सर्वेषां धर्माणां गुणानां दोषाभावानां च सम्बन्धिन्याः तत्प्रतिपादिकाया उपपत्तेः तादृशैः सर्वगुणपूर्त्यादेरुपपादकैः। हिशब्दस्तेषां “गुणाः श्रुताः” इत्यादीनां प्रसिद्धतां सूचयति। तदनेन स्वपक्षे प्रमाणमभिदधतैव परकीययुक्तीनां कालात्ययापदिष्टत्वं स्वातन्त्र्याभावोपाधिदुष्टत्वं चोक्तं भवतीति॥*॥ इति सर्वधर्मोपपत्त्यधिकरणम्॥११॥
इति श्रीमत्पूर्णप्रमतिभगवत्पादसुकृते
रनुव्याख्यानस्य प्रगुणजयतीर्थाख्ययतिना।
कृतायां टीकायां विषमपदवाक्यार्थविवृतौ
द्वितीयाध्यायस्य प्रथमचरणः पर्यवसितः॥*॥
इति श्रीमद्ब्रह्मसूत्रानुव्याख्यानटीकायां
श्रीजयतीर्थमुनिविरचितायां श्रीमन्न्यायसुधायां
द्वितीयाध्यायस्य प्रथमः पादः।
ॐ तत् सत्
न्यायसुधा
॥ पादप्रतिपाद्यार्थप्रदर्शनम्॥
जगज्जन्मादिकारणे सकलगुणपरिपूर्णे समस्तावद्यगन्धविधुरे परे ब्रह्मणि विष्णौ समस्तश्रुतिसमन्वयो यः प्रथमाध्यायेऽभिहितः, तस्य साङ्ख्यादिसमयविरोधेनान्यथात्वशङ्कायां तन्निराकरणार्थमयं द्वितीयपाद आरभ्यते।
॥ गतार्थताशङ्का॥
नन्वनारम्भणीय एवायं पादः। तथाहि साङ्ख्यादिमतानि किं स्मृतित्वेनोक्तार्थमन्यथयन्तीति शयते, किंवा युक्त्युपेततया, अथवा श्रुत्युपेततया, यद्वा प्रत्यक्षोपेततया? नाऽद्यः, प्रतिस्मृतिपराहतत्वेनाऽप्तिनिश्चायकाभावेन च तेषामपस्मृतित्वस्य प्रथमपादे समर्थितत्वात्। (४६०) अत एव न चतुर्थः। न द्वितीयः, उक्तार्थविरुद्धानां सकलयुक्तीनामाभासत्वस्य तत्रैव व्युत्पादितत्वात्। प्रबलयुक्तिविरोधोऽत्र निरस्यत इति चेत्, न। प्राबल्यं हि युक्तीनां श्रुत्यादिप्रमाणमूलत्वेन, तत्संवादित्वेन वा, बहुत्वेन वा स्यात्। सर्वथाऽपि नाधिकाशङ्कावकाशः। श्रुत्यादिसंवादिनीनां तन्मूलानां बह्वीनां च युक्तीनां तत्रैव निराकृतत्वात्। काश्चिदेव तत्र निरस्ता न समस्ता इति चेत्, न। सूत्राणामुपलक्षणार्थत्वात्। अन्यथा युक्त्याभासानामनन्तत्वेन अपर्यवसानं स्यात्। पादभेदश्चैवंसति न स्यात्। न तृतीयः, समस्तश्रुतीनां ब्रह्मणि समन्वयस्योक्तत्वात्।
॥ मायावाद्युक्तगतार्थताशङ्कापरिहारस्य दूषणम्॥
अत्र कश्चिदाह स्वपक्षसाधनपरपक्षप्रतिक्षेपाभ्यामेव निर्णयो भवति। तत्र प्रथमाध्याये स्वपक्षे प्रमाणमुक्तम्। तस्य युक्तिविरोधो द्वितीयस्याऽद्यपादेन निरस्तः। एवं स्वपक्षस्थापने जाते परपक्षप्रतिक्षेपार्थमयं पाद आरभ्यत इति। तदयुक्तम्। परपक्षप्रतिक्षेपो हि तदीयसाधननिरासादन्यो नास्ति। साधनानि च स्मृत्यादीन्येव। निरस्तानि च समस्तानि तानि प्रथमपाद इति किमस्य कृत्यम्? किञ्चैवंसति विरोधपरिहारोऽध्यायार्थो न स्यादिति।
॥ वाद्यन्तरोक्तगतार्थताशङ्कापरिहारस्य दूषणम्॥
अपर आह उक्तार्थे स्मृतिन्यायविरोधो नास्तीति स्थपितेऽप्यस्ति ब्रह्मणि समन्वयाभावशङ्का। कथम्? यद्यप्यनुमानं ब्रह्मणो जगत्कारणत्वमपबाधितुं नालम्, तथाऽपि कारणान्तरं जगतोऽवगमयितुमलम्। ततश्च वस्तुविकल्पानुपपत्तेरन्यतरपरिग्रहे हेत्वभावाद् ब्रह्मैव जगत्कारणमिति न निश्चेतुं शक्यते, प्रत्युत सर्वज्ञप्रणेतृकत्वेनानुमानस्योपबृंहितत्वात् प्रधानाद्येव जगत्कारणं न ब्रह्मेति बुद्धिः स्यात्। अतो न केवलं ब्रह्मणो जगत्कारणत्वमपबाधितुमनुमानं नोत्सहते। किन्तु कारणान्तरमप्यवगमयितुं नालमिति प्रदर्शनार्थं द्वितीयः पाद आरभ्यत इति।
एतदप्ययुक्तम्। तथाहि किमनेनोक्तं स्यात्? यदि प्राक् स्वाभिमतार्थे युक्तिविरोधपरिहारेण स्वपक्षस्थापना विहिता, इदानीं परपक्षप्रतिक्षेपो विधीयत इति। तदोक्तमेवोत्तरम्। अथ युक्तिविरोधपरिहार एव पादद्वयार्थः, किन्तु स्वपक्षविरोधियुक्तिनिराकरणं प्रथमे, द्वितीये तु परपक्षसाधकयुक्तिनिराकरणमिति, तन्न। न्यायसाम्येन तासामपि शक्यनिराकरणत्वात्। सर्वज्ञत्वं च प्रणेतॄणां प्रागेव निरस्तम्।
॥ गतार्थताशङ्कापरिहारः॥
अतो नायं पाद आरम्भणीय इत्यत आह स्मृतीति।
स्मृतियुक्तिश्रुतिगुणयुक्तयो बहुयुक्तयः।
एवं चतुर्विधा नैव विरुद्ध्यन्तेऽन्वयं प्रति॥१॥
इति प्रथमपादेन निर्णीतेऽप्यभियोगतः।
दर्शनानां प्रवृत्तत्वान्मन्द आशङ्कते पुनः॥२॥
श्रुतयो गुणा उपसर्जनभूता यासां तास्तथोक्ताः। चतुर्विधा विरोधिप्रतीतयः। अन्वयं प्रति न विरुद्ध्यन्त इति। श्रुतिसमन्वयसिद्धमर्थं नान्यथयितुं शक्नुवन्तीत्यर्थः। अभियोग आग्रहः। दृश्यते प्रमेयमेभिरिति दर्शनानि साङ्ख्यादिशास्त्राणि।
एतदुक्तं भवति यद्यपि परमतसाधकानामस्मन्मतबाधकानां च स्मृत्यादीनामाभासत्वव्युत्पादनेन स्वपरपक्षसाधनोपालम्भौ कृतावेवेति परमार्थः। तथाऽप्युक्तेऽर्थे पुनः पुरुषस्याऽशङ्का भवत्येव, किमेतदेवम्, अन्यथा वेति। कस्मात्? अभियोगतो दर्शनानां प्रवृत्तत्वात्, तदुपलम्भादिति।
॥ समयानां प्रवाहानादित्वात्, प्रबलयुक्त्युपेतत्वात्, महजनपरिगृहीतत्वाच्च प्रामाण्यमित्याशङ्का ॥
ननुच श्रुतयस्तावदपौरुषेयतयाऽनाशङ्कितदोषाः प्रबलयुक्तिभिश्चानुसंहितार्था निरस्तसमस्तप्रतिपक्षाश्च। तत् कथं तत्समन्वयसिद्धेऽर्थेऽभियोगप्रवृत्तदर्शनोपलम्भमात्रेणान्यथात्वशङ्का स्यात्? अतिप्रसङ्गात्। नन्वत एवोक्तं मन्द इति। मैवम्। प्राप्तिमनालोच्य शङ्कमानस्याविचिकित्सितशङ्कस्य शास्त्रेऽनधिकारादित्यतोऽभियोगतो दर्शनानां प्रवृत्तत्वादित्युक्तशङ्काकारणं विवृणोति अनादीति।
अनादिकालतो वृत्ताः समया हि प्रवाहतः।
नचोच्छेदोऽस्ति कस्यापि समयस्येति…..॥।३॥
कपिलकणादादीनां प्रणेतॄणां स्मरणात् कथमनादित्वमित्यत उक्तम् प्रवाहत इति। कपिलादयो हि पूर्वैः प्रणीतान्येव शास्त्राणि कालबलादुत्सन्नानि तपःप्रभावादिनाऽवगम्य प्रबन्धान्तररचनया प्रवर्तयन्ति। एवं पूर्वेऽपि पूर्वतरैरित्येवं प्रवाहतोऽनादित्वाददोषः। तथैव च स्मरणानीति। इति हेतोराशङ्कत इति पूर्वेण सम्बन्धः।
इदमुक्तं भवति करणदोषबाधकप्रत्ययवशादेव ह्यप्रामाण्यं कल्पनीयम्। अन्यथाऽतिप्रसङ्गात्। तत्र यथा श्रुतीनामनादित्वात् करणदोषाभावः, तथा समयानामपि। स्वरूपानादित्वम्, प्रवाहानादित्वमिति तु वैषम्यमात्रम्। पुरुषदोषसञ्चाराभावस्योभयत्रापि साम्यात्।
यथाचानुच्छेदेनानुवृत्तेः श्रुतीनां बाधकाभावः, एवं समयानामपि। यदि करणदोषबाधकप्रत्ययोपेताः स्युः, तदोन्मत्तवाक्यवदिदम्प्रथमाः समुच्छेदवन्तश्च स्युः। नचैवम्। अतः कथमप्रामाण्यमश्नुवते। यथाच श्रुतयो बलवद्युक्त्यनुसंहितार्थाः, एवं समया अपि। नच तासामाभासत्वमुक्तमिति वाच्यम्। सर्वेषां तदनुवर्तिनामस्माभिरनवगतत्वेन तत्परिहारसम्भावनात्।
एवमेवाप्रतिपक्षत्वं श्रुतीनामिव समयानां सम्भवितम्। कथमन्यथा सूत्रकृदेकधुरीणाः शौद्धोदनिप्रभृतयोऽभियोगतस्तान् प्रवर्तयेयुः? कथञ्च प्रेक्षावन्तोऽनेकेऽभियोगेनैवोपाददीरन्? तदेवं श्रुतिसमानयोगक्षेमतां समयानां मन्यमानस्य स्यादेवोक्तार्थे सन्देह इति।
॥ पूर्वपादे सङ्क्षेपेण श्रुतिविरुद्धमतानामप्रामाण्यमुक्तम्, अत्र तु विस्तरतः ॥
नन्वेवंसति परस्परविरुद्धानामनेकेषां प्रामाण्यं तावन्न सम्भवति, वस्तुविकल्पापत्तेः। तथाचावश्याश्रयणीये कस्यचिदेव प्रामाण्येऽनादिकालतोऽनुवृत्तत्वादेरन्येष्वन्यथासिद्धौ सर्वथा कल्पनीयायां “इतरेषां चानुपलब्धेः” इत्युक्तदिशा साङ्ख्यादिसमयानामप्रामाण्यं कल्पयितुं शक्यत एव। तत् कथं श्रुतिसमन्वयसिद्धेऽर्थे पुनः शङ्केति।
उच्यते यो हि “इतरेषां चानुपलब्धेः” इति सङ्क्षेपेणोदितं न्यायं परिकल्पितेषु प्रमेयविशेषेषूत्प्रेक्षितुं क्षमते, तं प्रत्येवमेतत्। यस्त्वेवं न क्षमः स यावदयं सङ्क्षेपो न प्रपञ्च्यते तावदन्यपरित्यागेनैकग्रहणस्यानीशानः शङ्केतैव। नचैवं शास्त्रे नाधिक्रियेत। सङ्ग्रहप्रपञ्चोच्छेदप्रसङ्गात्। तदिदमुक्तं मन्द आशङ्कत इति।
॥ पूर्वत्रास्फुटमुक्तस्यात्र स्फुटीकरणात् अनयोः पादयोः प्रपञ्च्यप्रपञ्चकभावलक्षणा सङ्गतिः॥
किमतो यद्येवमित्यत आह अत इति।
………………………..अतो विभुः॥३॥
भ्रान्तिमूलत्वमेतेषां पृथग् दर्शयति स्फुटम्।
तर्कैर्दृढतमैरेव वाक्यैश्चाऽगमवादिनाम्॥४॥
भ्रान्तिपदं विप्रलम्भस्याप्युपलक्षणम्। पृथग् विस्तरेण। स्फुटम् सुबोधम्। तत्तत्समयोक्तार्थानामप्रामणिकत्वं प्रमाणविरुद्धत्वं च प्राक् सङ्क्षेपेणास्फुटं चोक्तं, अत्र विस्तरेण स्फुटं दर्शयंस्तेषां भ्रान्त्यादिमूलत्वं ज्ञापयतीत्यर्थः। एतेन पूर्वपादेनास्य पादस्य प्रपञ्च्यप्रपञ्चकभावलक्षणा सङ्गतिः, प्रपञ्चने प्रयोजनं चोक्तं भवति। तदिदमुक्तम् “इतरेषाम्” इत्यादिभाष्येण।
नन्वेतदशक्यम्, तैः स्वप्रमेयाणां दृढतर्कागमसाधितत्वात् परकीयतर्कादेर्निरस्तत्वादित्यत आह तर्कैरिति। तर्कशब्दः सोपस्करानुमानार्थः। दृढतमैः परकीयतर्कबाधकैः, तदबाध्यैश्च। वाक्यैश्च दृढतमैरिति सम्बद्ध्यते। पूर्वेणान्वयः। वेदादिवाक्यानां प्रामाण्यमभ्युपगच्छन्तं प्रति कथं तदुपन्यास इत्यत उक्तम् आगमवादिनामिति। आगमस्य वेदादेः प्रामाण्यमभ्युपगच्छतां पुंसां समयानामिति सम्बन्धः। यद्वा स्वागमप्रामाण्यवादिनामित्यर्थः। ततश्च स्वागमप्रामाण्याभ्युपगमन्यायेन वेदादेरपि प्रामाण्यं तैरङ्गीकरयित्वेति भावः। अथवाऽऽगमस्य वेदादेः प्रामाण्यवादिनां शिष्याणां व्यपेक्षयेति शेषः। तथाच बौद्धाधिकरणान्तेन न विरोधः। यद्यप्येतदनुपदमेव प्रदर्शयिष्यते, तथाऽपि श्रोतृमनःसमाधानार्थमुक्तमिति।
॥ साङ्ख्यादिसमयानां भ्रान्त्यादिमूलत्वाभावसाधकानुमानदूषणम्॥
ननुचानाद्यनन्तकालेऽनुच्छेदेन प्रवर्तमानानां समयानां न भ्रान्त्यादिमूलत्वमुचितम्। नहि तथाविधस्योन्मत्तवाक्यादेरनाद्यनन्तकालेऽनुवृत्तिरस्ति। तदयं प्रयोगः साङ्ख्यादिसमयाः प्रमाणभूताः, न भ्रान्त्यादिमूला वा, सर्वदाऽनुवर्तमानत्वात्; महाजनपरिगृहीतत्वाद् वा; वेदवदिति। तथाच वक्ष्यमाणस्य तर्कादेर्बाधितविषयत्वमिति।
मैवम्। किमत्र सर्वेषामपि समयानां प्रामाण्यादिकं साध्यम्, उतैकस्य? नाऽद्यः, परस्परविरुद्धानां प्रामाण्यादिसाधने वस्तुविकल्पापत्त्या बाधितविषयत्वात्, परस्परप्रतिक्षेपरूपत्वेन सत्प्रतिपक्षत्वाच्च्च। न द्वितीयः, पक्षीकृतादन्यस्य प्रामाण्याद्यभ्युपगमे प्रागुक्तदोषानुषङ्गात्। अनभ्युपगमे तत्रैव व्यभिचारात्। वेदप्रामाण्याद्यभ्युपगमे प्रतिज्ञातार्थानुपपत्तिः। अनभ्युपगमे च दृष्टान्तदोषः।
॥ समयानां भ्रान्त्यादिमूलत्वेऽपि अनादितोऽनुवृत्तत्वे कारणनिरूपणम्॥
भवेदेवम्। भ्रान्त्यादिमूलत्वे समाने सत्युन्मत्तवाक्येऽविद्यमाना अनाद्यनन्तकालानुवृत्तिरेतेषामेव तर्हि किन्निमित्तेति सुहृद्भावेन पृच्छन्तं प्रत्याह दौर्लभ्यादिति।
दौर्लभ्याच्छुद्धबुद्धीनां बाहुल्यादल्पवेदिनाम्।
तामसत्वाच्च लोकस्य मिथ्याज्ञानप्रसक्तितः॥५॥
विद्वेषात् परमे तत्वे तत्ववेदिषु चानिशम्।
अनादिवासनायोगादसुराणां बहुत्वतः।
दुराग्रहगृहीतत्वाद् वर्तन्ते समयाः सदा॥६॥
समयप्रवर्तकानां पुंसां दुराग्रहगृहीतत्वाद् वर्तन्ते समयाः सदा। नैवमुन्मत्तवाक्ये विद्यते। नन्वाग्रहेऽपि किं कारणमित्यत उक्तम् विद्वेषादिति। तर्हि द्वेषोत्पत्त्यनन्तरं प्रवर्तताम्। कथं सदा इत्यत उक्तम् अनिशमिति।
ननु पुुरुषार्थकामाः कथं विद्वेषनिमित्तादाग्रहदन्यायं प्रवर्तयन्तीत्यत उक्तम् अनादीति। वासनावशात् तेभ्यस्तदेव रोचयत इति भावः। नन्वनादिवासनाऽपि बलवत्प्रयत्ने कुतो न निवर्तत इत्यत उक्तम् असुराणामिति। विपरीतप्रयत्नादिप्रेरकाणां बुद्ध्याद्यभिमानिनामिति शेषः।
ननु साधूनां विदुषां निवारणात् कुतो न निवर्तन्त इत्यत उक्तम् दौर्लभ्यादिति। अल्पवेदिनां भ्रमाधिष्ठानस्वरूपमात्रविदां समयप्रवर्तकानाम्। तर्हि राजादिर्लोको निवारयिष्यति इत्यत उक्तम् तामसत्वादिति। तत एव कुपण्डितनिमित्तमिथ्याज्ञानप्रसक्तितश्च। नचैतानि कारणानि स्वरूपतोऽप्यनादौ वेदे सम्भवन्तीति। यद्यप्येतत् पादान्ते वक्तव्यम्। तथाऽप्यत्र प्रसङ्गागतं बुद्धिसमाधानायोक्तमिति।
॥ समयनिरासस्य तत्तत्समयोच्छेदो न प्रयोजनम्, किन्तु योग्यानां तत्वज्ञानोत्पाद एव॥
यद्येवन्तर्ह्येतेषां सुदृढनिरूढानां समयानां सर्वथोत्सादनस्याशक्यत्वाद् व्यर्थेयं निराकृतिरित्यत आह तथाऽपीति।
तथाऽपि शुद्धबुद्धीनामीशानुग्रहयोगिनाम्।
सुयुक्तयस्तमो हन्युरागमानुगताः सदा॥७॥
इति विद्यापतिः सम्यक् समयानां निराकृतिम्।
चकारनिजभक्तानां बुद्धिशाणत्वसिद्धये॥८॥
यद्यपि कुसमया न सर्वथा समुच्छेद्याः, तथाऽपि। तमः अज्ञानम्। सुयुक्तित्वस्य विवरणम् सदाऽऽगमानुगता इति। प्रमाणगृहीतव्याप्त्यादियुक्ताः, तत्संवादयुक्ताश्च। इति इत्येवमर्थम्।
एतदुक्तं भवति न साङ्ख्यादिसमयसमुच्छेदार्थोऽयं प्रयत्नः, येनोक्तदोषः स्यात्। किन्नाम। केषाञ्चित् पुंसां तैस्तैः समयैराहितानज्ञानसंशयविपर्ययान् आगमसहिताभिर्युक्तिभिस्तत्वज्ञानमुत्पाद्य अपनेतुमिति।
॥ कुसमयाहिताज्ञानादेरनादित्वादनिवर्त्यत्वेऽपि उत्तमानां भगवत्प्रसादात् तन्निवृत्तिर्भवत्येव॥
नन्वेतदप्ययुक्तम्, अतिनिरूढनिबिडवासनानुबद्धमनाद्यज्ञानमिदानीमेवोत्पन्नेन तत्वज्ञानेनापनीयत इति। किन्तु तत्वज्ञानं परिभूय स्ववासनावशात् पुनरुद्भवति। प्रवर्तयति च स्वोचितं कार्यमित्यत उक्तम् शुद्धबुद्धीनामिति। यथार्थज्ञानस्वभावानां मोक्षयोग्यानाम्।
अयं भावः वक्ष्यते हि केचन चेतना मोक्षयोग्याः, केचन नेति। (१२०६, ३४११) तत्र नायोग्यानामज्ञानमपनेतुमयमारम्भः, किन्तु योग्यानामेव। ते च विशुद्धविज्ञानस्वभावाः। तथाच प्रमाणैरिदानीमेवोत्पन्नमपीदं मनोवृत्तिरूपं तत्वज्ञानमन्तरङ्गभूतेन विशुद्धस्वरूपज्ञानेनोपोद्बिलतं सद् बहिरङ्गमनाद्यपि सवासनमज्ञानं समूलघातं हन्ति। स्वभावस्य सर्वतोऽपि बलवत्त्वात्। नचैवं प्रमाणवैयर्थ्यम्। स्वभावस्य बाह्यप्रयत्नसचिवस्यैव कार्यकारित्वात्। यथोक्तम् “विना यत्नं न हठो नापि कर्म” इति।
किञ्च सर्वतोऽपि बलीयानीश्वरानुग्रह इति तावत् सुप्रसिद्धम्। अस्ति चासौ मोक्षयोग्येषु जीवेषु अनादित इति वक्ष्यते। (३४३८) तथाच तत्सचिवमिदं वृत्तिज्ञानमज्ञानमतिनिरूढनिबिडवासनानुबद्धमनाद्यपि समूलकाषं कषत्येव। अतो न व्यर्थेयं समयानां निराक्रियेति भावेनोक्तम् ईशानुग्रहयोगिनामिति। नचैवं तत एवाविद्यानिवृत्तिर्भविष्यति किं तत्वज्ञानेनेति वाच्यम्। ईश्वरानुग्रहस्य पुरुषप्रयत्नानुसारेणैव फलजननस्वाभाव्यात्। तथाचोक्तम् “फलप्रदो वासुदेवोऽखिलस्य” इति। अखिलस्य योग्यताकर्मप्रयत्नसाकल्यस्य न पुनरेकैकस्येत्यर्थः।
॥ देवादीनामेतादृशभ्रान्त्याद्यभावेन तन्निरासस्य प्रयोजनत्वाभावेऽपि ज्ञानवैशद्यं तेषां प्रयोजनम्॥
यद्येवं साधूनां कुसमयाहितमज्ञानमपनेतुं भगवान् समयानां निराकृतिं चकार, तदेयं ब्रह्मादिभिरनादर्तव्या स्यात्। तेषु कुसमयैरज्ञानस्यानाहितत्वेन प्रयोजनाभावात्। तथाच “एवंविधानि कृत्वा” इत्यागमविरोध इत्यत आह निजेति। कुसमयैरनाहिताज्ञानानां ब्रह्मादीनां बुद्धिं प्रति युक्तीनां शाणत्वसिद्धये युक्तिशाणेन ज्ञानासेरतिनैशित्यसिद्ध्यर्थमिति यावत्। पूर्वेणैव सम्बन्धः। कुसमयाहिताज्ञाननिरसनप्रयोजनाभावेऽपि ज्ञानवैशद्यप्रयोजनस्य विद्यमानत्वात् तैरिदमादरणीयमिति भावः।
अथ रचनानुपपत्त्यधिकरणम्॥१॥
॥ निरीश्वरसाङ्ख्यमतानुवादः, साङ्ख्यमते चेतनाचेतनभेदेन तत्वद्वैविध्यम्॥
तदेवं समर्थितः पादारम्भः। तत्राऽद्याधिकरणे निरीश्वरसाङ्ख्यमतं निराक्रियते। नच तत्स्वरूपाज्ञाने दूषणं सुबोधं भवतीत्यतस्तन्मतस्थितिं तावद् दर्शयति चेतनेति।
चेतनाचेतनं तत्वद्वयमेव निरीश्वराः।
आहुः……………………..।
चेतनमचेतनं चेति द्वन्द्वैकवद्भावः। आहुः साङ्ख्या इति शेषः। ननुच विधान्तरासम्भवात् प्रामाणिकैस्तत्वद्वयमेव वक्तव्यम्, तत् किं तेषां वैषम्यमुच्यत इत्यत उक्तम् निरीश्वरा इति। ईश्वरमनभ्युपगम्य जीवजडात्मकं तत्वद्वयमेवाऽहुरित्यर्थः।
॥ अचेतनानि चतुर्विंशति, पुरुषस्तु एक इति उपाधिक्रोढीकारेण पञ्चविंशति तत्वानि॥
ननु सङ्ख्या मन्यन्ते सङ्क्षेपतस्तत्वस्य चतस्रो विधाः। कश्चिदर्थः प्रकृतिरेव। कश्चिदर्थो विकृतिरेव। कश्चित् प्रकृतिविकृतिः। कश्चिदनुभयः। तत्र सत्त्वरजस्तमसां साम्यावस्था प्रधानं प्रकृतिरेव। सा हि विश्वस्य कार्यस्य मूलम्। नत्वस्या मूलान्तरमस्ति।
महदहङ्कारतन्मात्राः सप्त प्रकृतिविकृतयः। प्रकृतयो विकृतयश्चेति। तथाहि महत्तत्वमहङ्कारस्य प्रकृतिः, विकृतिश्च मूलप्रकृतेः। एवमहङ्कारतत्वं तन्मात्राणामिन्द्रियाणां च प्रकृतिः, विकृतिश्च महतः। एवं पञ्च तन्मात्राणि तत्वानि भूतानामाकाशादीनां प्रकृतयो, विकृतयश्च अहङ्कारस्येति।
पञ्च भूतान्येकादशेन्द्रियाणीति षोडशको गणो विकृतिरेव। यद्यपि पृथिव्यादीनामपि गोघटवृक्षादयो विकारः, एवं तद्विकारभेदाः पयोबीजादयः, तेषां दध्यङ्कुरादयः। तथाऽपि गवादयो बीजादयो वा न पृथिव्यादिभ्यस्तत्वान्तरम्। स्थूलतेन्द्रियग्राह्यतासाम्यात्। तत्वोपादानत्वं च प्रकृतित्वमिह विवक्षितमिति। पुरुषस्त्वनुभयो न प्रकृतिर्नापि विकृतिः। तदेवं विस्तरतः पञ्चविंशति तत्वानि। यथोक्तम्
“मूलप्रकृतिरविकृतिर्महदाद्याः प्रकृतिविकृतयः सप्त।
षोडशकस्तु विकारो न प्रकृतिर्न विकृतिः पुरुषः”
इति। तत् कथमुच्यते तत्वद्वयमेवाऽहुरिति आह तदिति।
……. तत् पञ्चपञ्चत्वविभागस्थमचेतनम्।
चेतनं तदसङ्ख्यातं भिन्नमन्यद् भिदोज्झितम्॥९॥
पञ्च च ते पञ्चतश्च पञ्चपञ्चतः तेषां भावः पञ्चपञ्चत्वम्। स चासौ विभागश्च। तेनोपलक्षितं तिष्ठतीति पञ्चपञ्चत्वविभागस्थम्। तत् चेतनमचेतनं च तत्वद्वयमेव सङ्क्षेपतः चतुर्विधम्, विस्तरतः पञ्चविंशतिप्रभेदमाहुरित्यतो न विरोधः।
॥ चेतनानां परस्परं भिन्नत्वेऽपि अचेतनानां परस्परमभेद एव ॥
ननु चेतनमचेतनं चासङ्ख्यातं प्रत्यक्षादिप्रमाणैरुपलभमानाः कथमेवमाहुरित्यत आह तदिति। तदित्युभयपरामर्शः। उपाधिक्रोडीकारेण पञ्चविंशतिप्रभेदं वदन्तोऽप्यवान्तरभेदेन तत्वद्वयमसङ्ख्यातमाहुरित्यर्थः।
चेतनानामचेतनानां च प्रत्येकमसङ्ख्यातत्वसाम्येऽपि नोभयोर्भिन्नत्वेन साम्यम्। किन्तर्हीत्यत आह भिन्नमिति। चेतनमिति शेषः। चेतनं परस्परतो भिन्नमाहुः। यथोक्तम्
“जननमरणकरणानां प्रतिनियमादयुगपत् प्रवृत्तेश्च।
पुरुषबहुत्वं सिद्धं त्रैगुण्यविपर्ययाच्चैव”
इति। अन्यत् चेतनात्, अचेतनं भिदोज्ज्ञितमाहुः।
॥ अचेतनस्य प्रकृतेरेव स्वातन्त्र्येण कर्तृत्वाङ्गीकारात्, प्रमाणाभावाच्च ईश्वरानभ्युपगमः॥
नन्वीश्वरानभ्युपगमे कस्यापि प्रवृत्त्यनुपपत्तेः, सर्गाद्यसम्भवादीश्वराख्यं तृतीयं तत्वमङ्गीकरणीयम्। तत् कथं नाङ्गीकुर्वन्तीत्यत आह अचेतनस्येति।
अचेतनस्य कर्तृत्वं स्वातन्त्र्येण निगद्यते।
निगद्यते साङ्ख्यैरिति शेषः। तथाहि चेतनः सङ्घातपरार्थत्वादिहेतुसिद्धः। अचेतनं च व्यक्तं प्रत्यक्षादिसिद्धम्, अव्यक्तं च कारणकार्यविभागादिहेतुसिद्धम्। नचैवमनन्यथासिद्धमीश्वरे प्रमाणमस्ति। अचेतनस्यैव प्रधानस्य कर्तृत्वेन सर्गाद्युपपत्तेरदृष्टेश्वरकल्पनानुपपत्तेरिति मन्यन्त इति।
नन्वचेतनं चेतनानधिष्ठितं क्वापि न प्रवृत्तिमदुपलब्धम्। ततः प्रधानस्याधिष्ठात्रेश्वरेण भाव्यमित्यत उक्तम् स्वतन्त्र्येणेति। चेतनाधिष्ठानेन विनेत्यर्थः। यथोक्तम्
“वत्सविवृद्धिनिमित्तं क्षीरस्य यथा प्रवृत्तिरज्ञस्य।
पुरुषस्य विमोक्षनिमित्तं तथा प्रवृत्तिः प्रधानस्य” इति।
॥ सत्कार्यवादः॥
अन्यद् भिदोज्झितमित्युक्तम्। तदसत्। अचेतनानामपि चेतनवत् परस्परतो भेदस्य प्रत्यक्षादिसिद्धत्वादित्यत आह परस्परेति।
परस्परविभेदश्च कार्याणामालयं भवेत्॥१०॥
आलयं प्रलयपर्यन्तम्, कार्याणां परस्परविभेदश्च भवेदिति निगद्यते तैः। एतदुक्तं भवति कार्यं तावत् कारणव्यापारात् प्रागपि सत्। असदकरणात्। असच्चेत् कारणव्यापारात् पूर्वं कार्यम्, नास्य सत्त्वं कर्तुं शक्यम्। नहि नीलं शिल्पिसहस्रेणापि पीतं शक्यं कर्तुम्।
किञ्च कार्येण सम्बद्धं कारणं कार्यस्य जनकम्, असम्बद्धं वा? आद्ये त्वसता सम्बन्धानुपपत्तेः सत्त्वमङ्गीकार्यम्। न द्वितीयः, असम्बद्धत्वाविशेषेण सर्वस्मात् सर्वसम्भवापत्तेः। असम्बद्धत्वेऽपि कारणं तदेव करोति यत्र शक्तम्, अतो नातिप्रसङ्ग इति चेत्। सा शक्तिः शक्यविषया वा स्यात्, सर्वत्र वा? सर्वत्र चेत् सैवाव्यवस्था। आद्ये त्वसति शक्ये कथं तद्विषया स्यादिति सदेव कार्यम्। नच कारणादन्यत् कार्यं सदुपलभ्यत इति कार्यकारणयोरभेदोऽङ्गीकरणीयः।
किञ्च न पटस्तन्तुभ्यो भिद्यते, तन्तुधर्मत्वात्; यद् यतो भिद्यते तत् तस्य धर्मो न भवति, यथा गौरश्वस्य। उपादानोपादेयभावाच्च। यथोरर्थान्तरत्वं न तयोरुपादानोपादेयभावः, यथा घटपटयोः। संयोगाप्राप्त्यभावाच्च। अर्थान्तरत्वे हि संयोगो दृष्टः, यथा कुण्डबदरयोः। अप्राप्तिर्वा यथा हिमवद्विन्ध्ययोः। नचेह संयोगाप्राप्ती। तस्मान्नार्थान्तरत्वम्। गुरुत्वान्तरकार्यस्यावनतिभेदस्याग्रहणाच्च।
एवञ्च कार्याणां परस्परं भेदेऽपि स्वस्वकारणैरभेदात् क्रमेण महाप्रलये मूलकारणभावं गतानामभेद एव इत्यनेनाभिप्रायेणान्यद् भिदोज्झितमित्युक्तमिति। तच्चोक्तम्
“असदकरणादुपादानग्रहणात् सर्वसम्भवाभावात्।
शक्तस्य शक्यकरणात् कारणभावाच्च सत् कार्यम्” इति।
॥ चेतनस्य कर्तृत्वाभावः, भोक्तृत्वं तु कैश्चिदङ्गीकृतम्, कैश्चिन्नाङ्गीकृतम्॥
तेष्वपि मतभेदमाह भोक्तृतामिति।
भोक्तृतां चेतनस्याऽहुः केचित् तामपि नापरे।
सर्वेऽपि साङ्ख्याः पुरुषस्य कर्तृत्वं नानुमन्यन्ते। क्रियावेशो हि कर्तृत्वम्। नचाऽत्मनः परिस्पन्दलक्षणा क्रियोपपद्यते, सर्वगतत्वात्। नापि प्रयत्नलक्षणा, तस्या अन्तःकरणवृत्तित्वात्। नच विक्रियालक्षणा, निर्विकारत्वात्। यथोक्तम्
“तस्माच्च विपर्यासात् सिद्धं साक्षित्वमस्य पुरुषस्य।
कैवल्यं माध्यस्थ्यं द्रष्टृत्वमकर्तृभावश्च” इति।
तत्र केचिच्चेतनस्य भोक्तृतामाहुः। यथा “भोक्तृभावात्” इति। अपरे तामपि नाऽहुः। यथा
“तस्मान्न बाध्यते न मुच्यते नापि संसरति कश्चित्।
बध्यते संसरति मुच्यते च नानाश्रया प्रकृतिः” इति।
॥ कर्तृत्वाभावेऽपि स्वरूपचैतन्यबलात् सुखादिप्रतीतिसिद्धभोक्तृत्वोपपत्तिः॥
ननु कर्तृत्वाभावे भोक्तृत्वमपि कथम्? तस्यापि क्रियावेशात्मकत्वादित्यत आह स्वरूपेति।
स्वरूपचैतन्यबलात् स्वप्रकाशाच्च भोगिताम्॥११॥
सुखदुःखाद्यनुभवितृत्वं हि भोक्तृत्वम्। तच्चाऽत्मनः क्रियावेशमन्तरेण स्वरूपचैतन्येनैवोपपद्यत इत्याहुः। कुतो भोक्तृत्वमाहुरित्यत उक्तम् स्वप्रकाशादिति। सुखाद्यनुभवितृत्वस्य स्वप्रतीतिसिद्धत्वादित्यर्थः। यथाऽऽह “भोक्तृत्वयोग्यता च पुरुषस्य चैतन्यम्” इति। नचैवं कर्तृत्वमप्यङ्गीकर्तुमुचितम्। उपपत्तिबाधितत्वेन कर्तृत्वप्रतीतेरध्यासरूपत्वात्।
॥ सुखादिप्रतीतेर्विवेकाग्रहमूलत्वेन भ्रान्तित्वात्, मोक्षाभावप्रसङ्गाच्च भोक्तृत्वं कैश्चिन्नाङ्गीकृतम्॥
नन्वेवन्तर्हि प्रतीतिसिद्धं भोक्तृत्वमपरे कथं नाभ्युपयन्तीत्यत आह प्रकृतेश्चेति।
प्रकृतेश्च स्वरूपस्य विवेकाग्रहमेव तु।
अभोगवादिनो भोगमाहुः………..॥१२॥
भोगं भोगव्यवहारकारणम्। अयं तेषामाशयः भोक्तृत्वं हि न पुरुषस्य स्वभावः। अपवर्गाभावप्रसङ्गात्। आगन्तुकं तु नोपपद्यते। अपरिणामित्वात्। अतः कर्तृत्वमिव भोक्तृत्वमप्यात्मनो न शक्यमङ्गीकर्तुम्। नच प्रतीतिविरोधः। प्रतीतेरभावात्। व्यवहार एव हि केवलं भोक्ताऽऽत्मेति। स च कर्तृत्वव्यवहारवत् प्रकृतिपुरुषविवेकाग्रहमात्रनिबन्धन इति।
॥ भोगवादिनां मते विवेकाग्रहे प्रकृतिसंयोगस्य भोगकारणत्वम्,
विवकग्रहे तु मोक्षकारणत्वम् ॥
स्यादेतत्। येषां पुरुषो भोक्ता तेषां मोक्षाभावः स्यात्। प्रकृतिसंयोगनिमित्तो हि पुरुषस्य भोगस्तैरङ्गीक्रियते।
“पुरुषस्य दर्शनार्थं कैवल्यार्थं तथा प्रधानस्य।
पंग्वन्धवदुभयोरपि संयोगस्तत्कृतः सर्गः” इति वचनात्।
नच प्रकृतिपुरुषसंयोगः कदाऽप्यपैति येन पुरुषस्य मोक्षः स्यादित्यत आह भेदग्रहादिति।
…………………..भेदग्रहात् तयोः॥१२॥
भोगिनां मुक्तिरुद्दिष्टा…………….।
तयोः प्रकृतिपुरषयोर्भोगिनां पुरुषस्य भोगमभ्युपगच्छतां मते। अयमभिसन्धिस्तेषाम् प्रकृतिसंयोगो हि पुरुषस्य न केवलं भोगार्थः। किन्नाम। अपवर्गार्थश्च। तत्र विवेकाग्रहसचिवो भोगाय भवति। विवेकग्रहे चापवर्गाय। करोतु नाम पौनःपुन्येन शब्दाद्युपभोगं प्रकृतिः। अनया विवेकख्यातिरकृतेति। कृतविवेकख्यातिस्तु न शब्दाद्युपभोजयति। अविवेकख्यातिनिबन्धनो हि तदुपभोगः, निबन्धनाभावे न भवितुमर्हतीति। तच्चोक्तम्
“दृष्टा मयेत्युपेक्षक एको दृष्टाऽहमित्युपरमत्यन्या।
सति संयोगेऽपि तयोः प्रयोजनं नास्ति सर्गस्य” इति।
तथा
“रङ्गस्य दर्शयित्वा निवर्तते नर्तकी यथा नृत्तात्।
पुरुषस्य तथाऽऽत्मानं प्रकाश्य विनिवर्तते प्रकृतिः” इति।
नच निवृत्ताऽपि पुनः प्रवर्त्स्यतीति शङ्कनीयम्। प्रयोजनाभावात्। उक्तं च
“प्रकृतेः सुकुमारतरं न किञ्चिदस्तीति मे मतिर्भवति।
या दृष्टाऽस्मीति पुनर्न दर्शनमुपैति पुरुषस्य” इति।
नच भेदग्रहसद्भावात् कैवल्याभावः। तस्यापि स्वेनैव निवृत्तेः।
॥ अभोक्तृत्ववादिनां मतेऽपि विवेकाग्रहेण बन्धः, विवेकग्रहेण मोक्षः॥
ननुच येषां मते पुरुषस्य भोग एव नास्ति तेषां कथं मोक्षः? बन्धाभावात्। तथाच योगानुशासनवैयर्थ्यमित्यत आह स एवेति।
……………………स एवाभोगवादिनाम्।
स भेदग्रह एव मुक्तिरुद्दिष्टा। भेदाग्रहनिबन्धनो भ्रम एव हि बन्धः। स च भेदग्रहे सति निवर्तते सैव मुक्तिः। नत्वपराऽस्तीत्यतः स एवेत्युक्तम्। न पुुनर्भेदग्रह एव मुक्तिः। तस्यापि निवर्तनीयत्वात्। “नापि विवेकख्यातिम्” इत्युक्तत्वादिति।
॥ “प्रवृत्तेश्च’ इत्येतत्सूत्रव्याख्यानम्, व्यत्ययेन व्याख्याने निमित्तम्॥
एवमुपन्यस्तं मतमधुना निरसनीयम्। तत्र सूत्रकृता क्रममविवक्षित्वा “रचनानुपपत्तेश्च नानुमानम्” इति प्रथमं परपक्षोपालम्भं विधायानन्तरं “प्रवृत्तेश्च” इति स्वपक्षसाधनं विहितम्। भाष्यकारस्तु साधकप्रमाणस्य तत्वप्रतिपत्त्यन्तरङ्गत्वेन तदुपन्यासस्य प्राथम्यम्, परपक्षनिरासस्य तत्स्थैर्यहेतोर्बहिरङ्गत्वेन तदुपन्यासस्याऽनन्तर्यमिति क्रममपि ग्राहयिष्यन् व्यत्ययेन व्याचक्षणः “प्रवृत्तेश्च” इति सूत्रस्य पातनिकार्थमाह ईशस्येति।
ॐ प्रवृत्तेश्च ॐ॥२॥
ईशस्यासङ्ग्रहादेव न युक्तौ तावुभावपि॥१३॥
असङ्ग्रहात् अनभ्युपगमात्। एवेत्यस्य दोषस्योल्बणत्वं सूचयति। तावुभावपि पुरुषस्य भोक्तृत्वाभोक्तृत्वपक्षौ।
॥ महदाद्युत्पत्तिकारणत्वेनेश्वरसाधनम्॥
नन्वप्रामाणिकस्येश्वरस्यानभ्युपगमे कथमयुक्तत्वमित्यतः “प्रवृत्तेश्च” इति सूत्रार्थतयेश्वरे प्रमाणमाह चेतनेति।
चेतनेच्छानुसारेण यदा दृष्टः पटोद्भवः।
एतादृशत्वमन्यस्य वस्तुत्वात् केन वार्यते॥१४॥
यदा यस्मात्। तस्मादिति लभ्यते। एतादृशत्वं पटवच्चेतनेच्छानुसारेणोद्भूतत्वम्। अन्यस्य महदादेः, वस्तुत्वात् कार्यत्वादनुमीयमानमिति शेषः। केन इत्याक्षेपे।
अयमत्र प्रयोगः महदादिकं चेतनेच्छाधीनोत्पत्तिकम्, कार्यत्वात्; पटवदिति। यद्वा महदाद्युद्भवः चेतनेच्छाधीनः, उद्भवत्वात्; पटोद्भववदिति प्रयोक्तव्यम्। प्रयोगद्वयसूचनाय पटोद्भवदृष्टान्तमुक्त्वा वस्तुत्वादिति हेतुमाह। एवमुक्तावुपलक्षणत्वं ह्युभयत्र ज्ञायेत। उपलक्षणं चैतत्। महदाद्युपादानं चेतनाधिष्ठितम्, उपादानत्वात्; तन्तुवदित्याद्यपि द्रष्टव्यम्। नचान्यश्चेतनस्तथा भवितुमर्हतीति सर्वातिशयी पुरुष ईश्वर एव सिद्ध्यतीति।
॥ श्रुतिरेव धर्मिग्राहकप्रमाणम्, न साङ्ख्याचार्यवचनम्॥
स्यादेतत्। महदादिकं न तावत् प्रत्यक्षसिद्धम्, अव्यक्तत्वात्। अतः साङ्ख्याचार्यवचनात् तत्प्रयुक्तानुमानाद् वा तदवगमोऽभ्युपगन्तव्यः। तैश्चानेवंविधमेव तदुक्तमनुमितं चेति बाधः। अन्यथाऽऽश्रयासिद्धिरिति। मैवम्। वेदतस्तदवगमात्। उक्तं हीदम् “अजामेकाम्” इत्यादिश्रुतिः प्रधानमपि प्रतिपादयतीति। (३८२)
॥ उक्तानुमानेऽप्रसिद्धविशेषणत्वादिशङ्कापरिहारः॥
ननु पुरुषश्चेतनो नान्तःकरणम्। इच्छा चान्तःकरणधर्मो न चेतनस्याविकारस्य। अतोऽप्रसिद्धविशेषणता, बाधो वा। पटादेरप्येवम्भावाभावाद् दृष्टान्तस्य साध्यवैकल्यं चेति चेत्, न। आत्मन एवेच्छावत्त्वस्य वक्ष्यमाणत्वात्। (६३०)
तथाऽप्युद्भवो नामोत्पत्तिरभिव्यक्तिर्वा। नाऽद्यः, प्रथमप्रयोगेऽप्रसिद्धविशेषणत्वात्। दृष्टान्तस्य साध्यविकलत्वाच्च। द्वितीये चाऽश्रयासिद्धेः। मया सत्कार्यवादस्याभ्युपगतत्वात्। द्वितीयेऽप्येत एव दोषाः। त्वया व्यक्त्यनभ्युपगमादिति चेत्, न। असत्कार्यवादस्य साधितत्वात्। (५८७) सत्कार्यवादे प्रमाणाभावाच्च।
॥ सत्कार्यवादनिरासपूर्वमसत्कार्यवादसमर्थनम्॥
“असदकरणात्” इत्यादिभिश्च किं कार्यस्य प्राक् करणव्यापारात् सत्त्वमात्रं साध्यम्, उतात्यन्तसत्त्वम्? आद्ये सिद्धसाधनम्। सदसत्त्वाभ्युपगमात्। द्वितीये तु “असदकरणात्” इतिवत् सदकरणादित्यपि समानम्। नहि सन्नात्मा केनचित् क्रियते।
नन्वसतः कथं कर्मत्वम्? सतः कथं कार्यत्वमित्यपि समानम्। अनेन घटो जायत इत्यपि प्रत्युक्तम्। तर्हि घटं करोतीत्यादेः कोऽर्थः? मृत्तिकां घटीकरोतीति। मृत्तिका घटीभवतीति। असदुत्पत्तौ खरविषाणमपि कुतो नोत्पद्यत इति चेत्। तदात्मकस्योपादनस्याभावादिति ब्रूमः। अन्यथा सत उत्पत्तावात्माऽपि कुतो नोत्पद्यत इति समानम्।
यदपि कार्येण कारणं सम्बद्धं तदुपजनयति, उतासम्बद्धमेवेति पृष्टम्। तत्र कारणशब्देनोपादनं वा विवक्षितं निमित्तं वा? आद्ये जनयतीत्येव नेष्यते। किन्तु निमित्तकारणानि तत् कार्यतां नयन्ति। द्वितीये तु कार्याकारेणासम्बद्धं कारणाकारेण सम्बद्धमित्युत्तरम्। अत एव नातिप्रसङ्गः। शक्तिश्च कारणानां सदसद्विषया। अन्यथा निर्विषयत्वापातात्। नहि सत् कर्तुं शक्यं भवति।
॥ उपादानोपादेययोर्भेदाभेदः॥
यच्च तन्तुपटयोरभेदानुमानम्, तत्राभेदमात्रसाधने सिद्धसाधनम्। भेदाभेदाङ्गीकारात्। अत्यन्ताभेदसाधने तन्तुधर्मत्वं तावदसिद्धम्। नहि स्वयमेव स्वस्य धर्मो भवति। नहि उपचारोऽनुमानप्रवृत्तेरङ्गम्। अतिप्रसङ्गात्। कथञ्च तन्तुधर्मत्वं पटस्य? तन्तुविशेषणत्वमिति चेत्, न। पुरुषादिविशेषणे दण्डादौ व्यभिचारात्। तदाश्रितत्वमिति चेत्, न। अभेदेनासिद्धिप्रसङ्गात्। कुण्डबदरादौ व्यभिचाराच्च। तदात्मकत्वमिति चेत्, न। साध्याविशिष्टत्वापत्तेः। अभेदेन भेदाभावः साध्यत इति चेत्, न। भेदाभावातिरिक्तस्याभेदस्यानभ्युपगमात्। अभ्युपगमेऽपि बाधात्। एवमुपादानोपादेयभावोऽप्यसिद्ध एव। नहि स्वयमेवोपादनमुपादेयं चेति युक्तम्। करणत्वकर्मत्वयोर्भेदनियतत्वात्। संयोगाप्राप्त्यभावश्चात्यन्तभेदाभावादुपपत्स्यते। गुरुत्वान्तरकार्यादर्शनं चाभेदाङ्गीकारेण भविष्यति। एतेन कार्यत्वमभूत्वाभावित्वं चेदसिद्धमस्माकम्। अभिव्यक्तिधर्मकत्वं चेद् युष्माकमिति च निरस्तम्। तदिदमुक्तम् केन वार्यत इति।
॥ प्रधानस्य स्वातन्त्र्येण जगत्कारणत्वे प्रमाणाभावः॥
तदेवं पटाद्युत्पत्तौ चेतनस्य कुविन्दादेः प्रवृत्तेरुपलम्भात् तद्दृष्टान्तेन महदाद्युत्पत्तेरपि चेतनेच्छाधीनत्वमित्येवं स्वपक्षं प्रसाध्य परपक्षनिरासार्थं “रचनानुपपत्तेश्च नानुमानम्” इति सूत्रं व्याख्यातुं पीठमारचयति नचेति।
नच काचित् प्रमोक्तार्थे श्रुतिरेव प्रमा हि नः।
न केवलमस्मन्मते प्रमाणसद्भावः। किन्तु साङ्ख्योक्तार्थे प्रधानस्य स्वातन्त्र्येण जगत्कारणत्वे किमपि प्रमाणं नास्ति। तथाहि किमत्र प्रत्यक्षं प्रमाणं स्यात्, उत आगमः, अथवाऽनुमानं वा? नाऽद्यः, तद्धि अस्मदादीनां वा योगिनां वा? न प्रथमः, अस्यार्थस्यातीन्द्रियत्वात्। न द्वितीयः, असिद्धेः। नहि, एवं योगिनः पश्यन्तीत्यस्माकं प्रमाणमस्ति।
नाप्यागमः। स ह्यपौरुषेयः पौरुषेयो वा स्यात्। नाऽद्य इत्याह श्रुतिरेवेति। श्रुतिर्नोऽस्माकमेव मते प्रमा हि। सर्वाऽपि हि श्रुतिरीश्वरमेव स्वातन्त्र्येण सकलजगत्कारणं सर्वज्ञं सर्वशक्तिं प्रतिपादयति। प्रधानं च तदायत्तसत्ताप्रतीतिप्रवृत्तिमत्, तदधिष्ठितम्, जगदुपादानमात्रमिति। तथाहि “यः सर्वज्ञः सर्ववित्”, “यो योनिमधितिष्ठत्येकः” इत्यादि। तथाच श्रुतिः परस्य प्रतिपक्षभूतैव। पौरुषेयोऽपि किं स्मृतीतिहासपुराणलक्षणः, उत साङ्ख्याचार्यप्रणीतः? नाऽद्यः, तस्याप्यस्मन्मतानुसारित्वात्।
“प्रकृतिं पुरुषं चैव प्रविश्य पुरुषोत्तमः।
क्षोभयामास भगवान् सृष्ट्यर्थं जगतो विभुः” इत्यादिवाचनात्।
॥ साङ्ख्याचार्यस्याऽप्तत्वनिरासः॥
न द्वितीयः, तत्प्रामाण्यस्यासम्मतेः। आप्तोक्तत्वेन तत्प्रामाण्यसिद्धिरिति चेत् तत्राऽह आप्तत्वमिति।
आप्तत्वमुक्तमार्गेण वक्तुर्नैवोपपद्यते॥१५॥
उक्तमार्गेण “श्रुतिरेव प्रमा हि नः” इत्युक्तरीत्या श्रुतिविरुद्धभाषित्वादित्यर्थः। वक्तुः साङ्ख्यप्रणेतुः। यद्वा “इतरेषां चानुपलब्धेः” इत्युक्तमार्गेण। साङ्ख्यशास्त्रेऽपि ह्याख्यायिकासु योग्यानुपलब्धिबाधिता बहवोऽर्थाः प्रतिपाद्यन्ते। अथवा “अविप्रलम्भस्तज्ज्ञानम्” इत्याद्युक्तमार्गेणाऽप्तत्वनिश्चायकप्रमाणाभावादित्यर्थः।
“कपिलो वासुदेवाख्यस्तन्त्रं साङ्ख्यं जगाद ह।
ब्रह्मादिभ्यश्च देवेभ्यो भृग्वादिभ्यस्तथैव च।
तथैवाऽसुरये सर्ववेदार्थपरिबृंहितम्।
सर्ववेदविरुद्धं च कपिलोऽन्यो जगाद ह।
साङ्ख्यमासुरयेऽन्यस्मै कुतकपरिबृंहितम्”
इति पुराणोक्तमार्गेणेति वा। “ॠषिं प्रसूतं कपिलम्” इत्यादिश्रुत्युदाहरणमप्यनेनैव निरस्तम्। एतेनैव “आगमाद् योगिप्रत्यक्षावगमात्” इत्यपाकृतम्।
॥ साङ्ख्यैः प्रामाण्याप्रामाण्ययोः स्वतस्त्वाभ्युपगमाच्च तन्मतस्याप्रामाण्यम्॥
न केवलमुक्तमार्गेणाऽप्तत्वानुपपत्तिः। किन्नाम। अनुपपन्नभषित्वादपीत्याह अप्रामाण्येति।
अप्रामाण्यस्वतस्त्वस्य स्वीकारादपिमायिवत्।
स्वोक्ताखिलनिषेधी स्यान्नच किञ्चित् प्रसिद्ध्यति॥१६॥
अपिशब्देन प्रामाण्यस्वतस्त्वमपि समुच्चिनोति। ज्ञानानां प्रामाण्यमप्रामाण्यं च ज्ञानकारणमात्राधीनोत्पत्तिकमिति स्वीकरोति साङ्ख्यः। तच्चानुपपन्नमित्यतोऽप्यसौ नाऽप्तः।
कथं प्रामाण्याप्रामाण्ययोः स्वतस्त्वमनुपपन्नमित्यत आह मायिवदिति। प्रामाण्याप्रामाण्ययोर्ज्ञानकारणमात्रजन्यत्वे साङ्ख्यस्य वचनेनोत्पन्नं ज्ञानं प्रमाणमप्रमाणं चेत्युभयात्मकं वा स्यात्, परस्परविरोधेनोभयविकलं वा ज्ञानमात्रमुत्पद्यते, निःस्वभावस्य ज्ञानस्यानुपपत्त्या नोत्पद्यते वा? आद्ये सदसद्विलक्षणं विश्र्वं मन्यमानो मायावादी यथा स्वोक्तनिषेधी, सद्विलक्षणमित्युक्त्या प्राप्तस्य असत्त्वस्य, स्वयमेव असद्विलक्षणमिति निषेधात्। असद्विलक्षणमित्युक्त्या च प्राप्तस्य सत्त्वस्य स्वयमेव सद्विलक्षणमिति निषेधात्। तथा साङ्ख्योऽपि स्वोक्ताखिलनिषेधी स्यात्। तद्वाक्यजनितज्ञानस्य यथार्थ्ये हि प्रकृतिर्जगत्कारणमित्यादिकोऽर्थो यो लब्धः, स एवार्थस्तस्यायाथार्थ्ये निषिद्धः स्यात्। अयाथार्थ्यस्य विषयविपर्यासानतिरेकात्। उभयस्वतस्त्वे वस्तुनो विरुद्धाकारद्वयालिङ्गितत्वं प्रसज्येतेति भावः। मायाशब्दस्य व्रीह्यादित्वान्मायीति साधु।
नन्वेवमपि याथार्थ्येन प्रकृतिर्जगत्कारणमित्यादिकोऽर्थस्तावत् सिद्ध्यतीत्यत आह नचेति। नहि परस्परविरोधे किमपि सिद्ध्यतीति भावः। तर्हि प्रामाण्यस्य का गतिरिति चेत्। अप्रामाण्येऽपि दीयतां दृष्टिः। द्वितीये दोषमाह नचेति। ज्ञानं हि यथावस्थितमयथावस्थितं वाऽर्थं विषयीकुर्यात्। तृतीयप्रकारानिरूपणात्। तथाच प्रामाण्याप्रामाण्यविकलं ज्ञानमयःशलाकावदविषयमेव स्यात्। एवञ्च न साङ्ख्यवचनात् किञ्चित् प्रसिद्ध्यतीति। तृतीये तु जगदान्ध्यमेव स्यादित्याह नचेति।
॥ अप्रामाण्यस्वतस्त्वनिरासः॥
स्यादेतत्। यदा ज्ञानकरणं गुणोपेतं तदा तदीयायामप्रामाण्यजननशक्तौ गुणेन प्रतिबद्धायां प्रमाणज्ञानमेवोत्पद्यते। यदातु दोषोपेतं तदा दोषेण प्रामाण्यजननशक्तौ प्रतिबद्धायां अप्रमाणज्ञानमेवोत्पद्यते। नहि किमपि करणं युगपदुभयोपेतमुभयविकलं वा सम्भवति। येनोक्तदोषः स्यादिति। उच्यते। किमर्थमित्थं कल्प्यते? ज्ञानस्योभयाकारत्वप्रसक्तेरिति चेत्। तत्प्रसक्तिरपि कुतो नाभ्युपगन्तव्या? विरोधभयादिति चेत्। करणेऽप्युभयशक्तिविरोधात् कुतो न बिभेषि?
यदपि विरुद्धकार्यद्वयजनकं करणं तत् सहकारिसाहित्याहितशक्तिकमेव। प्रकृते च तथाऽभ्युपगमे द्वयोरपि परतस्त्वापत्तिः।
किञ्च वचने कौ गुणदोषौ? आप्तानाप्तत्वप्रणीतत्व इति चेत्। तर्ह्युभयाभावाद् वेदवाक्येनोभयात्मकमनुभयात्मकं वा ज्ञानमुत्पद्येत, नोत्पद्येत वा। अनाप्ताप्रणीतत्वं गुण इति चेत्, तर्ह्याप्ताप्रणीतत्वं दोषोऽपि किन्न स्यादिति स एव प्रसङ्गः।
एतेन साङ्ख्याचार्यवचनं स्वत एव प्रमाणं किमाप्तिनिश्चयेनेत्यपि निरस्तम्। अप्रामाण्यस्यापि स्वतस्त्वेनोक्तसकलदोषापत्तेः। अथ महाजनपरिग्रहात् तत्प्रामाण्यनिश्चय इति चेत्, न। पूज्यार्थत्वेऽसिद्धेः। बह्वर्थत्वे सव्यभिचारत्वात्, सन्दिग्धासिद्धेश्चेति।
॥ अनुमानेन प्रधानस्य जगत्कारणत्वसाधनम्॥
मा भूत् प्रकृतिकारणत्वे प्रपञ्चस्य प्रत्यक्षं प्रमाणम्। मा च भूदागमः। अनुमानं तु भविष्यति। यथोक्तम्
“भेदानां परिमाणात् समन्वयाच्छक्तितः प्रवृत्तेश्च।
कारणकार्यविभागादविभागाद् वैश्वरूप्यस्य” इति।
अयमर्थः कारणकार्यविभागादविभागाद् वैश्वरूप्यस्य मूलकारणमस्त्यव्यक्तम्। यथा कूर्मशरीरे सन्त्येवाङ्गानि ततो विभज्यन्ते, तस्मिन्नेवाव्यक्तीभवन्ति। एवं कारणान्मृत्पिण्डाद् हेमपिण्डाद् वा कार्याणि घटमुकुटादीनि विभज्यन्ते। सन्त्येव च पृथिव्यादीनि कारणात् तन्मात्रात्। सन्त्येव च तन्मत्राण्यहङ्कारारात्। सन्नेव चाहङ्कारो महतः। सदेव च महत् परमाव्यक्तादिति। सोऽयं कारणात् परमाव्यक्तात् पारम्पर्येण विश्वस्य कार्यस्य विभागः प्रतिसर्गे। मृत्पिण्डं हेमपिण्डं वा घटमुकुटादयो विशन्तोऽव्यक्तीभावन्तीति तत्कारणरूपमेवानभिव्यक्तघटमुकुटादिकार्यमपेक्ष्याव्यक्तं भवति। एवं पृथिव्यादयस्तन्मात्राणि विशन्तः स्वापेक्षया तन्मात्रमव्यक्तयन्ति। एवं तन्मात्राण्यहङ्कारं विशन्त्यहङ्कारमव्यक्तयन्ति। एवमहङ्कारो महान्तमाविशन् महान्तमव्यक्तयति। महान् प्रकृतिं स्वकारणं विशति। प्रकृतेस्तु न क्वचिन्निवेश इति सा सर्वकार्याणामव्यक्तमेव। सोऽयमविभागः प्रकृतौ वैश्वरूप्यस्य नानारूपस्य कार्यस्य। तस्मात् कारणे कार्यस्य सत एव विभागाविभागाभ्यामव्यक्तं कारणमस्तीति।
इतश्च शक्तितः प्रवृत्तेः। कारणशक्तितो हि कार्यं प्रवर्तते। अशक्तात् कारणात् कार्यस्यानुत्पत्तेः। शक्तिश्च कारणगता न कार्यस्याव्यक्तत्वादन्या। अस्तु तर्हि महत एव परमाव्यक्तत्वमित्यत उक्तम् भेदानां परिमाणादिति। महदादीनामव्यापकत्वादव्यक्तकारणकत्वं घटादिवदित्यर्थः।
इतश्च समन्वयात्। सुखदुःखमोहसमन्वितानि हि कार्याणि। यानि च यद्रूपमनुगतानि तानि तत्स्वभावाव्यक्तकानि। यथा मृद्धेमरूपमनुगता घटमुकुटादयो मृद्धेमपिण्डाव्यक्तकाः। तस्मादस्ति सुखदुःखमोहात्मकानां सत्त्वरजस्तमसां साम्यावस्थाऽव्यक्तं भेदानामिति। यद्यप्येतान्यनुमानान्यव्यक्तस्वरूपं साधयन्ति। तथाऽपि महदादिकारणतयैव तदेतैः सिद्ध्यतीति।
॥ स्वातन्त्र्येण रचयितृत्वानुपपत्तेः, प्रमाणाभावाच्च साङ्ख्यानुमानकल्पितं प्रधानं न जगत्कर्तृ॥
अत्र वक्तव्यम् किमेतैरनुमानैर्जगदुपादानतामात्रेणाव्यक्तं सिद्ध्यति, उत स्वातन्त्र्येणापीति। आद्ये सिद्धसाधनम्। अस्माभिरपि विश्र्वोपादानस्य प्रधानस्याभ्युगतत्वात्। “शरीररूपक” इति ह्युक्तम्। द्वितीयं निराकर्तुं सूत्रम् “रचनानुपपत्तेश्च नानुमानम्” इति। तद् व्याचष्टे इदमिति।
ॐ रचनानुपपत्तेश्च नानुमानम्ॐ॥१॥
इदं नाचेतनवशं वस्तुत्वात् प्रतिपन्नवत्।
इत्येव प्रतिषिद्धस्य केन मूलानुमा भवेत्॥१७॥
महदादिकार्यमित्यर्थः। अचेतनवशं स्वतन्त्राचेतनाधीनोत्पत्तिकम्। प्रतिपन्नवत् प्रधानवत्। आस्तां तावद् दूषणान्तरमिति प्रत्यनुमानेनैव प्रतिषिद्धस्य प्रधानस्वातन्त्र्यस्य मूलानुमा साधकानुमा केन सामर्थ्येन भवेत् प्रमाणमिति शेषः। मूलानुमेति वाऽऽवर्तनीयम्। किमाक्षेपे। अकार्यत्वमत्रोपाधिरिति चेत्, न। पटादौ साध्याव्याप्तेः। पटादेः कुविन्दाद्यधिष्ठिततन्त्वादिकार्यत्वस्यान्वयव्यतिरेकाभ्यामुपलम्भात्।
॥ प्रधानस्याचेतनत्वात् स्वतन्त्रप्रवृत्त्यभावः॥
एवं प्रधानस्य रचनायाः स्वतन्त्रप्रवृत्तेरनुमानविरोधेनानुपपत्तेर्नानुमानं तत्र प्रमाणमिति सूत्राक्षरयोजनां मनसि निधाय सूत्रतात्पर्यमुक्तम्। इदानीं तामेव विवृण्वन् प्रतिपक्षान्तरमाह स्वतन्त्रेति।
स्वतन्त्रवृत्ती रचना सा चैवाचेतने कुतः।
अचेतनत्वं स्वातन्त्र्यमिति चाऽत्मप्रमाहतम्॥१८॥
चशब्दोऽनुमानान्तरसमुच्चये। कुत एवेत्यन्वयः। अयमत्र प्रयोगः प्रधानं स्वतन्त्रप्रवृत्तिरहितम्, अचेतनत्वात्; तन्त्वादिवदिति।
॥ अचेतनस्य स्वातन्त्र्याङ्गीकारे स्वव्याघातः॥
नन्वचेतनत्वेऽपि प्रधानस्य स्वातन्त्र्येण प्रवृत्तिरस्तु, को विरोधः? तथाच विपक्षे बाधकाभावादप्रयोजकोऽयं हेतुरित्यत आह अचेतनत्वमिति। तावदेव ह्यनेनाऽशङ्कनीयं यस्मिन्नाशयमाने स्ववचनस्वक्रियास्वन्यायप्रमाणान्तरविरोधो न प्रादुष्यात्। नहि कश्चिदेवं शङ्कते मूकोऽपि वक्ता किन्न स्यात्? शब्दोऽप्रतिपादकः किन्न भवेत्? अनुमानत्वात् अनुमानमात्रमप्रमाणं कुतो न स्यात्? अग्न्रिनुष्णः कुतो न भवेदिति। नह्येषा शङ्कापिशाची कदाचिच्छान्तिमुपगच्छति। तस्मादेवमाशङ्कमानो न लौकिको नास्ति परीक्षक इत्युन्मत्तवदुपेक्षणीयः। प्रकृते चाचेतनत्वं स्वातन्त्र्यं चाऽत्मप्रमाहतम्। स्वव्याहतं प्रमाणविरुद्धं च। तस्मादचेतनत्वेऽपि स्वतन्त्रप्रवृत्तिरस्तु प्रधानस्येति शङ्कैव नोत्पत्तुमर्हतीति किमत्र बाधकोपन्यासेनेति।
॥ स्वेच्छानुसारित्वस्य स्वतन्त्रशब्दार्थत्वात्, इच्छाया ज्ञानकार्यत्वात्,
अचेतनत्वस्वातन्त्र्ययोः परस्परव्याहतत्वम्॥
नन्वचेनस्य स्वातन्त्र्यशङ्कायां कथं स्वव्याहतिः? नहि स्वातन्त्र्यं नाम चैतन्यम्। नाप्यचेतनत्वं नामास्वातन्त्र्यम्। कथञ्च प्रमाणविरोध इत्यतः स्वव्याघातं तावदुपपादयितुं स्वातन्त्र्यं व्याख्याति स्वेच्छेति।
स्वेच्छानुसारितामेव स्वातन्त्र्यं हि विदो विदुः।
कुत इच्छाऽचेतनस्य सेच्छं चेत् किमचेतनम्॥१९॥
प्रवृत्ताविति शेषः। विदो विदुरित्यनेन सकलविद्वत्सम्मतमेतदित्याह। अत एव हि स्वातन्त्र्याभावाद् वृक्षस्तिष्ठतीत्यादिकर्तृत्वव्यवहारो गौण इति सर्वे प्रतिपन्नाः। तथाऽपि कथं स्वव्याहतिः? नह्यचेतनत्वं नामेच्छाविरहः। किन्नाम। चैतन्यविरह इत्यत आह कुत इति। अचेतनस्येच्छा कुतः कारणाज्जायते? न कुतश्चित्। ज्ञानमेव हीच्छाया जनकमित्यर्थः। तथाऽपि किमित्यत आह सेच्छं चेदिति। सेच्छं चेदङ्गीकृतम्, तदा तदचेतनं किम्? चेतनमेवेत्यर्थः।
एतदुक्तं भवति अचेतनमपि प्रधानं स्वातन्त्र्येण प्रवृत्तिमदस्त्विति वदताऽचेतनमिच्छावदस्त्वित्युक्तं स्यात्। स्वेच्छानुसारित्वस्य स्वातन्त्र्यशब्दार्थतया सर्वसम्मतत्वात्। अचेतनस्येच्छावत्त्वमङ्गीकुर्वाणेन चेतनत्वमप्यङ्गीकर्तव्यं स्यात्। अन्वयव्यतिरेकाभ्यामिच्छायाः स्वसमानाश्रयचैतन्यकार्यत्वावधारणात्। कार्याङ्गीकारे कारणानङ्गीकारस्यानुचितत्वात्। अचेतनं चेतनमिति च स्फुटा व्याहतिरिति।
एतेनैतदपि निरस्तम् अचेतनत्वं स्वातन्त्र्यं च यदि परस्परव्याहतम्, तर्ह्यचेतनत्वेन स्वतन्त्रप्रवृत्तिराहित्यसाधने साध्याविशिष्टतादोषः स्यादिति। नह्यस्माभिरचेतनत्वस्वातन्त्र्ययोर्वन्ध्या अपत्यवतीतिवत् साक्षाद् विरोधोऽभिहितः। किन्तु स्वातन्त्र्यबलेन चैतन्यं परेणाङ्गीकारयित्वा। अनेनैव स्वातन्त्र्याङ्गीकारेऽचेतनत्वानुपपत्तिरिति बाधकं चोक्तं भवति।
॥ अचेतनस्य स्वातन्त्र्याङ्गीकारे इच्छाया आत्मधर्मत्वेनानुभूयमानत्वात् तद्विरोधः॥
एवमचेतनस्य स्वातन्त्र्याङ्गीकारे स्वव्याहतिमुपपाद्य प्रमाणविरोधमप्युपपादयति इच्छामीति।
इच्छाम्यहमिति ह्येव निजानुभवरोधतः।
अचेतनेच्छाऽपगता……………..॥२०॥
हिशब्देनास्यानुभवस्य विश्वजनप्रसिद्धत्वं सूचयति। एवशब्दस्यापगतैवेत्यन्वयः। निजानुभवः साक्ष्यनुभवः। अहमिच्छामीति तावदिच्छा आत्मसम्बन्धिनी साक्षिणाऽनुभूयते। नच सा द्विकर्तृका सम्भवति। क्वाप्येकस्य व्यापारस्य द्विकर्तृकत्वानुपलम्भात्। ततश्चाचेतनस्येच्छाऽङ्गीकृता चेत्, अनुभवविरोधादचेतनस्येच्छाऽपगता नास्तीति यावत्। इच्छाभावे न स्वेच्छानुसारित्वलक्षणं स्वातन्त्र्यं दूरोत्सारितमिति भावः।
॥ “अहमिच्छामि’ इति आत्ममनसोर्विवेकाग्रहनिमित्तकव्यवहार एव,
नत्वनुभव इति परेणोपपादनम् ॥
ननु नैवमस्त्यनुभवः, किन्त्वहमिच्छामीति व्यवहारमात्रम्। तस्यापि निमित्तं भेदाग्रहः। आत्मा हि नित्यो निर्विकारश्चैतन्यमात्रवपुर्न तस्येच्छादिकर्तृत्वमागन्तुकं सम्भवति। किन्त्वन्तःकरणस्यैव प्रसवधर्मत्वात्। तयोश्चाऽत्मान्तःकरणयोर्भेदाग्रहादितरेतरधर्मव्यवहारः प्रवर्तते। भेदाग्रहे च निमित्तं सन्निधानम्। यथोक्तम्
“तस्मात् तत्संयोगादचेतनं चेतनावदिव लिङ्गम्।
गुणकर्तृत्वे च तथा कर्तेव भवत्युदासीनः”
इति। अतोऽनुभवबलाच्चेतनस्यैवेच्छावत्त्वं नाचेतनस्येत्ययुक्तमित्यत आह यदीति।
॥ व्यवहारस्य भेदाग्रहनिमित्तकत्वे
घटपटयोरपि परस्परधर्मसंसर्गव्यवहारप्रसङ्गः॥
…………………..यदि भेदाग्रहोऽत्र च॥२०॥
कथं स न घटस्य स्यात्………………..।
यद्येवमनुभव एव नास्ति किन्तु व्यवहारमात्रम्, अत्रच व्यवहारे भेदाग्रह एव निमित्तमुच्यते, तदा स भेदाग्रहो घटस्य कथं न स्यात्? व्यवहारहेतुरिति शेषः।
इदमुक्तं भवति स्वप्रकाशानुभवापलापदोषस्तावत्। व्यवहारे च निमित्तं नास्ति। नच भेदाग्रहः। विशिष्टव्यवहारस्य तादृशज्ञानकार्यतानियमात्। अन्यथा घटपटावपीतरेतरभेदं न गृह्णीत इतीतरेतरधर्मसंसर्गव्यवहारः स्यादिति।
ननु गृह्यमाणयोर्भेदाग्रहो व्यवहारहेतुः,न भेदाग्रहमात्रम्। नच घटपटौ स्वरूपं गृह्णीतः। तत् कथमतिप्रसङ्ग इति चेत्। किमयं विशिष्टो भेदाग्रहोऽन्तःकरणस्य, उताऽत्मनः? नाऽद्यः, तस्याचेतनत्वेन स्वरूपग्रहानुपपत्तेः। उपपत्तौ वा स कथं विशिष्टो भेदाग्रहो घटस्य न स्यात्? तथाच व्यवहारोऽपि स्यात्। नन्वन्तःकरणेऽस्ति चैतन्यारोपो न घटे, अतो नातिप्रसङ्ग इति चेत्। किं तस्य निमित्तम्? सन्निधानमिति चेत्, तर्हि सर्वगतात्मसन्निधानं घटेऽप्यस्तीति कथं स न घटस्य स्यात्? ननु न संयोगमात्रं निमित्तम्। किन्तूपकार्योपकारकभावे सति। स चास्त्यात्मान्तःकरणयोः। “पुरुषस्य दर्शनार्थम्” इत्युक्तत्वादिति चेत्। तर्हि घटोऽपि पुरुषस्योपकारक इति कथं स न घटस्य स्यात्?
द्वितीये व्यवहारोऽपि किमात्मन उतान्तःकरणस्य? नाऽद्यः, तस्य निर्विकारस्य व्यवहारक्रियानुपपत्तेः। उपपत्तौ वा किमिच्छायाऽपराद्धम्? द्वितीयेऽन्यगतेन भेदाग्रहेणान्यत्र व्यवहारश्चेत् कथं स न घटस्य स्यात्?
किञ्च यदि भेदाग्रहादन्तःकरणधर्म एवेच्छाऽऽत्मनि व्यवह्रियत इत्यङ्गीक्रियते, तदा घटस्याप्यात्मना भेदाग्रहात् पृथुबुध्नोदराकारोऽहमिति व्यवहारः कथं न स्यादिति गूढाभिसन्धेरुत्तरम्।
यद्वाऽत्र चाऽत्मान्तःकरणयोश्च स्फुटं प्रतिभासमानभेदयोरपीति हृदयम्। यदि भेदाग्रहः स्यात्, तदा कथं स भेदाग्रहो घटस्याऽत्मनश्च न स्यादिति योजना।
अथवैवं वदन् प्रष्टव्यः। भेदाग्रहः किं भेदग्रहविरोधी, नवेति। नेति पक्षे कथं स घटस्याऽत्मना पटादिना वा न स्यादित्युत्तरम्।
॥ भेदग्रहस्य भेदाग्रहविरेधित्वे मनसोऽपि भेदेन गृहीतत्वात् भेदाग्रहाभावप्रसङ्गः॥
ननु भेदग्रहो भेदाग्रहविरोधी। स चास्ति घट इति कुतस्तत्र भेदाग्रहः, तत्प्रयुक्तो व्यवहारो वेति गूढाभिसन्धिमजानतो द्वितीयपक्षमाशयाऽह मन इति।
……………….मनो म इति भेदतः।
मनसोऽपि गृहीतत्वात्……………..॥२१॥
भेदत इति तृतीयार्थे तसिः। यदि भेदग्रहो भेदाग्रहविरोधीति भेदेन गृह्यमाणे घटे न भेदाग्रह इत्युच्यते, तदा मे मन इति मनसोऽपि भेदेन गृहीतत्वान्नाऽत्मना भेदाग्रहः स्यात्। तथाच भेदाग्रहनिमित्तोऽहमिच्छामीति व्यवहार इत्यसत्। किन्त्वनुभवनिमित्त एव। अत एव नान्तःकरणधर्मस्याऽत्मन्यारोप इत्यपि युक्तम्। भेदग्रहसद्भावेनाऽरोपहेतोर्भेदग्रहस्योपयोगात्। नह्यविदितभेदं सम्बन्धितया गृह्यते। आत्मन्यपि प्रसङ्गात्।
॥ मनस आनुमानिकत्वादिनिरासपूर्वकं साक्षिसिद्धत्वसमर्थनम्॥
केन पुनः प्रमाणेन मनो गृह्यते? साक्षिणेति वदामः। तथाहि न तावच्चक्षुरादिना तदवगमः, अरूपिद्रव्यत्वात्। चक्षुराद्यव्यापारेऽप्युपलब्धेः। नचानुमानेन, लिङ्गाभावात्। नन्वस्ति युगपज्ज्ञानानुत्पत्तिर्मनसो लिङ्गम्। तथाहि बाह्येन्द्रियेषु स्वैःस्वैर्विषयैर्युगपत् सन्निकृष्टेष्वात्मनाऽधिष्ठितेष्वपि न युगपज्ज्ञानानि जायन्ते। तेन ज्ञायतेऽस्त्येतेभ्योऽन्यत् सहकारि। यत्संयोगक्रमवशाज्ज्ञानक्रमः प्रक्रमत इति।
अत्र कश्चिदाह आत्मन एवैवंविधसामर्थ्यकल्पनोपपत्तावन्यथासिद्धमनुमानम्। मनसः प्रतीन्द्रियसंयोगव्यापारे क्रमवति कारणान्तरशून्येऽनैकान्तिकं च। फलस्य च वृक्षात् पततः क्रमवर्तिन्याकाशसंयोगे कुठारादिव्यापारे च। इन्द्रियाणां प्रतिविषयसंयोगव्यापारे चेति। तदयुक्तम्। दृष्टानुसारिणी हि कल्पना। कर्ता ह्यनेककरणाधिष्ठानेन युगपन्नाना कार्याणि कुर्वाणो दृष्टः। तथाहि युगपन्माणवको गच्छति, पठति, पन्थानमीक्षते, वहति च कमण्डलुम्। तस्मान्नैष कर्तृधर्मो युक्तः कल्पयितुम्। किन्तु दृष्टत्वाद् द्रव्यान्तरमेवाव्यापकम्। अनैकान्त्यं तु नास्त्येव। तत्रापि क्रियाक्रमादेर्निमित्तस्य विद्यमानत्वादिति।
अत्रोच्यते अस्ति तावदविवेकिनामपि मनःप्रतीतिः। मम मनोऽन्यत्र गतमित्यादिव्यवहारात्। नच ते युगपज्ज्ञानानुत्पत्तिं जानन्ति। प्रत्युत युगपदेव ज्ञानोत्पत्तिं मन्यन्ते। अन्यथा व्यासङ्गे क्रमदर्शनेनान्यत्रापि क्रमानुमानं परस्य व्यर्थं स्यात्। तस्माल्लिङ्गदशनात् प्रागेव भवदिदं मनोज्ञानं न तन्निमित्तकमिति। अस्तु तर्हि बुद्ध्यादीनामसमवायिकारणस्य संयोगस्याऽश्रयतया मनःसिद्धिः। मैवम्। प्रत्यक्षज्ञाने तावदिन्द्रियात्मसंयोगस्यैवासमवायिकारणत्वस्योपपत्तेः। अनुमित्यादौ लिङ्गज्ञानादेः, स्मृतौ भावनायाः, सुखादाविष्टार्थोपलब्ध्यादेरिति। नित्यविशेषगुणानां संयोगासमवायिकारणत्वनियमान्नैवमिति चेत्, न। विभागजशब्दजशब्दे व्यभिचारात्। अश्रावणत्वेन हेतुविशेषणान्नेति चेत्। यथा तर्हि विभागादिजशब्दे कारणान्तरदर्शनात् तन्निरसार्थं व्याप्तिग्रहणवेलायां प्रयत्यते, तथा सुखादिनिरासाय प्रयतनीयम्। असमवायिकारणान्तरदर्शनस्य तुल्यत्वात्। निमित्तं तदिति चेत्, न। असमवायिकारणलक्षणस्यातिव्याप्तिप्राप्तेरिति। नच सुखाद्युपलब्धिकरणत्वेन मनःसिद्धिः। साक्षिसिद्धतयाऽन्यथासिद्धेः।
एवमनुमानान्तरमपि निरसनीयम्। नचाऽगमो मनसि प्रमाणम्। जातिबधिराणामपि तत्प्रत्ययात्। तस्मात् सिद्धं साक्षिग्राह्यत्वं मनसः। तस्य च तेनैवाऽत्मनो भिन्नतया ग्रहणाद् भेदाग्रहासम्भवेनेच्छाम्यहमिति न भेदाग्रहनिबन्धनोव्यवहार इति।
॥ साङ्ख्यैः इच्छाया अन्तःकरणधर्मत्वप्रतिपादकश्रुतिबलात् “अहमिच्छामि’ इत्यस्य भेदाग्रहनिमित्तकव्यवहारत्वकल्पनम्॥
ननुच “कामःसङ्कल्पो विचिकित्सा श्रद्धाऽश्रद्धा धृतिरधृतिर्भीर्हीरित्येतत् सर्वं मन एव” इति श्रुतौ कामस्यान्तःकरणरूपत्वं तावत् प्रतीयते। नच श्रौतेनार्थेनान्यथा भवितुं युक्तम्। अतो बलवद्बाधकोपनिपातादिच्छाम्यहमिति भेदाग्रहनिमित्तं व्यवहारमात्रमेतदङ्गीकरणीयम्। नत्वात्मन इच्छासम्बन्धानुभवः। नच मे मन इति भेदग्रहात् तदग्रहासम्भवः। मे चैतन्यमितिवद् व्यवहारमात्रत्वात्। नचोक्तानुपपत्तिः। सत्त्वरजस्तमसामादिकार्यं हि बुद्धिरित्युच्यते। सा चांशत्रयवती। पुरुषोपरागः, विषयोपरागः, व्यापारावेशश्चेत्यंशाः। भवति ह्यहमिदं करोमीति। तत्राहमिति चेतनोपरागो दर्पणस्येव मुखोपरागो भेदाग्रहादतात्विकः। इदमिति विषयोपराग इन्द्रियप्रनाडिकया परिणतिभेदो दर्पणस्येव मलसम्बन्धः पारमार्थिकः। तथोभयायत्तो व्यापारावेशः। एषैव दिगहमिच्छामीत्यत्रापीत्यत आह उभयेति।
॥ अन्तःकरणवृत्तिआत्मवृत्तिभेदेन कामस्य द्वैविध्यात् नोक्तकल्पना युक्ता॥
……………….उभयात्मकता यतः॥२१॥
कामस्य तु मनः कामः……………।
तुशब्दोऽवधारणे। तत इत्युपस्कर्तव्यम्। यतः कारणात् कामस्योभयात्मकताऽस्ति। आत्मधर्मता मनोधर्मता च। तत एव मनः काम इति श्रुतिरुपपद्यते।
इदमुक्तं भवति भवेदिदं भेदाग्रहकल्पनम्। यद्यात्मनः कामवत्त्वं पारमार्थिकं न स्यात्। नचैतदस्ति। बाधकाभावात्। द्विविधो हि कामोऽस्ति। एक आत्मधर्मः, अपरोऽन्तःकरणधर्मः। तत्रान्तःकरणधर्मं काममभिप्रेत्य श्रुतिः प्रवृत्ता नाऽत्मनः कामवत्त्वं बाधते। नहि देवदत्तो गोमानिति वाक्यं यज्ञदत्तस्य गोसम्बन्धं बाधितुं शक्नोतीति।
॥ कामद्वैविध्यसमर्थनम्॥
स्यादेतदेवम्। यदि कामद्वैविध्यं प्रमितं स्यात्, एतदेव कुत इति चेत्। श्रुत्यनुभवबलात् तावत्। प्रकारसहस्रानुसरणेऽप्यघटनायां खल्वनुभवापलापसाहसमभ्युपेयम्। प्रमाणान्तरं चाऽह प्रियेति।
…………………..प्रियाप्रियविभेदतः।
द्वैविध्ये दृश्यते चास्यतस्माद् भेदाग्रहः कुतः॥२२॥
प्रियमित्यात्यन्तिकेष्टमुच्यतेऽप्रियमिति च तात्कालिकेष्टम्। विषयेण विषयिण उपलक्षणम्। अस्य कामस्य। अयमर्थः अस्ति तावदास्तिककामुकस्य पुरुषस्य स्रक्चन्दनवनितादौ इदं मे स्यादित्येकतः कामः। अन्यतस्त् त्यजेयमिति। नचैक एवायम्। विरुद्धरूपत्वात्। नच द्वावपि मनोधर्मौ, यौगपद्यात्। युगपत् सजातीयधर्मजननायोगात्। नच यौगपद्यं नास्ति। अनुभवसिद्धत्वात्। बाधकाभावाच्च। तत्रा योऽप्रियविषयः सोऽन्तःकरणधर्मः, यस्तु प्रियविषयः स आत्मधर्म इति।
यद्वा प्रियाप्रियशब्दाभ्यां मुक्तिसंसारावुच्येते। तत्सम्बन्धिविभेदेन कामद्वैविध्यं दृश्यत इति। अस्ति तावत् संसारे प्रचुरोऽयमन्तःकरणवृत्तिरूपः कामः। अस्ति चासौ मुक्तौ। “स यदि पितृलोककामो भवति” इत्यादिश्रुतेः। नचैक एवायम्। मुक्तावन्तःकरणविलयात्। तथाचासावात्मधर्मोऽभ्युपेयः। नचाऽगन्तुकधर्मसम्बन्धो मुक्ताविति प्रागपि कामद्वैविध्यं सिद्ध्यतीति।
श्रुतिबाधपरिहारस्य प्रयोजनमाह तस्मादिति। श्रुतिविरोधस्य परिहृतत्वाद् भेदाग्रहः कुतः प्रमाणात् कल्पनीयः? कुतश्चानुभवापलापेन व्यवहारस्य तन्निमित्तत्वम्? न कुतोऽपीत्यर्थः। अनेनाचेतनस्य प्रधानस्य स्वातन्त्र्येण जगत्कारणत्वं साधयतामनुमानानामपि स्ववचनविरोधः प्रमाणविरोधश्र्चोक्तौ भवतः। दृष्टान्तश्च साध्यविकलः। अचेतनस्वातन्त्र्यस्य क्वाप्यसम्मतेरिति।
॥ “नानुमानम्’ इत्येतत्सूत्रखण्डस्य वर्णकान्तरम्॥
सूत्रार्थमुपसंहरन् “नानुमानम्” इत्येतत् प्रकारान्तरेण व्याचष्टे रचनेति।
रचनानुपपत्तेस्तन्न सर्वज्ञानुमागतम्।
अचेतनं जगत्कर्तृ…………….॥२३॥
तत् तस्मात्। सर्वज्ञानुमागतमनुमानं प्रकृत्यादिकं कस्यचित् प्रत्यक्षम्, प्रमेयत्वादिति सर्वज्ञसाधकानुमयाऽवगतम्। एतदनुमानसिद्धसर्वज्ञवाक्यावगतमिति यावत्।
यद्वाऽनुमानसिद्धप्रामाण्यकत्वेनानुमानप्रधानत्वेन च सर्वज्ञाभिमतस्य वाक्यमेव सर्वज्ञानुमोच्यते। व्याख्यानान्तरस्य चेदं प्रयोजनम्। यत् प्रागुक्तम् न योगिप्रत्यक्षेण साङ्ख्याचार्यवचनेन वाऽयमर्थः सिद्ध्यतीति, तदपि सूत्रसूचितमेवेति ज्ञापनम्। यदातु सर्वज्ञाभिमतोत्प्रेक्षितया भेदानां परिमाणादित्यादिकयाऽनुमयाऽवगतमनुमानमिति योजना। तदा वैचित्र्यप्रदर्शनं व्याख्यानान्तरप्रयोजनम्। जगत्कर्तृ स्वातन्त्र्येण जगत्कारणम्।
॥ अन्यानधिष्ठितक्षीरादीनां दध्याद्यात्मना परिणामादिदर्शनात्
कारकान्तराप्रयोज्यत्वलक्षणस्वातन्त्र्यमचेनतनेष्वस्तीति पूर्वपक्षः॥
स्यादेतत्। परिमाणादिहेतुभिस्तावन्महदादिकार्याणां किमपि मूलकारणमस्तीत्यवगम्यते। तस्यापि कारणान्तरकल्पने प्रमाणाभावात्, अनवस्थानाच्च। तस्य च स्वातन्त्र्यं कारकान्तराप्रयोज्यत्वमेव, नतु स्वेच्छानुसारित्वम्। येनोक्तदोषः स्यात्। तच्च तत्प्रयोक्तुः कारकान्तरस्याप्रामाणिकत्वादेव सिद्धम्। नचाचेतनस्य तदसम्भावितम्। अचेतनेष्वपि पयोम्बुप्रभृतिषु दर्शनात्। अचेतनमेव हि पयोऽन्यानधिष्ठितमपि वत्सविवृद्ध्यर्थं प्रवर्तते। दधिभावं चाऽपद्यते। घनविनिर्मुक्तं चाम्बु जम्बीरनारिकेलादिष्वनेकविधं विकारं प्राप्नोति। नादेयं चापसर्पति। तृणं च गवा जग्धं क्षीरीभवति। अयश्चायस्कान्तमभिसर्पति। नच “इदं नाचेतनवशम्” इत्यादिप्रमाणविरोधः। तस्योक्तस्थानेष्वेवानैकान्त्यात्। नचेदं ब्रह्मवादिनां सम्मतम्। येन सिद्धसाधनं स्यादित्याशङ्कापरिहारार्थं सूत्रम् “पयोम्बुवच्चेत् तत्रापि” इति। तद् व्याचष्टे पयोऽम्ब्वादि चेति।
॥ चेतनाचेतनमात्रस्य भगवदधीनत्वप्रतिपादकश्रुतेः उक्तलक्षणस्वातन्त्र्यमपि नाचेतने सम्भावितम्॥
ॐ पयोम्बुवच्चेत् तत्रापिॐ॥३॥
…………..पयोम्ब्वादि च नोपमा॥२३॥
एतत् प्रशास्तिवचनाच्चेतनाचेतनस्य च।
उपमा स्वार्थसम्भावनायामस्मदीयहेतुव्यभिचारे चेति शेषः। यथाऽत्र साध्यं व्यभिचरति तथा पक्षेऽपि व्यभिचरतु हेतुरित्येवमर्थं हि व्यभिचारोद्भावनम्। तदत्र न युज्यते। चेतनाचेतनस्यैतत्प्रशास्तिवचनात्। पारमेश्वरप्रेरणाप्रतिपादकश्रुतेः। आद्यश्चशब्दो लौकिकानां स्वतन्त्रतया प्रतीयमानमपीत्यर्थे। द्वितीयस्तु न केवलमचेतनस्य। किन्तूभयस्यापीति।
एतदुक्तं भवति कारकान्तराप्रयोज्यत्वलक्षणमपि स्वातन्त्र्यं न प्रधानस्योपपद्यते। असम्भावितत्वात्। उक्तानुमानविरुद्धत्वाच्च। यदुक्तमत्र पयोम्ब्वादिवदिति। तदसत्। तत्रापीश्वरप्रेरणाया “एतस्य वा अक्षरस्य” इत्यादिश्रुतिसिद्धत्वात्। अत एव प्रधानस्य परप्रयोज्यत्वे प्रमाणाभावोऽपि परास्त इति। सूत्रे पयोम्बुवदित्युक्तेऽपि नोदाहरणमादरणीयम्। स्थलान्तरे सम्भावना व्यभिचारश्च भविष्यत इत्याशङ्कापरिहारार्थस्य “व्यतिरेकानवस्थितेश्चानपेक्षत्वात्” इत्युत्तरसूत्रस्यापि व्याख्यानाय आदिपदप्रयोगः।
यद्वा पयोम्बुग्रहणमुपलक्षणमित्यभिप्रेत्याऽदिपदं प्रयुक्तम्। उत्तरसूत्रं तु कैमुत्यार्थम्। चेतनप्रवृत्तेरपीश्वरव्यतिरेकेणानवस्थितेरचेतनप्रवृत्तेस्तदधीनत्वं किमु वाच्यमिति। तद्व्याख्यानाय चेतनाचेतनस्य चेत्युक्तम्।
॥ प्रधानस्य जगत्कारणत्वे साङ्ख्योक्तानुमानभङ्गः॥
किञ्च परिमाणादिति हेतुस्तावदनैकान्तिकः। सत्त्वजस्तमसां साम्यावस्था हि प्रकृतिरुच्यते। सत्त्वादयश्च परिमिता एव। यथोक्तम्
“अबग्नीरनभोऽहङ्कृन्महत्तत्वगुणत्रयैः।
क्रमाद् दशोत्तरैः……………..”
इति। नच प्रकृतिरव्यक्तान्तरवतीति कथं नानैकान्त्यम्? नच परिमितस्यापि मूलप्रकृतित्वे बाधकमस्ति। सार्वत्रिककार्यानुत्पत्तिरिति चेत्, न। सर्वत्र कार्यसद्भावे प्रमाणाभावात्। भावेऽप्यनेकैस्तदुत्पत्त्युपपत्तेः। युक्तं च परिमितानामेव कारणत्वम्। तन्त्वादिषु दर्शनात्। अपरिमितस्य कृत्स्नैकदेशविकल्पानुपपत्तेश्च। अस्माकं त्वीश्वरशक्त्यैवोपपद्यते।
समन्वयादित्यप्यसत्। यत् कार्यं यदनुगतिमत् तत् तादृक्कारणोपेतमित्यस्या व्याप्तेरव्यक्ताद् व्यक्तजन्माङ्गीकारेणैव भग्न्त्वात्।
शक्तितः प्रवृत्तेश्चेत्येतदपि न विवक्षितार्थसाधकम्। अन्तर्भावितकार्यत्वमेव कारणस्य शक्तिरित्यस्य सिद्धौ हि तथा स्यात्। तच्च सत्कार्यवादनिर्वाह्यमिति। अत एव विभागाविभागावपि निरस्तौ। विभागाविभागयोरेव सत्कार्यवादसिद्ध्यधीनयोरसत्त्वात्। स्वप्रक्रियामात्रेणार्थसिद्धौ “स्थूलकार्यस्य लोष्ठादेः” इत्यादिना ताकिकपरिकल्पिताभ्यां विभागाविभागाभ्यां परमाणुकारणत्वमपि स्यादित्यास्तां प्रपञ्चः।
॥ मनोवृत्तिकामस्य मनउपादनकत्वादेव तद्धर्मत्वव्यवहारः,
द्विविधकामस्वामित्वं तु आत्मन एवेति नाचेतनस्य इच्छावत्त्वम्॥
नन्विदं घट्टकुटीप्रभातमनुसरति। इच्छावत्त्वमात्मन एव नतु जडस्येत्यत्र हि प्रथममनुभवः प्रमाणीकृतः। तत्र च श्रुतिविरोधे चोदितेऽन्तःकरणधर्म आत्मधर्मश्चेति कामस्य द्वैविध्यान्न विरोध इत्युक्तम्। एवञ्चाऽत्मन एवेच्छावत्त्वं नत्वचेतनस्येति त्यक्तमेवेत्याशङ्कां सिंहावलोकनन्यायेन परिहरति द्वैविध्येऽपीति।
द्वैविध्येऽपि तु कामादेः कुतः स्वामित्वमात्मनः॥२४॥
साक्षादनुभवारूढं शक्यतेऽपोदितुं क्वचित्।
कामादेर्द्वैविध्येऽपि साक्षादनुभवारूढमात्मनः कामादेः स्वामित्वं तु कुतः प्रमाणादपोदितुं शक्यते? न कुतोऽपीति योजना। श्रुत्यपेक्षयाऽऽदिपदग्रहणम्। अपोदितुमिति सम्प्रसारणं छान्दसम्।
अयमत्रोत्तरक्रमः सत्यं कामो द्विविध आत्मधर्मो मनोवृत्तिश्चेति। तत्र मनोवृत्तिमपि कामं प्रत्यात्मन एव स्वामित्वं न मनसः। अहं कामय इति साक्ष्यनुभवसिद्धत्वात्। मनसस्तु कामं प्रत्युपादानत्वमेव। यथा हि क्षेत्रोपादानकानामपि सस्यानां कृषीवल एव स्वामी, न क्षेत्रम्, तथैव। नच वाच्यम्, मनस एव कामस्वामित्वम्, अहं कामय इत्यनुभवस्तु भ्रान्तिः, व्यवहारमात्रं वेति। बाधकप्रमाणाभावात्। नच कौटस्थ्यं बाधकम्। अन्तःकरणस्यैव कामोपादानत्वेनाङ्गीकृतत्वात्। स्वामित्वमात्रेण च कौटस्थ्याविघातात्। अन्यथा कृपणधनस्येवाऽत्मनो वैयर्थ्यापत्तेरिति। तदिदमुक्तम् क्वचिदिति।
॥ इच्छास्वामित्वाचेतनत्वयोरेव परस्परव्याहतत्वम्, नत्विच्छोपादनत्वाचेतनत्वयोः॥
नन्वस्तु कामस्वामित्वमात्मन एव। मा भूच्च मनसः। तथाऽपि पूर्वोत्तरविरोधस्तदवस्थ एव। इच्छास्वामित्वाभावेऽपि यादृशतादृशस्येच्छावत्त्वस्य मनस्यङ्गीकृतत्वादित्यत आह इच्छेति।
इच्छास्वामित्वमेवोक्तमिच्छावत्त्वं नचापरम्॥२५॥
“अचेतनेच्छाऽपगता” इत्यादाविच्छास्वामित्वमेवेच्छावत्त्वमुक्तम्। नचापरमिच्छोपादानत्वलक्षणम्। एतदुक्तं भवति स्यादत्र पूर्वापरविरोधः। यदि यदेवेच्छावत्त्वं प्राङ्मनसो निषिद्धम्, तदेवात्र पुनरङ्गीक्रियते। नचैतदस्ति। पूर्वं हीच्छास्वामित्वलक्षणमिच्छावत्त्वमात्मन एव नत्वचेतनस्येत्युक्तम्। तस्यैव कर्तृत्वोपयोगात्। श्रुत्यर्थतया त्विच्छोपादानत्वलक्षणमिच्छावत्त्वमिदानीं मनसोऽभ्युपगम्यत इति कुतो विरोध इति।
॥ आत्मनः कामस्वामित्वस्य साक्ष्यनुभवसिद्धत्वम्, कर्तृत्वव्याप्तत्वत्वं च॥
यद्वा कामस्य द्वैविध्येन मनसोऽपि कामवत्त्वात् कर्तृत्वमुपपत्स्यत इत्यत आह द्वैविध्येऽपीति। द्वयोः कामवत्त्वेऽपि कामस्वामित्वमात्मन एव, नतु मनसः। निरपवादसाक्ष्यनुभवसिद्धत्वात्। मनसस्तु कामोपादनत्वमेवेति। ततः किमित्यत आह इच्छेति। इच्छास्वामित्वलक्षणमेवेच्छावत्त्वं प्राक् कर्तृत्वोपयुक्तमुक्तम्। न पुनरिच्छोपादानत्वलक्षणम्। यो हीच्छति स प्रयतते, नतु यदिच्छा भवति तदिति। तस्मादिच्छास्वामित्वाच्चेतनस्यैव कर्तृत्वं नाचेतनस्य। तस्येच्छोपादनत्वेऽपीच्छास्वामित्वाभावादिति।
॥ आत्मनः इच्छां प्रति यथेष्टविनियोक्तृत्वाभावात् स्वामित्वाभावमाशय परिहारकथनम्॥
स्यादेतत्। स्वं नाम तद् भवति, यद् यथेष्टविनियोगयोग्यम्। यथा गवादि। स्वामी च स उच्यते यो यथेष्टविनियोक्ता। नचेच्छात्मनोरेतदस्ति। यस्मादास्तिककामुकस्य निषिद्धेच्छां नियच्छतोऽपि साऽऽविर्भवति। प्रयतमानस्यापि विहितेच्छा नोदेति। तत् कथमिच्छास्वामित्वमात्मनः स्यादिति चेत्। किमिच्छाऽऽत्मनः सर्वथाऽपि वशा न भवतीत्युच्यते, उत किञ्चिद्वशत्वमङ्गीक्रियते? नाऽद्यः, अनुभवविरोधात्। इच्छति देवदत्त इत्यादिव्यवहारविरहप्रसङ्गाच्च। द्वितीये तु सिद्धं स्वामित्वमित्याह किञ्चिदिति।
किञ्चित् तद्वशगत्वेऽपि स्वामित्वं लोकवद् भवेत्।
प्रबलविरोधिवशादत्यन्तवशत्वाभावेऽपीच्छायाः किञ्चिदात्मवशत्वमात्रेणापि तां प्रत्यात्मनः स्वामित्वं भवेदेव। कथम्? यथाऽत्यन्तमवशायामपि गवि किञ्चिद्वशत्वमात्रेण देवदत्तस्वामित्वं लोके दृष्टम्, तथैव। अन्यथा तदपि न स्यादिति।
॥ ईश्वरस्य निरुपचरितं कामस्वामित्वम्॥
नन्वेवंसत्येकं सन्धित्सतोऽन्यच्च्यवत इत्यापन्नम्। अचेतनस्य कर्तृत्वं निराकर्तुमात्मन एवेच्छास्वामित्वम्, नतु मनस इति समर्थितम्। तर्हीश्वरस्यापि कुलालादिमनोवृत्तीच्छां प्रति स्वामित्वं नास्तीति घटादिकर्तृत्वं न स्यात्। तथाच “इतरव्यपदेशात्” इत्यधिकरणविरोध इत्यत आह सर्वात्मेति।
सर्वात्मतन्त्रकामादेः किमुतैव परेशितुः॥२६॥
यदा जीवस्यापि कामादिस्वाम्यं तदा सर्वात्मना तन्त्रमधीनं कामादि यस्यासौ तथोक्तः। सर्वेषामात्मनां तन्त्रं साधनं यः कामस्तस्याऽदिः कारणं तस्य परेशितुः कामस्वामित्वं किमुतैव वक्तव्यम्?
एतदुक्तं भवति जीवेश्वरौ द्वावपि शरीरमधितिष्ठतः। तत्रेश्वरोऽन्तःकरणं स्पष्टं दृष्ट्वा तत्र ज्ञानेच्छाप्रयत्नरूपा वृत्तीः स्वेच्छाज्ञानप्रयत्नैरुत्पाद्य बाह्यकारणानि चाधिष्ठाय घटाद्युत्पादयति। जीवस्तु तद्दत्तस्वाम्योऽवतिष्ठते। यथोक्तं “बुद्धिर्ज्ञानम्” इत्यादि। तस्मदीश्वरस्यैव मुख्यं स्वाम्यं कर्तृत्वं च। जीवस्य त्वमुख्यमेवेति। तथाचोक्तम् “स्वस्वामिभावो ध्र्ुव एष यत्र तर्ह्यच्युतेऽसाविति कृत्ययोगः” इति।
॥ उपजीव्यानुभवविरोधात् मनसः कामस्वामित्वाभिधायकश्रुतेरर्थप्रच्यावनम्॥
यदुक्तं निरपवादानुभवबलादात्मन एवेच्छास्वामित्वमिति। तदयुक्तम्। “कामः सङ्कल्पः” इति मनसः कामस्वामित्वाभिधात्र्याऽपौरुषेयत्वेन बलवत्या वेदवाचैवापोदितत्वादित्यत आह नचेति।
नचानुभवगं कामस्वामित्वं वेदवागपि।
शक्ताऽपवदितुं तस्मात् सा तदन्याभिधायिनी॥२७॥
कामस्वामित्वमात्मन इति शेषः। कामाद्यनुवादेन खल्वियं वेदवाक् आत्मोपादानत्वं वैशेषिकादिमतप्राप्तं वारयितुं तेषां मनोरूपत्वमाचष्टे। कामादिस्वरूपं च साक्ष्यनुभवेनैव सिद्धमिति तस्योपजीव्यत्वम्। स च तानात्मस्वामिकानेव विषयीकरोति। नचोपजीवकमुपजीव्यमपवदितुं शक्नोति। वेदस्योत्सर्गतो बलवत्त्वेऽप्युपजीव्यापेक्षया दौर्बल्यमेव। यथाऽऽहुः
“प्राबल्यमागमस्यैव जात्या तेषु त्रिषु स्मृतम्।
उपजीव्यविरोधे तु न प्रामाण्यममुष्य च”
इति। अतो न श्रुतेरनुभावापदकत्वं युक्तमिति। तर्हि श्रुतेः का गतिरित्यत आह तस्मादिति। उपजीव्यत्वेन बलवताऽनुभवेन बाधितत्वादित्यर्थः। तदन्याभिधायिनी स्वामित्वादन्यस्योपादानत्वस्याभिधायिनी।
॥ मनसः कामस्वामित्वे मोक्षेच्छाया अपि मनोगतत्वप्रसङ्गेन
साधनाननुष्ठातुरात्मनो मोक्षः, तदनुष्ठातुस्तु मनसो नाश इत्यङ्गीकार्यं स्यात्॥
न केवलमुपजीव्यबाधात् किन्तूपपत्तिविरोधाच्चेत्याह मोक्षकाम इति।
मोक्षकामो भवेदन्यो यदि मुक्ताद् भविष्यतः।
यदि कामोऽन्तःकरणकर्तृकः स्यात्, तदा मोक्षकामोऽप्यन्तःकरणस्यैव स्यात्। मोक्षस्तु आत्मन इति च प्रसिद्धम्। तथाच यो मुक्तो भविष्यति तस्मादन्य एव मोक्षकाम इत्युक्तं स्यात्। कामस्यान्यगतत्वे साधनानुष्ठाताऽप्यन्य एवेत्यङ्गीकर्तव्यम्। फलकामनासाधनानुष्ठानयोरेकनिष्ठत्वदृष्टेः। तथाचाकृताभ्यागमकृतविप्रणाशप्रसङ्गः।
॥ प्रयोजनशून्यत्वात्, पुरुषमोक्षार्थं प्रकृतेरिच्छासाधनयोरङ्गीकारायोगः॥
ननु नायं दोषः। पुरुषविमोक्षार्थं प्रकृतिप्रवृत्त्यभ्युपगमात्। दृश्यते हि परप्रयोजनार्थं जनानां प्रवृत्तिरिति। अत्रेदमुपतिष्ठते मोक्षकामस्येति।
मोक्षकामस्य किं तेन स्वनाशार्थं च को यतेत्॥२८॥
उपलक्षणमेतत्। साधनानुष्ठातुरित्यपि द्रष्टव्यम्। परप्रयोजनार्थं प्रवर्तमानाः खलु लोके दृष्टमदृष्टं वा किमपि प्रयोजनमनुसन्दधानाः प्रायेणोपलब्धाः। तथाऽत्रापि प्रकृतेः प्रयोजनेन भाव्यम्। नच तदस्तीत्यर्थः।
॥ प्रकृतिलयस्यैव मोक्षत्वात् पुरुषमोक्षार्थं प्रकृतेः स्वनाशेच्छासाधनयोरङ्गीकारायोगः॥
स्यादेतत्। स्वप्रयोजनमननुसन्धायैव जीवमोक्षार्थं प्रकृतेः प्रवृत्तिः, यथा कृपालुत्वेन भवतामीश्वरस्येत्यत आह स्वनाशार्थं चेति। न केवलं परप्रयोजनार्था प्रकृतेः प्रवृत्तिर्युज्यते। प्रकृतिलयो हि मोक्षो नाम। नहि कोऽपि कृपालुरात्मनाशार्थं यतमानो दृष्ट इति। यद्यप्यत्रानाधेयातिशयस्य निष्क्रियस्योपकार्यत्वमपि क्वचिन्न दृष्टमित्येव वक्तव्यम्। तथाऽपि तच्छिष्यैरेवोह्यतामिति तदभ्युपगमेन दूषणान्तरमिदमुक्तम्।
॥ अचेतनस्य प्रयोजनानुसन्धानायोग्यत्वे पुरुषमोक्षानुसन्धानाद्यभावप्रसङ्गः,
तत्स्वभावत्वङ्गीकारे संसाराद्यभावप्रसङ्गः॥
नन्विदमयुक्तम्। चेतनो हि स्वप्रयोजनमनुसन्दध्यात्। स्वनाशाच्च बिभ्यत् परावर्तेत। प्रकृतिस्त्वचेतना कथमेवं पर्यनुयोगमर्हतीति। एवन्तर्हि कथमात्ममोक्षमप्यनुसन्धाय प्रवर्तेत? स्वभावेऽयं प्रधानस्येति चेत्। तर्हि कदाऽपि संसारोऽस्य न स्यात्। भोगार्था प्रवृत्तिः प्रकृतेः स्वभाव इति चेत्। तर्हि मोक्षाभावः। उभयस्वाभावत्वे तूभयं न स्यात्, विरोधात्। अविरोधे वा युगपदुभयं वा स्यात्। व्यवस्थापकाभावात्। भोगोषूपभुक्तेषु मोक्षार्थेति चेत्, न। भोगानामानन्त्येनापरिसमाप्तेरिति।
अयं प्रसङ्गार्थः यद्यात्मा न कामकर्ता स्यात्, तदा मुमुक्षुरपि न स्यात्। ततश्च न तदर्थं प्रयतेत। तथाच न मुच्येत। परप्रवृत्तेः स्वप्रयोजनभावाभावयोरयुक्तत्वादिति।
॥ धातुषु परस्मैपदादिप्रदर्शनस्य प्रायिकत्वात् “यतेत्’ इति साधु॥
“बहुलमेतन्निदर्शनम्” इति स्मरणाद् यतेदिति परस्मैपदम्। तथाचाऽह
“चन्द्रादयस्तु मन्यन्ते सर्वस्मादुभयं पदम्” इति।
॥ कर्तृत्वभोक्तृत्वयोः सामानाधिकरण्यस्य अनुभवसिद्धत्वम्, वैयधिकरण्ये प्रमाणाभावश्च॥
एवमनीश्वरसाङ्ख्यमतं साधारणदूषणैरपाकृत्य ये कर्तृत्वं प्रकृतेरेव, भोक्तृत्वं त्वात्मन इति मन्यन्ते तन्मतं दूषयति कर्तृत्वमिति।
कर्तृत्वं यस्य तस्यैव भोक्तृत्वमुपलभ्यते।
विभागे च तयोर्मानं नैव किञ्चित् क्वचिद् भवेत्॥२९॥
यद्वा, एवमात्मनः कर्तृत्वमुपपाद्य भोक्तृत्वमप्यनेनैवोपपादयति। येन मयेदं कृतं स एवाहं तत्फलं भुञ्ज इति कर्तृत्वभोक्तृत्वयोः सामानाधिकरण्यानुभवात् तद्वैयधिकरण्याङ्गीकारेऽनुभवविरोध इत्यर्थः। भ्रान्तोऽयमनुभव इति चेत्, न। बाधकाभावादित्याह विभागे चेति। तयोः कर्तृत्वभोक्तृत्वयोः। विभागे व्यधिकरणत्वे। अकृताभ्यागमकृतविनाशौ चैवंसति स्यातामिति।
॥ प्रकृतेरेव बन्धमोक्षाङ्गीकारे सर्वप्रमाणविरोधः॥
यदुक्तमात्मनो मोक्षो न स्यादिति। तदिष्टापादनम्। प्रकृतेरेव मोक्षाभ्युपगमात्। नच बन्धमोक्षयोर्वैयधिकरण्यानुपपत्तिः। बन्धस्यापि प्रकृतिगतत्वादिति चेत्, न। सकलश्रुतिस्मृतीहासपुराणानुभवैर्बन्धमोक्षयोरात्मगतत्वावगमेन तद्विरोधादित्याशयवानुपसंहरति सर्वेति।
॥ साङ्ख्यमायावादसमययोः साम्यम्, मायावादस्यापि एतत्सूत्रेण निराकृतत्वम्॥
सर्वमानविरोधैकदुर्दीक्षादीक्षितस्त्वयम्।
मायावाद्युपमां यायात्तच्चशब्दान्निराकृतः॥३०॥
सर्वमानविरोध एव या प्रधानदुर्दीक्षा दुष्टोऽनुष्ठानसङ्कल्पः, तया दीक्षितोऽयं तु साङ्ख्यो मायावादिनामुपमात्वं प्राप्नुयात्। तेऽपि हि कर्तृत्वभोक्तृत्वादिसकलधर्मविकलमसत्कल्पं चैतन्यमात्रमङ्गीकृत्याविद्याया एवाचेतनाया बन्धमोक्षाधिकरणत्वं चाभ्युपगच्छन्ति। तदेतेषां सर्वप्रमाणविरुद्धार्थाङ्गीकारित्वे साङ्ख्योऽयं दृष्टान्तभावमापद्यत इति।
यत्पुरुषबहुत्वं साङ्ख्येनाङ्गीकृतं तदपि मायावादिभिरभ्युपगतमेव। जननादिप्रकृतिधर्मैरेव हि तद् बहुत्वम्। नतु स्वरूपे कश्चिदस्ति परस्परतो विशेषः। मायावादिनोऽपि उपाधिनिबन्धनं भेदमङ्गीकुर्वन्त्येव। नच प्रपञ्चसत्यत्वं विशेषः। कारणमात्रत्वाभ्युपगमेन कार्यप्रपञ्चस्य साङ्ख्येन निरस्तत्वादिति। याऽपि साङ्ख्यपरिकल्पिता सृष्टिप्रलयबन्धमोक्षतत्साधनप्रक्रिया साऽपि सर्वप्रमाणविरुद्धेत्युक्तं भवति।
न केवलं साङ्ख्यस्य मायावादिसदृशत्वमस्माभिरेवोच्यते, किन्तु सूत्रकृताऽपि सूचितमित्याह तदिति। तस्मान्मायावादिसदृशत्वादेव हि साङ्ख्यो “भोक्त्त्रापत्तेरविभागश्चेत् स्याल्लोकवत्” इति प्राक् पराकृतेन मायावादिना “रचनानुपपत्तेश्च नानुमानम्” इति चशब्देन समुच्चित्य निराकृतः।
यद्वा प्रमाणविरोधोऽपि नोत्सूत्रित इत्यनेनाऽह। तस्मात् सर्वमानविरोधित्वादेव। चशब्दात् सर्वमानविरोधसमुच्चयार्थं चशब्दं प्रक्षिप्येत्यर्थः॥*॥ इति रचनानुपपत्त्यधिकरणम्॥१॥
अथ अन्यत्राभावाधिकरणम्॥२॥
॥ मायावादिव्याख्यानानुवादः, तन्निरासश्च॥
अन्यत्राभावाच्च न तृणादिवत्। इदं सूत्रं केचिदित्थं व्याचक्षते यथा तृणपल्लवादिकं गवादिनोपभुक्तं स्वयमेव क्षीरीभवति। एवं प्रधानं स्वयमेव महदादिरूपेण परिणमत इत्याशङ्का किलाऽत्र निरस्यते। न तृणादिवत् स्वयमेव प्रधानस्य परिणामो वक्तव्यः। यतस्तृणादीनामपि स्वयमेव परिणामो नास्ति। कुतः? अन्यत्रानडुहोपभुक्ते तदभावादिति।
अत्राऽशङ्कैव तावदनुपपन्ना। “पयोम्बुवच्चेत् तत्रापि” इत्यनेनैव परिहृतत्वात्। प्रत्युदाहरणं च सूत्रप्रणयनायोगात्। परिहारोऽप्ययमनुपपन्नः। गवाद्युपभुक्तस्यैव क्षीरत्वं नान्यत्रेति हि वदता प्रकृतेः सहकारिसद्भावमात्रमुपपादितं स्यात्। न पुनरीश्वरापेक्षत्वम्। अतो नायं सूत्रार्थः। किन्तु पातञ्जलमत्राधिकरणे निराक्रियत इत्याशयवांस्तदुपन्यस्यति साङ्ख्यस्त्विति।
॥ पतञ्जिलना क्षेत्रानुग्रहशक्तिमत्त्वसर्वज्ञत्वपञ्चक्लेशकर्मतत्फलरहितत्वविशिष्टेश्वरनिरूपणम्॥
साङ्ख्यस्तु सेश्वरो ब्रूते क्षेत्रानुग्रहशक्तिमान्।
अस्तीश्वरः स्वयम्भातः क्लेशकर्मादिवर्जितः॥३१॥
साङ्ख्यमतस्य निरस्तत्वात् किं पुनरुपन्यासेनेत्यतोऽस्य मतस्य ततो विशेषं तुशब्देन सूचयति। तमेव विशेषं व्यनक्ति सेश्वर इति। सेश्वरश्चेन्न निराकार्यो विरोधाभावादित्यत उक्तम् क्षेत्रेति। तुशब्दोऽवधारणार्थोऽत्राप्यन्वीयते। यद्यपि सेश्वर इत्यनेनैवेश्वरोऽस्तीति ब्रूत इति सिद्धम्, तथाऽपि तदनुवादेन विशेषणविधानमेवैतत्। य ईश्वरोऽस्ति स क्षेत्रानुग्रहशक्तिमानेवेति ब्रूत इति। क्षियन्त्यस्मिन् कार्याण्यव्यक्ततयेति क्षेत्रमुपादानं प्रकृतिः। तदनुग्रहशक्तिरेवेश्वरस्य तेनाभ्युपगम्यते। अतो निराकरणीय एवासाविति।
सर्वशक्तित्वाभावे किं तस्येश्वरत्वमित्यत उक्तम् स्वयम्भात इति। स्वयमिन्द्रियाद्यनपेक्षमेव भातः। कर्तरि क्तः। ततश्च सर्वज्ञ इति लभ्यते। ईश्वरत्वोपपादकं विशेषणान्तरमाह क्लेशेति। क्लेशकर्मविपाकाशयवर्जित इत्यर्थः। तथाचाऽह पतञ्जिलः “क्लेशकर्मविपाकाशयैरपरामृष्टः षुरुषविशेष ईश्वरः” इति। तथा, “निर्माणकायमधिष्ठाय सम्प्रदायप्रवर्तकोऽनुग्राहकश्च” इति।
तत्राविद्यास्मितारागद्वेषाभिनिवेशाः पञ्च क्लेशाः। अनात्मन्यात्मबुद्धिरविद्या। इदं मदीयमित्यभिमानोऽस्मिता। विषयेष्वासक्ती रागः। कोपो द्वेषः। भयमभिनिवेशः। एत एव पञ्च क्लेशास्तन्त्रान्तरे तमः, मोहः, महामोहः, तामिस्रः, अन्धतमिस्र इति व्यवह्रियन्ते। वार्षगण्यस्त्वेतानविद्येत्येवाह। कर्मेति विधिनिषेधावुच्येते। आशयशब्देन धर्माधर्मौ। विपाक इति तत्फलं सुखदुःखे तदुपायश्चेति। इतिशब्दस्याऽगामिनः प्रतिवाक्यं सम्बन्धः।
॥ प्रकृतिपुरुषयोरेव स्वातन्त्र्येण उपादानोत्पत्तिशक्तिमत्त्वम्,
ईश्वरस्य पर्जन्यवत् तदनुग्राहकत्वम्॥
वेदवादविरोधं स्फुटीकर्तुमवधारणव्यावर्त्यमाह क्षेत्रेति।
क्षेत्रशक्तिमती सैव प्रकृतिर्बीजशक्तिमान्।
जीवः पर्जन्यवद् दैवशक्तिमानीश्वरः स्मृतः॥३२॥
या जगदुपादानं सा प्रकृतिरेवोपादानत्वशक्तिमतीति ब्रूते। न पुनर्वेदवादिन इव तामपि शक्तिमीश्वरायत्ताम्। व्यावर्त्यान्तरमाह बीजेति। अत्राप्येवेति सम्बद्ध्यते। शरीरेन्द्रियादिसम्बन्धेनोत्पत्तौ या शक्तिः सा बीजशक्तिः। जीव एव तद्वानिति ब्रूते। नतु तदीयां बीजशक्तिं तत्ववादिन इव भगवदधीनाम्।
यद्युपादानत्वोत्पत्तिशक्तिमत्त्वं प्रकृतिपुरुषयोरेव, तदा किमीश्वरेणानुग्राहकेणेत्यत आह पर्जन्यवदिति। यथाहि पृथिव्याः कलमादिबीजानां चोपादानत्वबीजत्वशक्ती यद्यपि स्वायत्ते, तथाऽप्यङ्कुरोत्पत्तौ पर्जन्यस्यास्ति पृथिव्यनुग्राहकत्वम्। तथा प्रकृतिपुरुषयोः स्वायत्तशक्तित्वेऽपीश्वरः प्रकृत्यनुग्रहशक्तिमानङ्गीकरणीयः।
तत् किं पर्जन्यवदन्वयव्यतिरेकाभ्यामीश्वरस्य प्रकृत्यनुग्राहकत्वमवसेयम्? नेत्याह दैवेति। दैवशब्दोऽदृष्टस्वरूपत्वमाह। तेनान्वयव्यतिरेकाविषयत्वं लक्षयति। तत् किं निष्प्रमाणक एवेश्वरः प्रकृत्यनुग्राहकोऽङ्गीकरणीय इत्यत उक्तम् स्मृत इति। “मयाऽध्यक्षेण प्रकृतिः सूयते सचराचरम्” इत्यादाविति शेषः। स्मृत इत्युपलक्षणम्। श्रुत इत्यपि ग्राह्यम्।
॥ प्रकृतिपुरुषयोरुपादानत्वोत्पत्तिशक्तिमत्त्वस्य स्वायत्तत्वसमर्थनम्॥
प्रकृतिपुरुषयोः स्वायत्तशक्तित्वं कुत इत्यत आह पृथिवीवदिति।
पृथिवीवत् प्रधानं तज्जीवः सन्निधिमात्रतः।
बीजावपनकर्तैवेति………………….॥३३॥
यथा पृथिव्याः स्वायत्तोपादानत्वशक्तिः, तथा तत् तस्मादुपादानत्वात् प्रधानमपि स्वायत्तोपादानत्वशक्तिमदनुमेयमित्यर्थः। उपलक्षणं चैतत्। कलमादिबीजवद् बीजत्वाज्जीवोऽपि स्वायत्तबीजशक्तिमाननुमातव्य इत्यपि द्रष्टव्यम्।
ननु यथा लोके कलमादिबीजानां कश्चिदावपनकर्ताऽस्ति, तथाऽत्रापि तत्स्थानीयेन केनापि भाव्यम्। नचासावन्योऽस्ति परमेश्वरात्। तत् कथं क्षेत्रानुग्रहशक्तिमानेवेश्वर इत्यत आह जीव इति। दृश्यते खल्वपत्यजीवो बीजभूतः। पितृजीवश्चाऽवपनकर्तृस्थानीयः। तस्मात् किमीश्वरस्य तच्छक्तिकल्पनया? विषयोत्पत्तौ तु तदपेक्षैव नास्तीति भावः।
नन्वेवं पितृजीवस्यापत्योत्पादकत्वाङ्गीकारेऽपसिद्धान्तः स्यात्। साङ्ख्यैर्जीवस्य कर्तृत्वानभ्युपगमादित्यत उक्तम् सन्निधिमात्रत इति। शरीरादिरूपा प्रकृतिरेवापत्योत्पादकत्री। तत्सन्निधिनिमित्ताद् विवेकाग्रहाज्जीवे तत्कर्तृत्वव्यवहार एवेति ब्रूत इति।
॥ प्रकृत्यादेरुपादानत्वादिशक्तीनां भगवदधीनत्वप्रतिपादनम्॥
एवमुपन्यस्तमतनिरासार्थं सूत्रमवतारयति अत्रेति।
……………अत्र प्राह स्वयं प्रभुः॥३३॥
ॐ अन्यत्राभावाच्च न तृणादिवत्ॐ॥५॥
अन्यत्र काऽपि शक्तिर्न स्वातन्त्र्येणेश एव हि।
शक्तीस्ताः प्रेरयत्यञ्जस्तदधीनाश्च सर्वदा॥३४॥
सत्ता प्रधानपुरुषशक्तीनां च प्रतीतयः।
प्रवृत्तयश्च ताः सर्वा नित्यं नित्यात्मना यतः॥३५॥
यथाऽनित्यतयाऽनित्यं नित्यशक्त्या स्वयेश्वरः।
नियामयति नित्यं च न ऋते त्वदिति श्रुतेः॥३६॥
अत्रैतन्मतविषये दूषणं प्राहेत्यर्थः। स्वयं साक्षात्। नोपचारेण। प्रभुरिति सूत्रकृतो दूषणसामर्थ्यमाचष्टे। सूत्रं व्याचष्टे अन्यत्रेति। अन्यत्र प्रकृतौ पुरुषे। तथा पृथिव्यां कलमादिबीजे च। काऽपीति क्षेत्रशक्तिर्बीजशक्तिर्बीजावपनशक्तिश्चेत्यर्थः।
कथन्तर्ह्युपादानत्वादिकमित्यत उक्तम् स्वातन्त्र्येणेति। कुतो नास्तीत्यत आह ईशेति। यस्मादीश एव ताः प्रधानादिशक्तीः प्रेरयतीति श्रुत्यादिप्रसिद्धम्। तस्मादन्यत्र काऽपि शक्तिः स्वातन्त्रयेण नास्तीति। नच प्रधानादिवदीश्वरस्यापि प्रेरणाशक्तिः परायत्तेत्युक्तमञ्ज इति। क्रियाविशेषणमेतत्। तदनेन परकीयानुमानस्य बाधितविषयत्वम्, दृष्टान्तस्य च साध्यविकलत्वमुक्तं भवति।
॥ प्रकृत्यादेः सत्ताप्रतीतिप्रवृत्त्यादेरपि भगवदधीनत्वम्॥
न केवलं प्रकृतिपुरुषयोः स्वातन्त्र्येण शक्त्यभावः, परमेश्वरायत्तशक्तित्वं च। किंन्तर्हीत्यतश्चशब्दसमुच्चितमर्थमाह तदधीनाश्चेति। आद्यश्चशब्दः शकिप्रेरकत्वस्य सत्तादिप्रदत्वेन सह समुच्चयार्थः। उत्तरावन्योन्यसमुच्चये। प्रधानपुरुषयोस्तदीयानां शक्तीनां च सत्ता स्वरूपम्, प्रतीतयश्च प्रमाविषयत्वं चेति यावत्, तास्ताः सर्वाः प्रवृत्तयश्च सर्वदा तदधीना इति योजना। केचिन्मन्यन्ते स्वरूपमेव वस्तुनः सत्त्वमिति, अपरे तु प्रमाणयोग्यत्वम्, अन्ये पुनरर्थक्रियावत्त्वम्। तदिदं त्रयमपि प्रकृत्यादीनां भगवदधीनमेवेति।
॥ सत्तादेर्नित्यत्वाद् भगवदधीनत्वानुपपत्तिरित्याशङ्कानिरासः॥
नन्वेतदयुक्तम्। प्रधानादिसत्तादेर्नित्यत्वात्। नित्यस्य पराधीनतासम्भवादित्यत आह नित्यमिति। यथाऽनित्यं घटादिकमनित्यतया नियम्यते, तथा नित्यमपि नित्यात्मना नित्यं च सर्वदैवेश्वरो नियामयति। यत एवं तस्मादुक्तमुपपन्नमिति योजना।
एतदुक्तं भवति यथा हि घटादयोऽनित्यत्वस्वभावा अपि नाकस्मादनित्या भवन्ति। तथात्वे चोत्पत्त्युत्तरक्षण एव विनाशप्रसङ्गात्। एवं नित्यस्यापि नित्यता यदि पराधीना तदा को दोषः? नचानित्यता पराधीनेति कदाचिद् घटादेर्नित्यता प्राप्ता। विनाशकारणोपनिपातध्रौव्यात्। तथा नित्यस्य नित्यतायाः पराधीनत्वेऽपि न जात्वनित्यताप्रसक्तिः। तन्नियमननियमादिति। तदिदमुक्तम् नित्यं चेति।
नचैतदलौकिकम्। नित्यकर्मभिर्दुरितप्रागभावानुवृत्तेः साध्यत्वेन वादिभिरभ्युपगतत्वात्। अनुवृत्तेर्नित्यतापादनानतिरेकात्। भवेदेतदेवमस्वरसनित्यस्य, न स्वरसनित्यस्येति चेत्, न। ईश्वरातिरिक्तस्य तद्भावासम्मतेः। इयांस्तु विशेषः। किञ्चिदस्मदायत्तनित्यत्वम्। किञ्चिच्चेश्वरायत्तनित्यत्वमिति। तदप्यस्मासु कस्मान्नायतते तथाभूतं च कथमीश्वराधीनमित्यत उक्तम् नित्यशक्त्येति। प्रधानादिशक्तेः प्रकृतत्वात् तद्ग्रहणमिदमिति मन्दाशङ्कां वारयितुं स्वयेत्युक्तम्।
॥ उक्तार्थे प्रमाणोपन्यासः, साङ्ख्यमतनिरासोपसंहारः॥
यदुक्तं प्रधानादेरुपादानत्वादिशक्तिर्न स्वाधीना किन्त्वीश्वरप्रेरितैवेति। तत् कुत इत्यत आह नेति। “न ऋते त्वत् क्रियते किञ्चनारे” इति श्रुतेः। प्रागुक्तं प्रतिपत्तव्यमिति शेषः। शक्तिरेव हि क्रियोच्यते। यत् प्रधानादिसत्तादेर्भगवदधीनत्वमुक्तं तस्य सम्भावनैवोक्ता। प्रमाणं तु तत्र किमित्यत आह स्वभावेति।
स्वभावजीवकर्माणि द्रव्यं कालः श्रुतिः क्रियाः।
यत्प्रसादादिमे सन्ति न सन्ति यदुपेक्षया॥३७॥
इति श्रुतेर्न सत्ताद्या अपि नारायणं विना।
तत् पतञ्जिलविन्ध्यादिमतं न पुरुषार्थदम्॥३८॥
कर्मशब्देन धर्माधर्मव्यक्तयो गृह्यन्ते। क्रियाः परिस्पन्दाः। श्रुतिर्वेदः। सन्तीति त्रिविधमपि सत्त्वं विवक्षितम्। सत्ताद्याः प्रधानादेः। नारायणं विना तत्प्रेरणां विना।
तस्मादन्यत्रोपादानत्वादिशक्तेरभावात्, तत्सत्तादेरपीश्वरायत्तत्वाच्च न तृणादीनामुत्पत्तौ पर्जन्यस्येव पृथिव्यनुग्राहकत्वम्, ईश्वरस्य महदाद्युत्पत्तौ क्षेत्रानुग्राहकत्वमात्रम्, किन्तु सर्वस्वातन्त्र्यमेवेति।
यदन्यदभ्युपगतं पातञ्जलैर्वैदिकमतविरुद्धम्, तत् सर्वं प्रथमाधिकरण एव निरस्तम्। किं पुनः प्रयत्नेनेत्याशयवान् पूर्वमतेन सहैतस्य हेयतामुपसंहरति तदिति। विन्ध्योऽनीश्वरः साङ्ख्यः। आदिपदेन तदेकदेशिनां पञ्चशिखेश्वरकृष्णादीनां ग्रहणम्। तदवान्तरमतयोरपि निरस्तत्वात्। यद्वा पतञ्जिलविन्ध्यावादी यस्य तत् तथोक्तम्। पतञ्जिलनाऽङ्गीकृतोऽपीश्वरो अनीश्वरकल्प एव। अतः पूर्वस्यास्य च साम्याभिप्रायेण वा सहोपसंहार इति॥*॥ इत्यन्यत्राभावाधिकरणम्॥२॥
अथ अभ्युपगमाधिकरणम्॥३॥
॥ मायावाद्युक्तसूत्रार्थनिराकरणम्॥
अभ्युपगमेऽप्यर्थाभावात्। केचिदिदं सूत्रमेवं व्याचक्षते प्राक् प्रधानस्य प्रवृत्तिर्नोपपद्यत इत्युक्तम्। अथेदानीं प्रवृत्तेरभ्युपगमेऽपि तस्याः प्रयोजनाभावादिति। तदुयक्तम्। “अभ्युपगमेऽपि” इत्येतावतो वैयर्थ्यात्। “अर्थाभावाच्च” इत्येतावतैव पूर्णत्वात्।

किञ्च अर्थाभावेन किं साध्यम्? साङ्ख्यमतस्यासामञ्जस्यं वा, प्रकृतेः प्रवृत्त्यनुपपत्तिर्वा। नाऽद्यः, व्यधिकरणत्वात्। कथञ्चिदेकाधिकरणतापादनेऽपि स्वमतेनानैकान्त्यात्। न द्वितीयः, अभ्युपगमविरोधात्। नह्यभ्युपगमवादेऽपि यदेवाभ्युपगम्यते तदेव निराक्रियते। अनास्थां खलु तात्कालिकीमभ्युपगमेन द्योतयन्ति। यथा “अस्तु शब्दो नित्योऽनित्यो वा, अनुशासनं तावत् कर्तव्यम्” इति। तस्मान्नायं सूत्रार्थः।
॥ लोकायतिकमतानुवादः॥
किन्नाम। मा भूदचेतनस्य कर्तृत्वम्, शरीरस्यैव चेतनावत्त्वेन कर्तृत्वोपपत्तेः। किमीश्वरादिनेत्यधिकाशङ्कया प्रत्यवतिष्ठमानस्य चार्वाकस्य मतमत्राधिकरणे निरस्यत इति भावेन तन्मतमुपन्यस्यति चार्वाकैरिति।
चार्वाकैरुच्यते मानमक्षजं नापरं क्वचित्।
देह आत्मा पुमर्थश्च कामार्थाभ्यां विना नहि॥३९॥
चार्वी बुद्धिस्तत्सम्बन्धादाचार्येऽपि चार्वी। तस्येमे च्छात्राश्चार्वाकाः। तैरक्षजं मानमुच्यते। नन्वेतदस्माकमपि सम्मतमित्यतः सावधारणमिदमुक्तमित्याशयेनोक्तं विवृणोति नापरमिति। अनुमानमागमश्च मानं नोच्यत इत्यर्थः। एतदप्यस्माकमनुमतमेव। प्रमेयविशेषे प्रत्यक्षस्यैव मानताभ्युपगमादित्यत आह क्वचिदिति। एतदुक्तं भवति प्रमाणाधीना हि प्रमेयसिद्धिः। प्रमाणं च प्रत्यक्षमेव। नातोऽन्यदस्ति। नच प्रत्यक्षेणेश्वरं प्रतीमः। तस्मात् प्रमाणाभावान्नास्तीश्वर इति।
ननु यदि प्रत्यक्षातिरिक्तं न प्रमाणम्, तदा धर्ममोक्षयोस्तत्साधनानां च प्रत्यक्षाविषयाणामसिद्धिः स्यादित्यत आह देह इति। ज्ञानवान् खल्वात्मा। ज्ञानं च देहधर्मः। यथोक्तम् “पृथिव्यापस्तेजोवायुरिति तत्वानि। तत्समुदाये शरीरेन्द्रियविषयसञ्ज्ञा। तेभ्यश्चैतन्यं मदशक्तिवद् विज्ञानम्” इति। तस्माद् देह एवाऽत्मा। स च विनाशीत्यतः कालान्तरभाविनः पुंस एवाभावाद् धर्ममोक्षाख्यपुुरुषार्थाभावो नानिष्टः। पुरुषार्थौ तु कामार्थावेव। पुरुषान्वयसम्भवादिति। तत्रापि काम एव मुख्यः, अर्थस्तु तत्साधनतयैव पुमर्थ इति ज्ञापयितुं कामस्याऽदौ सङ्कीर्तनम्। इति चोच्यत इति सम्बन्धः।
॥ विषयप्रयोजनशून्यत्वात् चार्वाकसमयस्य अप्रामाण्यम्॥
एतन्मतनिरासार्थं सूत्रं व्याख्यातुमुपोद्धातं तावदाह यदेवमिति।
यदैवं दर्शनेनास्य कोऽर्थः प्रत्यक्षगोचरः।
लब्धस्तेनैव हि नरैः शास्त्रात् किं मोहनं विना॥४०॥
यद्येवमतीन्द्रियं वस्तु न स्यात्, तदा तदीयं शास्त्रं विषयप्रयोजनशून्यमापद्येतेति शेषः। तत् कथमिति चेत्। किमनेन शास्त्रेण तत्प्रणेता विषयं प्रतिपद्यते, प्रयोजनं च लभते, उत विनेया नराः? आद्यं दूषयति दर्शनेनेति। किमाक्षेपे। अर्थो विषयः प्रयोजनं च। लब्ध उपलब्धः प्राप्तश्च। प्रत्यक्षगोचरो हीति तत्र हेतुः।
ततश्चायमर्थः न तावदनेन शास्त्रेण शास्त्रप्रणेत्राऽतीन्द्रियोऽर्थ उपलभ्यते। तदभावात्। नाप्यैन्द्रियकः। तस्य प्रत्यक्षगोचरत्वेन विषयत्वानुपपत्तेः। अप्राप्ते हि शास्त्रमर्थवत्। किञ्च प्रत्यक्षेण तमर्थमुपलभ्य खल्वसौ शास्त्रं प्रणीतवान्। अन्यथा तत्प्रणयनानुपपत्तेः। तथाच तं प्रति तमेवार्थमुपदर्शयत् कथं सविषयं स्यात्? एवं प्रयोजनमपि न तावदतीन्द्रियम्। तदभावात्। नाप्यैन्द्रियकम्। तस्य योग्यानुपलम्भबाधितत्वात्। ननु हितोपदेष्टरि जनोऽनुरज्यते। “जनानुरागप्रभवाश्च सम्पदः” इति चेत्। कृतघ्नतानिमित्तप्रत्यवायानुसन्धाने सत्येवमेतत्। तत्तु परेण त्याजितमिति। द्वितीयं दूषयति नरैरिति। लब्धमित्यनुवर्तते। अत्रापि पूर्ववदुत्तरम्।
॥ आगमानुमानयोरप्रामाण्याभ्युपगमात् तत्समयस्य विषयप्रतिपादकत्वाभावादप्रामाण्यम्॥
स्यादेतत्। धर्माद्यतीन्द्रियाभिमतार्थाभावः शास्त्रस्य विषयः। तस्य प्रत्यक्षत्वेऽपि वैदिकवासनानिमित्तशङ्काकलङ्कितत्वेन विषयत्वमुपपद्यते। प्रयोजनं च धर्माधर्मशङ्कोपरुद्धार्थकामोपभोगः। तत् कथं नरैः शास्त्रात् किं लब्धमित्युच्यते।
मैवम्। विषयप्रतिपत्तौ हि प्रयोजनावाप्तिः। विषयं च किं शास्त्रमाप्तावाक्यतया प्रतिपादयेत्, उतोपपत्तिव्युत्पादनेन? नाऽद्यः, आगमप्रामाण्याभ्युपगमप्रसङ्गात्। नास्त्यतीन्द्रियं किमपीत्येतावतैव पूर्णत्वेन वाक्यविस्तरवैयर्थ्याच्च।
न द्वितीयः, उपपत्तिप्रामाण्याभ्युपगमप्रसङ्गात्। शास्त्रं शङ्कामेव निवारयति। विषयप्रतिपत्तिस्तु प्रत्यक्षेणैवेति चेत्, न। स्वयं वा, उपपत्तिव्युत्पादनेन वा कमप्यर्थमनुपदर्शयतः शङ्कानिवारणासामर्थ्यात्। शङ्का हि संशयो वा स्यात्, विपर्ययो वा। द्वावपि विपरीतार्थगोचरबलवत्प्रत्ययनिरसनीयौ। नाऽज्ञामात्रेण। तर्कव्युत्पादनं शास्त्रेण क्रियत इति चेत्, न। तस्यापि प्रमाणत्वात्।
तदिदं “दर्शनेन” इति प्रकृतानुवृत्तौ सत्यां “शास्त्रात् किम्” इति वदता सूचितम्। अन्यथा नरैश्चेत्यवक्ष्यत्। “मोहनं विना” इत्युभयवाक्यशेषः परिहासः। शास्त्रप्रणेत्रा सुरगुरुणाऽयोग्यजनव्यामोहनं प्रयोजनं लब्धम्। अन्यैश्च मिथ्याज्ञानम्। नातोऽधिकमिति।
किमतो यद्येवमित्यत आह स्वेति।
स्वपरार्थविहीनत्वात्……………।
निष्फलं शास्त्रमिति वक्ष्यमाणं सिंहावलोकितेनानुवर्तते। तच्चोपलक्षणम्। निर्विषयं चेत्यपि द्रष्टव्यम्। विषयप्रयोजनवत्त्वं हि स्वपरविषयप्रयोजनवत्तया व्याप्तम्, तृतीयप्रकाराभावात्। सर्वप्रकारपरित्यागेन सामान्यानवस्थानात्। ततश्च व्यापिकायाः स्वपरविषयप्रयोजनवत्ताया अभावात् तद्व्याप्तं विषयप्रयोजनवत्त्वमपि नास्तीत्यर्थः।
॥ विषयप्रयोजनराहित्यस्य चार्वाकेणाप्यभ्युपगतत्वात् तत्समयस्यानरम्भणीयता॥
अस्त्वेवं विषयप्रयोजनशून्यमस्मदीयं शास्त्रम्। ततः किमित्यतः सूत्रं व्याख्याति स्वमतेनैवेति।
ॐ अभ्युपगमेऽप्यर्थाभावात्ॐ॥६॥
………………… स्वमतेनैव निष्फलम्।
किमित्युन्मत्तवच्छास्त्रं वृथा प्रलपति स्वयम्॥४१॥
यत एवं स्वमतेनैव निष्फलं निर्विषयं च। न केवलं परोपपादनेन। तस्माद् वृथा विषयप्रयोजनशून्यम्। यस्माद् वादिना चार्वाकेण प्रतिवादिभिश्च तदितरैः सर्वैर्विषयप्रयोजनशून्यतयाऽभ्युपगतम्, तस्माद् विषयप्रयोजनशून्यमेवेत्यर्थः। यस्माद् वृथा तस्मात् तच्छास्त्रं किमिति स्वयं प्रेक्षावान् प्रलपति। प्रेक्षावता नाऽरम्भणीयमिति यावत्। विषयप्रयोजनशून्यं चाऽरभमाणो न लौकिकः, नापि परीक्षक इत्युन्मत्तवदुपेक्षणीयः स्यादिति।
यद्वा निष्फलमिति प्रयोजनाभावाभिधानम्। वृथेति विषयाभाववचनम्। तथाचैवं सूत्रयोजना न केवलं परोपपादनेन, किन्तु स्वाभ्युपगमेऽप्यर्थाभावादनारम्भणीयं शास्त्रमिति शेष इति। अर्थाभावहेतोरसिद्धिपरिहारायाभ्युपगमेऽपीत्युक्तम्।
॥ देहात्मैक्यवादनिरासः॥
ननुच प्रमाणानुरोधि प्रयोजनम्। न पुनः प्रयोजनमनुरुध्याप्रामाणिकोऽप्यर्थोऽङ्गीकर्तुमुचितः, अतिप्रसङ्गात्। प्रमाणं च प्रत्यक्षमेव नान्यत्। नचैवं लोकव्यवहारोच्छेदः। सम्भावनयैव तदुपपत्तेः। संवादेन च प्रामाण्याभिमानात्। प्रत्यक्षेण च देह एवाऽत्मोपलभ्यते। गौरोऽहं जानामीति। तथाच कालान्तरभाविप्रयोजान्वयिनः पुरुषस्याभावात् कथं धर्ममोक्षाख्यं प्रयोजनम्, अतीन्द्रियश्च विषयोऽङ्गीकर्तुं शक्यत इत्यत आह देहादिति।
देहादन्योऽनुभवत आत्मा भाति शरीरिणाम्।
मम देह इति व्यक्तं ममार्थ इतिवत् सदा॥४२॥
अनुभवतः पराभ्युपगतप्रामाण्येन प्रत्यक्षेणैव। मम देह इति ह्यहङ्कारास्पदात्मसम्बन्धी देहः प्रतीयते। नचान्यताप्रतीतौ सम्बन्धप्रतीतिरुपपद्यते। यथा ममार्थ इति प्रतीतौ भेदप्रतीतिपूर्वक एव सम्बन्धावभास इति।
नन्वेवं प्रतिभास एव नास्ति। अपितर्हि? घटस्य स्वरूपमितिवद् व्यवहारमात्रमिति चेत्, न। कल्पकाभावात्। विपरीतप्रमितौ खल्वेवं कल्प्यते। नचैवं प्रकृते। कस्यचित् कदाचिदपि देहोऽहमिति प्रमाभावात्। तदिदमुक्तम् शरीरिणां सदेति। अत एव प्रतिभासोऽपि भ्रमोऽस्त्विति निरस्तम्। अस्ति गौरोऽहमिति प्रमेति चेत्, न। प्रतिपक्षतया बाधकत्वानुपपत्तेः।
किञ्च नायं देहात्मतावभासः। किन्तु देहधर्मस्याऽत्मधर्मतावभासः। नच व्यधिकरणयोर्विरोधोऽस्ति। तदभावे कथमसाविति चेत्। किमेतदनुमानम्, अर्थापत्तिर्वा, प्रश्नमात्रं वा? न प्रथमद्वितीयौ, अपसिद्धान्तात्। स्फटिकजपाकुसुमयोरभेदाप्रतिभासेऽपि तद्धर्मस्य तत्र प्रतीतिदर्शनाच्च। तृतीये तु वक्ष्यते। (९७९) अस्तु प्रतीतिः। प्रत्यक्षमिति तु कुतः? अबाधप्रतिभासस्य प्रत्यक्षादन्यस्य परेणानभ्युपगमात्। अभ्युपगमे वा प्रामाण्यापरिहारात्। अपरोक्षतयाऽनुभवाच्च। तदिदमुक्तम् व्यक्तमिति। नच तदेवासिद्धम्। लिङ्गाद्यनुसन्धानाभावेऽपि भावात्। अन्यथा देहप्रतिभासस्यापि तन्न स्यात्। एतदप्युक्तम् सदेति। केचिदाहुः देहात्मभेदज्ञानं समाधिपरिपाकवतामेवेति। तदसत्। आविपालगोपालं मम देह इति प्रतिभासस्यानपलपनीयत्वात्। अत एवाऽह शरीरिणां शरीराभिमानिनामिति।
॥ प्रत्यक्षस्य प्रामाण्यवद् आगमानुमानयोरपि प्रामाण्यसिद्धेस्तत एव धर्माद्यतीतीन्द्रियपदार्थसिद्धिः॥
नन्वस्त्वात्मा देहातिरिक्तः, तथाऽप्यर्थकामातिरिक्ते पुरुषार्थे तत्साधनादौ च किं मानम्? वेदादिरागमः, अनुमानं चेति वदामः। तस्य प्रामाण्यमेव कुत इति चेत्। तत्राऽह प्रत्यक्षस्यैवेति।
प्रत्यक्षस्यैव मानत्वमिति केनावसीयते।
यदि तत्साधकं वेदप्रामाण्ये न कथं भवेत्॥४३॥
यत् परेणाभ्युपगतमर्थादि तत् कुतः सिद्धमिति वक्तव्यम्। प्रत्यक्षेणेति चेत्। प्रत्यक्षस्य मानत्वमित्येव केनावसीयते। तथाच पुरुषार्थतत्साधनमात्रासिद्धौ जगदनीहमापद्येतेति। प्रत्यक्षज्ञानं तावत् प्रतीयते। प्रामाण्यं च ज्ञानग्राहकमात्रग्राह्यम्। अतः कथमुक्तो दोषः? प्रामाण्यपरतस्त्ववादेऽपि बाधकाभावादिना प्रत्यक्षप्रामाण्यसिद्धिरित्यत आह यदीति। यदि प्रत्यक्षज्ञानप्रामाण्यस्य ज्ञानग्राहकं वा बाधकाभावादिकं वा साधकमुच्यते, तर्हि तदेव वेदप्रामाण्यविषये कथं साधकं न भवेत्? नहि वेदवाक्याज्ज्ञानं नोत्पद्यते। नच न प्रतीयते । अत्र वेदग्रहणमुपलक्षणम्। अत एवान्येति सामान्येन वक्ष्यति। (अनुपदम्)
॥ वेदादेः प्रामाण्यसमर्थनम्॥
ननु ज्ञानग्राहकस्य प्रामाण्यग्राहकत्वमित्युत्सर्गः। अपवादेन त्वप्रामाण्यमपि गृह्यते। तत् कथं वेदादिप्रामाण्यसिद्धिः? परतस्त्वेऽपि बाधकाभावः कुत इति चेत्। सममेतत् प्रत्यक्षेऽपि। अनुपलम्भादपवादाद्यभावः प्रत्यक्षसिद्ध इति चेत्, तुल्यमेतद् वेदादावित्याह नचेति।
नचान्यामानता क्वापि प्रमाणेनावसीयते।
प्रत्यक्षादन्ययोरनुमानागमयोरमानता। क्वापि विषये। यद्वा प्रत्यक्षप्रामाण्यमभ्युपगच्छन् प्रष्टव्यः। किं त्वयाऽनुभूयमानस्यैकस्यैव प्रत्यक्षस्य मानत्वम्, उत सर्वस्यापि प्रत्यक्षस्य? आद्ये दोषमाह प्रत्यक्षस्यैवेति। इतरेषामपि प्रत्यक्षाणां तत्तुल्यसामग्रीजन्यत्वे सत्येकस्यैव प्रत्यक्षस्य मानत्वमिति केनावसीयते? द्वितीये दोषमाह प्रत्यक्षस्यैवेति। प्रत्यक्षस्य मानत्वमेव, सर्वमपि प्रत्यक्षं प्रमाणमिति केनावसीयते? अनुभूयमानप्रत्यक्षादन्यस्य प्रत्यक्षस्य, तत्प्रामाण्यस्य चावसायकं न किमपीत्यर्थः।
परकीयवचनेन, चेष्टया वा प्रत्यक्षमवगम्य प्रत्यक्षत्वेन तस्य प्रामाण्यमवगम्यत इत्यत आह यदीति। प्रत्यक्षस्य तत्प्रामाण्यस्य च साधकं वचनमनुमानं च यदि प्रमाणमिष्यते तर्हि वेदादिप्रामाण्ये कथं न भवेत्? अभ्युपगम इति शेषः।
एवमनुमानागमाप्रामाण्यं प्रत्यपि विकल्पः। आद्यस्तु पूर्ववन्निरस्तः। अपसिद्धान्तश्चाधिकः। द्वितीयं दूषयति नचेति। अन्ययोः परपुरुषादिवर्तिनोरनुमानागमयोरमानता। पूर्ववदाश्रयाद्यसिद्धेः। तत्साधकाङ्गीकारे च व्याघातादिति भावः।
नन्वर्थसन्निकृष्टकरणजन्यत्वात् प्रत्यक्षं प्रमाणम्। अनुमानागमयोरतीतादिकमपि विषयीकुर्वतोः तदभावात् कथं प्रामाण्यमिति। किं याथार्थ्यमेव प्रामाण्यम्, तन्नियामकश्च सन्निकर्षः, अन्यथाऽतिप्रसङ्गादित्यभिप्रायः, उत विषयसन्निकृष्टकरणजन्यत्वं प्रामाण्यमिति।
आद्येऽपि किं यथाकथञ्चित् सन्निकर्षो नियामकः, उत संयोग एव? आद्यं दूषयति नचेति। एवन्तर्ह्यन्ययोरनुमानागमयोरमानता नास्ति। अविनाभावादिसन्निकर्षस्य तत्रापि सत्त्वादिति भावः। द्वितीये दोषमाह क्वापीति। क्वापि प्रमाणे चाक्षुषे श्रावणे च। नावसीयते नाभ्युपगम्यतेऽर्थसंयुक्तकरणजन्यता। परेण गोलकातिरिक्तस्य चक्षुरादेरनभ्युपगमात्। तदात्मकस्य चार्थसंयोगाभावात्। ततः प्रत्यक्षस्यापि कस्यचित् प्रामाण्यं न स्यादिति।
द्वितीयं दूषयति नचेति। याथार्थ्यादन्या अर्थसन्निकृष्टकरणजन्यतालक्षणा मानता न वक्तव्या। कुत इत्यत आह क्वापीति। पूर्ववच्चाक्षुषादावव्याप्तेरिति भावः। उपलक्षणं चैतत्। विपर्ययादावतिव्याप्तिश्चेत्यपि द्रष्टव्यम्।
याथार्थ्ये सतीदं लक्षणमिति चेत्, तर्हि तदेवास्तु किं विशेष्येण? अनुमानादिव्यावृत्त्यर्थमिति चेत्, न। तदप्रामाण्यस्याद्याप्यसिद्धेरित्याह नचेति।
ननु वेदाद्यर्थस्यानुपलम्भबाधितत्वात् कथं तत्प्रामाण्यमिति चेत्, न। वेदादिनैवोपलब्धेः। तदन्येन नोपलभ्यत इति चेत्। तत् किं प्रमाणान्तरसंवादित्वं प्रामाण्यम्? अद्धेति चेत्, तत्राऽह नचेति। प्रमाणान्तरसंवादलक्षणा मानता नेत्यर्थः।
कुतो नेत्यत आह क्वापीति। अनवस्थाप्रसङ्गात् क्वापि प्रमाणे नावसीयते यतः। यद्वा क्वापि स्वसुखादिज्ञाने प्रमाणसंवाद एव नावसीयत इति योज्यमित्यलम्।
॥ चार्वाकमतस्य प्रेक्षावदनुपादेयत्वम्॥
सूत्रार्थमुपसंहरति स्वमतेनेति।
स्वमतेनार्थरहित उपेक्ष्यः पक्ष ईदृशः॥४४॥
स्वसम्मत्यैवार्थरहितो विषयप्रयोजनरहितः। ईदृशः ईश्वराद्यतीन्द्रियानभ्युपगमलक्षणः॥*॥ इत्यभ्युपगमाधिकरणम्॥३॥
अथ पुरुषाश्माधिकरणम्॥४॥
॥ निरीश्वरसाङ्ख्यैकदेशिमतानुवादः, सूत्रक्रमे निमित्तोक्तिः॥
पुरुषाश्मवदिति चेत् तथाऽपि। अत्रानीश्वरसाङ्ख्यैकदेशिनां पुरुषोपसर्जनप्रकृतिकर्तृकत्ववादिनां मतमपाक्रियते। नन्वेवन्तर्हि तदनन्तरमेवेदमारम्भणीयम्। सत्यम्। तथाऽप्यभ्यधिकाशङ्कानुसारेणेयमुक्तिः।
तथाहि परमचेतनस्य भगवत एव सर्वकर्तृत्वं प्रागुक्तम्। तस्य केवलप्रकृतिकर्तृकत्ववादः साक्षाद् विरोधीति प्रथममपाकृतः। तत्र मा भूत् केवलस्याचेतनस्य प्रधानस्य जगत्कर्तृत्वम्, ईश्वरानुगृहीतस्य तु भविष्यतीत्याशङ्का द्वितीयाधिकरणे निराकृता। मा भूदचेतनस्य कर्तृत्वम्, किन्तु शरीरस्यैव चैतन्याश्रयस्य कर्तृत्वमस्त्वित्याशय शरीरस्य चैतन्याश्रयतायोगात् पुनस्तदवस्थः कर्तृत्वायोग इति तृतीयेऽभिहितम्। इदानीं तु केवलस्याचेतनस्य कर्तृत्वायोगेऽपि चेतनसन्निधानेन तदुपपत्तेः किमीश्वरेणेत्येषा शङ्का निराक्रियते। तन्मतरीतिः सूत्र एवोक्तेति तदेव व्याचष्टे सन्निधानादिति।
॥ चेतनाधिष्ठितशरीरस्य अश्मानयनादिकर्तृत्ववत् पुरुषोपसर्जनप्रकृतेरेव जगत्कारणत्वम्॥
ॐ पुरुषाश्मवदिति चेत् तथाऽपि ॐ॥७॥
सन्निधानाच्चेतनस्य वर्तते यद्यचेतनम्।
तथाऽप्यबुद्धिपूर्वत्वादुक्तदोषः समो भवेत्॥४५॥
यथा खल्वचेतनमेव शरीरं चेतनस्याऽत्मनः सन्निधानमात्रेण अश्मानयनादिकं करोति। एवमचेतनाऽपि प्रकृतिः पुरुषसन्निधानान्महदादिकार्यं करिष्यति। तथाच प्रयोगः महदादिकं पुरुषोपसर्जनप्रकृतिकर्तृकम्, कार्यत्वात्; अश्मानयनादिवदिति। एवञ्च किमीश्वरेणेति शङ्कार्थः।
॥ चेतनाधिष्ठितशरीरे ज्ञानेच्छाप्रयत्नवत्त्वरूपकर्तृत्वाभवेन दृष्टान्तस्य साध्यवैकल्यम्॥
यद्यप्येवमभ्यधिकमाशङ्कितम्, तथाऽपि “रचनानुपपत्तेः” इत्युक्तदोषः समो भवेत्, न परिहृतो भवेत्। कुतः? अबुद्धिपूर्वत्वात्। प्रकृतेरिति शेषः। बुद्धिः पूर्वा यस्य तद् बुद्धिपूर्वम्। ज्ञानेच्छाप्रयत्ना इत्यर्थः। न विद्यते बुद्धिपूर्वं यस्य तत् तथोक्तम्, तस्य भावस्तत्त्वम्, तस्मात्।
एतदुक्तं भवति ज्ञानेच्छाप्रयत्नवत्त्वं हि कर्तृत्वम्। नच पुरुषसन्निधानेऽपि न प्रकृतेर्बुद्धिमत्त्वं सम्भवति। अचेतनत्वाङ्गीकारविरोधात्। नच बुद्ध्यभावे तत्कार्ययोरिच्छाप्रयत्नयोरपि सम्भवः। तथाचाचेतनस्य कर्तृत्वप्रतिज्ञा व्याहतैवेति। नन्वात्मोपसर्जनस्य शरीरस्याश्मानयनादिकर्तृत्वं निदर्शितम्। तत् कथमेतदिति चेत्, न। शरीरस्याप्युक्तरीत्या कर्तृत्वासम्मतेः।
॥ चेतनस्य शरीरोपसर्जनाताया अनुभवविरुद्धत्वम्॥
दूषणान्तरं च दृष्टान्ते दर्शयितुं सूत्रम् “अङ्गित्वानुपपत्ते” इति। तद् व्याचष्टे अङ्गित्वमिति।
ॐ अङ्गित्वानुपपत्तेः ॐ॥८॥
अङ्गित्वं पुरुषस्यैव सर्वैरेवानुभूयते।
तदङ्गत्वोक्तितश्चैव स्यात् सर्वस्यापलापकः।
किमु सर्वेश्वरस्यास्य ह्यपलापाद् यतोऽखिलम्॥४६॥
चशब्दो दूषणान्तरसमुच्चयार्थः। एवशब्दो वक्ष्यमाणकैमुत्यस्फुटीकरणार्थः। अङ्गित्वं प्रधानत्वं शरीरं प्रतीति शेषः। तदङ्गत्वोक्तितः तस्योपसर्जनत्वाङ्गीकारात्। स्यात् साङ्ख्य इति शेषः।
॥ अनुपचरितस्य ईश्वरकर्तृत्वस्यापलापे सर्वप्रमाणविरोधः॥
नन्वेतत् प्रकृतविरुद्धम्। परमेश्वरस्य हि सर्वकर्तृत्वमुपपादयितुमयमारम्भः। तथाचाश्मानयनादिकार्ये जीवस्य प्राधान्योपपादनं कथं न प्रकरणविरुद्धमिति चेत्, न। जीवगतस्यामुख्यस्य कर्तृत्वस्य निरास एव यदा प्रमाणविरोधः, तदा किमु वक्तव्यं सर्वकर्तुरीश्वरस्यापलाप इत्येतत्प्रदर्शनायैव सूत्रकृता जीवस्याङ्गित्वोपपादनादित्याशयवानाह किम्विति। अस्य सर्वकर्तृत्वेन प्रतिपिपादयिषितस्य। उत्तरसूत्रे चास्याङ्गीकारवादत्वं स्फुटीभविष्यतीति हिशब्देन सूचयति।
कथं जीवस्य प्राधान्यनिरासादप्यतिशयेनेश्वरनिरासः प्रमाणविरुद्ध इत्यत आह यत इति। यतः कारणादखिलं प्रमाणं योगिप्रत्यक्षानुमानागमात्मकं सर्वकर्तारमीश्वरं प्रतिपादयति, तस्मादिति पूर्वेण सम्बन्धः॥*॥ इति पुरुषाश्माधिकरणम्॥४॥
अथान्यथाऽनुमित्यधिकरणम्॥५॥
॥ निरीश्वराङ्ख्यानां प्रकृतिगुणकजीवकर्तृत्ववादनिरासः॥
अन्यथाऽनुमितौ च ज्ञशक्तिवियोगात्। प्रकृत्युपसर्जनपुरुषकर्तृत्ववादिनां निरीश्वरसाङ्ख्यैकदेशिनां मतमत्र निराक्रियते।
तथाहि अश्मानयनादिप्रवृत्तौ तावत् पुरुषस्य प्राधान्यं शरीरस्य चोपसर्जनत्वमनुभवसिद्धमित्युक्तम्। तथाच तद्दृष्टान्तेन महदादिकार्यमपि प्रकृत्युपसर्जनपुरुषकर्तृकमनुमीयते। पुरुषस्य च चेतनत्वेन न कर्तृत्वानुपपत्तिः। सुषुप्त्यादौ च कर्तृत्वानुपलम्भात् प्रकृतिरुपसर्जनभूताऽङ्गीकरणीया। एवञ्च किमीश्वरेणेति।
॥ जीवस्य प्राधान्येन कर्तृत्वाङ्गीकारेऽपि प्रकृतिप्रेरकत्वेन स्वतन्त्रेश्वराभ्युपगमप्रसङ्गः॥
अत्र वक्तव्यम् किं पुरुषस्यैकाकिनः कुत्रापि स्वातन्त्र्यं नास्ति, उतास्तीति। आद्यं दूषयितुं सूत्रं व्याचष्टे अङ्गित्वमिति।
ॐ अन्यथाऽनुमितौ च ज्ञशक्तिवियोगात् ॐ॥९॥
अङ्गित्वं यदि तस्यैव स्वातन्त्र्यं चेन्नचाखिलम्।
तत्प्रेरणेऽप्यशक्तत्वात् स्वतन्त्रोऽन्यो ह्यपेक्षितः॥४७॥
यदि पुरुषस्यैवाङ्गित्वं प्राधान्यम्, कर्तृत्वमिति यावत्। प्रकृतेस्तूपसर्जनत्वमेवेति पूर्वमतादन्यथाऽनुमीयते। तत्रापि च पुरुषस्याखिलं स्वातन्त्र्यं नास्तीति पक्षो यद्यङ्गीक्रियते, तदा स्वतन्त्रोऽन्यः परमेश्वरोऽङ्गीकरणीय एव स्यात्। कुतः? प्रकृतिप्रेरणे पुरुषस्याशक्तत्वात्। मा भूत् तावत् कार्यान्तरार्थमीश्वरापेक्षा। तथाऽपि प्रकृतिप्रेरणार्थमपेक्षणीय एवासावित्यपेरर्थः।
एतदुक्तं भवति न तावत् सत्तामात्रेण, संयोगमात्रेण वा प्रधानस्य कर्तारं पुरुषं प्रत्युपसर्जनत्वम्। सुप्तिप्रलयादावपि प्रसङ्गात्। किन्तु करणत्वादिना। नच कर्त्राऽप्रयुज्यमानस्य करणत्वादिकं दृष्टम्। नच तदेव तत्प्रेरणे करणादि। स्ववृत्तिविरोधात्। तथाच प्रकृतिनिरपेक्षस्य पुरुषस्य क्वापि व्यापारासामार्थ्येऽवश्यमन्येन सहकारिणा भाव्यम्। नचासावप्येवंविध एव। तस्यापि सहकार्यन्तरापेक्षायामनवस्थाप्रसङ्गात्। अतः स्वतन्त्र एवासावङ्गीकरणीयः। स एव चेश्वर इति कथमसौ नाभ्युपगम्यत इति।
॥ चेतनस्यैव स्वातन्त्र्याङ्गीकारे अपसिद्धान्तः, सर्वप्रमाणविरोधश्च॥
द्वितीयं निषेधति नचेति।
ॐ विप्रतिषेधाच्चासमञ्जसम् ॐ॥१०॥
नच स्वातन्त्र्यमस्यैव प्रत्यक्षादिविरोधतः।
हिताक्रियादिदोषाच्च भद्रं नानीश्वरं मतम्॥४८॥
तथासति प्रकृत्यनपेक्षत्वप्रसङ्गेन अस्य स्वसिद्धान्तविरोधापत्तेरिति भावः। अनेन “विप्रतिषेधाच्च” इति सूत्रं व्याख्यातं भवति।
सूत्रस्यार्थान्तरमाह प्रत्यक्षादीति। प्रत्यक्षादिप्रमाणैर्हि पुरुषस्यास्वातन्त्र्यं सर्वदा उपलभ्यते। प्रकारान्तरेण व्याचष्टे हितेति। आदिपदेनाहितक्रियोपादियते।
एवं पञ्चमतानि निराकृत्योपसंहरति भद्रमिति। पातञ्जलाभिमतस्येश्वरस्येश्वरलक्षणाभावात् तदप्यनीश्वरमेव मतमिति।
॥ भिन्नकसंसारमोचकाद्यनीश्वरमतानामुक्तदूषणैरेव निरस्तत्वम्॥
नन्वन्यान्यपि भिन्नकसंसारमोचकादीन्यनीश्वराणि मतानि सन्ति। तानि कुतो न निराक्रियन्ते? उक्तदोषैरेव निरस्तत्वादभ्यधिकाशङ्काभावाच्चेत्याह संसारिण इति।
संसारिणोऽन्यं सर्वेशं सर्वशक्तिमनौपमम्।
चेतनाचेतनस्यास्य सत्त्वादेस्तदधीनताम्।
नाङ्गीकुर्वन्ति ये तेषां सर्वेषां च समा इमे॥४९॥
संसारिपदमीश्वरातिरिक्तोपलक्षणम्। सर्वेशमिति विशेष्यपदम्। तेन न पौनरुक्त्यम्। उपमैवौपमम्। स्वार्थिकोऽण्। नास्त्यौपमं यस्यासावनौपमः। यद्वोपमाया अयमौपमः। सोपम इति यावत्। ततो नञ्समासः। अस्य प्रपञ्चस्य। इमे कथिता दोषा इति शेषः। न केवलं सर्वेशं स्वरूपेणानङ्गीकुर्वतामिमे दोषाः। किन्तु तमङ्गीकृत्यापि जीवाद्यन्यत्वादिविशेषणानि तस्यानङ्गीकुर्वतामपि। तथात्वे फलतस्तस्यानीश्वरत्वादिति।
॥ श्रुतिभिरुपपत्तिभिश्च विष्णोरेव जदज्जन्मादिकर्तृत्वसिद्धिः॥
किमतो यद्येवमनीश्वरमतमसमञ्जसमित्यत आह तस्मादिति।
तस्माच्च्छ्रुतिप्रमाणेन युक्तिभिश्च परो हरिः।
अङ्गीकार्यतमो नित्यः सर्वैरपि सुनिश्चितम्॥५०॥
न परपक्षनिरासमात्रेण स्वपक्षसिद्धिरित्यतः श्रुतिप्रमाणेनेत्याद्युक्तम्। पर उत्कृष्ट उक्तविशेषणोपपन्नः। नित्य इति सामर्थ्यादङ्गीकारस्य विशेषणम्। सर्वदेति यावत्। निश्चयस्य स्वपरपक्षसाधनोपालम्भातिरिक्तानपेक्षत्वात्, प्रामाणिकनिश्चयस्य चासमीचीनत्वायोगात् सुनिश्चितमित्युक्तम्। प्रथमाध्यायव्युत्पादितेन स्वपक्षसाधनेन, अत्र व्युत्पादितेन परपक्षोपालम्भेन च यथालक्षितं ब्रह्म सिद्धमित्याशयः।
॥ उक्तदूषणैरेवान्यमतानां निरस्तप्रायत्वेऽपि दूषाणान्तरव्युत्पादनायोत्तरग्रन्थः ॥
नन्वेवन्तर्हि उत्तराधिकरणानामनारम्भ एव। निराकरिष्यमाणैरप्युक्तविशेषणस्येश्वरस्यानभ्युपगतत्वादिति चेत्। सत्यम्। तथाऽपि तन्मतानामत्यन्तहेयताप्रदर्शनाय दूषणान्तराणि व्युत्पादयितुमुत्तरो ग्रन्थः॥*॥ इत्यन्यथाऽनुमित्यधिकरणम्॥५॥
अथ वैशेषिकाधिकरणम्॥६॥
॥ वैशेषिकमते ईश्वरधर्माणां सृष्ट्यादिप्रक्रियाणां चान्यथा निरूपणात्
तन्निरासार्थमधिकरणारम्भः॥
महद्दीर्घवद् वा ह्रस्वपरिमाण्डलाभ्याम्। अत्र परमाण्वारम्भवादिनां वैशेषिकादीनां मतमपाक्रियते। ननु वैशेषिकादयः परमेश्वरमङ्गीकुर्वन्त्येव। तत् कथं तन्निरासायाधिकरणारम्भ इत्याशय, यद्यपीश्वरं स्वरूपेणाङ्गीकुर्वन्ति, तथाऽपि तद्धर्मेषु सुखादिषु विप्रतिपद्यन्त एव, तथा सृष्टिप्रलयादिविधिं चान्यथा मन्यन्त इत्यतो युक्तस्तन्निरासायाधिकरणारम्भ इत्याशयवांस्तन्मतमुपन्यस्यति नित्येति।
॥ ईश्वरस्य सङ्ख्यापरिमाणपृथक्त्वसंयोगविभागज्ञानइच्छाप्रयत्नलक्षणाष्टगुणत्वम्॥
नित्यज्ञानप्रयत्नेच्छं सङ्ख्याद्यैरपि पञ्चभिः।
युक्तमीशं वदन्तोऽन्ये…………………।
ईशं वदन्तोऽन्ये इत्याहुरिति वक्ष्यमाणेनान्वयः। नित्या ज्ञानप्रयत्नेच्छा यस्यासौ तथोक्तः। सङ्ख्याद्यैः सङ्ख्यापरिमाणपृथक्त्वसंयोगविभागैः। सावधारणं चैतत्। एवमष्टगुणकमेव वदन्त इति। नित्यद्रव्याश्रितान्येकत्वैकपृथक्त्वपरिमाणानि नित्यान्येव, द्वित्वद्विपृथक्त्वादीनि संयोगविभागौ च सर्वत्रानित्या एवेति सिद्धत्वात् सङ्ख्यादौ विद्यमानोऽपि नित्यानित्यत्वविभागो नाभिहितः। ज्ञानादीनां तु जीवाश्रितानामनित्यत्वादत्र नित्यत्वसङ्कीर्तनम्।
यद्यपि केचिदीश्वरं षुणमाचक्षते, तथाऽपि न तत् परमं मतमित्यष्टगुणत्वमेवोपन्यस्तम्। एवमात्रेयस्य ज्ञानानित्यत्वमपि नोपन्यस्तम्।
यद्वा नित्यत्वसङ्कीर्तनं गुणान्तराभावे युक्तित्वेन कृतम्। तथाहि जीवात्मानो बुद्धिसुखदुःखेच्छाद्वेषप्रयत्नधर्माधर्मभावनाभिर्नवभिर्विशेषगुणैर्युक्ताः। तत्र नित्ययथार्थज्ञानस्य मोहाभावात् तत्प्रभवस्य द्वेषस्याभावः। तदभावे तन्मूलयोर्धर्माधर्मयोरभावः। इच्छाया अपि मोहाभावेनारागरूपत्वात्, न धर्मादिकारणत्वम्। धर्माद्यभावे च तत्कार्ययोः सुखदुःखयोरभाव एव। नित्यज्ञानत्वादेव स्मृत्यसम्भवेन कल्पकाभावाद् भावनाया अप्यभाव इति। अथवा नित्यत्वेन ज्ञानादीनामखण्डत्वं सूचयति।
॥ परमाण्वारम्भवादः॥
एवमीश्वरविषयां विप्रतिपत्तिमुपन्यस्य सृष्टिविषयामुपन्यस्यति तदिच्छेति।
………………… तदिच्छादृष्टचोदिताः।
परमाणवश्चतुर्वर्गाः संयुज्यन्ते द्विशोऽखिलाः॥५१॥
परमाणुद्वयेनैव द्व्यणुकं नाम जायते।
द्व्यणुकत्रयेण त्र्यणुकं तैश्चतुर्भिस्तदात्मकम्॥५२॥
ततस्त्वनियमेनैव खण्डावयविनां भवः।
ततश्चानियमेनैव सर्वावयविसम्भवः॥५३॥
महाप्रलये हि वक्ष्यमाणो नित्यर्वर्गोऽनित्याश्च धर्माधर्मसंस्कारादयोऽवतिष्ठन्ते। ततो ब्रह्मवर्षशतान्ते प्राणिनां भोगभूतये महेश्वरस्य सिसृक्षा सञ्जायते। तया च सर्वात्मगता धर्माधर्मलक्षणादृष्टादयो लब्धवृत्तयो भवन्ति। ततस्तदिच्छया सिसृक्षालक्षणेश्वरेच्छयाऽदृष्टैरदृष्टवदात्मसंयोगैश्चेति यावत्। चोदिताः प्रेरिताः। क्रियावन्त इति यावत्।
प्राक् प्रविभक्ततयाऽवस्थिताः परमाणवश्चतुर्वर्गाः पार्थिवाः, पाथसीयाः, तैजसाः, वायवीयाश्च द्विशः संयुज्यन्ते। अत्र परमाणव इत्येवोक्ते मनसामपि ग्रहणं स्यात्। तेषां संयोगसद्भावेऽपि वक्ष्यमाणं द्रव्यारम्भकत्वं गगनवदस्पर्शवत्त्वादयुक्तम्। अतस्तद्व्यावृत्तये चतुर्वर्गा इत्युक्तम्। यद्वा सजातीयसंयोग एव द्रव्यारम्भको नत्वन्य इत्यनेन सूचयति। अखिला इतिद्विशः संयोगे नियमवचनम्। ये परमाणवो दव्यारम्भाय संयुज्यन्ते तेऽखिला द्विशो द्वौद्वौ एवेति।
ततः किमित्यत आह परमाण्विति। परमाणुपुञ्जवादम्, परिणामवादम्, अनियमवादं चैवशब्देन व्यावर्तयति। परमाणुद्वयेनैव, नतु निरन्तरतयोत्पन्नपरमाणुद्वयम्, नापि परमाणुद्वयमेव संयुक्तमासादितपरिणामविशेषम्, नच त्रयादिनेति। जायते इत्यसत्कार्यवादं सूचयति। जात्यपेक्षयैकवचनम्। ततश्च संयुक्तसजातीयपरमाणुद्वयैस्ततोऽत्यन्तभिन्नानि तत्समवेतानि प्रागसन्त्येव द्व्यणुकनामकानि द्रव्याण्युत्पद्यन्त इत्यर्थः।
द्व्यणुकत्रयेण त्र्यणुकम्। जायत इत्यनुवर्तते। एवेति च। अत्रापि पूर्ववद् व्याख्यानम्। अणुत्वपरिमाणस्य परमाणौ द्व्यणुके च साम्याद् द्व्यणुकसञ्ज्ञावत् त्र्यणुकसञ्ज्ञाऽप्युपपद्यत एव। तैः सजातीयैः संयुक्तैश्चतुर्भिस्त्र्यणुकैस्तदात्मकं चतुरणुकात्मकं द्रव्यं जायते। त्र्यणुकेष्वणुसञ्ज्ञोपचारात्।
केचिद् द्व्यणुकैरेव चतुरणुकारम्भमभ्युपयन्ति। तन्मतानुसारेण तैद्वर्यणुकैरिति व्याख्येयम्। द्व्यणुकानि त्रीणि द्रव्यं यत् कार्यमारभन्ते तत् त्र्यणुकम्। चतुर्भिरारब्धं चतुरणुकमिति। अत्रच सञ्ज्ञा मुख्यैव। ततः त्र्यणुकेभ्यश्चतुरणुकेभ्यो वा। तुशब्दो विशेषार्थः। तमेवाऽह अनियमेनैव। एतावद्भिरेवेति सङ्ख्यानियमं विनेत्यर्थः। द्रव्यसमवायिकारणानि कार्यद्रव्याणि खण्डावयविनः। त्र्यणुकादेरन्त्यावयविनश्च मध्ये नैकमेव खण्डावयवि, किन्तु अनियमेनानेकान्यपि भवन्तीति सूचयितुं बहुवचनम्। ततस्तैः खण्डावयविभिश्चानियमेनैव सङ्ख्यानियमं विनैव सर्वावयविनामन्त्यावयविनां शरीरेन्द्रियविषयाणां सम्भवः। तदनेन द्रव्योत्पत्तिरभिहिता। गुणानां कर्मणां च स्वाश्रयद्रव्येषूत्पादो द्रष्टव्यः।
॥ समवायिकारणनिरूपणम्॥
सर्वमपि कार्यं भावरूपं कारणत्रितयजन्यम्। कारणानि च समवाय्यसमवायिनिमित्तनामानि। तत्र यत्समवेतं कार्यमुत्पद्यते तत् समवायिकारणम्। तत् स्वरूपेण दर्शयति कारणमिति।
कारणं समवाय्याख्यं परमाण्वादिरत्र हि।
अत्र द्व्यणुकादिकार्योत्पत्तौ परमाण्वादिद्रव्यपदार्थः समवायिकाणम्। कुतः? अत्र परमाण्वादौ द्रव्ये हि यस्मात् सर्वकार्यं समवेतमुत्पद्यते तस्मादिति शेषः।
॥ निमित्तकारणनिरूपणम्॥
समवाय्यसमवायिव्यतिरिक्तं कारणं निमित्तम्। तदुदाहरति ईशेति।
ईशेच्छादृष्टकालास्तु निमित्तं कारणं मतम्॥५४॥
निमित्तं त्वित्यन्वयः। इदं च सर्वकार्यसाधारणं निमित्तं दर्शितम्। एवमन्यदपि द्रष्टव्यम्। यथा तुरीवेमादिकं पटस्येत्यादि।
॥ असमवायिकारणलक्षणम्, शृङ्गग्राहिकया तत्प्रदर्शनार्थं पदार्थेषु कार्याकार्यविभागनिरूपणम्॥
समवायिकारणप्रत्यासन्नमवधृतसामर्थ्यमसमवायिकारणम्। समवयिकारणतत्समवायिकारणयोरन्यतरसमवेतत्वं समवायिकारणप्रत्यासन्नत्वम्। सामर्थ्यावधारणं चानन्यथासिद्धनियतपूर्वभावित्वेन भवति। तच्चासमवायिकारणं द्रव्यं समवायिकारणमितिवन्नैकोक्त्या वक्तुं शक्यम्। प्रतिकार्यं पृथक्त्वात्। अतस्तद् विवेकेन दर्शयितुं तज्ज्ञानस्य कार्यज्ञानसापेक्षत्वात् कार्याकार्यविभागं तावदाह सामान्येति।
सामान्यान्त्यविशेषौ च समवायश्च तत् त्रयम्।
नित्यं क्रिया अनित्याश्च गुणद्रव्ये द्विरूपके॥५५॥
कार्यत्वानित्यत्वयोः समनियमान्नित्यानित्यविभागोक्त्या कार्याकार्यविभाग एव सिद्ध्यति।
॥ द्रव्यगुणकर्मसामान्यविशेषसमवायानां लक्षणानि
तत्र सामान्यविशेषसमवायानां नित्यत्वम्॥
षडिमे द्रव्यगुणकर्मसामान्यविशेषसमवाया भावरूपाः पदार्थाः। अभावः सप्तमः। विधिरूपो भावः। निषेधरूपोऽभावः। गुणाश्रयो द्रव्यम्। समवायिकारणं वा। सामान्यवान्, असमवायिकारणम्, अस्पन्दात्मा गुणः। चलनात्मकं कर्म। नित्यम्, एकम्, अनेकसमवेतं सामान्यम्। नित्येष्वेव द्रव्येष्वेव वर्तन्त एव ये ते विशेषाः। अत्यन्तव्यावृत्तिहेतवो वा। अयुतसिद्धयोः सम्बन्धः समवायः। अवश्यमाश्रयाश्रयिभावेनावस्थितावयुतसिद्धौ। नित्यः सम्बन्धो वा। तत्र सामान्यमन्त्यविशेषश्च समवायश्चेत्यतत्त्रयं नित्यम्, अकार्यं च।
॥ द्रव्यगुणकर्मअपरसामान्यानामपि विशेषत्वात्
तद्व्यावृत्तये विशेषस्यान्त्यत्वेन विशेषणम्॥
विशेष इत्येवोक्ते द्रव्यगुणकर्मसामान्यानामपि ग्रहणं स्यात्। विशिष्यतेऽनेनेति हि विशेषः। द्रव्यं च दण्डादिकमदण्ड्यादिभ्यो देवदत्तादिकं व्यावर्तयति। गुणश्च निर्गुणाद् द्रव्यम्। कर्मापि निष्क्रियान्मूर्तम्। सामान्यं द्विविधम् परम्, अपरं च। परं सत्ता, प्रचुराश्रयत्वात्। अपरं द्रव्यत्वादि, अल्पाश्रयत्वात्। तत्र परसामान्यस्यानुवृत्तिमात्रहेतुत्वेन सामान्यमात्रत्वेऽप्यपरसामान्यं व्यावृत्तेरपि हेतुत्वाद् विशेषोऽपि भवति। अतस्तद्व्यावृत्त्यर्थमन्त्येत्युक्तम्। अन्त्ये द्रव्यादिव्यावर्तकानामभावेऽपि ये व्यावर्तका भवन्ति तेऽन्त्याः। अत्यन्तव्यावृत्तिहेतव इति यावत्। नहि दण्डादिकं तथा। दण्ड्यन्तरादिभ्योऽव्यावर्तकत्वात्।
॥ क्रिया अनित्याः॥
क्रिया उत्क्षेपणापक्षेपणाकुञ्चनप्रसरणगमनरूपा अनित्याश्च। चशब्दोऽवधारणे। न द्रव्यादिवदुभयरूपा इत्यर्थः।
॥ द्रव्येषु नित्यानित्यविभागः॥
गुणा द्रव्याणि च नित्यानित्यभेदेन द्विविधानीति। तथाहि द्रव्याणि पृथिव्यप्तेजोवाय्वाकाशकालदिगात्ममनांसि। तत्र परमाणुरूपाणि पृथिव्यादीनि चत्वारि, गगनादीनि पञ्च नित्यानि। द्व्यणुकादिरूपाणि पृथिव्यादीनि चत्वार्यनित्यानीति।
॥ गुणेषु नित्यानित्यविभागः॥
गुणाश्चानित्यद्रव्यगता अनित्या एव।
पार्थिवपरमाणौ एकत्वैकपृथक्त्वपरिमाणगुरुत्वानि नित्यानि। रूपरसगन्धस्पर्शानेकत्वानेकपृथक्त्वसंयोगविभागपरत्वापरत्वसंस्कारा अनित्याः।
आप्ये च रूपरसस्पर्शैकत्वैकपृथक्त्वपरिमाणगुरुत्वद्रवत्वस्नेहा नित्याः। अनेकत्वानेकपृथक्त्वसंयोगविभागपरत्वापरत्वसंस्कारा अनित्याः।
तैजसे च रूपस्पर्शैकत्वैकपृथक्त्वपरिमाणानि नित्यानि। अनेकत्वानेकपृथक्त्वसंयोगविभागपरत्वापरत्वद्रवत्वसंस्कारा अनित्याः।
वायवीये च स्पर्शैकत्वैकपृथक्त्वपरिमाणानि नित्यानि। अनेकत्वानेकपृथक्त्वसंयोगविभागपरत्वापरत्वसंस्कारा अनित्याः।
आकाशे चैकत्वैकपृथक्त्वपरिमाणानि नित्यानि। अनेकत्वानेकपृथक्त्वसंयोगविभागशब्दा अनित्याः।
आत्मनि चैकत्वैकपृथक्त्वपरिमाणानि नित्यानि। अनेकत्वानेकपृथक्त्वसंयोगविभागा बुद्ध्यादयश्च नव अनित्याः। ईश्वरात्मनि विशेषोऽभिहितः। (६५७)
मनसि चैकत्वैकपृथक्त्वपरिमाणानि नित्यानि। अनेकत्वानेकपृथक्त्वसंयोगविभागपरत्वापरत्वसंस्कारा अनित्या इति विवेकः।
॥ शृङ्गग्राहिकया असमवायिकारणप्रदर्शनम्॥
एवं कार्याकार्यविभागमुक्त्वा यस्य यदसमवायिकारणं तदाह कार्य इति।
कार्ये गुणक्रियाणां तु समवाय्यन्यकारणम्।
कारणस्था गुणाद्यास्तु संयोगो द्रव्यकारणम्॥५६॥
कार्यकारणग्रहणमुपलक्षणम्। ततश्च कार्येऽकार्ये च द्रव्ये जायमानानां गुणानां समवायिकारणसमवायिकारणस्थाः, समवायिकारणस्थाश्च गुणाः, समवायिकारणस्थं कर्म च समवाय्यन्यकारणं असमवायिकारणम्। कर्मणश्च समवायिकारणस्था गुणा एवासमवायिकारणमिति योज्यम्। आद्यस्तुशब्दो द्रव्याद् विशेषं द्योतयति। द्वितीयस्य द्रव्यकारणं त्वित्यन्वयः। यद्वा द्वावप्यनुक्तसमुच्चयार्थौ। तच्चोक्तम्। तथाहि कार्यगतानां रूपरसगन्धस्पर्शपरिमाणैकत्वैकपृथक्त्वोत्तरसंयोगविभागगुरुत्वद्रव्यत्वस्नेहवेगानां कारणगता रूपादयोऽसमवायिकारणम्। पार्थिवपरमाणुगतानां रूपरसगन्धस्पर्शानां पार्थिवतैजसपरमाणुगतद्रवत्वस्य तद्गत एव तेजःसंयोगः। सर्वत्रानेकत्वानेकपृथक्त्वयोराश्रयगतैकत्वैकपृथक्त्वानि। संयोगविभागवेगानामाश्रयगतं कर्म। परत्वापरत्वयोराश्रयगतौ दिक्कालसंयोगौ। आत्मविशेषगुणानामात्मगतो मनःसंयोगः। शब्दस्याऽकाशगताः संयोगविभागशब्दाः। कर्मणश्च आश्रयगता गुरुत्वद्रवत्ववेगसंयोगा इति। द्रव्यस्य तु समवायिकारणानामवयवानां संयोगोऽसमवायिकारणमिति।
॥ कारणगतपरिमाणस्य कार्यगतं परिमाणं प्रति असमवायिकारणत्वेऽपि
द्व्यणुकगतस्य ह्रस्वत्वस्य अणुत्वस्य च त्र्यणुगकगतं दीर्घत्वं महत्त्वं च प्रत्यसमवायिकारणत्वं नास्ति
तथा, परमाणुगतस्याणुत्वस्य द्व्यणुकगतं अणुत्वं ह्रस्वत्वं च प्रति असमवायिकारणत्वं नास्ति॥
उक्तस्य क्वचिदपवादमाह एवमिति।
एवं स्थितेऽपि सिद्धान्ते विशेषस्तत्र कल्पितः।
द्व्यणुके परमाणौ च ह्रस्वत्वं परिमाण्डलम्॥५७॥
न कारणं कार्यगुणे वैरूप्यं तत्र कारणम्।
इत्याहुः…………………………..॥५८॥
कारणगतं परिमाणं कार्यगतस्य परिमाणस्यासमवायिकारणमित्येवं सामान्यतः सिद्धान्ते स्थितेऽपि, तत्र परिमाणविशेषे विशेषोऽन्यथाभावः कल्पितो वैशेषिकैः। कथमित्यत आह द्व्यणुक इति। चतुर्विधं परिमाणम्। अणुत्वम्, महत्त्वम्, ह्रस्वत्वम्, दीर्घत्वं च।
तत्राणुत्वं द्विविधम् नित्यमनित्यं च। नित्यं चतुर्विधपरमाणौ मनसि च। पारिमाण्डल्यमिति चोच्यते। अनित्यं द्व्यणुक एव।
महत्त्वमपि द्विविधम्, नित्यानित्यभेदात्। नित्यमाकाशकालदिगात्मसु परममहत्त्वम्। अनित्यं त्र्यणुकादौ कार्यद्रव्ये।
ह्रस्वत्वं द्व्यणुक एव। दीर्घत्वं त्र्यणुकादिकार्यद्रव्य एव। केचित् परमाणावपि ह्रस्वत्वम्, गगनादावपि दीर्घत्वमभ्युपयन्ति।
तत्र द्व्यणुके वर्तमानं ह्रस्वत्वम्। उपलक्षणमेतत्, अणुत्वं च। कार्यगुणे द्व्यणुककार्यत्र्यणुकपरिमाणे। विषयसप्तमीयम्। त्र्यणुकमहद्दीर्घत्वयोरसमवायिकारणं न भवति, तथा परमाणौ वर्तमानं परिमण्डलं पारिमाण्डल्यं परमाणुकार्यद्व्यणुकगुणस्य ह्रस्वत्वस्याणुत्वस्य चासमवायिकारणं न भवति। त्र्यणुकादिगतं तु महत्त्वं दीर्घत्वं च चतुरणुकादिपरिमाणं प्रत्यसमवायिकारणं भवत्येवेति।
॥ उक्तस्थलेषु कारणगतपरिमाणानां कार्यगतपरिमाणेभ्यो वैजात्यं कारणत्वाभावकल्पने निमित्तम॥
कस्मादेवं कल्पितमित्यत आह वैरूप्यमिति। तत्र द्व्यणुकपरमाणुपरिमाणानां त्र्यणुकद्व्यणुकपरिमाणानि प्रति कारणात्वाभावे वैरूप्यं विजातीयत्वं कारणम्। सजातीययोरेव हि तन्तुपटपरिमाणयोः कार्यकारणभावो दृष्टः।
तथाच प्रयोगः द्व्यणुकत्र्यणुकपरिमाणे न कार्यकारणभाववती, विजातीयपरिमाणत्वात्; व्यतिरेकेण तन्तुपटपरिमाणवत्। एवं परमाणुद्व्यणुकपरिमाणयोरपि द्रष्टव्यम्।
परमाणोरणुत्वं द्व्यणुकाणुत्वस्य कारणमस्त्विति चेत्, न। तत्रापि नित्यपरिमाणत्वस्य परमाणुत्वस्य च वैरूप्यस्य सत्त्वात्।
॥ परमाणुद्वयगता द्वित्वसङ्ख्या द्व्यणुकगताणुत्वह्रस्वत्वयोरसमवायिकारणम्
द्व्यणुकत्रयगता त्रित्वसङ्ख्या त्र्यणुकगतमहत्त्वदीर्घत्वयोरसमवायिकारणम्॥
एवं चेद् द्व्यणुकत्र्यणुकपरिमाणानां किमसमवायिकारणमित्यत आह वैरूप्यमिति। अनेकत्वमित्यर्थः। ईश्वरबुद्धिमपेक्ष्योत्पन्ना परमाण्वोर्द्वित्वसङ्ख्या द्व्यणुकेऽणुत्वं ह्रस्वत्वं च करोति। द्व्यणुकेषु चोत्पन्ना त्रित्वसङ्ख्या त्र्यणुके महत्त्वं दीर्घत्वं च करोतीति।
॥ अनूदितवैशेषिकमतनिरासः॥
एवमुपन्यस्तं मतमपाकर्तुमधिकरणसूत्रमवतारयति तानिति।
…….तानथोवाच विद्याधीशः स्वयं प्रभुः॥५८॥
उवाच “महद्दीर्घवद् वा” इत्यादीति शेषः। प्रबलतर्कोपबृंहितमतनिरासे सामर्थ्यं सूत्रकृतः कथमित्यत उक्तम् स्वयं साक्षात् सर्वविद्यानामधीशः, तस्मात् प्रभुरिति।
॥ यथा त्र्यणुकादिगतात् महत्त्वाद् दीर्घत्वाच्च चतुरणुकादीनां महत्त्वं दीर्घत्वं चोत्पद्यते,
तथा द्व्यणुकगताभ्यामणुत्वह्रस्वत्वाभ्यां त्र्यणुकगतमहत्त्वदीर्घत्वे,
परमाणुगतादणुत्वाद् द्व्यणुकगताणुत्वह्रस्वत्वे उत्पद्येताम्।
यदि ह्रस्वत्वाणुत्वयोरकारणत्वम्, तर्हि महत्त्वदीर्घत्वयोरप्यकारणत्वं स्यादिति सूत्रार्थः॥
न वैशेषिकादिमतविरोधेनोक्तार्थस्यान्यथात्वं शङ्कनीयम्। तस्योपपत्तिविरुद्धत्वात्। तथाहि यत्तावदुक्तं द्व्यणुकादिपरिमाणं न त्र्यणुकादिपरिमाणस्यासमवायिकारणमिति, तदुपपत्तिविरुद्धमिति दर्शयन् “महद्दीर्घवद् वा ह्रस्वपरिमण्डलाभ्याम्” इति सूत्रं व्याचष्टे महत्वं चेति।
ॐ महद्दीर्घवद् वा ह्रस्वपरिमण्डलाभ्याम् ॐ॥११॥
महत्त्वं चैव दीर्घत्वं त्र्यणुकाद्येषु कल्पितम्।
तस्माच्च सदृशं कार्यं तत्कार्येषूपजायते॥५९॥
यथा तथैव ह्रस्वत्वात् पारिमाण्डल्यतोऽपि हि।
जायेत सदृशं कार्ये परिमाणं समत्वतः॥६०॥
एवशब्दस्य त्र्यणुकाद्येष्वेवेति कल्पितमेवेति वा सम्बन्धः। त्र्यणुकाद्येषु द्रव्येषु। तस्मात् त्र्यणुकादौ कार्येऽन्त्यावयविव्यतिरिक्ते वर्तमानान्महत्त्वाद् दीर्घत्वात्। चशब्दो वाक्यार्थसमुच्चये। कार्यं परिमाणम्। तत्कार्येषु त्र्यणुकादिकार्येषु चतुरणुकादिषु। तथैवेत्येवशब्देन दृष्टान्तदार्ष्टान्तिकवैषम्यशङ्कामपाकरोति। कार्ये त्र्यणुके द्व्यणुके च समत्वतः कार्यपरिमाणत्वादिसाम्यादिति हेतुवचनम्। हिशब्दो व्याप्तिद्योतकः।
यद्यपि महदादिशब्दा द्रव्यत्ववचनाः, तथाऽपि भावप्रधानत्वात् परिमाणवाचिनोऽपि भवन्तीत्याशयेन महत्त्वमित्याद्युक्तम्। सूत्रकृतश्च भावप्राधान्येनोक्तिः कणादसूत्रानुसारेण। “कारणबहुत्वात् कारणमहत्त्वात् प्रचयविशेषाच्च महत्” इत्यादि हि तत्। महद्दीर्घवदिति षष्ठ्यर्थे वतिः। विभक्तिविपरिणामेन वा सकाशादित्यध्याहारेण वा तस्मादित्युक्तम्।
अत्रैतावदादौ वक्तव्यम्। यथा तस्मात् कार्येषु कार्यमुपजायते तथैव ह्रस्वत्वात् पारिमाण्डल्यतोऽपि कार्ये परिमाणं जायेत, समत्वतो हीति।
॥ द्व्यणुकपरमाणुपरिमाणानामारम्भकत्वप्रतिपादनम्॥
एतदुक्तं भवति त्र्यणुकद्व्यणुकपरिमाणं स्वाश्रयाश्रयसमवायिकारणपरिमाणजम्, कार्यपरिमाणत्वात्; चतुरणुकादिपरिमाणवत्। द्व्यणुकपरमाणुपरिमाणं परिमाणारम्भकम्, द्रव्यसमवायिकारणपरिमाणत्वात्; त्र्यणुकपरिमाणवत्। त्र्यणुकद्व्यणुके वा परिमाणारभ्यपरिमाणवती, कार्यद्रव्यत्वात्; चतुरणुकादिवत्। द्व्यणुकपरमाणू परिमाणासमवायिकरणपरिमाणवन्तौ, द्रव्यसमवायिकारणत्वात्; त्र्यणुकवदिति।
नच विवक्षितार्थासिद्धिः, अन्यथानुपपत्त्या तत्सिद्धेः। नच यत्र केवलेन प्रचयेन परिमाणमारभ्यते तत्र व्यभिचार इति वाच्यम्, तस्यापि पक्षतुल्यत्वात्। नचैवंसति बाधः, प्रचयकारणताया अनिवारणात्। नचोभयकारणत्वकल्पने गौरवदोषः, द्वयोरपि क्लृप्तशक्तित्वात्। द्व्यणुकपरिमाणं त्र्यणुकपरिमाणाजनकम्, परमाणुपरिमाणं च द्व्यणुकपरिमाणाजनकम्, परिमाणत्वात्; पटपरिमाणवदित्यादिना सत्प्रतिपक्षतेति चेत्, न। तत्समवायिकारणपरिमाणत्वाभावस्योपाधित्वात्। त्र्यणुकपरिमाणं चतुरणुकपरिमाणाजनकम्, परिमाणत्वात्; पटपरिमाणवदित्याद्याभाससमानयोगक्षेमत्वाच्च। परमाणुपरिमाणं परिमाणानारम्भकम्, नित्यपरिमाणत्वात्; गगनपरिमाणवदित्यपि न। द्रव्यसमवायिकारणपरिमाणत्वाभावस्योपाधित्वात्। आप्यपरमाणुरूपं रूपानारम्भकम्, नित्यत्वात्; गगनपरिमाणवत्। परमाणवो द्रव्यानारम्भकाः, नित्यत्वात्; गगनवदित्याद्याभासतुल्यत्वाच्च।
एतेन परमाणुद्व्यणुकपरिमाणे परिमाणानारम्भके, अणुत्वात्; मनःपरिमाणवदित्यपि परास्तम्। नचानणुत्वमुपाधिः। वक्ष्यमाणन्यायेन (६६८) परिमाणावान्तरजातेरपाकरणात्। पक्षीकृताद् ह्र्रस्वत्वादव्यावृत्तेश्च।
॥ परिमाणवैजात्यनिरासः, साजात्यसमर्थनं च॥
ननुच त्र्यणुकादिपरिमाणं चतुरणुकादिपरिमाणं च सजातीयमिति युक्तस्तत्र कार्यकारणभावः। द्व्यणुकत्र्यणुकपरिमाणयोस्तु विजातीयत्वात् कथं तथात्वमित्यतो दृष्टान्तदार्ष्टान्तिकयोः सदृशमित्युक्तम्। यथा त्र्यणुकादिपरिमाणाच्चतुरणुकादौ सजातीयं परिमाणमुत्पद्यते, तथा द्व्यणुकपरमाणुपरिमाणादपि त्र्यणुकादौ सजातीयपरिमाणोत्पादस्यैव सिषाधयिषितत्वान्न दोष इत्यर्थः।
ननुच त्र्यणुकादौ महत्त्वदीर्घत्वे द्व्यणुकादौ त्वणुत्वह्रस्वत्वे प्रमाणसिद्धे। तत् कथं साजात्यसाधने बाधो न भवेदित्यत उक्तम् महत्त्वं चेति। कल्पनैवैषा वैशेषिकाणाम्, नतु परिमाणावान्तरजातिभेदे प्रमाणमस्ति। किन्नाम। परिमाणमेकजातीयमेवोत्कर्षापकर्षवदिति भावः। अनेन वैरूप्यस्यासिद्धिरुक्ता वेदितव्या।
॥ द्व्यणुकादिपरिमाणानां त्र्यणुकादिपरिमाणेभ्योऽविशेषत्वेऽपि कारणत्वानङ्गीकारे
त्र्यणुकादिपरिमाणानमपि कारणत्वं न स्यात्॥
ननुच द्व्यणुकादिपरिमाणस्य परमाण्वादिपरिमाणाजन्यत्वे बाधकाभावादप्रयोजकत्वमनुमानानाम्। द्व्यणुकादिपरिमाणस्य सङ्ख्ययैव जन्मसम्भवादित्याशङ्कां परिहरन् वाशब्दं व्याख्याति नचेदिति।
नचेन्महत्त्वतश्चैव दीर्घत्वादपि नो भवेत्।
चापिशब्दावितरेतरयोगे। एवशब्दो नो भवेदेवेति सम्बद्ध्यते। इदमिह वक्तव्यम् द्व्यणुकादिपरिमाणेऽसमवायिकारणलक्षणमस्ति नवेति। आद्येऽसमवायिकारणलक्षणसद्भावेऽपि त्र्यणुकादिपरिमाणं द्व्यणुकादिपरिमाणजं न चेद् भवेत्, तदा त्र्यणुकादिगतान्महत्त्वतो दीर्घत्वाच्च नो भवेदेव, चतुरणुकादिपरिमाणमिति शेषः।
इदमुक्तं भवति। यदि समवायिकारणप्रत्यासन्नत्वादिसद्भावेऽपि नासमवायिकारणत्वम्, तदेदमतिव्यापकत्वादलक्षणं स्यात्। तथाच न तथाभूतस्यापि महत्त्वादेरसमवायिकारणत्वं स्यादिति।
द्वितीये किं समवायिकारणप्रत्यासत्तिर्नास्ति, उत सामर्थ्यावधारणम्? नाऽद्यः, द्व्यणुकादिपरिमाणस्य त्र्यणुकादिपरिमाणसमवायिकारणसमवायिकारणे द्व्यणुकादौ समवेतत्वस्य प्रमितत्वात्। समवायिकारणसमवेतत्वाभावान्नचेद् द्व्यणुकादिपरिमाणात् त्र्यणुकादिपरिमाणस्योत्पादः, तदा त्र्यणुकादिगताभ्यां महत्त्वदीर्घत्वाभ्यां चतुरणुकादिपरिमाणमपि नो भवेत्। तस्यापि समवायिकारणसमवेतत्वाभावात्। न द्वितीयः, अनन्यथासिद्धनियतपूर्वभावित्वेन हि सामर्थ्यमवधारणीयम्। तच्चास्ति द्व्यणुकादिपरिमाणे। एवमपि नचेत् ततस्त्र्यणुकादिपरिमाणादिजन्म, तदोक्तप्रसङ्ग एव।
सदृशपरिमाणस्यैव कारणत्वावधारणाद् विसदृशमेतदकारणमवर्जनीयसन्निधीति चेत्, किमिदं विसदृशत्वम्? किं जातिभेदः, उत वैलक्षण्यमात्रम्? नाऽद्यः, परमाणुद्व्यणुकादिपरिमाणानामनुमानेनैकजातीयत्वस्यापि साधितत्वात्। (६६५) द्वितीये वैलक्षण्यमात्रेण नचेत् कारणत्वम्, तदा महत्त्वादेरपि न स्यात्। नहि त्र्यणुकचतुरणुकमहत्त्वे न विलक्षणे। सोत्कर्षत्वस्यानुभवसिद्धत्वात्।
॥ द्व्यणुकपरमाणुगतसङ्ख्ययोरारम्भकत्वे सर्वत्रापि सङ्ख्याया एव कारणत्वमभ्युपगमनीयम्॥
अथ सङ्ख्यात एव जन्मसम्भवे परिमाणस्यापि कारणत्वं न कल्पनीयमिति चेत्, तथाऽप्युक्त एवातिप्रसङ्गः। चतुरणुकादिपरिमाणस्यापि सङ्ख्यात एव जननोपपत्तेः। यत्र तु नियामकविशेषः, तत्र परिमाणमप्याद्रियतामिति।
यद्यपि परिणामवादिनां नायं पन्थाः। किन्तूपादानानि स्वगुणयुक्तानि तथाविधकार्यतामापद्यन्त इति। तथाऽपि परमतमाश्रित्य परेषामेवेदं दूषणाभिधानमिति न काचित् क्षतिः।
॥ द्व्यणुकादौ परमाणुपरिमाणसजातीयपरिमाणोत्पत्त्यङ्गीकारे
परमाणुद्व्यणुकयोः प्रत्यक्षत्वप्रसङ्गः, त्र्यणुकादीनामप्रत्यक्षत्वप्रसङ्गो वेत्याक्षेपः॥
एवं परमाणुपरिमाणाद्द्व्यणुकपरिमाणस्योत्पादः, ततस्त्र्यणुकपरिमाणस्य जन्म, तेषां चैकजातीयत्वमित्यनुमानेन साधितम्। तदसत्। प्रतितर्कपराहतत्वात्। तथाहि किं परमाणुपरिमाणाद् द्व्यणुके, द्व्यणुकपरिमाणाच्च त्र्यणुके सजातीयपरिमाणस्याणुत्वस्योत्पत्तिः साध्यते, उत महत्त्वस्य, अथ ह्रस्वत्वस्य, यद्वा दीर्घत्वस्य? सर्वेषामपि पक्षाणां दुष्टत्वं प्रतिजानीते सदृशस्य हीति।
सदृशस्य हि कार्यस्य नैव योगः कथञ्चन॥६१॥
अप्रत्यक्षत्वमेव स्याद् यतः कार्येष्वणुत्वतः।
इति चेत्……………………………॥६२॥
योगो घटना। कथञ्चन उक्तप्रकारेषु केनापि प्रकारेण। कुत इत्यतः प्रथमपक्षेऽनिष्टमाह अप्रत्यक्षत्वमिति। यदि परमाणुपरिमाणादणुत्वेन सजातीयं द्व्यणुके, द्व्यणुकपरिमाणाच्च त्र्यणुके परिमाणमुत्पद्यते, तदा सर्वकार्येष्वणुत्वप्रसङ्गेनास्मदाद्यप्रत्यक्षत्वमेव स्याद् यतस्तस्मान्नेति। द्व्यणुकस्याप्रत्यक्षत्वमिष्टमेवेत्यतोऽवधारणम्। सर्वेषामपि कार्याणामप्रत्यक्षत्वमेव स्यात्। नतु कस्यचित् प्रत्यक्षत्वमिति। द्रव्यस्य ह्यस्मदादिप्रत्यक्षत्वं महत्त्वे सत्युद्भूतरूपस्पर्शवत्त्वेन व्याप्तम्। तथाच त्र्यणुकादीनामणुत्वे महत्त्वाभावादप्रत्यक्षत्वं स्यात्। एतेन तृतीयोऽपि परास्तः। त्र्यणुकादेरपि ह्रस्वत्वे महत्त्वाभावादप्रत्यक्षत्वप्रसङ्गस्य दुर्निवारत्वात्।
द्वितीये तु परमाणुद्व्यणुकयोरपि महत्त्वे प्रत्यक्षत्वापत्तिः। नचोद्भूतरूपस्पर्शयोरन्यतराभावेन तदभावः। त्र्यणुकादावपि तदभावापत्तेः। अत एव चतुर्थोऽपि परास्तः। दीर्घत्वे महत्वस्यावर्जनीयत्वादिति पक्षद्वयदूषणं स्पष्टत्वान्नोक्तम्। यद्यपीदं परिमाणावान्तरजातीनामणुत्वादीनामप्रामाणिकत्वोक्त्या परिहृतमेव। तथाऽपि तस्यैवार्थस्य स्फुटीकरणार्थं पुनराशङ्कितमित्यदोषः।
॥ परमाणावपि महत्त्वस्याङ्गीकारात् तस्मादेव द्व्यणुकादिमहत्त्वोत्पत्तिः॥
अत्र तावद्विकल्पितेषु महत्त्वपक्षं गृह्णाति न महत्त्वं चेति।
………न महत्त्वं च परमाणावणावपि॥६२॥
चशब्दो दीर्घत्वसमुच्चयार्थः। अणौ द्व्यणुके। कथं न कथ्यत इति वक्ष्यमाणमत्रापि सम्बद्ध्यते। यदुक्तम्, किमणुत्वस्योत्पत्तिः साध्यत इत्यादि, तत्र परमाणुमहत्त्वाद् द्व्यणुके महत्त्वम्। द्व्यणुकमहत्त्वात् त्र्यणुकमहत्त्वमुत्पद्यते इत्येष पक्षस्तावत् परिगृह्यत इत्यर्थः। यद्यप्यत्र परिमाणावान्तरजात्यभावान्नैवं विकल्प एव युज्यत इति वक्तव्यम्, तथाऽपि तदभावमेवोपपादयितुं गूढाभिसन्धिना पक्षपरिग्रहः कृत इति ज्ञातव्यम्।
॥ परमाणोरणुत्वाद् द्व्यणुकाणुत्वस्योत्पत्तिः, त्र्यणुकादीनां चाणुत्वाङ्गीकारः॥
अत एव पक्षान्तरमपि गृह्णाति कथमिति।
कथं त्र्यणुकपूर्वेषु नाणुत्वमपि कथ्यते।
परमाणोरणुत्वाद् द्व्यणुकेऽणुत्वं द्व्यणुकाणुत्वात् त्र्यणुकेऽणुत्वं ततश्च चतुरणुकेऽणुत्वमिति वा पक्षः परिगृह्यत इति भावः।
नन्वेवंसति पक्षद्वयोक्तदोषापत्तिः, व्याघातश्चाधिकः। तथाहि परमाणुमारभ्यान्त्यावयविपर्यन्तस्योद्भूतरूपस्पर्शवतो महत्त्वे सर्वस्यापि प्रत्यक्षत्वं स्यात्। अणुत्वे चाप्रत्यक्षत्वं स्यात्। नच परमाण्वादेः प्रत्यक्षत्वं त्र्यणुकादेरप्रत्यक्षत्वं युक्तम्। प्रत्यक्षत्वाप्रत्यक्षत्वे च परस्परव्याहते। यत् प्रत्यक्षं घटादि न तदप्रत्यक्षम्। यच्चाप्रत्यक्षं गगनादि न तत् प्रत्यक्षमिति तयोः परस्परपरिहारेणैव वृत्तेः।
॥ परमाण्वादौ पुरुषविशेषापेक्षया प्रत्यक्षात्वादेर्विद्यमानत्वात्, तदापादानमिष्टमेव ॥
किञ्च महत्त्वाणुत्वे परस्परविरुद्धे कथमेकैकत्राङ्गीकर्तुमुचिते। यथाऽऽह सूत्रकारः “दृष्टान्ताच्च” इति। नच कालभेदेन विरोधपरिहारः, परिमाणस्य यावद्द्रव्यभावित्वादित्याशय प्रत्यक्षत्वाप्रत्यक्षत्वप्रसङ्गयोस्तावदिष्टापादनत्वं वदन् व्याहतिं परिहरति प्रत्यक्षत्वेति।
प्रत्यक्षत्वतदन्यत्वे पुरुषापेक्षयाऽखिले॥६३॥
परमाण्वादावखिलेऽपि द्रव्ये प्रत्यक्षत्वाप्रत्यक्षत्वे स्त एवेति नैतौ प्रसङ्गौ युक्तौ। नच व्याहतिः। पुरुषभेदापेक्षया व्यवस्थोपपत्तेरिति। एतच्चोत्तरत्र स्फुटीभविष्यति। (उत्तरश्लोके)
॥ अणुत्वमहत्त्वयोः सहावस्थाने व्याघातपरिहारः॥
इदानीमणुत्वमहत्त्वव्याघातं परिहरति अणुत्वं चेति।
अणुत्वं च महत्त्वं च यतो वस्तुव्यपेक्षया।
अखिलेत्यनुवर्तते। अणुत्वं च महत्त्वं चाखिले वस्तुनि विद्येते। नतु विरुद्धे। कथम्? यतो वस्तुव्यपेक्षयाऽणुत्वं च महत्त्वं च तदेवोच्यत इति योजना।
एतदुक्तं भवति स्यादयं परमाण्वादिष्वखिलद्रव्येष्वणुत्वमहत्त्वाङ्गीकारे विरोधो यदि रूपे नीलत्वपीतत्ववत् परिमाणेऽणुत्वमहत्त्वादिजातियोगः स्यात्। नचैवम्। प्रमाणाभावात्। किन्तु यथा त्र्यणुकादिषु महत्त्वमेकजातीयमेव उत्कर्षापकर्षवत् परेणाङ्गीकृतम्। यथाचाणुत्वं परमाणुद्व्यणुकयोः, एवं परिमाणमवान्तरजातिरहितमेव सर्वद्रव्येषूत्कर्षापकर्षवद् वर्तते। तथाचैकत्र द्रव्ये वर्तमानं परिमाणं द्रव्यान्तरवर्त्युत्कृष्टपरिमाणापेक्षयाऽणुत्वमित्युच्यते। तदेव द्रव्यान्तरवर्तिनोऽपकृष्टपरिमाणस्यापेक्षया महत्त्वमित्युच्यते। एवञ्च कुतो विरोधः? यथा खल्वेकमेव द्रव्यं द्रव्यभेदापेक्षया सन्निकृष्टं विप्रकृष्टं चोच्यमानं न विरोधास्पदम्। अत एव प्रत्यक्षत्वाप्रत्यक्षत्वविरोधोऽप्यपास्तः। तयोर्महत्त्वादिमात्रनिमित्तत्त्वे हि स स्यात्। नचैवम्। किन्तु पुरुषाणामिन्द्रियपाटवापाटवनिमित्तत्वमेव। अन्यथा मन्दविलोचनेनापि त्र्यणुकमुपलभ्येत। तर्हि गगनादेरपि कदाचित् प्रत्यक्षत्वं स्यादिति चेत्, न। उद्भूतरूपाभावात्। द्व्यणुकानुपलम्भो गुणविशेषविपर्ययाधीनः, आलोकेन्द्रियसन्निकृष्टचाक्षुषद्रव्यानुपलम्भत्वात्; पवनानुपलम्भवदित्यादिकं त्वपकृष्टमहत्त्वादिनैवान्यथासिद्धम्। तर्हि पर्वतादेरप्रत्यक्षता स्यात् इति चेत्, न। अपकर्षविशेषस्य विवक्षितत्वात्। नासौ व्यवस्थितोऽस्तीति चेत्, सत्यम्। अत एव पुरुषापेक्षयेत्युक्तमिति।
॥ परमाणोरपि सावयवद्रव्यत्वात्, स्वावयवापेक्षया महत्त्वं विद्यत एव ॥
अस्त्वेवं परिमाणेऽवान्तरजात्यभावः, तथाऽपि न सर्वत्र महत्त्वाणुत्वाभ्युपगमो युज्यते। उत्कृष्टापकृष्टपरिमाणापेक्षया हि मध्यवर्ति परिमाणमणुत्वं महत्त्वं चोच्यत इत्युक्तम्। तच्च द्व्यणुकादिपरिमाणे सम्भवति। नच परमाणुपरिमाणे। नहि परमाणुपरिमाणादपकृष्टं परिमाणमस्ति। यदपेक्षया तन्महत्त्वं स्यात्। अतः परमाणोरणुत्वमेव। तथाच “न महत्त्वं च” उत्यसदित्यत आह तारतम्येति।
तारतम्यस्थिता यस्मात् पदार्थाः सर्व एव च॥६४॥
यस्मात् सर्वेऽपि पदार्थाः परिमाणतारतम्येनैव स्थिताः। स्वपरिमाणापेक्षयोत्कृष्टापकृष्टपरिमाणवन्तः। सर्वाण्यपि द्रव्याणि कुतश्चित् परिमाणादुत्कृष्टेन, कुतश्चिदपकृष्टेन परिमाणेन उपेतानीति वा। तस्मात् परमाणोरपि महत्त्वं युज्यत इति सम्बन्धः।
अयमत्र प्रयोगः परमाणुः कुतश्चिदुत्कृष्टेन परिमाणेन युक्तः, स्वपरिमाणापेक्षयाऽपकृष्टपरिमाणवानिति वा, द्रव्यत्वात्; तन्तुवदिति। नच परमाणोरपकृष्टद्रव्याभावाद् बाधितविषयत्वम्। तद्भागानां वक्ष्यमाणत्वात्। (६८३) नच तेष्वेव व्यभिचारः। तेषामपि भागवत्त्वात्।
॥ परिमाणावन्तरजातिकल्पनाया अयुक्तत्वम्॥
तदेवं परमाणुद्व्यणुकादिपरिमाणानां वैजात्यस्याभावाद् युक्तं सौत्रमनुमानमिति सिद्धम्। यद्यपि वैजात्यमङ्गीकृत्यापि कार्यकारणभावः शक्योपपादनः। अन्यथा सङ्ख्याया अप्यकारणत्वापत्तेः। परिमाणस्यैवमिति नियमस्य निर्मूलत्वात्। तथाऽपि वस्तुस्थितिरेव वक्तव्येति परिमाणत्वावान्तरजात्यपाकरणेन सजातीयतामुपपद्यानुमानं समाहितमिति ज्ञातव्यम्।
॥ परैः परिमाणोत्कर्षतारतम्यदृष्टान्तेन परिमाणापकर्षतारतम्यस्य परमाणौ विश्रान्तत्वसाधनम्॥
परमाणोरप्युत्कृष्टपरिमाणाश्रयत्वमुक्तम्, तदाक्षिपति यथेति।
यथा महत्त्वविश्रान्तिस्तथाऽणुत्वस्य चेष्यते।
परिमाणत्वतश्चेत्……………………।
यथा महत्त्वस्य विश्रान्तिः, तथा परिमाणत्वतो हेतोरणुत्वस्य च विश्रान्तिरिष्यते चेदिति योजना। अत्र महत्त्वाणुत्वशब्दाभ्यां परिमाणोत्कर्षापकर्षावुच्येते। ताभ्यां च तत्तारतम्यमुपलक्ष्यते। परिमाणत्वत इति। परिमाणतारतम्यत्वादित्यर्थः। तथाचाणौ सिद्धेऽणुत्वसिद्धिः, तत्सिद्धौ चाणुत्वसिद्धिरिति परस्पराश्रयदोषः परास्तः।
तदयमर्थः परिमाणापकर्षतारतम्यं क्वचिद् विश्रान्तम्, परिमाणतारतम्यत्वात्; परिमाणोत्कर्षतारतम्यवदित्यनुमानेन परिमाणपकर्षतारतम्यस्य क्वचिद् विश्रान्तिसिद्धौ, यत्रेदं विश्रान्तं यतः परमणुर्नास्ति स परमाणुरिति परिमाणापकर्षकाष्ठाश्रयतया सिद्धस्य परमाणोः कथमुत्कृष्टपरिमाणाख्यमपि महत्त्वं साधयितुं शक्यम्? धर्मिग्राहकप्रमाणेन स्ववचनेन च व्याघातादिति।
॥ इयत्तापरिच्छेदरूपविश्रान्तेः परिमाणोत्कर्षतारतम्येऽभावाद् दृष्टान्तस्य साध्यविकलता॥
अत्र वक्तव्यम् केयं क्वचिद् विश्रान्तिर्नाम? किमियत्तापरिच्छेदः, त्र्यणुकपरिमाणात् षष्ठभाग एव परिमाणं न ततोऽपकृष्टमस्तीति, किंवा क्वचिद् द्रव्ये वृत्तिः, अपकर्षतारतम्यमियत्तावच्छेदरहितमेव किन्त्वनन्तांशोपेतमपि तत् सर्वंक्वचिदाश्रितमेवेति। तत्राऽद्ये साध्ये दृष्टान्तः साध्यविकल इत्याह नेति।
……………न महत्त्वस्यापि विश्रमः।
दृश्यतेऽनन्त इत्येव तथाऽनन्त्यमणावपि॥६५॥
दृष्टान्तीकृतस्य महत्त्वस्य परिमाणोत्कर्षतारतम्यस्यापि विश्रम उक्तरूपो नास्ति। न केवलं पक्षस्येत्यपेरर्थः। कुतो नास्तीत्यत आह दृश्यत इति। परिमाणोत्कर्षतरतमभावोऽनन्तोऽनवधिक इत्येव दृश्यते। न त्वियत्तापरिच्छेदवानिति। बाधकप्रमाणसद्भावात् साधकाभावाच्चेत्यर्थः।
कालात्ययापदिष्टं चास्मिन् पक्षेऽनुमानमित्याह तथेति। तथाशब्दो दूषणसमुच्चये। न केवलं परिमाणोत्कर्षतरतमभावोऽनन्त इति दृश्यते। किन्त्वणौ परिमाणापकर्षतारतम्येऽप्यानन्त्यमनवधिकत्वं दृश्यत इत्यर्थः।
॥ परममहद्द्रव्याणामियत्तापरिच्छेदाभावः॥
“दृश्यतेऽनन्त इत्येव” इतीयत्तापरिच्छेदो न दृष्टान्ते दृश्यत इत्येवशब्देनोक्तम्। तद् विशदयति नेति।
न महत्तत्त्वगुणत एतावानिति हीश्वरः।
परिच्छिन्नः……………………॥।६६॥
महत्तत्वमिति द्रव्यविशेषस्येयं सञ्ज्ञा। तेन “आन्महतः” इत्येष विधिर्न भवति। दृष्टानुगतिर्हि सञ्ज्ञाछन्दसोरिष्यते। यथाऽऽह “बहुलं तणि” इति।
गुणशब्दोऽत्र तन्त्रेण द्विरुपात्तः। तत्राऽद्यस्य परिमाणाख्यो गुणविशेषोऽर्थः। द्वितीयस्य गुणनमीश्वर इति परममहत्त्वाश्रयद्रव्योपलक्षणम्। परिमाणोत्कर्षतारतम्यस्येयत्तापरिच्छेदो हि तथासति दृष्टः स्यात्। यदि महत्तत्त्वादिपरिमाणगणनयेश्वरादिः एतावान् पञ्चगुणपरिमाणवान् षुणपरिमाणवान् वेति परिच्छिन्नः स्यात्। नचैवम्। तथासति परममहत्त्वानुपपत्तेरिति हिशब्दार्थः।
॥ श्रुत्यादिप्रमाणसिद्धमहत्तत्वादीनामसङ्ग्रहाद् वैशेषिकाभिमतद्रव्यादिविभागोऽयुक्तः॥
अत्र महत्तत्त्वग्रहणेनेदं सूचयति यदुक्तम्, वैशेषिकादिभिः पृथिव्यादीनि नवैव द्रव्याणीति, तदसत्। महदहङ्कारादीनामपि सत्त्वात्। नच तत्र प्रमाणाभावः। श्रुत्यादेः प्रमाणस्य विद्यमानत्वात्। नच त्र्यणुकादिकमेव तथोच्यते। अव्यक्तत्वादिश्रवणात्। नच बाधकं किञ्चिद् विद्यते। येनोपचारकल्पनेति। ईश्वरग्रहणेन जीवात्मनामपि यत् परैः परममहत्त्वमुक्तम्, तदसदिति सूचयति। उपपादयिष्यते खल्वणुत्वं जीवस्येति। (२३२०)
॥ परमाणोः सावयवत्वप्रतिपादनम्॥
दृष्टान्ते विश्रमाभावोपपादनस्य प्रयोजनमाह तथेति।
……तथाऽणोश्च नैतावद्भागता क्वचित्॥६६॥
यतो दृष्टान्त एतावद्गुणमेव परिमाणमुत्कृष्यते नातोऽधिकमिति साध्यं नास्ति, अतः तथा तद्दृष्टान्तेन अणोः अणुत्वस्य परिमाणापकर्षस्य चैतावद्भागता त्र्यणुकपरिमाणात् षष्ठभाग एव परिमाणमपकृष्यते नातोऽधिकमितीयत्ता क्वचिद् द्रव्ये न सिद्ध्यति। नहि महाह्रदं सपक्षीकृत्य पर्वतेऽग्निमत्त्वं शक्यसाधनम्। तदसिद्धौ च न विवक्षितार्थलाभः। अस्मादेतावद्भागमेव परिमाणमपकृष्यते, नातोऽधिकमित्यस्यार्थस्य हि सिद्धावपकर्षकाष्ठाश्रयभूतं कुतश्चिदप्यनुत्कृष्यमाणां द्रव्यं सिद्ध्यतीति।
यद्वाऽनेन वाक्येन प्रतिपक्षमाह। तथाहि समर्थितं तावत् परिमाणोत्कर्षतारतम्यं न क्वचिद् विश्रान्तमस्मादेतावद्गुणमेव परिमाणमुत्कृष्यत इतीयत्ताभावादिति, तथा तद्दृष्टान्तेनाणोश्चैतावद्भागता क्वचिन्नास्तीति साध्यत इति। अत्रायं प्रयोगः परिमाणापकर्षतारतम्यं क्वचिन्न विश्रान्तम्, परिमाणतारतम्यत्वात्; परिमाणोत्कर्षतारतम्यवदिति।
॥ परिमाणापकर्षतारतम्यस्य अनन्तत्वेऽपि पर्यवसितत्वाङ्गीकारे स्फुटो विरोधः॥
द्वितीयं शङ्कते विश्रान्त इति।
विश्रान्तो यद्यनन्तांशः कश्चिदस्तीति गम्यते।
नावसाययितुं शक्यो विरोधादेव केवलम्॥६७॥
विश्रान्त इत्यस्य त्र्यणुकाद्यपेक्षया परिमाणतोऽनन्तांशो द्रव्यविशेषः कश्चिदस्तीत्यर्थ इति द्वितीयपक्षो गम्यतेऽभ्युपगम्यते यदीत्यर्थः। एतदुक्तं भवति परिमाणापकर्षतारतम्यमियत्तानवच्छिन्नमेव। किन्त्वनन्तांशरूपमपि तत् क्वचिदाश्रितमिति।
निराकरोति नेति। तर्हीति शेषः। कश्चिदिति वर्तते। एवं साधने कश्चिदपि द्रव्यविशेषो नावसाययितुं शक्यः। अयमेव सर्वतोऽपकृष्टपरिमाणवान् नातोऽपकृष्टपरिमाणोऽस्तीति सर्वान्तिमतया न प्रतिपत्तुं कश्चिच्छक्यते। कुतः? केवलं साक्षाद् विरोधात्। परिमाणापकर्षोऽनन्तश्च पर्यवसितश्चेति हि विप्रतिषिद्धमेतत्। भवितव्यं चावसानेन। अन्यथा सर्वस्याप्युत्कृष्टापकृष्टपरिमाणसम्भवेन परमाणोर्महत्त्वनिराकरणासम्भवात्। एवशब्देन विरोधस्यापरिहार्यत्वं सूचयति। तदनेनापसिद्धान्तोऽभिहितो भवति।
॥ अनन्तत्वमनङ्गीकृत्य पर्यवसितत्वसाधने त्र्यणुकषष्ठभागपरिमाणद्रव्यासिद्धेरर्थान्तरता॥
यदिचाऽनन्त्यमवधीर्य परिमाणापकर्षतारतम्यं क्वचिदाश्रितमित्येव प्रतिज्ञार्थः स्यात्, तथाऽपि न सिषाधयिषितमवसानं लभ्यत इत्यर्थान्तरता स्यात्। यथाऽऽकाशादेरुत्कृष्टपरिमाणं द्रव्यं नास्ति तथा परमाणोरपकृष्टपरिमाणं द्रव्यं नास्तीति तात्पर्यार्थ इति चेत्, सत्यम्। नायमितो लभ्यत इत्युच्यते।
॥ प्रकारान्तरैरपि परिमाणतारतम्यस्य पर्यवसितत्वसाधनायोगः॥
परिमाणापकर्षतारतम्यं क्वचिन्निरतिशयम्, परिमाणतारतम्यत्वात्; परिमाणोत्कर्षतारतम्यवदिति विवक्षितमिति चेत्, कोऽयमतिशयो नाम? किमाधिक्यम्, उत न्यूनता, अथ साधारणं किञ्चित्? आद्ये बाधः। द्वितीये दृष्टान्तस्य साध्यविकलता। न तृतीयः, तदभावात्। शब्दसाम्यमात्रेणानुमानाप्रवृत्तेः। यथाऽऽकाशादिपरिमाणमुभयावधिमन्न भवति, तथा त्र्यणुकावयवपरिमाणमपि साध्यमिति चेत्, न। हेत्वभावात्। परिमाणत्वस्य घटादिपरिमाणे व्यभिचारात्। नित्यपरिमाणत्वस्य आश्रयानित्यताया वक्ष्यमाणत्वेनासिद्धेः। (७६३) परिमाणकाष्ठात्वस्य न साध्यत्वात्। एवं तात्पर्यान्तराण्यपि निराकार्याणीति।
॥ कालाकाशयोः परिमाणोत्कर्षानन्त्यस्य साक्षिसिद्धत्वम्॥
परिमाणोत्कर्षतारतम्यस्यानन्तत्वं दृश्यत इत्युक्तम्। तत् केन प्रमाणेनेत्याशय कालाकाशेश्वरादीनि हि द्रव्याणि परममहत्त्ववन्तीष्यन्ते। तत्र कालाकाशयोस्तावत् परिमाणोत्कर्षस्याऽनन्त्यं साक्षिसिद्धमित्याह केवलमिति।
केवलं साक्षिमानेन कालो देशोऽपि नान्तवान्।
केवलशब्देन प्रमाणान्तराभावं प्रतिजानीते। देश इत्याकाश उच्यते। नान्तवानित्यनवधिकपरिमाणोत्कर्षवान्। दृश्यत इति वक्ष्यमाणमात्रापि सम्बद्ध्यते। कालाकाशौ हि केवलं साक्षिवेद्यावित्युपपादितं प्रथमाध्याये। (४१७,४२१) अतस्तत्परिमाणोत्कर्षस्यानवधिकत्वमपि तेनैव गम्यत इति।
॥ कालाकाशयोः परिमाणापकर्षानन्त्यस्यापि साक्षिसिद्धत्वम्॥
परिमाणापकर्षतारतम्यस्याप्यानन्त्यं दृश्यत इत्युक्तम्। तत् केन प्रमाणेनेत्याशय कालकाशयोस्तावत् साक्षिणैवेत्याह अपर्यवसितिश्चेति।
अपर्यवसितिश्चाणोर्दृश्यते साक्षिणा द्वयोः॥६८॥
द्वयोः काले गगने च। अणोश्च परिमाणापकर्षतारतम्यस्य चेत्यर्थः। अपर्यवसितिः आनन्त्यम्। नन्वेतदनुपयुक्तम्। परमाणुपरिमाणतोऽपकृष्टपरिमाणसद्भावे प्रमाणोपन्यासस्य कार्यत्वे कालाकाशयोः परिमाणोत्कर्षानन्त्ये प्रमाणोपन्यासस्य प्रयोजनाभावादिति। मैवम्। नहि परेण साक्षादेवमुक्तम्। किन्तु परिमाणोत्कर्षपरम्परावत् तदपकर्षपरम्पराऽपि पर्यवसानवतीति। तथाच कालाकाशयोः परिमाणोत्कर्षापकर्षपरम्परायाः पर्यवसानाभावे साक्षिप्रमाणोपन्यासः कथमसङ्गतः?
॥ परिमाणापकर्षानन्त्यस्य साक्षिसिद्धत्वानङ्गीकारे
तदुत्कर्षानन्त्यस्याप्यसिद्धिप्रसङ्गः॥
नन्वस्तु कालाकाशयोः परिमाणप्रकर्षोऽनवधिकः। तदपकर्षानन्त्यं तु कथम्? व्याहतत्वात्। मैवम्। साक्षिसिद्धत्वात्। प्रमितेऽर्थे विरोधानवकाशात्।
कालादावनवधिकः परिमाणापकर्षः साक्षिसिद्ध इत्येव नेष्यत इति चेत्, किं साक्षिणा नावगम्यते, उतावगतोऽपि न सत्यः, अथवा साक्षी नाम प्रमाणं नास्ति? आद्यं शङ्कते यदीति।
यदि नो साक्षिगम्यं तन्महत्त्वं केन गम्यते।
तदिति कालादेः परिमाणापकर्षस्याऽनन्त्यं सामान्येन परामृशति। दूषयति महत्त्वमिति। कालाकाशयोरिति वर्तते। महत्त्वम्, अनवधिकः परिमाणोत्कर्षः। तर्हीति शेषः।
अयमभिसन्धिः कालादौ परिमाणोत्कर्षस्याऽनन्त्यमुपेत्य हि परेण तदपकर्षानन्त्यं नेष्यते। तत्र तक्तव्यम् प्रकर्षानन्त्यं केन प्रमाणेनावगम्यत इति। साक्षिणेति चेत्, अपकर्षानन्त्यमपि तद्बलेन कुतो नाङ्गीकार्यम्? तत् तेन नावगम्यत इत्युक्तमिति चेत्, तदपि तेन नावगम्यत इति वदन्तं प्रति किमुत्तरम्? अनुभवापलापो न युक्त इति चेत्, समं प्रकृतेऽपि। यथाहि कालादेरुत्कर्षानवधिकत्वमनुभवे चकास्ति, तथाऽपकर्षानन्त्यमपीति किमेकत्र पक्षपातेन? अन्यथैकापलापे द्वितीयस्याप्यपलापो दुरुत्तरः स्यादिति।
॥ परिमाणोत्कर्षानन्त्यस्य आनुमानिकत्वनिरासः॥
स्यादेतत्। न कालादेः परिमाणोत्कर्षानन्त्यं साक्षिसिद्धमिति ब्रूमः। किन्त्वनुमानगम्यम्। तथाच न प्रतिबन्दीग्रह इत्यत आह विश्रान्तिरिति।
विश्रान्तिस्तारतम्येन दृश्यते ह्यनुमानतः॥६९॥
परिमाणोत्कर्षपरम्पराया इति शेषः। अनुमानत इति तृतीयार्थे तसिः। नानुमानेन कालादावनवधिकपरिमाणोत्कर्षसिद्धिः। हि यस्मात् तारतम्येनानुमानेन तद्विश्रान्तिर्दृश्यते। परिमाणोत्कर्षतारतम्यं इयत्तावत्, परिमाणतारतम्यत्वात्; तदपकर्षतारतम्यवदिति प्रत्यनुमानप्रतिरुद्धत्वादिति यावत्। नच दृष्टान्तोऽस्माकं साध्यविकल इति वाच्यम्। अपकर्षतारतम्यस्य अन्तवत्त्वमुपेत्योत्कर्षतारतम्यस्याऽनन्त्यमनुमिमानस्य परस्यैवं प्रतिपक्षोत्प्रेक्षा स्यादित्युच्यमानत्वात्। तथाच साक्षिविरुद्धं प्रत्यनुमानमिति वक्तव्यम्। कथन्तर्हि स एव कालादावनवधिकापकृष्टपरिमाणं न साधयेदिति।
॥ परिमाणोत्कर्षानन्त्यस्य अगमसिद्धत्वनिरासः॥
अस्तु तर्ह्यागमात् कालादानवधिकोत्कृष्टपरिमाणसिद्धिरित्याशयाऽह यदीति।
यद्यागमादनन्तं तन्महत्त्वमवगम्यते।
अनन्तमेव चाणुत्वं कुतो नैवावसीयते॥७०॥
आगमात् “स एषोऽनन्तः” इत्यादेः। तन्महत्वं कालादिपरिमाणोत्कर्षः। अणुत्वं परिमाणापकर्षः।
एतदुक्तं भवति नाऽगमः कालाद्यनन्ततां स्वयं प्रतिपादयति। तत्प्रवृत्तेः प्रागेव साक्षिणा तत्प्रतिभासात्। किन्त्वनुवाद एवायम्। प्रतिपादकत्वे वा नास्मत्प्रयोजनपरिक्षयः। यस्मादागमात् कालाद्युत्कर्षोऽनवधिकः प्रतीयते, तस्मादेवापकर्षानन्त्यप्रतीतेः। अनन्तशब्दो ह्यनवच्छेदमात्रमाचष्टे। स च यथा परिमाणोत्कर्षविषयो व्याख्यायते, तथा तदपकर्षविषयोऽपि शक्यते व्याख्यातुमिति।
॥ परिमाणापकर्षानन्त्यप्रतीतेः यथार्थत्वप्रतिपादनम्॥
परिमाणोत्कर्षवत् तदपकर्षस्यापि कालादावानन्त्यं साक्षिणाऽऽगमेन वा प्रतीयत एव। तथाऽपि न तत् सत्यम्। नहि प्रतीतत्वमात्रेण सत्यतानिश्चयः, अतिप्रसङ्गादिति द्वितीयं निराकरोति महत्त्वेति।
महत्त्वाणुत्वयोर्नैव विश्रान्तिरुपलभ्यते।
कालादौ परिमाणोत्कर्षापकर्षयोर्विश्रान्तिरियत्तावच्छेदो बलवत्प्रमाणेन नैवोपलभ्यते। अत्र महत्त्वग्रहणं दृष्टान्तार्थम्।
इदमुक्तं भवति यथा कालादौ परिमाणोत्कर्षस्याऽनन्त्यं साक्ष्याद्यवगतं विपरीतग्राहकप्रमाणाभावात् सत्यमेव, तथा तदपकर्षस्यापि। विना बाधकेन साक्ष्यादिसिद्धं परिमाणापकर्षानन्त्यं कालादावसत्यं चेत्, तदुत्कर्षानन्त्यमप्यसत्यं स्यात्। अविशेषात्। ततश्चापरिच्छिन्नपरिमाणताङ्गीकारो भज्येत। अतिप्रसङ्गस्तु बाधकाभावेनापास्त इति।
॥ परिच्छेदाभावस्यैवानन्तत्वेन “अपकर्षोऽनन्तः’ इत्यत्र न विशेष्यविशेषणभावानुपपत्तिः॥
नन्वस्त्येव परिमाणापकर्षस्याऽनन्त्याभ्युपगमे बाधकम्। तथाहि अपकर्षो नामाल्पता। आनन्त्यं चानल्पता। नच विरुद्धयोर्विशेषणविशेष्यभावः सम्भवति। नहि भवति पीतोऽपीत इति। अतो बाधकसद्भावात् प्रतीतमप्यपकर्षानन्त्यं त्यज्यत इत्यत आह अन्यदेवेति।
अन्यदेव ह्यनन्तत्वं महत्वाणुत्वयोः समम्॥७१॥
नानन्तत्वं नामानल्पत्वम्। किन्त्वन्यदेव परिच्छेदाभावरूपम्। तस्मात् परिमाणोत्कर्षापकर्षायोः समानो धर्म इति युज्यते। अत्रापि महत्त्वग्रहणं दृष्टान्तत्वेन। यथा महत्त्वस्य विशेषणं तथाऽणुत्वस्यापीति। यद्यनन्तत्वं नामानल्पत्वं स्यात्, तदोत्कर्षस्यापि विशेषणं न स्यात्। नहि तदेव तस्य विशेषणं भवति। पीतः पीत इत्यदर्शनात्। अतस्तत्राऽनन्त्यं नाम परिच्छेदाभाव इति स्वीकृत्य विशेषणविशेष्यभावः समर्थनीयः, तथा प्रकृतेऽपीति। यथाहि परिमाणोत्कर्षो गगनादावनविधकः, तथा तदपकर्षोऽप्नववधिक एवेति विशेषणविशेष्यभावाभ्युपगमे न कोऽपि दोष इति।
॥ अनन्तशब्दस्य परिच्छेदाभावार्थकत्वसमर्थनम्॥
आनन्त्यं नामानल्पत्वादन्यदित्येतत् प्रत्याययितुं दृष्टान्तान्तरमाह बहुत्वेति।
बहुत्वाल्पत्वयोर्यद्वत् सङ्ख्यायामुपलभ्यते।
आनन्त्यम्…………………………॥७२॥
यद्वद् यथा सङ्ख्यायां बहुत्वाल्पत्वयोर्विशेषणतयाऽऽनन्त्यमुपलभ्यते। बहुत्वमनन्तमल्पत्वं चानन्तमिति, तथा प्रकृतेऽपीति। यद्यनन्तत्वं नामानल्पत्वं स्यात्, तदा न बहुत्वस्य विशेषणं स्यात्। तस्यैव तद्विशेषणत्वायोगात्। नाप्यल्पत्वस्य, विरोधात्। अतोऽवच्छेदाभाव एवानन्तत्वमित्यङ्गीकृत्य बहुत्वमल्पत्वं चानन्तमपर्यवसितमिति विशेषणविशेष्यभावो बोद्धव्यः, तथा परिमाणोत्कर्षापकर्षयोरपीति।
॥ सङ्ख्यायां बहुत्वाल्पत्वयोरनवधिकत्वसमर्थनम्॥
ननुच नास्त्येव सयायां बहुत्वाल्पत्वयोरानन्त्यम्। बहुत्वस्य परार्ध एव पर्यवसितत्वात्। अल्पत्वस्य चैकत्वावधित्वात्। यथोक्तम् “सा चैकत्वादिपरार्धपर्यन्ता” इति। अतः कथमयं दृष्टान्त इत्यत आह एकेति।
………एकभागानां तावत्त्वं ह्यवगम्यते॥७२॥
सङ्ख्यामधिकृत्य हि गणितशास्त्रं प्रवृत्तम्। तत्रच कलासवर्णनप्रभागभागानुबन्धभागापवाहभागभागादिप्रकरणेष्वेकभागानां तावत्त्वमनवधिकत्वं गम्यते हि यस्मात् तस्मादवगम्यते, अस्त्येकत्वादप्यपकृष्टाऽनवधिका सङ्ख्येति। परार्धात् परतोऽपि सङ्ख्यासद्भावः स्फुट एवेति नोपपादितः। सम्भवति हि परेषामपीश्वरापेक्षाबुद्ध्या परमाण्वादौ परार्धात् परतोऽपि सङ्ख्योत्पत्तिः। ततः परं सञ्ज्ञाकरणं तु गणकानां प्रयोजनाभावात्। एतामेव विप्रतिपत्तिमपनेतुं सङ्ख्यादृष्टान्तोपादानं कृतमिति।
॥ श्रुत्या ईश्वरस्यानवधिकपरिमाणोत्कर्षापकर्षवत्त्वसाधनम्॥
एवं कालकाशयोः परिमाणोत्कर्षापकर्षानन्त्यं साक्षिणा प्रसाध्येश्वरे तदागमेन साधयति अणीयांश्चेति।
अणीयांश्च महीयांश्च भगवानागमोदितः।
“अणोरणीयान् महतो महीयानात्मा” इत्यागमेन भगवानीश्वरोऽणोरप्यणीयान् महतोऽपि महीयानुदितः। नच तत्राणुमहच्छब्दाभ्यां किञ्चिद् व्यवस्थितमुच्यते, विशेषणाभावात्। ततो यद्यदपकृष्टपरिमाणं ततस्ततोऽप्यपकृष्टपरिमाणः, यद्यच्चोत्कृष्टपरिमाणं ततस्ततोऽप्युत्कृष्टपरिमाण इत्युक्तं स्यात्। तथाचेश्वरगतयोः परिमाणोत्कर्षापकर्षयोरनवधिकत्वमेव लभ्यते।
नन्वणीयान् महीयानित्युक्त एव भगवति परिमाणोत्कर्षापकर्षयोः पर्यवसानात् कथं तयोरनवधिकत्वमित्यत आह अणीयानिति। अणीयान् महीयानित्युक्तयोरप्यणोर्महतश्चेति शब्दविषयत्वादिति। नन्वेवंसति स्वस्मादपि स्वयमपकृष्ट उत्कृष्टश्चेत्यागतम्। को नेत्याह? यथाचैतत्, तथा वक्ष्यते। (६८१)
॥ परब्रह्मणः देशानन्त्यकालानन्त्यवस्त्वानन्त्यरूपत्रिविधानन्त्यम्॥
श्रुत्यन्तरं चेश्वरे परिमाणोत्कर्षापकर्षयोरानन्त्यं प्रतिपादयदस्तीत्याह आनन्त्येति।
आनन्त्यवाचकः शब्दो द्विधाऽऽनन्त्येऽपि मानताम्
याति……………………………॥७३॥
“सत्यं ज्ञानमनन्तं ब्रह्म” इति ब्रह्मण आनन्त्यस्य वाचकोऽनन्तशब्दस्तावद् देशतः कालतो वस्तुतश्चाऽनन्त्यमाह। तत्र देशानन्त्यं नामानवधिकपरिमाणवत्त्वम्। कालानन्त्यं नामानवच्छिन्नसत्ताकत्वम्। वस्त्वानन्त्यं नामापरिच्छिन्नसङ्ख्यागुणकर्मविग्रहत्वम्।
तत्र यदा परिमाणानन्त्यस्य वाचकः, तदा द्विधाऽऽनन्त्येऽपि उत्कर्षापकर्षाभ्यामानन्त्येऽपि मानतां याति। नतूत्कर्षानन्त्यमात्रे। विशेषाभावादिति।
॥ आनन्त्यस्य त्रैविध्यम्, परिमाणानन्त्यस्य उत्कर्षापकर्षभेदेन द्वैविध्यम् ॥
नन्वनेकार्थत्वमन्यायः। कोऽत्र न्यायविरोधः? निरर्थकशब्दप्रयोगायोगात् तावदेकोऽर्थोऽङ्गीकार्यः। द्वितीयाङ्गीकारे तु न किञ्चिद् बीजमिति कल्पनागौरवम्। उच्यते। यत्र ह्येकस्मिन्नर्थे व्यवस्थिते सति वृथैवार्थान्तराङ्गीकारः, तत्रैवमेतत्। नचैवं प्रकृते। अनन्तशब्दो हि परिच्छेदाभावमाह। परिच्छेदश्च देशतः कालतो वस्तुतश्च भवन् युगपदेव प्राप्नोति। नच तत्र कस्यचित् प्राथम्यमस्ति। नाप्यन्यतमपरित्यागे कारणम्। एवं परिमाणानन्त्येऽप्युत्कर्षापकर्षपरिग्रहो द्रष्टव्य इति।
॥ परब्रह्मणः केवलमल्पगुणत्वम्, अल्पकालमात्रसत्त्वं च प्रमाणविरुद्धम्॥
नन्वेवं कालतो गुणतश्चाऽनन्त्यवाचकस्यानन्तशब्दस्याल्पकालत्वमल्पगुणत्वं चार्थः स्यात्। अन्यथाऽल्पपरिमाणवत्त्वमपि न स्यात्। अविशेषादिति चेत्, किमिदं कालतो गुणतश्चाल्पत्वमापाद्यम्, किमल्पा एव गुणाः सन्ति ब्रह्मणो न बहुतराः, तथा अल्पकालीनैव सत्ता न प्रचुरकालीनेति, किंवा सर्वकालगतस्याल्पकालेऽप्यवस्थितिः स्यात्, महागुणस्य चाल्पोऽपि गुणः स्यादिति। आद्यं दूषयति नैवेति।
….नैव गुणाल्पत्वं कालाल्पत्वं च मानगम्॥७३॥
गुणाल्पत्वं कालाल्पत्वं च मानगम्। “अनन्तं ब्रह्म” इति श्रुतिप्रतिपाद्यं नैव भवेदिति गूढाभिसन्धेः प्रतिज्ञा। हेतुमुत्तरत्र वक्ष्यति। (उत्तरश्लोके)
॥ महागुणस्य अल्पगुणत्वम्,
सर्वकालगतस्य अल्पकालीनत्वं चाङ्गीक्रियत एव॥
द्वितीयमाशयाङ्गीकरोति सर्वेति।
सर्वकालगतस्याल्पकालेऽपि स्यादवस्थितिः।
महागुणस्य चाल्पोऽपि गुणः स्यादिति चेद् भवेत्।
तावत्त्वमेव नैव स्याद् देशेऽप्येतन्न नो मतम्॥७४॥
इति चेदापाद्यते, तद् भवेदेवेत्यर्थः। अत्र गुणग्रहणं क्रियादेरप्युपलक्षणम्। गुणकालयोर्यथेष्टमुपादानं प्राथम्यनिरासार्थम्। तेनोक्तकल्पनागौरवपरिहारं सूचयति।
ननु यदि कालाल्पत्वं गुणाल्पत्वं चाङ्गीक्रियते, कथन्तर्हि नैव गुणाल्पत्वमिति निराकरणमित्यतोऽभिसन्धिमुद्घाटयति तावत्त्वमेवेति। अल्पत्वमेवेत्यर्थः। इत्युक्तं प्रागिति शेषः।
कुतो न स्यादिति चेत्, आपादकाभावादित्याह देशेऽपीति। परिमाणेऽपीत्यर्थः। एतत् तावत्त्वमेव। नः अस्माकम्।
एतदुक्तं भवति परिमाणविषयेऽस्मदीयं श्रुतिव्याख्यानमुपलभ्य हि गुणकालयोरप्येतदापाद्यते। आपादकान्तराभावात्। नच परिमाणेऽस्माभिरेवं व्याख्यायते। अपकृष्टमेव परिमाणमनवधिकमस्ति नोत्कृष्टमिति। द्विधाऽऽनन्त्येऽपीत्युक्तत्वात्। अतो निर्मूलमेतदापादनमिति।
॥ ईश्वरादेरनवधिकपरिमाणोत्कर्षापकर्षसद्भावसमर्थनस्य
उत्सूत्रितत्वशङ्कापरिहारः॥
नन्वेतदीश्वरादेरनवधिकोत्कृष्टपरिमाणसमर्थनमयुक्तम्। सूत्रकारेण क्वाप्यनुक्तत्वात्। “महद्दीर्घवद् वा” इति सूत्रस्य विजातीययोरपि कार्यकारणभावोपपादनेन व्यधिकरणयोरप्यपरिच्छिन्नपरिमाणोत्कर्षापकर्षयोरुपपादनेन वा समर्थयितुं शक्यत्वादित्यत आह महत इति।
महतोऽल्पत्वमपि हि व्योमवत् प्राह वेदवित्।
निरवधिकपरिमाणोत्कर्षवतोऽपि ब्रह्मणोऽल्पपरिमाणवत्त्वं च व्योम दृष्टान्तीकृत्य “व्योमवच्च” इति सूत्रखण्डेन प्राह सूत्रकारः। अतो ब्रह्मणो गगनस्य वाऽनवधिकपरिमाणोत्कर्षापकर्षसद्भावस्तत्सिद्धान्तो भवत्येवेति।
॥ कालादेः परिमाणापकर्षस्याऽनन्त्यानङ्गीकारे अल्पाल्पतरपरिमाणवत्त्वायोगः,
तदनङ्गीकारे अल्पाल्पतरदेशावस्थानायोगः, तदनङ्गीकारे सर्वगतत्वाभावप्रसङ्गः, असत्त्वप्रसङ्गश्च॥
किञ्च योऽर्थो निरवकाशप्रमाणसिद्धः, यद्विपर्यये चानिष्टम्, स सर्वोऽपि सिद्धान्त एव। तत्र कालाकाशयोरीश्वरे चानवधिकपरिमाणोत्कर्षापकर्षसद्भावः साक्षिणाऽऽगमेन च सिद्ध इत्युक्तम्। तद्विपर्यये बाधकमाह यदीति।
यद्यल्पदेशसंस्थानं न सर्वत्रापि नो भवेत्॥७५॥
कालादेरिति वर्तते। सर्वत्रापि संस्थानमिति च। कालादीनां सर्वगतत्वं परेणाप्यङ्गीकृतम्। सर्वगतत्वं च सर्वदेशे संस्थानम्। तथाच यदि कालादेरल्पाल्पतरदेशेषु संस्थानं न स्यात्, तदा सर्वत्रावस्थानमपि नो भवेत्।
कुत इत्यत आह स्थितस्य हीति।
स्थितस्य ह्यल्पदेशेषु सर्वगत्वं भवेद् ध्र्ुवम्।
एकत्राप्यनवस्थस्य कुत एवाखिलस्थता॥७६॥
शून्यत्वमेव तस्य स्याद् यस्यैकत्रापि न स्थितिः।
ध्र्ुवमित्यवधारणे। अल्पदेशेषु स्थितस्यैवेति। यथा खल्वेकैकं वर्णमुच्चारयत एव सर्ववेदोच्चारणम्, नत्वेकमपि वर्णमनुच्चारयतः, तथाऽल्पाल्पतरदेशेषु स्थितस्यैव हि सर्वदेशगतत्वं भवेत्। एकैकत्रापि देशेऽनवस्थितस्याखिलदेशस्थता कुत एव भवेत्? अनेन यो यत्समुदायं व्याप्नोति स तदेकदेशानपि व्याप्नोत्येव, यश्चैकदेशान् न व्याप्नोति नासौ तत्समुदायमित्यन्वयव्यतिरेकौ दर्शितौ।
न केवलमल्पाल्पतरदेशस्थत्वाभावे सर्वगत्वाभावप्रसङ्गः। किन्तु शशविषाणादिवत् सत्ताऽपि न स्यादित्याह शून्यत्वमेवेति। एवञ्च कालादीनामल्पाल्पतरदेशावस्थानेऽल्पाल्पतरपरिमाणवत्त्वमप्यवर्जनीयमित्यनवधिकपरिमाणापकर्षसिद्धिः।
॥ कालादेः परिमाणोत्कर्षानन्त्यस्यानङ्गीकारेऽपि सर्वगतत्वाभावप्रसङ्गः॥
अनवधिकोत्कर्षस्तु परेणाप्यङ्गीकृत एवेति न तद्विपर्यये बाधकमुक्तम्। “सर्वत्रापि नो भवेत्” इत्येव वा द्रष्टव्यम्। नहि परममहत्त्वाभावे सर्वगतत्वं सम्भवति। तथाचाऽह “विभुत्वान्महानाकाश” इत्यादि।
॥ आकाशस्य अल्पाल्पदेशस्थत्वेऽनुपपत्तिमाशय परिहारकथनम्॥
अल्पाल्पतरदेशपर्यवसितस्याल्पाल्पतरपरिमाणत्वम्। नचैवमाकाशादीति चेत्, तत् किमाकाशादि समुदितरूपं येन पर्यवसानापर्यवसानविषयत्वमश्नुवीत, किन्त्वेकमेव? तच्च यद्यल्पाल्पतरदेशेषु तिष्ठेत्, तदा तत्तत्परिमाणं भवेदेव। यदि तत्रतत्र स्थितस्य तत्तत्परिमाणत्वं तदा घटादावपि तत्प्रसङ्ग इति चेत्, न। तस्य सांशत्वेनान्यथासिद्धत्वात्।
ननुच सर्वमूर्तद्रव्यसंयोगित्वमेव सर्वगतत्वम्, न सर्वत्र संस्थानम्। आकाशादेरनाश्रितत्वात्। संयोगश्च तत्तत्परिमाणाभावेऽपि भवेदेव। नहि घटो गगनेन संयुज्यमानो भवति परममहान्, नापि परमाणुना संयुज्यमानः परमाणुः। तत् कस्य हेतोः? संयोगस्य प्रदेशवृत्तित्वादिति।
मैवम्। सर्वपरिमाणानामप्याकाशे सत्त्वात्, परमाणुना च घटांशस्यैव संयोगात्। तथाहि विशेषशक्त्या, निर्भेदमप्याकाशमनन्तांशोपेतम्। तत्रानवधिकौ परिमाणोत्कर्षापकर्षौ व्यवस्थया वर्तेते। ततश्च घटो वितस्तिपरिमाणेनैवाऽकाशेन संयुज्यते। स्वयं च तत्परिमाण इति को दोषः? घटांश एव परमाणुसंयोगो वर्तते, न घट इति कथं घटस्य परमाणुता? तर्ह्याकाशप्रदेशा एवाल्पतरप्रदेशसंयोगिन इति, त एव तत्तत्परिमाणाः स्युर्नाऽकाशमिति चेत्, न। तेषामप्याकाशात्मकत्वात्। अन्यथा संयोगस्य प्रदेशवृत्तित्वं न स्याद् व्याघातादिति।
॥ अणुत्वमहत्त्वयोरपर्यवसितत्वोपसंहारः॥
कालादौ परिमाणोत्कर्षापकर्षयोरानन्त्यमुपपाद्योपसंहरति अत इति।
अतो नाणुत्वविश्रान्तिर्न महत्त्वस्य च क्वचित्॥७७॥
क्वचित् कालादौ त्रये। यद्वाऽनुमानदूषणोपसंहारोऽयम्। ततश्च कालातीतत्वदृष्टान्तदोषावपरिहार्याविति।
॥ कालादिव्यतिरिक्तपरममहद्द्रव्यान्तरस्य प्रकृत्यादेरपि अनवधिकपरिमाणोत्कर्षवत्त्वम्॥
कालाकाशेश्वरेषु परिमाणोत्कर्षापकर्षयोरनन्त्यमस्तीत्युक्तम्। न केवलं तेष्वेव। किन्तु प्रकृत्यादौ सर्वगते परममहति द्रव्यान्तरेऽपीत्याह उभयेति।
उभयानन्त्ययुक् तस्माद् यदि मुख्यं महद् भवेत्।
तस्मादिति। कालादिषूक्तन्यायात्। मुख्यं महत् परममहत्।
॥ स्वातन्त्र्येण अनवधिकपरिमाणोत्कर्षवत्त्वरूपानन्त्यस्य ब्रह्मलक्षणत्वेन
विवक्षितत्वात् न कालादिष्वतिव्याप्तिः॥
यदि कालादेरप्यानन्त्यं स्यात्। कथन्तर्हि “सत्यं ज्ञानमनन्तं ब्रह्म” इत्यानन्त्यं ब्रह्मणो लक्षणत्वेनोच्यते। नह्यतिव्याप्तं लक्षणं भवतीत्यत आह तच्चेति।
तच्च ब्रह्म परं साक्षात्सर्वानन्त्ययुतं सदा॥७८॥
परमिति केवलार्थे। यद्यपि कालादिकमप्यनन्तं, तथाऽपि ब्रह्मैव तदनन्तमित्युच्यते। कुतः? साक्षात् परानपेक्षयाऽनन्तत्वात्। अपराधीनत्वापेक्षयेति यावत्।
॥ देशतः कालतः गुणतश्च अनन्तत्वस्य विवक्षितत्वात्, गुणानन्त्यस्यान्यत्राभावान्नातिव्याप्तिः॥
पक्षान्तरमाह सर्वेति। नास्यां श्रुतवानन्त्यमात्रं लक्षणत्वेनोच्यते। किन्तु देशतः कालतो गुणादितश्च। तादृशं च ब्रह्मैवेति न दोषः। यथोक्तम्
“देशतः कालतश्चैव गुणतश्च त्रिधा ततिः।
सा समस्ता हरेरेव नह्यन्ये पूर्णसद्गुणाः” इति।
पक्षान्तरमन्वाचिनोति सदेति। पूवेणैव सम्बन्धः। तथाच कालक्षणेषु देशतोऽनन्तेष्वपि नातिव्याप्तिरिति।
॥ साक्षिरूपप्रमाणानङ्गीकारे प्रत्यक्षादीनां प्रमाण्यस्यासिद्धिप्रसङ्गः, सुखादीनां प्रतीत्यभावप्रसङ्गश्च॥
परमाणावपि परिमाणापकर्षतारतम्यविश्रान्तिर्नास्तीत्युक्तम्। तदसत्। परिमाणस्य द्रव्याश्रयत्वात्। परमाणुतोऽप्यपकृष्टपरिमाणाश्रयस्य द्रव्यस्याभावात्। मैवम्। परमाणुभागानां सत्त्वात्। नच तेषु विश्रान्तिः। तेषामपि सभागत्वात्। अविश्रान्तभागपरम्परा कुतः सिद्धेत्यतः साक्षिणेति वक्तुम्, साक्षी नाम प्रमाणमेव नास्तीति वदतो बाधकं तावदाह यदीति।
यदि साक्षी स्वयम्भातो न मानं केन गम्यते।
अक्षजादेश्च मानत्वमनवस्थाऽन्यथा भवेत्॥७९॥
साक्षी नाम मानं यदि नेष्यते, तदाऽक्षजादेर्ज्ञानस्य मानत्वम्। चशब्दाद् बहिः कालाकाशादिकम्, अन्तः सुखादिकं च केन प्रमाणेन गम्यते? न केनापि। तद्ग्राहकस्य प्रमाणान्तरस्याभावात्। नच तन्मा भूदिति वाच्यम्। तद्व्यवहारविलयप्रसङ्गादिति।
॥ साक्षिणः स्वप्रकाशत्वम्॥
नन्वस्तु साक्षिणमनङ्गीकुर्वाणस्येदं बाधकम्। साधकं तु किमित्यत आह स्वयम्भात इति। यस्तु स्वयं प्रकाशमानेऽपि साक्षिणि विप्रतिपद्यते सः अक्षजादेर्मानत्वं सप्रमाणकम्, वस्तुत्वात्; घटवदिति प्रसङ्गसूचितेनानुमानेन बोधनीयः। प्रसक्तप्रतिषेधश्च वक्ष्यमाणन्यायेन भविष्यति। (अनुपदं) धर्मिग्राहकप्रमाणेनैव सिद्धेर्न तत्प्रामाण्ये पृथक् प्रमाणं वक्तव्यम्। अत एव मानमित्युक्तम्।
॥ अनुमानादिना प्रत्यक्षादिप्रामाण्यसिद्ध्यङ्गीकारेऽनवस्थाप्रसङ्गः,॥
न साक्षिणोऽनभ्युपगमेऽप्यक्षजादिज्ञानप्रामाण्यमप्रामाणिकं प्रसज्यते। प्रवृत्तिसामर्थ्येन तज्जातीयत्वेन वाऽनुमानेन तत्सिद्धेरित्यत आह अनवस्थेति। अन्यथा साक्षीतरप्रमाणवेद्यत्वाङ्गीकारे। तर्हि साक्षिप्रामाण्यमप्यन्येन ग्राह्यमित्यनवस्थैवेति चेत्, न। तस्य स्वप्रकाशत्वादिति। तदिदमुक्तम् स्वयम्भात इति।
॥ सर्वपदार्थानां सावयवत्वस्य साक्षिसिद्धत्वम्॥
किमतो यद्येवं साक्षी नाम प्रामाणमस्तीत्यत आह अत इति।
अतः सर्वपदार्थानां भागाः सन्त्येव सर्वदा।
सर्वदिक्ष्वपि सम्बन्धात्………………॥८०॥
साक्षित इत्यर्थः। सर्वपदार्थानां परमाणोस्तद्भागानां चेत्यर्थः। सन्त्येव इति सिद्धमिति शेषः।
॥ पदार्थत्वहेतुना परमाणोः सावयवत्वसाधनम्॥
यद्वा सर्वपदार्थानामित्यनेनानुमानमपि सूचयति। परमाणुः सभागः, पदार्थत्वात्; घटवदिति। नचाऽश्रयासिद्धिः, धर्मिग्राहकविरोधो वा। साक्षिणा परमाणुसिद्धेरुक्तत्वात्। तेन च सभागतयैव सिद्धेः। नचैवमनुमानवैयर्थ्यम्। प्रमाणसम्प्लवाङ्गीकारात्। सभागत्वमात्रे विप्रतिपन्नं प्रति सार्थक्याच्च।
॥ युगपद् दशद्रव्यसंयोगित्वात् परमाणोः सावयवत्वसिद्धिः॥
अनुमानान्तरमाह सर्वदेति। युगपदित्यर्थः। सर्वदिक्षु स्थितैर्द्रव्यैः सम्बन्धात् संयोगादपि भागाः सन्तीत्यवगम्यते। यद्यपि सभागत्वमात्रसाधने संयोगित्वमात्रं प्रयोजकम्। गगनादीनामपि भागाङ्गीकारेण व्यभिचाराभावात्। तथाऽपि बहुभागसाधनाय विशेषणोपादानम्। तथाहि परमाणुर्दशभागवान् ,युगपद् दशमूर्तसंयोगित्वात्; घटवदिति।
ननु द्रव्यत्वेनैवालं किं संयोगित्वेन? हेतूच्छित्तिरूपविपक्षे बाधकसूचनार्थमिति ब्रूमः। तथाहि अस्ति तावत् परमाणोः परमाण्वन्तरसंयोगः। अन्यथा द्व्यणुकाद्यारम्भानुपपत्तेः। नचैकेनैवेति नियमः। कारणकारणसंयोगजसंयोगप्रक्रियायामेकैकस्य परमाणोः सजातीयविजातीयपरमाणुद्वयेन युगपत् संयोगस्योररीकृतत्वात्। पाषाणादिमध्यवर्तिनः परमाणोः परितोऽवस्थितैः परमाणुभिः संयोगाभावाद्यनुपपत्तेश्च। नच मूर्तानां युगपदेकदेशावस्थानं सम्भवति। प्रदेशवर्तिनश्च संयोगाः। साक्षिसिद्धत्वात्। घटादौ तद्दर्शनेन च परमाणावप्यनुमानाच्च। तथाच यदि परमाणुरनेकांशो न स्यात्, तदा युगपदनेकैर्न संयुज्येतेति।
ननु संयोगस्य प्रदेशवृत्तित्वं नाम स्वात्यन्ताभावसमानदेशत्वमेव। नतु घटसंयोगो घटावयवे वर्तत इति। तत् कथं भागाभावे संयोगानुपपत्तिरिति। मैवम्। प्रत्यक्षादिसिद्धस्य अवयववृत्तित्वस्य परित्यागेनाप्रामाणिकव्याहताङ्गीकारस्यानुचितत्वात्। वक्ष्यते चैतत्। (७१५)
॥ परमाणुलक्षणनिरूपणम्॥
ननु परमाणुः सावयव इति स्वव्याघातस्य मुख्यमुदाहरणम्। यो हि सर्वतोऽपकृष्टः, यतः परमाणुर्नास्ति तं परमाणुमाचक्षते। तस्य च सावयवत्वेऽवयवितोऽवयवानामपकृष्टपरिमाणत्वावश्यम्भावात् कथं न व्याहतिरित्यत आह अविभाग इति।
……………….. अविभागः पराणुता॥८०॥
स्यादयं विरोधो यदीदं परमाणुपदप्रवृत्तिनिमित्तं स्यात्। नचैवम्। सावयवतया साक्षिसिद्धे तदसम्भवात्। किन्तु अविभागः पराणुता परमाणुशब्दप्रवृत्तिनिमित्तम्। तथाच कुतो व्याघात इति।
नन्वविभाग इति कथमिदं विज्ञायते। सर्वथा विभागलक्षणगुणाभाव इति चेत्, न। गुणादेरपि परमाणुत्वप्रसङ्गात्। द्रव्यत्वे सतीति विशेषणाददोष इति चेत्, न। असम्भवात्। यत्किञ्चिद्विभागाभावाभिप्राये मेरुमन्दरयोरप्यणुत्वप्रसङ्गात्। अवयवविभागाभावोऽभिमत इति चेत्, न। गगनादेरपि परमाणुत्वापत्तेः। अवयवनाशादेव नष्टस्यावयविनोऽपि तदापत्तेरिति।
मैवम्। यस्य विभिन्नावयवेषु सत्स्वपि तेषां विभागो न कदाऽपि भवितुमर्हति स परमाणुरिति व्याख्यानात्। एतेनावयवपरम्पराविश्रान्त्यभावेऽनवस्थेत्यपि परास्तम्। मूलक्षयाभावस्य सूचितत्वात्।
यद्वा विभज्यते विभिद्यत इति विभागः। तदभावः परमाणुतेति। यतः स्वावयवं विना स्वतन्त्रमनवयवरूपमपकृष्टपरिमाणं वस्तु नास्ति स परमाणुरिति यावत्।
॥ परिमाणोत्कर्षापकर्षयोरानन्त्ये सर्षपपर्वतयोः परिमाणाविशेषत्वानुपपत्तिमाशय परिहारकथनम्॥
नन्वेवमवयवपरम्पराविश्रान्त्यभावेऽनन्तावयवारब्धत्वाविशेषात् सर्षपमहीधरयोः परिमाणाविशेषः स्यात्। नच कारणसङ्ख्याविशेषेऽपि तत्परिमाणप्रचयविशेषात् सर्षपमहीधरयोः परिमाणविशेष इति वाच्यम्। अवयवानन्त्यसाम्ये तयोरप्यनुपपत्तेरिति।
उच्यते। किमयं प्रसङ्गः, उतानुमानम्? आद्ये ह्ययमर्थः यदि सर्षपमहीधरावविश्रान्तावयवपरम्परौ स्याताम्, तदा अनन्तावयवारब्धौ प्रसज्येयातात्। तथाच समपरिमाणौ भवेतामिति। तत्रोभयत्रापि व्याप्त्यभावः। यदविश्रान्तावयवपरम्परम्, तदनन्तावयवारब्धम्। यच्चैवं तत् तुल्यपरिमाणमिति। किन्नाम भवतोपलब्धम्? किञ्चावयवपरम्पराविश्रान्त्यभावे ते सर्वेऽपि सम्भूयानन्ताः स्युः। सर्षपमहीधरारम्भकाणामानन्त्यं तु कुतः? अत एव द्वितीयप्रसङ्गस्याऽपादकासिद्धिः। एतेनावयवपरम्पराविश्रान्त्यभावे समसङ्ख्यावयवारब्धत्वम्, ततश्चावयवपरिमाणादिविशेषाभावे परिमाणाविशेषः स्यादित्यपि परास्तम्। व्याप्त्यसिद्धेः। समसङ्ख्यावयवारब्धत्वासिद्धेश्च।
द्वितीये त्विदमुक्तं स्यात् सर्षपमहीधरौ नानन्तावयवारब्धौ, विसदृशपरिमाणत्वात्। विमतौ नाविश्रान्तावयवपरम्परौ, अनन्तावयवानारब्धत्वादिति। आद्ये सिद्धसाधनम्। नहि सर्षपादेरवयवपरम्पराविश्रान्त्यभावादिनाऽनन्तावयवारब्धत्वमङ्गीकृतम्। किन्तु सम्भूतानामनन्तत्वम्। तदभावसाधने मां प्रति दृष्टान्ताभावः। गुणादौ साधनाभावात्। द्वितीयस्य त्वप्रयोजकतेति।
स्यादेतत्। सर्षपावयवपरम्पराया निरवधिकत्वे मूर्तानां समानदेशत्वानुपपत्तौ सर्षपावयवैर्जगति व्याप्ते विश्वव्यापी सर्षपः स्यादिति महीधरस्यानवकाश एवेत्यापादनार्थ इति चेत्, न। पार्थिवपरमाणूनामनन्तत्वेऽपि मूर्तान्तरावकाशदर्शनात्। सर्षपो यावन्तं देशमवष्टभ्य वर्तमानो दृश्यते तावत्येवानवधिकाया अपि तदवयवपरम्पराया अवस्थानाच्च। अत एव हि आकाशादीनामप्यनवधिकामंशपरम्परामुपेत्य तत्र परिमाणापकर्षानन्त्यमुपपादितम्।
ननु मा भूत् साक्षात् सर्षपमहीधरारम्भकाणां समसङ्ख्यत्वम्, तथाऽप्यवयवपरम्पराया विश्रान्त्यभावेऽपि सम्भूतावयवानां समसङ्ख्यत्वात् परिमाणभेदो न स्यादिति चेत्, न। आनन्त्येऽपि तारतम्यसम्भवात्। अनन्ता हि पार्थिवपरमाणवोऽनन्ताश्चान्त्यविशेषाः। नच ते समसङ्ख्याः। तथासति आप्यपरमाणुषु तदभावापातात्, तथा सर्वकल्पेषु संसारिणोऽनन्ताः। तथाऽप्यपवर्गवशात् तारतम्यमुपेयमेव। एवमनेकमुदाहरणमिति।
॥ सजातीयपरमाणुद्वयसंयोगस्यैव द्व्यणुकादिद्रव्यासमवायिकारणत्वमित्यस्य प्रत्याख्यानम्॥
यदेतत् सूत्रकृता परिमाणासमवायिकारणविषये दूषणमुक्तम्, तदुपलक्षणमात्रम्। अन्यत्राप्यसमवायिकारणे स्वयं दूषणान्यूहनीयानीत्याशयवान् द्रव्यासमवायिकारणसंयोगविषये अन्यथाप्रतिपत्तिं निराकरोति तत्संयोगादिति।
तत्संयोगादनियतात् पदार्थानां जनिर्भवेत्।
द्वयोरेव तु संयोग इति केनावसीयते॥८१॥
अवयवसंयोगो द्रव्यासमवायिकारणमिति वदन्तोऽपि वैशेषिकादयः परमाणुकार्योत्पत्तौ द्वयोरेव सजातीययोरेव परमाण्वोरेव संयोगस्य कारणत्वमित्याद्याचक्षते। तदश्रद्धेयम्। किन्नाम। तेषां कारणानामनियतादुक्तनियमरहितात् संयोगात् पदार्थानां द्रव्याणां जनिर्भवेत्। किञ्चित् कार्यं द्वयोः परमाण्वोः संयोगादुपजायते। तद् द्व्यणुकमुच्यते। कदाचित् त्रयाणाम्। तत् त्र्यणुकम्। चतुर्भिः परमाणुभिरारब्धं तच्चतुरणुकम्। एवमन्यदपि, तथा किञ्चित् सजातीययोः परमाण्वोः संयोगात्, किञ्चिद् विजातीययोः। एवं किञ्चित् परमाण्वोरेव संयोगात्, किञ्चित् परमाणुद्व्यणुकयोरित्यादि। एवं द्व्यणुककार्योत्पत्तावप्यनियमो द्रष्टव्यः।
कुत इति चेत्, उक्तनियमे प्रमाणाभावादित्याह द्वयोरेवेति। तुशब्दो विशेषार्थः। तेन सजातीययोः परमाण्वोरिति नियमो लभ्यते। संयोग आदिकार्यस्यासमवायिकारणमिति शेषः। केन प्रमाणेनेत्याक्षेपे। उपलक्षणमेतत्। त्रयाणामेव द्व्यणुकानामित्यपि द्रष्टव्यम्।
ननु सावयवस्यानेकसंयोगः सम्भवति। परमाणुस्तु निरवयव इति द्वयोरेवेति नियमसिद्धिरिति। उक्तोत्तरम्। निरवयवत्वे द्वयोरपि संयोगो न सम्भवति। संयोगस्यांशवृत्तित्वात्।
॥ द्व्यणुकादौ गन्धाद्युत्पत्त्यन्यथानुपपत्त्या सजातीयपरमाणुसंयोगस्य
कारणत्वमङ्गीकार्यमिति परेणोपपादनम्॥
ननु सजातीयसंयोग एवाऽरम्भक इति नियमो न निष्प्रमाणकः। परमाणुकार्ये गन्धाद्युत्पत्तेरेव तत्र प्रमाणत्वात्। तथाहि पार्थिवाप्यपरमाणुभ्यां यद्येकं कार्यमुत्पद्यते तदा तदगन्धमस्नेहमापद्येत। पार्थिवतैजसाभ्यामुत्पन्नमगन्धमरूपमापद्येत। एकस्य गन्धादेरनारम्भकत्वात्। अतो गन्धाद्युत्पत्त्यैव सजातीयसंयोगस्याऽरम्भकत्वसिद्धिरित्यत आह कारणस्येति।
कारणस्य गुणास्तेन भवेयुः कार्यगा अपि।
॥ विजातीयपरमाणूनां संयोगस्य कारणत्वेऽपि गन्धाद्युत्पत्तावनुपपत्त्यभावात् नोक्तनियमो युक्तः॥
तेनेति। द्वयोरेवेति नियमाभावेनेत्यर्थः। स्यादेतद् विजातीयारम्भकत्वे बाधकम्। यदि द्वयोरेव परमाण्वोः संयोगः कार्यारम्भक इति नियमः प्रमाणवान् स्यात्। नचैवम्। तथाच बहूनां परमाणूनां विजातीयानां संयोगात् कार्यारम्भे कारणगता गन्धादयो गुणाः सद्वितीयाः सन्तः कार्यगाः कार्यगतगन्धाद्यारम्भका अपि भवेयुः, को दोषः?
नन्वनियमवादिना द्वयसंयोगस्याऽरम्भकत्वं तावदिष्यते। तत्र विजातीययोरारम्भकत्वे कार्ये गन्धाद्यनुत्पत्तिः प्रसज्यत इति चेत्, न। एकैकस्यापि गन्धादेरारम्भकत्वे बाधकाभावात्। अपेक्षणीयान्तराभावात्। सन्ततोत्पत्तिप्रसङ्गो बाधक इति चेत्, न। कार्यद्रव्योत्पत्तेरपेक्षणीयत्वात्। समवायिकारणाभावे कार्यानुत्पादात्। अन्यथाऽनेकगन्धाद्यभ्युपगमेऽपि समानो दोषः। तदिदमुक्तम् कार्यगा इति।
॥ सिद्धान्तरीत्या गन्धाद्युत्पत्तिप्रकारनिरूपणम्॥
एतच्च परमतरीत्योक्तम्। वस्तुतस्तु यतः कारणान्येव कार्याकारेणोत्पद्यन्ते तेन कारणगुणा एव कार्यगा भवेयुः। ततश्च विजातीयारम्भकत्वे को दोषः? एवन्तर्हि पृथिवीत्वादिजातिसङ्करः स्यादिति चेत्, ततः किम्? व्यवहारविलोपः स्यादिति चेत्, न। “वैशेष्यात्तु तद्वादः” इति परिहरिष्यमाणत्वात्। तथाऽपि सम्प्रतिपन्नसजातीयारब्धकार्यदृष्टान्तेन विप्रतिपन्नानमपि सजातीयारब्धत्वमनुमास्यत इति चेत्, न। विजातीयारम्भकत्वस्य साक्ष्यादिप्रमाणसिद्धत्वेन बाधात्।
॥ परमाणुद्वयसंयोगस्य कारणत्वसाधकानुमाननिरासः॥
स्यादेतत्। यदि बहूनां परमाणूनां संयोगस्याऽरम्भकत्वं स्यात्। नचैवम्। आरम्भकसङ्ख्यापकर्षतारतम्यं क्वचिद् विश्रान्तम्, तारतम्यत्वात्; परिमाणतारतम्यवदित्यनुमानेनाऽरम्भकसङ्ख्यापकर्षस्य क्वचिद् विश्रान्तिसिद्धावेकस्याऽरम्भकत्वे सन्ततोत्पत्त्यादिप्रसङ्गात् त्र्यादिकल्पने गौरवाद् द्वयोरेव परमाण्वोः संयोगो द्रव्यारम्भक इति नियमसिद्धेरित्यत आह तारतम्येनेति।
तारतम्येन सर्वेऽपि महान्तश्चाणवो यतः॥८२॥
यतः कारणात् तारतम्येन सर्वेऽप्यर्था महान्तश्चाणवश्च समर्थिताः, ततः परिमाणतारतम्यवदिति दृष्टान्तस्य साध्यविकलत्वाद् द्वयोरेव तु संयोग इति केनावसीयत इति सम्बन्धः।
किञ्चानेनैव न्यायेन द्व्यणुकद्वयसंयोगस्याप्यारम्भकत्वं किं नेष्यते? बहुत्वाभावे कार्यमहत्त्वानुपपत्तिप्रसङ्गादिति चेत्, न। यतस्तारतम्येन सर्वेऽपि महान्तश्चाणवश्च समर्थिताः। तेन द्व्यणुकमहत्त्वात् तदुत्पत्त्युपपत्तेः। परमाणुद्वयारब्धकार्यदृष्टान्तेन सर्वत्रानुमाने त्वतिप्रसङ्ग इति।
॥ अनियमसृष्टेः साक्ष्यादिसिद्धत्वम्॥
अस्त्वेवमुक्तनियमेषु प्रमाणाभावः, तथाऽप्यनियमसृष्टौ किं मानमिति चेत्, साक्षी तावत्। लोष्ठादिकार्याणामनियतसङ्ख्यैर्विजातीयैर्विसदृशैश्चाऽरम्भदर्शनेनानुमानं च। आगमाश्चात्र बहुलं भवन्ति। तद्दर्शनं भ्रान्तिरिति चेत्, किं नियमग्राहकप्रमाणविरोधादेवमुच्यते, उत केवलया वैशेषिकादिकल्पनया विरोधात्? आद्यं दूषयति नचेति।
नच तत्प्रोक्तसृष्टौ तु मानं केवलकल्पना।
कथं साक्षिमितस्यास्य शक्नुयाद् वारणे क्वचित्॥८३॥
सजातीयाभ्यामेव द्वाभ्यामेव परमाणुभ्यामेवेत्यादिनियमवत्यां तत्प्रोक्तसृष्टौ तु मानं नास्ति। यत् साक्ष्यादिसिद्धस्यास्मदभिमतसृष्टिप्रकारस्य बाधकं स्यात्। तथाचोक्तम्। (६८६)
द्वितीयं दूषयति केवलेति। निर्मूलेत्यर्थः। साक्षीत्युपलक्षणम्। अस्य अनिमयारम्भस्य। कल्पनामात्रस्य प्रामाणिकनिवारकत्वेऽतिप्रसङ्ग इति भावः।
॥ वैशेषिकाभिमतसृष्टिप्रकारस्य श्रुत्यादिविरुद्धत्वम्, अप्रामाणिकत्वं च॥
अत्र तत्प्रोक्तसृष्टाविति सामान्यतो वदताऽन्यदपि तत्कल्पितमप्रामाणिकमिति सूचितम्। तथाहि प्रकृतेर्महान्, महतोऽहङ्कारः, अहङ्कारात् क्रमेणाऽकाशादीनि महाभूतानीत्येतां श्रुत्यादिप्रसिद्धां प्रक्रियामपहाय वाय्वादीनां चतुर्णामन्योन्यानपेक्षैव सृष्टिर्व्युत्क्रमेण चाभिहिता। विनैव बाधकेन “आकाशाद् वायुः। वायोरग्निः” इत्यादिपञ्चमी भाक्ती स्वीकृता। अत्यन्तासत एव च जनिरङ्गीकृता। सर्वाऽपि सृष्टिः समवाय्यादिकारणत्रयाधीनाऽभ्युपगता।
॥ समवायिकारणस्याप्रामाणिकत्वम्, असमवायिकारणलक्षणस्य अतिव्याप्तत्वं च॥
तत्र समवायिकारणं समवायाप्रामाणिकत्वस्य वक्ष्यमाणत्वादयुक्तम्। (६९५) अत एवासमवायिकारणमपि। तदधीननिरूपणत्वाच्च तल्लक्षणस्य। समवायिनिमित्तयोरतिव्याप्तेश्च। तथाहि तन्तुपटयोरुत्पन्नस्य द्वित्वस्य पटः समवायिकारणम्। स च द्वित्वसमवायिकारणे तन्तौ समवेतत्वात् समवायिकारणप्रत्यासन्नः। समवायिकारणतयाऽवधृतसामर्थ्यश्च।
शरीरात्मनोरुत्पन्नस्य द्वित्वस्यापक्षाबुद्धिर्निमित्तम्। सा च द्वित्वसमवायिकारणात्मसमवेतत्वान्निमित्तत्वाच्चोक्तलक्षणसम्पन्ना। समवायिकारणप्रत्यासन्नतया सामर्थ्यावधारणमभिमतम्। नच तथा प्रकृत इति चेत्, तथाऽपि व्याप्यबुद्धेर्व्यापकबुद्धिं प्रति विषयबुद्धेर्धर्माधर्मयोश्च सुखदुःखे प्रत्यसमवायिकारणत्वापत्तेः। नह्यन्यगतं व्याप्यबुद्ध्याद्यन्यगतस्य व्यापकबुद्ध्यादेर्निमित्तं भवति। आत्मनि प्रदेशभेदान्नेति चेत्, न। आद्यादिशब्दानां द्वितीयादिशब्दासमवायिकारणत्वाभावापत्तेः। एकाकाशगतत्वेन तत्सम्भवे प्रकृतेऽपि समानम्।
एवमन्यत्राप्यतिव्याप्तिरूहनीया। सङ्केतोऽयमाचार्यस्य, अतो नातीवात्र निर्बन्धः करणीय इति चेत्, एवन्तर्हि निर्मूलैवेयं प्रक्रियेति सिद्धमेव। पाकजप्रक्रियां चाप्रामाणिकीमङ्गीकुर्वन्ति। तच्च वक्ष्यत इत्यलम्। (७२७)
॥ परमाणुद्व्यणुकयोरानुमानिकत्वनिरासेन साक्षिसिद्धत्वसमर्थनम्॥
ननु परमाणुद्व्यणुके एव तावन्न साक्षिसिद्धे कुतस्तदीयारम्भप्रकारः। तत् कथमुक्तं साक्षिमितस्येति। तत्राऽह यदीति।
यदि साक्षिमितं नैतन्नानुमा तत्र वर्तते।
पक्षीकर्तुमशक्यत्वात् कुत एवानुमा भवेत्।
यत्र नास्ति पदन्यासः कस्तं विषयमाप्नुयात्॥८४॥
एतदिति।परमाण्वादिकम्। तर्हि तदप्रामाणिकमेवाऽपद्यत इति शेषः।
स्यादेतत्। यद्यपि महत्त्वाभावान्न परमाण्वादिकं चक्षुरादेर्गोचरः। बहिरस्वातन्त्र्यान्मनसोऽपि। आगमादि तु नानुमानाद् भिद्यते। भेदेऽप्यतीन्द्रिये सङ्केतानुपपत्तेर्नाऽगमस्य विषयः। तथाऽप्यनुमानं तत्र प्रमाणं भविष्यति। तत् कथं परमाण्वादेः साक्षिवेद्यत्वाभावेऽप्रामाणिकत्वापत्तिरित्यत आह नेति। कथमिति चेत्, किं परमाण्वादिकमेव पक्षीकृत्य तत् साध्यते, उतान्यत्?
आद्ये तत् प्रमाणान्तरतः सिद्धम्, नवा? पक्षद्वये दोषमाह पक्षीकर्तुमिति। सिद्धत्वे पक्षलक्षणाभावात्, असिद्धत्वे न्यायाविषयत्वात् परमाण्वादेः पक्षीकर्तुमशक्यत्वात् तत्पक्षीकारेणानुमा दूरनिरस्तेति।
ननु पक्षीकरणासम्भवे कथमनुमानानुपपत्तिरित्यत आह यत्रेति। यथा तथेत्यध्याहर्तव्यम्। यत्र यद्विषये। विषयं देशम्। यथाहि विषयप्राप्तेः पदन्यासः कारणम्, स्थाण्वस्थाणुसंयोगस्यास्थाणुक्रियाहेतुकत्वात्। अतः पदन्यासाभावे विषयप्राप्तिरपि नास्ति। तथाऽनुमोत्पत्तौ पक्षीकरणं कारणम्। नहि पर्वतादिर्वा वह्न्यादिर्वाऽनुमानस्य विषयः। किन्तु तत्सम्बन्धः। नच सम्बन्धिज्ञानेन विना सम्बन्धज्ञानं सम्भवति। अतः पक्षीकरणाभावे नानुमानोत्पत्तिः सम्भवतीति।
द्वितीयमपि निराकरोति पक्षीकर्तुमिति। द्व्यणुकं हि पक्षीकृत्य परमाणुरनुमातव्यः। कार्यमेवात्र प्रमाणमित्युक्तत्वात्। तच्चेदानीमप्यसिद्धमिति पक्षीकर्तुमशक्यत्वात् कुत एव तत्कारणपरमाण्वनुमा भवेत्?
अनुमितं द्व्यणुकं पक्षीकृत्य परमाणुरनुमास्यत इति चेत्, न। तदपि हि परमाणुं पक्षीकृत्य यदि साध्यते, तदोक्त एव दोष इत्याह पक्षीकर्तुमिति। अद्याप्यसिद्धस्य परमाणोः पक्षीकर्तुमशक्यत्वात् कुत एव तत्कार्यद्व्यणुकानुमा भवेत्?
नन्वणुपरिमाणतारतम्यं क्वचिद् विश्रान्तम्, परिमाणतारतम्यत्वात्; महत्परिमाणतारतम्यवदित्यनुमानेन परमाणुसिद्धिर्भविष्यतीति चेत्, न। विकल्पानुपपत्तेः। अणुपरिमाणशब्देन किं परिमाणापकर्षोऽभिधीयते, किंवा परमाणुपरिमाणम्, यद्वा द्व्यणुकपरिमाणम्, यदिवा उभयपरिमाणम्? नाऽद्यः, दूषितत्वात्। (६७०) उत्तरपक्षत्रयं दूषयति पक्षीकर्तुमिति। परमाणुद्व्यणुकयोरसिद्धौ तत्परिमाणस्याप्यसिद्धेः। एकैकत्र तारतम्यस्याभावाच्चेति भावः।
यदिदं जालसूर्यमरीचिस्थं सर्वतः सूक्ष्मतमं रज उपलभ्यते तत् त्र्यणुकमित्युच्यते। तदिदं महत्, चाक्षुषद्रव्यत्वात्; घटवत्। कार्यं च महत्त्वे सति चाक्षुषत्वात्, महत्त्वे सति क्रियावत्त्वाद् वा। सावयवं च, कार्यद्रव्यत्वात्। तदवयवाश्च द्व्यणुकनामानः। तेऽपि कार्याः, सावयवाश्च, महद्द्रव्यारम्भकत्वात्; तन्तुवत्। यश्च तदवयवः स एव परमाणुः, तदवयवकल्पनायां प्रमाणाभावात्, बाधकसद्भावाच्च। अतोऽनुमानेनैव परमाणुद्व्यणुकसिद्धिरित्यत आह पक्षीकर्तुमिति। प्रत्यक्षस्य त्र्यणुकस्यैव परमाणुत्वसम्भवेन तत्कार्यत्वसावयवत्वसाधनाय पक्षीकर्तुमशक्यत्वात् कुत एव द्व्यणुकपरमाण्वोरनुमा भवेत्?
महत्त्वात् कथमसौ परमाणुरिति चेत्, न। महत्त्वासिद्धेः। चाक्षुषद्रव्यत्वात् तत्सिद्धिरिति चेत्, न। कस्यचिदमहतोऽपि चाक्षुषत्वे बाधकाभावात्। महत्त्वं च द्रव्यचाक्षुषतायां कारणमिति चेत्, सत्यम्। क्वचिदन्यदपि कारणं कल्पयिष्यते। गौरवं तथासति स्यादिति चेत्, न। धर्मिकल्पनातो धर्ममात्रकल्पनाया लघुत्वात्।
अस्तु वा महत्त्वम्। तथाऽप्यणुत्वेन तस्य समावेशे को विरोधः? कार्यत्वसाधनं चाप्रयोजकम्। महतोऽप्यात्मनः प्रत्यक्षत्ववच्चाक्षुषत्वोपपत्तेः। परममहत्त्वाभावेन क्रियासम्भवाच्च। महत्त्वस्य कारणबहुत्वं कारणमिति चेत्, न। नित्यत्वोपपत्तेः। चाक्षुषमहत्त्वान्नेति चेत्, न। बाधकाभावात्। अत एव कार्यद्रव्यत्वमसिद्धम्। सन्तु वा तदवयवाः, त एव परमाणव इति तेषां पुनरवयवसाधनाय पक्षीकर्तुमशक्यत्वात् कुत एवानुमा भवेत्।
ननु महद्द्रव्यारम्भकत्वात् तेऽपि सावयवा एवेति चेत्, न। निरवयवस्य महद्द्रव्यारम्भकत्वे च बाधकाभावात्। बहुत्वेनैव महत्त्वारम्भोपपत्तेः। द्रव्यारम्भे सावयवत्वस्यानुपयोगात्। सन्तु वा द्वणुकावयवाः, तेऽपि कुतः परमाणवः? महद्द्रव्यारम्भकत्वेन तेषामपि सावयवत्वानुमानात्। अनवस्था बाधिकेति चेत्, न। तदवयवानां तदवयवावयवानां वा निरवयवत्वेन तद्विश्रान्तेः। कथं चेयमनवस्था दूषणम्? मेरुसर्षपादीनां समपरिमाणत्वापत्तिस्तु दूषिता। (६८५) घटादिकार्यानुत्पत्तिरिति चेत्, न। सावयवस्यैव नित्यत्वोपपत्तेः। यथोक्तम् “अविभागः पराणुुता” इति।
॥ आकाशादेः परिमाणोत्कर्षानन्त्यस्याऽनुमानिकत्वनिरासेन साक्षिसिद्धत्वसमर्थनम्॥
एवं परमाणुद्व्यणुपकयोरनुमानतः सिद्धिमपाकृत्य प्रसङ्गादाकाशादिपरिमाणोत्कर्षानन्त्यस्याऽनुमानिकत्वं न युज्यत इति यदुक्तम्, तत् प्रपञ्चयति देशान्तरेति।
देशान्तरादिशब्दाश्च शशशृङ्गादिशब्दवत्।
योऽयं योजनादिपरिच्छिन्नो देशः सम्प्रतिपन्नः, स स्वतः स्थूलेन देशान्तरेण युक्तः, देशत्वात्; हस्तादिदेशवदित्याद्यनुमानैः खल्वाकाशादिपरिमाणोत्कर्षानन्त्यं साधनीयम्। त एते देशान्तरादिशब्दाः देशान्तरादिसाधकानुमानप्रयोगाः शशशृङ्गादिशब्दवत् शशशृङ्गादिसाधकानुमानप्रयोगैस्तुल्यं वर्तन्ते। अनेनैव प्रकारेण शशशृङ्गादिकमप्यनुमातुं शक्यत इति यावत्।
शब्दमात्रमेवैतत्। नत्वनुमानमिति सूचयितुं शब्दा इत्युक्तम्। न केवलमाकाशादीनां परिमाणोत्कर्षानन्त्यानुमानं प्रतिपक्षपराहतम्। अपितु सम्प्रतिपन्नानि सर्वशृङ्गाणि शृङ्गान्तरवन्ति, शृङ्गत्वात्; गोशृङ्गवत्। विमताः सर्वे पुत्राः पुत्रान्तरोपेताः, पुत्रत्वात्; देवदत्तपुत्रवदिति शशशृङ्गादिसाधकानुमासमानयोगक्षेमं चेत्यर्थः।
न वयमेवमाकाशादिपरिमाणोत्कर्षानन्त्यमनुमिमीमहे। येनातिप्रसङ्गः स्यात्। किन्तु विप्रतिपन्नो देशः स्वतः स्थूलेन सदृशेन सजातीयेन वा द्रव्यान्तरेण युक्तः, देशत्वात्; हस्तादिदेशवत्। सोऽप्येवं सोऽप्येवम्। एवं कालेऽप्यनुमातव्यम्। नचैवं शशशृङ्गानुमानं शक्यम्। तस्यात्यन्तासतोऽनुपलभ्यमानस्य गवादिशृङ्गैः सादृश्यसाजात्ययोरभावात्। नचाऽकाशादेरप्येकैकत्वात् सादृश्याद्यभावः। औपाधिकभेदेन तदुपपत्तेरित्यत आह सदृशं चेति।
सदृशं च सजातीयं नास्मत्पक्षे किमेव हि॥८५॥
सम्प्रतिपन्नदेशादिना सदृशं सजातीयं चास्मत्पक्षे गगनादिपरिमाणोत्कर्षानन्त्यमनभ्युपगच्छतां पक्षे किमेव न भवति? किन्तु भवत्येवेति। तथाच सम्प्रतिपन्नदेशस्य ततः स्थूलेनाऽत्मना सदृशेन सजातीयेन चोपेतत्वस्य सिद्धत्वात् सिद्धसाधनता स्यात्। आकाशादिपरिमाणोत्कर्षानन्त्यासिद्धेरर्थान्तरता चेति। सम्प्रतिपन्नदेशस्येश्वरादिमत्त्वं बाधितं सम्बन्धाभावादिति चेत्, न। देशान्तरेणापि सम्बन्धाभावात्। एतेन शशविषाणादिसाधकानुमानेऽपि बाधाभिधानं परास्तम्। देशान्तरानुमानेऽपि साम्यात्। तदेवं परमाणुद्व्यणुकयोराकाशादिपरिमाणोत्कर्षानन्त्यस्य च साक्षिसिद्धतामनङ्गीकृत्य केवलानुमानवेद्यत्वस्वीकरणमनुपपन्नमित्युक्तम्।
॥ ईश्वरधर्माणामनुमानमात्रसिद्धत्वाङ्गीकारे शशविषाणादीनामपि सिद्धिप्रसङ्गः॥
एवमागममनादृत्येश्वरधर्माद्यनुमानमप्ययुक्तमिति प्रसङ्गादाह येनैवेति।
येनैव च प्रकारेणात्यसिद्धमनुमीयते।
तेनैव शशशृङ्गादेः शक्यमस्तित्वकल्पनम्॥८६॥
अत्यसिद्धमित्यनेनाऽगमानादरं दर्शयति। शशश्रृङ्गादेरित्यप्रामाणिकस्योपलक्षणम्। एतच्च तत्रतत्र लेशतो दर्शितम्। (२०६, २६६, ६९४, ७९२)
न शशशृङ्गाद्यनुमानप्रतिबन्दीग्रस्तत्वमात्रेणैतेषामनुमानानामप्रामाण्यं युक्तम्। तथासति धूमानुमानस्याप्यप्रामाण्यप्रसङ्गात्। तत्रापि हि शक्यते वक्तुम् यदि धूमवत्त्वात् पर्वतोऽग्निमान्, तदा पशुत्वाच्छशोऽपि विषाणवान् स्यादिति।
अथोच्येत। तुल्ययोगक्षेमत्वे हि प्रतिबन्दीग्रहः। अन्यथाऽतिप्रसङ्गात्। नचात्र तुल्ययोगक्षेमता धूमानुमानस्य, व्याप्त्यादिसामर्थ्यसहितत्वात्। शशशृङ्गाद्यनुमानस्य तदभावादिति। सममेतत् प्रकृतेऽपि। प्रस्तुतानुमानानामपि व्याप्त्यादिमत्त्वादित्यत आह प्रत्यक्षमिति।

प्रत्यक्षमागमो वाऽपि भवेद् यत्र नियामकः।
सैव व्याप्तिर्भवेन्मानं नान्या सन्दिग्धमूलतः॥८७॥
वाशब्दः समुच्चये। अपिरनुमानस्य समुच्चयार्थः। नियामको ग्राहकः। मानम्, अनुमानमानत्वोपयोगिनी। अन्या प्रत्यक्षाद्यगृहीता। सन्दिग्धमूलतः सन्दिग्धाव्यभिचारत्वतः। अव्यभिचारो हि साहित्यस्य व्याप्तित्वे मूलम्। तत्र प्रत्यक्षगृहीता व्याप्तिर्यथा धूमस्याग्न्निा। आगमगृहीता यथा “ब्राह्मणो न हन्तव्यः’ इति। अनुमानगृहीता यथा व्यतिरेकिप्रयोगे।
एतदुक्तं भवति प्रत्यक्षाद्यवधृतं हि व्याप्त्याद्यनुमानमानताङ्गम्। न स्वसमयमात्रसिद्धम्। सन्दिग्धव्यभिचारित्वात्। समयानां सन्दिग्धमूलत्वाच्च। विद्यते च धूमाद्यनुमानानां प्रमाणावघृतं व्याप्त्यादीति न प्रतिबन्दीग्रहमात्रेण तद्भङ्गः। न परमाण्वाद्यनुमानानामिति प्रतिबन्दीग्रस्तत्वादप्रामाण्यमेव। ननु व्याप्त्याद्यभावे किं प्रतिबन्दीग्रहेण? तत एवाप्रामाण्यसिद्धेरिति। सत्यम्। प्रत्यक्षाद्यनवधृतव्याप्त्यादेरपि प्रामाण्येऽतिप्रसङ्गो वा, तदप्रामाण्ये दृष्टान्तो वा, प्रतिबन्दीग्रहेण द्योत्यत इत्यदोष इति।
॥ सहदर्शनमात्रस्य व्याप्त्यनिर्णायकत्वम्॥
सत्यमेतत् प्रत्यक्षाद्यवधृतैव व्याप्तिरनुमानप्रामाण्योपयोगिनीति। सा च धूमानुमानवत् परमाण्वाद्यनुमानेष्वप्यस्त्येव। धूमस्याग्न्निेव महदारम्भकत्वादीनामपि सावयवत्वादिना साहित्यदर्शनादित्यत आह सहेति।
सहदर्शनमात्रेण न व्याप्तिरवसीयते।
न धूमादीनामप्यग्न्यादिभिः सहदर्शनमात्रेण व्याप्तिरवसीयते। येन महदारम्भकत्वादीनामपि सावयवत्वादिभिस्ततोऽवसीयेत। तथासत्यग्न्यादीनां धूमादिभिरपि व्याप्त्यध्यवसायप्रसङ्गात्। सहदर्शनमात्रस्य तत्रापि सत्त्वात्। व्यभिचारानुपलम्भे सति साहित्यदर्शनं व्याप्त्यध्यवसायहेतुरिति चेत्, किं सकलेदशकालनिष्ठोऽनुपलम्भः, किं वा तद्विशेषनिष्ठः? नाऽद्यः, अस्मदाद्यशक्यत्वात्। न द्वितीयः, अतिप्रसङ्गादिति।
॥ प्रत्यक्षागमाभ्यां साध्यसाधनसम्बन्धस्य अव्यभिचरितत्वे निश्चिते व्याप्त्यध्यवसायः॥
कथन्तर्हि व्याप्त्यध्यवसायः स्यादित्यत आह यदैवेति।
यदैवाव्यतिरेकेऽस्य ह्यक्षजं वाऽऽगमो भवेत्।
तन्निर्धारितयुक्तिर्वा व्याप्तिः सैवापरा नहि॥८८॥
अव्यतिरेके साध्याभिमतव्यतिरेकेणासत्त्वे। अस्य साधनाभिमतस्य धर्मस्य। युक्तेर्व्याप्तिनिश्चयहेतुत्वेऽनवस्था स्यात्। तद्व्याप्तेरपि युक्त्यन्तरेण निश्चेतव्यत्वादित्यत उक्तम् तन्निर्धारितेति। व्याप्तिशब्दोऽध्याहार्यः। तेन प्रत्यक्षेण आगमेन वा निर्धारितव्याप्तिकेत्यर्थः। अपरा साहित्यदर्शनमात्रनिबन्धना नहि।
अयमर्थः नियतः सम्बन्धो हि व्याप्तिः। न सम्बन्धमात्रम्। नियमश्च व्यभिचाराभावः। अतः साहित्य इव व्यभिचाराभावेऽपि प्रमाणप्रवृत्तौ व्याप्तिसिद्धिः। नचैतदशक्यम्। अनुमित्यनुदये सर्वव्यवहारविलोपप्रसङ्गेन कार्यदर्शनादेव तत्सिद्धेः। प्रकारस्तु चिन्त्यते।
॥ प्रत्यक्षेण व्याप्तिग्रहप्रकारः॥
तत्र धूमस्याग्न्निा सम्बन्धस्तावत् प्रत्यक्षेणावगम्यते। परिचितदेशकालयोर्व्यभिचारश्च नावगम्यते। देशान्तरादिगते तु व्यभिचारे सन्देहोऽवशिष्यते। स च न तावद् व्यभिचारचिह्नदर्शनजन्यः। किन्तु भूयःसहचरिततया दृष्टा अदृष्टव्यभिचारा अपि धर्मा व्यभिचारिणो दृष्टाः। धर्मश्चायमित्येवमुत्पद्यते। तत्र यद्ययमेतत्सहवृत्तिस्वभावः, तदाऽन्यत्रापि सहैव वर्तेत। स्वभावस्यानपायात्। यदिच असहवृत्तिस्वभावः, तदाऽत्रापि न सह वर्तेत। असहवृत्तिस्वभावस्यापि सहवृत्तिर्निमित्तान्तरायत्ता चेदत्रोपलभ्येत। सहवृत्तिस्वभावस्यापि निमित्तान्तराद् व्यभिचारो भविष्यतीति तु निर्बीजा शङ्का नोदेत्येव। सर्वव्यवहाराभावप्रसङ्गात्।
तदेवं मीमांसासहकृतं प्रत्यक्षं धूमस्याग्न्सिम्बन्धं गृह्णद् व्यभिचाराभावमप्याकलयतीति व्याप्तिमवधारयत्येव। अनुमानागमाभ्यां तु व्याप्तिग्रहप्रकारः सुगम एवेति।
॥ प्रत्यक्षाद्यसहकृतानुमानेनैव परमाण्वादिसिद्ध्यङ्गीकारे
सप्तमरसादीनामपि सिद्धिप्रसङ्गः॥
नन्वनेनैव न्यायेन महदारम्भकत्वादीनामपि व्याप्तिनिश्चयसम्भवात् कथं परमाण्वादावानुमानाप्रवृत्तिरिति चेत्, न। पक्षेतरत्वस्योपाधित्वसम्भवेन व्यभिचाराभावानिश्चयात्। अथ तस्योपाधित्वं नास्तीत्युच्येत तदा बाधकमाह अन्यथेति।
अन्यथा सप्तमरसभावोऽप्यनुमयाऽऽपतेत्।
अनिष्टानि च सर्वाणि ह्यनुमा कामचारिणी॥८९॥
पक्षेतरत्वस्योपाधितामनादृत्य प्रमाणान्तरासहकृतेनैवानुमानेन परमाण्वादिसिद्ध्यभ्युपगम इत्यर्थः। मधुरो रसो लवणादिरसपञ्चकव्यतिरिक्तरसान्योन्याभाववान्, रसत्वात्; लवणवदित्याद्यनुमया। अनिष्टानि च सर्वाणि दहनशैत्यादीन्यापतेयुः। कुतः? यस्मादेवंविधाऽनुमा कामचारिणी।
ननुच सप्तमरसादेरनुपलम्भादिबाधितत्वात् पक्षेतरत्वोपाधिदुष्टत्वमनुमानानामिति चेत्, समं प्रकृतेऽपि। परमाण्वादेरप्यनुपलम्भबाधितत्वात्। अयोग्यं तदिति चेत्, तुल्यं सप्तमरसादावपि। अनुमानप्रामाण्ये सप्तमरसादिसिद्धावयोग्यत्वं कल्प्यम्। कल्पिते च तस्मिन्ननुमानप्रामाण्यसिद्धिरित्यन्योन्याश्रयत्वादिति चेत्, एतदपि तादृगेव। अनुपभोग्यस्य सप्तमरसादेः कल्पने गौरवमिति चेत्, समाधिसाम्यम्। प्रमिते न गौरवं दोष इत्येतदपि समानम्। तस्मात् परमाण्वादेः साक्षिवेद्यत्वमङ्गीकृत्य प्रतिबन्दी मोचनीयेति कथं न तस्य साक्षिवेद्यत्वमिति॥*॥

॥ द्वादशसूत्रस्याव्याख्याने निमित्तम्॥
“उभयथाऽपि न कर्मातस्तदभावः” इति सूत्रम्, तत् “नित्यमेव च भावात्” इत्यागामिसूत्रव्याख्यानन्यायेनैव व्याख्यातं भविष्यतीति मन्वानस्तदपहाय हेत्वन्तरेण वैशेषिकादिसमयमपाकुर्वत् “समवायाभ्युपगमाच्च साम्यादनवस्थितेः” इत्येतत् सूत्रं व्याचष्टे कार्येति।
॥ अप्रामाणिकसमवायाभ्युपगमाच्च वैशेषिकमतस्य प्रेक्षावदनुपादेयत्वम्॥
ॐ समवायाभ्युपगमाच्च साम्यादनवस्थितेः ॐ॥१३॥
कार्यकारणयोश्चैव गुणादेः पञ्चकस्य च।
भिन्नस्यैव तु सम्बन्धः समवायोऽन्य ईर्यते॥९०॥
समवाय ईर्यत इति वक्ष्यमाणमात्रापि सम्बद्ध्यते। अनेन समवायप्रतिपादकं परेषां “इहेति यतः कार्यकारणयोः स समवाय” इति सूत्रमर्थतोऽनुवदति। अत्र कार्यकारणशब्दावयव्यवयववाचकौ। तौ चोपलक्षणपराविति सूचनार्थश्चशब्दः। एवशब्दः समवायस्येहप्रत्ययसिद्धत्वं सूचयति।
तदेतत् स्वयमेव विवृणोति गुणादेरिति। गुणादेः पञ्चकस्येति गुणावयवक्रियासामान्यविशेषाणामित्यर्थः। चशब्देन गुण्यादिपञ्चकस्य च इति समुच्चिनोति।
ननु गुणगुण्यादिकमभिन्नम्, भिन्नाभिन्नं वा। तत् किं समवायेनेत्यत उक्तम् भिन्नस्यैवेति। तुशब्दो विशेषार्थः। न ययोः कयोश्चिद् गुणगुणिनोः समवायः, किन्त्वयुतसिद्धयोरेवेति। स गुणगुण्यादिस्वभाव एव चेत्, न पदार्थान्तरसिद्धिरित्यत उक्तम् अन्य इति। ईर्यते वैशेषिकादिभिः। अतोऽपि तद्दर्शनमयुक्तमिति शेषः।
अयमर्थः वैशेषिकादयोऽवयवावयविनोः, गुणगुणिनोः, क्रियाक्रियावतोः, जातिव्यक्त्योः, विशेषनित्यद्रव्ययोरत्यन्तभेदमभ्युपगम्यात्यन्तभिन्नमेव समवायाख्यं सम्बन्धमभ्युपगच्छन्ति। ततोऽप्यनुपपन्नभाषिण इति।
॥ परैरवयवावयव्यादीनां भिन्नत्वमुपेत्य तेषामाधाराधेयभावप्रतीत्यन्यथानुपपत्त्या समवायसमर्थनम्॥
ननुच गुणगुण्यादीनामत्यन्तभेदस्तावद् व्यपदेशभेदादिप्रमाणसिद्धः। अन्यथा स्तम्भकुम्भादीनामप्यत्यन्तभेदो न स्यात्। अस्ति चेह तन्तुुषु पटः, इह पटे रूपम्, इह मूर्ते कर्म, इह गवि गोत्वम्, इह नित्यद्रव्ये विशेष इत्यबाधितः प्रत्ययः। नचेहेदमिति प्रत्ययो विनाऽतिरिक्तेन सम्बन्धेनोपपद्यते। इह कुण्डे बदराणीति प्रत्ययस्य संयोगपूर्वकत्वदर्शनात्। स चायमयुतसिद्धयोः सम्बन्ध इति संयोगाद् भिद्यते। युतसिद्धयोर्हि सम्बन्धः संयोगः। द्रव्यमात्रवृत्तिश्च। तदेवं प्रमितस्य समवायस्याभ्युपगमे कथमयुक्तवादित्वं वैशेषिकादीनामित्यत आह भिन्नत्वेति।
॥ अयुतसिद्धयोः इहप्रत्ययबलात् समवायस्याभ्युपगमनीयत्वे समवायसमवायिनोरपि
अयुतसिद्धत्वेन अबाधितेहप्रत्ययबलात् समवाये समवायान्तराङ्गीकारप्रसङ्गः॥
भिन्नत्वसाम्यतस्तस्य ताभ्यां योगो भवेद् ध्र्ुवम्।
भिन्नत्वसाम्यत इत्युपलक्षणम्। इहप्रत्ययसाम्यतश्चेत्यपि द्रष्टव्यम्। तस्य समवायस्य। ताभ्याम् अवयवावयव्यादिसम्बन्धिभ्यां सह। योगः सम्बन्धः।
एतदुक्तं भवति इह तन्तुषु पट इत्यादिप्रत्यक्षः सम्बन्धपूर्वकः, अबाधितेहप्रत्ययत्वात्; इह कुण्डे बदराणीति प्रत्ययवदिति समवायमनुमिमानेन योऽबाधितेहप्रत्ययः स सम्बन्धपूर्वक इति व्याप्तिरवश्यमङ्गीकरणीया। विद्यते चेह तन्तुपटयोः समवाय इत्यबाधितेहप्रत्ययः। तेन समवायस्यापि तन्तुपटाभ्यां समवायोऽभ्युपगन्तव्य एव स्यात्। नचाभ्युपगम्यते। अतस्तत्र अनैकान्तिकमनुमानमिति।
ननु तन्तुपटयोः समवायः सिद्धः, नवा? सिद्धश्चेत् किमुत्तरकालभाविनाऽनैकान्त्येन? नचेत् क्वानैकान्त्यम्? मैवम्। आपाततः प्रतीते सम्बन्धे व्यभिचारं दृष्ट्वा परावृत्तेरावश्यकत्वस्य विवक्षितत्वात्।
॥ मूले समवायस्य समवायिभ्यां भिन्नत्वसाम्योक्तेः प्रयोजनम्॥
नन्वत्र भिन्नत्वसाम्यं किमर्थमुपन्यस्तम्? नहि भिन्नत्वं हेतूकृतमिति। सत्यम्। अबाधितत्वद्योतनार्थं भिन्नत्वग्रहणम्। विभिन्नवस्त्वभावे खल्विह प्रत्ययो बाधितः स्यात्। इह तन्तुपटयोः समवाय इति प्रत्ययोऽपि सम्बन्धपूर्वक एव तन्तुपटसमवायस्यैतत्कारणत्वादिति चेत्, न। आधाराधेयतया प्रतीयमानयोः सम्बन्धस्य परेण सिषाधयिषितत्वात्। अन्यथा स्थाणुश्येनयोः संयोग इत्यत्र समवायासिद्धिप्रसङ्गात्। इन्द्रियार्थसन्निकर्षादिना सिद्धसाधनतापत्तेश्च।
॥ समवायस्यापि समवायान्तराङ्गीकारे अनवस्थाप्रसङ्गः, अपसिद्धान्तो वा॥
नन्वनवस्थितेरिति सूत्रं कथम्? इत्थम् यदि व्यभिचारपरिहाराय समवायस्यापि समवायान्तरमुपेयते। तदाऽनवस्थितिरिति।
इह केचित् समवायं प्रत्यक्षमाचक्षाणाः, यत इति च विषयसप्तमीं व्याचक्षाणाः, तत्स्थेम्नेऽनुमानमाचक्षते। तेषामिहप्रत्ययस्य सम्बन्धपूर्वकत्वं नाम तत्प्रतीतिपूर्वकत्वमेव। तन्मते स्फुटैवानवस्था।
ये तु प्रत्यक्षतां नाम्युपगच्छन्ति, सम्बन्धस्य सत्तामात्रेणेहप्रत्ययकारणत्वमाहुः, तेषामवस्थितिः सिद्धान्तः तद्विरोधोऽनवस्थितिरित्यनवस्थितिशब्दोऽपसिद्धान्तवाची व्याख्यायते।
यद्वेह कुण्डे बदराणीतिवत् सम्बन्धस्य प्रतीत्यैवेहप्रत्ययकारणत्वादत्रापि प्रतीतिमापाद्यानवस्थैव वक्तव्या। कुण्डबदरसंयोगस्य योग्यतया अवर्जनीयतया प्रतीतिर्नेहप्रत्ययकारणमिति कुत एषा कल्पना? सत्तामात्रेणेहप्रत्ययकारणत्वोपपत्तौ प्रतीतेरपि कारणत्वकल्पकाभावादिति चेत्, न। सत्यपि संयोगे कुतश्चिद् व्यवधानादप्रतीयमाने नेहबुद्धिर्भवति। भवति चासत्यपि संयोगे तद्विपर्ययादित्यन्वयव्यतिरेकयोः कल्पकत्वात्। स्वस्वामिभावादयोऽपि हि ज्ञाता एव सम्बन्धनिमित्तव्यवहारहेतवो दृष्टाः, नान्यथा। न ते सम्बन्धा अद्विष्ठत्वादिति चेत्, न। संयोगस्याप्यद्विष्ठताया वक्ष्यमाणत्वात्। (७२१) किञ्चैवं समवायोऽपि न सम्बन्धः स्यात्। तस्यानाश्रितत्वाभ्युगमात्।
नन्वेवन्तर्हि नानैकान्त्यम्, अनवस्थयैव बाधितत्वेनाबाधितेहप्रत्ययत्वस्य तत्रावृत्तेरिति चेत्, न। अनवस्थायाः साध्यबाधकत्वेन साधनाबाधकत्वात्। साध्यबाधेनैव साधनबाधनाभ्युपगमस्य व्याप्तिनिश्चयोत्तरकालीनत्वात्। तन्तुपटयोः समवाय इति प्रतीतिरपि सम्बन्धपूर्विकैव। किन्त्वारोपित एवासौ सम्बन्ध इति चेत्, न। अनवस्थानिस्तारात्। आरोपितसम्बन्धपूर्वकत्वं हि सम्बन्धारोपपूर्वकत्वमेव, प्रतीतौ चेहानवस्थोक्तेति कथं तन्निस्तारः? किञ्चैवं वदता सत्तयैव सम्बन्धस्य कारणत्वमिति मतं त्यक्तं स्यात्।
अपिचाबाधितोऽपीहप्रत्ययो यदि सम्बन्धारोपमात्रेण भवेत्, तदा तन्तुपटादावपि किं न भवेदिति समवायासिद्धिः। क्वचित् सिद्धस्य क्वचिदारोपः कुत्राप्यभावे तदसिद्धिरिति चेत्, न। स्थाणुश्येनयोः सम्बन्धस्य सत्त्वात्। अन्यथा समवायेऽपि समवायान्तरारोपो न स्यात् समवायान्तरस्य क्वाप्यसम्भवात्। समवाये भेद एवाऽरोप्यते न समवायान्तरमिति चेत्, न। तावन्मात्रेणेहप्रत्ययायोगात्। सम्बन्धिसम्बन्धभावोऽप्यारोप्यत इति चेत्, न। तर्हि तन्तुपटादावपि तदारोपमात्रेणेहप्रत्ययोपपत्तौ किं समवायेनेति।
॥ समवायस्य स्वनिर्वाहकत्वाङ्गीकारे द्रव्यस्यैव तथात्वाभ्युपगमेनाभिमतसिद्धेः समवायकल्पनायोग॥
ननु समवायेऽपीहेदमिति प्रत्ययः समवायाधीन एव। नचापसिद्धान्तोऽनवस्था वा। तस्यैव समवायस्य स्वनिर्वाहकत्वात्। य एव हि समवायोऽवयवादिष्ववयव्यादीनां सम्बन्धः, स एवावयवावयव्यादिष्वात्मनः सम्बन्ध इत्याशङ्कते स इति।
स स्वनिर्वाहकश्चेत् स्याद्द्रव्यमेव तथा न किम्॥९१॥
सः अवयवावयव्यादिसमवायः। एवन्तर्हि किं समवायेन? द्रव्यस्यैव स्वनिर्वाहकत्वोपपत्तेरिति परिहरति द्रव्यमेवेति। तर्हीति शेषः, तथा स्वनिर्वाहकम्। किं कस्मात्।
अयमाशयः यदीहेदमिति बुद्धिर्नावश्यं स्वातिरिक्तसम्बन्धसापेक्षा, क्वचित् स्वनिर्वाहकत्वात्, तर्हि द्रव्यगुणादीनामिहेदमिति प्रत्ययोऽपि नातिरिक्तसम्बन्धाधीनोऽङ्गीकार्यः। द्रव्यस्यैव स्वनिर्वाहकतयाऽपि तदुपपत्तेरिति। समवायः सम्बन्धात्मकत्वात् स्वनिर्वाहकः, न द्रव्यमिति चेत्, न। तदसिद्धौ सम्बन्धत्वस्याप्यसिद्धेः। संयोगस्यापि स्वनिर्वाहकतापत्तेश्च। तस्यानित्यत्वान्नेति चेत्, न। समवायनित्यत्वस्यासिद्धेरिति।
॥ समवायतद्धर्माणां सविशेषाभेदस्यावश्यमभ्युपगमनीयत्वेन
गुणक्रियादीनामेव द्रव्यविशेषत्वमङ्गीक्रियताम्, लाघवात्॥
एवं द्रव्याद् गुणादीनामत्यन्तभेदेऽपि न तत्सम्बन्धः समवायलक्षणोऽपरः सिद्ध्यति, समवायवद् द्रव्यस्यैव स्वनिर्वाहकत्वोपपत्तेः कल्पनालाघवाच्चेत्युक्तम्। इदानीं गुणादीनां द्रव्यादत्यन्तभेदाभावाच्च न समवायसिद्धिरित्याशयवांस्तदत्यन्तभेदे परोपन्यस्तान् हेतूनपाकर्तुं उपोद्घातं तावदाह विशेष इति।
विशेषस्तद्गतत्वादिर्यद्यभिन्नेऽवसीयते।
गुणक्रियादिरूपस्य निषेधः केन हेतुना॥९२॥
द्रव्यमेव ततोऽनन्तविशेषात्मतया सदा।
नानाव्यवहृतेर्हेतुः………………..॥९३॥
अभिन्ने समवाय इति शेषः। अवसीयते अङ्गीक्रियत इति यावत्। गुणक्रियादिरूपस्य विशेषस्येति शेषः। केन हेतुना न केनापि।
इदमुक्तं भवति समवाये तावदवयवावयव्यादिगतत्वमङ्गीकृतम्। “आश्रितत्वं चान्यत्र नित्यद्रव्येभ्यः” इति वचनात्। नचानित्यद्रव्यगुणकर्मसामान्यविशेषाणामिव समवायस्य तद्गतत्वं नाम समवायलक्षणवृत्तिः सम्भवति। तस्याभिन्नत्वात्। अतस्तद्गतत्वं नाम समवायस्वरूपमेवेत्यङ्गीकर्तव्यम्। परतन्त्रतयोपलब्धितस्तद्गतत्वमिति चेत्, न। तस्याः समवायधर्मत्वानुपपत्तेः। तद्विषयत्वात् तद्धर्मत्वमिति चेत्, न। विषयत्वस्यापि समवायस्वरूपानतिरेकात्।
एवमस्तित्वाभिधेयत्वज्ञेयत्वसम्बन्धत्वादयोऽपि समवायेऽभ्युपगताः न समवायस्वरूपाद् भिद्यन्ते। भेदे हि तेषां समवायेन सम्बन्धो वक्तव्यः। अन्यथा कथमेते तत्र स्युः? नच सम्बन्धो युक्तः, संयोगस्य गुणत्वेन द्रव्यमात्रवृत्तेः, समवायस्य चाभिन्नत्वात्। तत्र पृच्छामः समवायस्य तद्गतत्वादिधर्माणां चाभेदे कथमपर्यायशब्दवाच्यत्वं, धर्मधर्मिभावः, षष्ठीप्रयोगो, ज्ञातत्वाज्ञातत्वम्, एकत्वानेकत्वमित्यादि युज्यत इति। नह्यत्रोपचारादिकल्पना युक्ता। मुख्यप्रयोगादेरदर्शनात्। न तद्गतत्वादि समवायतन्मात्रं, येनानुपपत्तिः स्यात्। किन्तु समवायाभिन्नमपि तद्विशेषात्मकम्। अतो व्यपदेशभेदादि युज्यते। विशेषस्य भेदप्रतिनिधित्वादित्येवागतिकतया तत्र समाधिरभिधानीयः। तथाच यद्यभिन्नेऽपि समवाये तद्गतत्वादिविशेषोऽङ्गीक्रियते तदा गुणक्रियादिकमपि द्रव्यस्वरूपमेव सद्विशेषात्मकं भवतु, नतु तन्मात्रम्। समवायधर्मास्तद्विशेषाः, गुणादयस्तु न द्रव्यविशेषा इत्यत्र विशेषहेत्वभावादिति।
किमतो यद्येवमित्यत आह द्रव्यमेवेति। समवायधर्मवद् गुणादीनां द्रव्यविशेषत्वादित्यर्थः। अनन्तशब्दो यत्र यावन्तो व्यवहारास्तावतामुपलक्षकः। नानाव्यवहृतेः व्यपदेशभेदादेरित्यर्थः।
एतदुक्तं भवति गुणगुण्यादेरत्यन्तभेदे सिद्धे हि तत्सम्बन्धः समवायः सिद्ध्यति। गुणगुण्याद्यत्यन्तभेदस्तु न प्रामाणिकः। तथाहि न तावत् तत्र प्रत्यक्षं प्रमाणम्, गवाश्र्वादिवदनुपलम्भात्। अतो गुणगुणिनावत्यन्तभिन्नौ, अपर्यायशब्दवाच्यत्वात्; घटपटवदित्याद्यनुमानमेव वक्तव्यम्। तच्च अनैकान्तिकम्। समवायस्य तद्धर्माणां च भेदाभावेऽप्यपर्यायशब्दवाच्यत्वादन्यथासिद्धं च। यथा समवाये तद्गतत्वादिधर्माणां भेदाभावेऽपि विशेषापरनामकात् स्वभावविशेषादेवापर्यायशब्दवाच्यत्वादिकमुपपादनीयम्, गत्यन्तराभावात्, तथा गुणगुण्यादीनमत्यन्ताभेदेऽपि गुणादीनां द्रव्यविशेषत्वे तद् द्रव्यमेव विशेषशक्त्यैवापर्यायशब्दवाच्यत्वादिव्यवहारहेतुर्भविष्यति। तथाच विपक्षे बाधकाभावादप्रयोजकत्वं हेतूनामिति।
॥ गुणगुण्याद्यत्यन्तभेदसाधकहेतूनां व्यभिचरितत्वम्, अप्रयोजकत्वं च॥
यद्वा, “विशेषस्तद्गतत्वादिः” इत्यनेनैव गुणगुण्याद्यत्यन्तभेदसाधकानां हेतूनामनैकान्त्याप्रयोजकत्वे वर्णिते। यदि तद्गतत्वादिधर्माभिन्ने समवाये तद्गतत्वादिविशेषोऽभ्युपेयते, विशेषेणैव च व्यवहारा निर्वहिष्यन्ते, तदा व्यपदेशभेदादिहेतूनां व्यभिचारान्यथासिद्धिभ्यां आभासत्वात् केन हेतुना द्रव्यस्य गुणक्रियादिरूपस्य गुणक्रियादिस्वरूपत्वस्य निषेधः करिष्यते? गुणगुण्याद्यत्यन्तभेदः केन हेतुना साधयिष्यत इति यावत्।
अन्यथासिद्धिमेव प्रकटयन्नुपसंहरति द्रव्यमेवेति। समवायवदिति वक्ष्यमाणमत्रापि सम्बध्यते। यथा समवायस्य तद्गतत्वादिविशेषात्मतया व्यपदेशभेदादिव्यवहारहेतुत्वम्, तथा द्रव्यमेव घटादिकं गुणक्रियाद्यनन्तविशेषात्मतया नानाव्यवहृतेर्हेतुर्भवतीति।
॥ गुणगुण्यादिभेदव्यवहाराणां गौणत्वकल्पनानिरासः॥
नन्वौपचारिकत्वं वा भ्रान्तिमूलत्वं वा व्यवहारणामङ्गीकृत्य हेतूनां दूषणं शक्यम्। तत् किं विशेषाङ्गीकारेण? नैवं शक्यम्। औपचारिकत्वादौ हि कदाचिन्मुख्यो व्यवहारः स्यात्। नहि तीरादौ सदा गङ्गादिव्यवहारोऽस्ति। नचैवं प्रकृते। सदैवापर्यायशब्दवाच्यत्वादेः सत्त्वात्। यदाऽप्यभेदबोधाय रूपमेव घट इति वा, विज्ञानं ब्रह्मेति वा व्यवह्रियते तदाऽपि न पर्यायतामुपेत्य, तथाऽननुभवात्। अतो वक्तव्यमेवात्र निमित्तम्। तदिदमुक्तम् सदेति।
॥ गुणक्रियादीनां द्रव्यविशेषत्वाङ्गीकृतौ व्याहतिमाशय परिहारकथनम्॥
नन्वनन्तविशेषात्मकमेकमेव द्रव्यमिति व्याहतमिति चेत्, किं माता वन्ध्येतिवत् साक्षाद् विरोधः, किंवा कृतकं नित्यमितिवद् व्याप्त्या? नाऽद्यः, यतोऽनन्तत्वं सङ्ख्याविशेषः, एकत्वं चाभेदः। न द्वितीयः, यत्रानेकत्वं तत्रावश्यं भेद इति व्याप्तौ हि स स्यात्। नचैवम्। भेदप्रतिनिधिना विशेषेणैव अनेकत्वसङ्ख्यानिर्वाहादित्याह अनन्तत्वमिति।
……………….अनन्तत्वं विशेषतः॥९३॥
ईश्वराख्यद्रव्यविशेषाणामनन्तत्वम्, अन्यत्रानेकत्वमिति द्रष्टव्यम्। अत्रापि समवायवदिति सम्बद्ध्यते। एक एव हि समवायोऽनेकधर्मात्मकोऽङ्गीक्रियते।
॥ विशेषस्य स्वर्निर्वाहकत्वाङ्गीकारात् नानवस्थाप्रसङ्गः॥
नन्वयं नानाव्यवहारनिर्वाहहेतुर्विशेषो यदि द्रव्यात्मैव, कथन्तर्हि द्रव्यस्य विशेषः स्यात्? तदीयताया भेदव्याप्तत्वात्। मैवम्। विनाऽपि भेदेन तत्प्रतिनिधिना विशेषेणैव विशेषस्य तदीयतोपपत्तेः। एवन्तर्हि तस्यापि विशेषस्य विशेषत्वसिद्धये विशेषान्तरमङ्गीकर्तव्यमित्यनवस्थेत्यत आह विशेषश्चेति।
विशेषश्च विशेषी सः स्वेनैव समवायवत्।
यथा समवायः स्वेनैव समवायी, न सम्बन्धान्तरेणेत्यभ्युपगम्यानवस्था परेण पराक्रियते, तथा स द्रव्येऽनेकव्यवहारनिर्वाहहेतुर्विशेषश्च स्वेनैव विशेषी न पुनर्विशेषान्तरेण। अतो न कश्चिद् दोष इति। समवायवदित्युपलक्षणम्। सत्तान्त्यविशेषवच्चेत्यपि द्रष्टव्यम्। यथा द्रव्यगुणकर्मसु सद्व्यवहारहेतुः सत्ता स्वेनैव सती स्वीकृता, यथाच नित्यद्रव्येष्वत्यन्तव्यावृत्तिप्रत्यये हेतुरन्यो विशेषः स्वेनैवात्यन्तव्यावृत्तः, तथैवेति।
॥ गुणगुण्यादीनां भेदे अभेदे वा समवायविशेषान्यतराङ्गीकारेण दोषपरिहारसम्भवेऽपि
लाघवादभेदपक्ष एवाङ्गीक्रियते, न भेदपक्षः॥
अथाऽपि स्यात्। गुणगुण्यादिभेदमभ्युपगच्छता मया इहेदमिति व्यवहारनिर्वाहाय समवायोऽङ्गीक्रियते, तस्य चानवस्थापरिहाराय स्वनिर्वाहकत्वम्। अभेदं चाभ्युपगच्छता त्वयाऽपर्यायशब्दवाच्यतादिसिद्धये विशेषोऽङ्गीक्रियते, तस्य चानवस्थानिरासाय स्वनिर्वाहकत्वमिति पक्षद्वये समाने को विशेषोऽभेदपक्षे, येन स परिगृह्यते? समवायस्याप्रामाणिकत्वमिति चेत्, समं विशेषेऽपि। अपर्यायव्यवाहारादिना स सिद्ध इति चेत्, तर्हि समवायोऽपीहेदमित्यादिना सिद्ध इति तुल्यम्। तदनैकान्तिकमित्युक्तमिति चेत्, अपर्यायव्यवहारादिकमपि घटपटादावनैकान्तिकमिति समानम्। अस्तु तर्हि गुणगुण्यादिभेदे प्रमाणाभावो विशेष इति चेत्, न। अभेदेऽपि प्रमाणाभावात्। गवाश्र्वादिवद् विवेकेनानुपलम्भो अभेदे प्रमाणमिति चेत्, तर्हि व्यपदेशभेदादि भेदे प्रमाणमस्तीति समाधिसाम्यम्। तद् व्यभिचारान्यथासिद्धिभ्यां निरस्तमिति चेत्, अभेदप्रमाणमपि तादृगेव। तस्यापि क्षीरनीरादौ व्यभिचारात्। अयुतसिद्धत्वेनान्यथासिद्धेश्च। तस्मान्निर्निमित्तोऽयमभेदपक्षपात इत्यत आह कल्पनेति।
कल्पनागुरुतादोषात् पदार्थान्तरता नहि॥९४॥
पदार्थान्तरता गुणगुण्यादीनामिति शेषः। यद्यपि भेदाभेदपक्षयोः स्वनिर्वाहकसमवायविशेषाङ्गीकारेण साम्यम्, तथाऽपि भेदपक्षे कल्पनागुरुतादोषात् गुणगुण्यादीनां पदार्थान्तरता नाङ्गीक्रियते। कल्पनालाघवादभेद एवोपेयत इति।
॥ गुणगुण्यादीनां भेदपक्षे कल्पनागौरवप्रसङ्गः॥
कथं भेदवादे कल्पनागौरवमित्यत आह कल्पयित्वेति।
कल्पयित्वा ष पदार्थान् साभावानपि केवलम्।
एकस्मिन् स विशेषश्चेत् किं पूर्वं तस्य विस्मृतिः॥९५॥
केवलमित्येतत् षडित्यनेनैकस्मिन्नित्यनेन च सम्बद्ध्यते। एकस्मिन् समवाये, सः विचित्रव्यवहारहेतुश्चेदङ्गीक्रियत इति शेषः। किं कस्मात्। पूर्वं द्रव्य इत्यर्थः। तस्य विशेषस्य।
अयमभिसन्धिः व्यपदेशभेदादिप्रमाणमवलम्ब्य वैशेषिकादिभिर्द्रव्यादयो भावपदार्थाः षडेव, अभावोऽपि सप्तम इति कल्पितम्। समवाये प्रतीतं तद्गतत्वादिकं तु न समवायातिरिक्तम्। किन्तु स्वभावभेदापरनाम्ना विशेषेणैव तत्र व्यपदेशभेदाद्युपपत्तिरिति च। तत्रान्ततोऽप्यङ्गीकर्तव्येन व्यपदेशभेदादिनिर्वाहकेण विशेषेणैव द्रव्येऽपि तन्निर्वाहो वक्तव्यः। सप्तपदार्थीनिरूपणं न कर्तव्यम्। यद्वा द्रव्यवत् समवायेऽपि तद्गतत्वादीनां भेद एव स्वीकार्यः। तेषां च द्रव्यादिष्वन्तर्भावासम्भवे सप्तपदार्थनियमस्त्याज्यः। विशेषकारणेन विना क्वचिद् भेदस्य क्वचिद् विशेषस्याभ्युपगमे कथं कल्पनागौरवं न स्यात्? तदभावे वाऽभेदवादे कथं कल्पनालाघवं न भवेदिति। भेदप्रतीत्यप्रतीतिभ्यां विशेष इत्यादि तु निराकरिष्यते। (७०४) अत्र द्विधाकल्पनप्रदर्शनार्थेनैव पूर्वार्धेन समवाये विशेषस्य अङ्गीकर्तव्यताऽपि समर्थिता वेदितव्या। अत एव केवलशब्दसम्बन्धः। सप्तैव हि पदार्थाः। नच तेषु समवायधर्माणामन्तर्भावः सम्भवतीति विशेषा एव तेऽङ्गीकर्तव्या इति।
॥ समवायस्य प्रत्यक्षत्वनिरासः॥
न केवलं सर्वथाऽङ्गीकार्येण विशेषेणैव गुणगुण्यादिव्यपदेशभेदाद्युपपत्तौ द्रव्यभेदमङ्गीकृत्य समवाय एव एकस्मिन् विशेषाभ्युपगमे कल्पनागौरवमिति भेदमतमपहायाभेदपक्षपातः क्रियते। किन्तु समवाये प्रमाणाभावादपि।
तथाहि न तावत् तत्र प्रत्यक्षं प्रमाणम्। कुण्डदध्नोः संयोग इतिवत् तन्तुपटयोः समवाय इत्यप्रतीतेः। सम्बन्धप्रतीतिरेव तत्प्रतीतिरिति चेत्, न। तस्या असम्मतेः।
एतेनायं तन्तुपटसम्बन्धप्रत्ययश्चक्षुर्जन्यः, अनन्यथासिद्धतदन्वयव्यतिरेकानुविधायित्वात्; पटप्रत्ययवत्ः अयं तन्तुपटयोः सम्बन्धो योगजधर्माजन्यजन्यसाक्षात्कारविषयः, तन्तुपटसम्बन्धत्वात्; एतत्तन्तुपटान्तरसंयोगवदिति समवायप्रत्यक्षतासाधनमप्यपास्तम्। तन्तुपटसम्बन्धतत्प्रत्यययोः असिद्ध्याऽऽश्रयासिद्धेः। सम्बन्धाप्रतीतौ तस्य तत्पूर्वकत्वदर्शनादिति चेत्, न। समवायोऽस्तीत्यादौ व्यभिचारात्।
॥ परोक्तसमवायसाधकानुमानानामाभासताव्युत्पादनम्॥
नाप्यनुमानम्, इहेदमिति प्रत्ययस्य दूषितत्वात्। इह भूतले घटाभाव इति प्रत्यये व्यभिचाराच्च। भावमात्रविषयत्वेन विशेषणाददोष इति चेत्, न। अभाववद् भावेऽप्युपपत्तावन्यथासिद्धेः। इह घटे ज्ञानमिति प्रत्यये व्यभिचारापरिहाराच्च। बाधितोऽयमिति चेत्, न। अन्यथाप्रत्ययानुपलब्धेः।
एतेन जात्यादिगोचरो विशिष्टव्यवहारः सम्बन्धनियतः, भावमात्रविषयाबाधितविशिष्टव्यवहारत्वात्; सघटं भूतलमिति व्यवहारवदित्यपास्तम्। ज्ञातो घटः, अस्ति समवाय इत्यादौ व्यभिचारात्।
एते तन्तव एतत्पटसम्बद्धाः, एतदाश्रयत्वात्; भूतलवत्। अयं पट एतत्तन्तुसम्बद्धः, एतदाश्रितत्वात्; एतदाश्रिततृणादिवदित्यप्यसत्। तन्तुपटयोराश्रयाश्रयिभावासिद्धेः। इह तन्तुष्वयं पट इति व्यवहारसिद्धतत्प्रत्ययात् तत्सिद्धिरिति चेत्, न। इह समवायेऽस्तित्वमित्यादौ व्यभिचारात्।
भूतलरूपादयो भूतलसम्बद्धाः, भूतलविशेषणत्वात्; घटवदित्यपि, भूतलविशेषणे ज्ञानं व्यभिचारादयुक्तम्।
इह तन्तुषु पट इत्यादिप्रत्यय एतज्जनकसंयोगत्वरहितसम्बन्धजन्यः, इहेतिप्रत्ययत्वात्; इह कुण्डे बदराणीति प्रत्ययवत्। नच इह भूतले घटाभाव इति प्रत्यये व्यभिचारः, तत्रापि चक्षुर्भूतलसंयोगादिजन्यत्वस्य सत्त्वादित्यपि न युक्तम्, अयं पट एतज्जनकतन्तुत्वरहितोपादानजन्यः, पटत्वात्; पटान्तरवदित्याभाससमानयोगक्षेमत्वात्।
रूपादयः सम्बन्धवन्तः प्रमेयत्वात्; घटवदित्यप्यनुपपन्नम्, समवायाभावयोर्व्यभिचारात्। तत्रापि विशेषणविशेष्यभावाभ्युपगमान्नेति चेत्, न। तस्य परेण सम्बन्धत्वानङ्गीकारात्। अङ्गीकारे वा तेनैवार्थान्तरत्वात्। मतुबर्थस्याभावाद् बाधितविषयत्वाच्च।
समवायः स्वेनैव सम्बन्धी इत्यादि निरस्तम्।
इदं चक्षुरेतज्जन्यसंयोगज्ञानत्वरहितसम्बन्धज्ञानजनकम्, चक्षुष्ट्वात्; अन्यचक्षुर्वत्ः अहं मन्निष्ठसंयोगज्ञानत्वरहितसम्बन्धज्ञानवान्, आत्मत्वात्; आत्मान्तरवत्ः अयं काल इदानीन्तनसंयोगज्ञानत्वरहितसम्बन्धज्ञानवान्, कालत्वात्; अन्यकालवदित्यादीनि आभाससमानयोगक्षेमत्वात्, विशेषणविशेष्यभावादिनाऽर्थान्तरत्वाच्चापास्तानि।
संयोगत्वं सम्बन्धव्यावृत्तम्, जातित्वात्; गोत्ववदिति सिद्धसाधनम्। जातेः प्रतिव्यक्तिनियतत्वस्य वक्ष्यमाणत्वेनैकस्य संयोगत्वस्य संयोगान्तराद् व्यावृत्तेः, विशेषणविशेष्यभावादितो व्यावृत्तेश्च।
विवादाध्यासिता मृत् घटसम्बद्धा, द्रव्यत्वात्; आकाशवदिति च घटान्तरसंयोगेनार्थान्तरम्। एतद्घटसम्बद्धेति निर्देशेऽप्येतद्घटसम्बन्धमलब्ध्वा विनष्टद्रव्येऽनैकान्तिकम्। तत्रापि परम्परासम्बन्धोऽस्तीति चेत्, तर्हि सिद्धसाधनम्। मृत्संयुक्तभूतलस्य घटसंयुक्तत्वात्।

तन्तुपटौ नित्यसम्बन्धसम्बद्धौ, द्रव्यत्वात्; आकाशवदिति दृष्टान्तस्य साध्यविकलत्वादपास्तम्। संयोगः स्वव्यतिरिक्तसम्बन्धाद् भिन्नः, प्रमेयत्वात्; घटवदित्यत्र स्वव्यतिरिक्तपदेन स्वान्योन्याभावविवक्षायां सिद्धसाधनता। एकस्य संयोगस्य संयोगान्तराद् भिन्नत्वात्। संयोगत्वरहितत्वविवक्षायामप्रसिद्धविशेषणत्वम्। विशेषणविशेष्यभावादिना तत्समाधाने तेनैव सिद्धसाधनम्।
अयं संयोग एतदन्यसंयोगत्वरहितसम्बन्धान्यः, मेयत्वात्; घटवदित्याद्याश्च आभाससमानयोगक्षेमत्वादुपेक्षणीयाः। तदेवं समवाये प्रमाणाभावान्न भेदपक्षोऽङ्गीक्रियते।
॥ विशेषस्य प्रत्यक्षादिप्रमाणसिद्धत्वादङ्गीकर्तव्यर्तों
ननूक्तमत्राभेदपक्षोऽपि तर्हि नाङ्गीकार्यो विशेषे प्रमाणाभवादिति, तत्राऽह येनेति।
येन प्रत्यक्षसिद्धेन व्यवहारोऽखिलो भवेत्।
भावाभावविभागेन यं विना न कथञ्चन।
एतादृशे विशेषेऽस्मिन् को द्वेषो वादिनां भवेत्॥९६॥
प्रत्यक्षसिद्धेनेत्यनेन प्रत्यक्षसिद्ध इति लभ्यते। येनाखिलो व्यवहारो भवेत्। यं विना न भवेदित्यन्वयव्यतिरेकाभ्यां विशेषकार्यत्वं व्यवहारस्य दर्शयता व्यवहारान्यथानुपपत्तिश्च विशेषे प्रमाणम्, तदनङ्गीकारे व्यवाहरोच्छेदप्रसङ्गश्चेत्युक्तं भवति। अखिल इत्यस्यैव विवरणम् भावाभावविभागेन विधिनिषेधभेदेन इति। द्विविधस्तावदिति शेषः।
ननु भेदपक्षेऽपि समवायाभ्युपगमेनाखिलोऽपि व्यवहारो घटिष्यते। अत्यन्ताभेदेऽपि व्यावृत्तिस्वीकारेण भेदाभेदाभ्यां तु सुतराम्। तत् किं विशेषेणेत्यत उक्तम् कथञ्चनेति। एतादृशे सर्वव्यवहारनिर्वाहहेतौ को द्वेषः किन्निमित्ताऽनुपादित्सा? प्रमाणाभावो ह्यनुपादाननिमित्तम्। सति प्रमाणे नानुपादाननिमित्तमस्तीत्यर्थः। मा भूद् व्यवहार इत्यत उक्तम् वादिनामिति। उपलक्षणं चैतत्। ज्ञातॄणां चेत्यपि द्रष्टव्यम्। विशिष्टविषयाभिज्ञाभिवदनलक्षणो ह्यत्र व्यवहारः प्रकृतः।
॥ अवयवावयव्यादीनां परस्परमभेदस्य प्रत्यक्षसिद्धत्वप्रतिपादनम्॥
किञ्चावयवावयव्यादिभेदे प्रमाणाभावाच्च तं परित्यज्याभेदपक्षोऽङ्गीक्रियते। ननूक्तमत्राभेदेऽपि प्रमाणं नास्तीति। तत्राऽह अभेदेनेति।
अभेदेन प्रतीतिश्च कार्यकारणपूर्वके।
अभावान्ते पदार्थेऽस्मिन् सविशेषाऽवसीयते॥९७॥
इहापि कार्यकारणग्रहणेनावयव्यवयावुच्येते। पूर्वशब्देन गुणगुण्यादिकम्। अभावशब्देनान्योन्याभावो गृह्यते। तस्यैव धर्म्यभिन्नत्वात्। यद्वाऽभावतद्धर्मावनेनोपलक्ष्यते। अवसीयते साक्षिणा।
तथाहि तन्तुपटादिविषया बुद्धिरत्यन्तभिन्नघटपटादिविषयबुद्धितो विलक्षणाऽनुव्यवसीयते, उताविलक्षणा? न तावद् द्वितीयः, प्रतीत्यपलापानुपपत्तेः। आद्ये कथमभेदप्रतीतिर्नास्तीति शक्यं वक्तुम्। सम्बन्धेन विशिष्यत इति चेत्, न। कुण्डबदरप्रतीतितोऽपि वैलक्षण्यानुभवात्। सम्बन्धिनोरयुतसिद्धत्वात् तथेति चेत्, न। आधाराधेयभावेनावस्थानसमये तस्याकिञ्चित्करत्वात्। अतस्तन्तुपटयोः कुण्डबदरयोश्च भेदे सम्बन्धे च समाने कालान्तरभाविनः सम्बन्धविनाशादेः सम्बन्धिविभागादेर्वा प्रत्यक्षप्रतीतिं प्रत्युपयोगाभावाद् वैलक्षण्यं नानुभूयेत। अनुभूयते च तन्तुपटादिबुद्धिः कुण्डबदरादिबुद्धेर्विलक्षणेत्यभेदविषयैव साऽवसीयते।
किञ्च पटोत्पत्तेः प्राग् यावन्तं देशमवष्टभ्य तन्तवस्तिष्ठन्ति, पटोऽपि तावन्तमेव। नच मूर्तयोः समानदेशत्वं युज्यते। तेन ज्ञायते तन्त्वभिन्नः पट इति। नचावयवावयविनोऽरूपरसादिवद् द्वैतमनुभूयत इत्याद्यभेदप्रमाणं स्वयमूहनीयम्।
॥ अभेदस्य सविशेषत्वेनैव प्रतीयमानत्वात् न सामानाधिकरण्यव्यवहाराद्यनुपपत्तिः॥
नन्वभेदश्चेत् प्रत्यक्षेणैवेक्ष्यते। तदा कथं “शुक्लः पटः’, “चलति पटः’ इत्यादिसामानाधिकरण्यादिव्यवहारः? तस्य दण्डी कुण्डलीतिवद् भेदविषयत्वात्। नहि प्रतीतिविरोधी व्यवहारो भवतीत्यत उक्तम् सविशेषेति। विशेषेण विषयेण उपेता।
अयमर्थः यत्र केवलमभेदः प्रतीयते, न तत्र सामानाधिकरण्यव्यवहारो भवति। यथा “घटः कलशः’ इति। अत्र त्वभेदः प्रतीयमानो विशेषेण सहित एव प्रतीयते। विशेषश्च भेदप्रतिनिधिः सामानाधिकरण्यव्यहारं प्रसूत इति।
नन्वभेदप्रतीतिमभिभूय विशेषप्रतीतिः स्वकार्यं करोति चेदभेदप्रतीतिरपि विशेषप्रतीतिमभिभूय स्वकार्यं कथं न कुर्यात्? मैवम्। नहि प्रतीतिरस्तीत्येव व्यवहारः, किन्तु प्रयोजनेऽपि सति। प्रयोजनं च सामानाधिकरण्यव्यवहारेणैव बहुलं लोकवेदयोः। यदात्वभेदव्यवाहारः प्रयोजनवान्, तदा सोऽपि दृश्यत एव। यथा “विज्ञानमानन्दं ब्रह्म” इत्यादि।
॥ विशेषस्य प्रत्यक्षसिद्धत्वप्रतिपादनम्॥
यद्वा विशेषः प्रत्यक्षार्थापत्तिसिद्ध इत्युक्तम्। तत् कथमित्यतः प्रत्यक्षसिद्धतां तावदुपपादयति अभेदेनेति। अनुक्तसमुच्चयार्थश्चशब्दः। पदार्थ इत्येकवचनं जातिविषयम्। अस्ति यतः, तस्मात् सा सविशेषाऽवसीयत इति योजना।
ततश्चायमर्थः अस्ति तावदवयवावयव्यादिपदार्थसार्थेऽभेदेन प्रतीतिः। कुण्डबदरादिप्रतीतितोऽस्या व्यावृत्ततयाऽध्यवसायात्। नचाभेदमन्तरेण व्यावृत्तिहेतुरस्ति। अतोऽसति निमित्तान्तरे सम्मतभेदवस्त्वन्तरप्रतीतितो व्यावृत्तेयमभेद एव विश्राम्यतीति। अस्ति च तथाऽपि सामानाधिकरण्यादिव्यवहारः। तत्र यदीयमभेदमात्रविषया स्यात्, तदा न सामानाधिकरण्यादिव्यवहारं कुर्यात्। “घटः कलशः’ इति व्यवहारादर्शनात्। ततो ज्ञायतेऽधिकोऽपि विषयोऽस्या विद्यत इति। नच भेदोऽसाविति वाच्यम्। भेदाभेदवादेऽप्यन्ततो विशेषस्याङ्गीकार्यत्वात्। तथाचेयमभेदप्रतीतिरिन्द्रियजा सविशेषाऽवसीयत इति।
॥ धर्मधर्म्यादिव्यवहारान्यथानुपपत्त्या च सर्वपदार्थेष्वपि विशेषोऽङ्गीकरणीयः॥
प्रागुक्तम्, (६९८) समवाये विशेषोऽङ्गीकर्तव्य इति। तन्न तावदेव। किन्तु सर्वेष्वपि पदार्थेष्विति दर्शयन् विशेषस्य व्यवहारान्यथानुपपत्तिसिद्धतां चोपपादयति सामान्यादीति।
सामान्यादिपदार्थेषु तन्निष्ठत्वादयोऽखिलाः।
कथं धर्मा निवार्यन्ते वस्त्वैक्येऽपि हि वादिभिः॥९८॥
कार्यस्य तत्तन्निष्ठत्वं गुणादेर्व्यापितादिकः।
कथं विशेषो नैवास्ति स च धर्मोऽपरो यदि॥९९॥
षदार्थातिरेकः स्यात्…………..।
तन्निष्ठत्वादयो व्यक्तिनिष्ठत्वादयः। कथमित्याक्षेपे। वस्त्वैक्येऽपि धर्म्यैक्येऽपि। कुतो न निवार्यन्त इत्यत उक्तम् वादिभिरिति। अविसंवादिव्यवहारसिद्धत्वादिति यावत्।
एतदेव प्रपञ्चयति कार्यस्येति। अस्ति तावदवयविनोऽवयवनिष्ठत्वं नाम धर्मः। गुणानां केषाञ्चिद् रूपादीनामाश्रयव्यापित्वम्, केषाञ्चित् संयोगादीनां प्रदेशवृत्तित्वम्, रूपादीनामुद्भूतत्वम्, सर्वेषां चतुर्विंशतित्वम्, कर्मणश्च आश्रयव्यापित्वम्, अनित्यत्वम्, पञ्चत्वम्, मूर्तनिष्ठत्वम्, सामान्यस्यापि द्रव्यगुणकर्मनिष्ठत्वम्, नित्यत्वम्, अनुगतत्वम्, द्विविधत्वमित्यतिबहुलोऽयं पदार्थधर्मसमूहः। नचायमाश्रयतो भिन्न एवेति युक्तम्। अस्ति च धर्मधर्म्यादिव्यवहारः, “तन्तुषु पटः’, “घटो न भवति पटः’ इत्यादिः। स चायमत्यन्ताभेदेऽनुपपद्यमानः स्वोपपादकं विशेषमवगमयतीति सर्वपदार्थेषु कथं विशेषो नैवास्ति?
॥ पदार्थानां स्वनिष्ठधर्मैः भिन्नत्वाभ्युपगमे षदार्थनियभङ्गः॥
सत्यम्। सन्त्येव द्रव्यादिषु सप्तस्वपि पदार्थेषु तेते धर्माः। किन्नाम। आश्रयतो भिन्ना एव। तथाच तत्सम्बन्धनिबन्धनतयैवोपपद्यमानो व्यवहारः सर्वपदार्थेषु न विशेषमाक्षेप्तुमलमित्याशयेन शङ्कते स चेति। न केवलं गुणादि द्रव्यादितो भिन्नम्। किन्तु सः तत्तन्निष्ठत्वादिधर्मश्चापरः स्वाश्रयाद् भिन्नो यद्यङ्गीक्रियत इत्यर्थः। निराकरोति षडिति। तर्हि धर्माणां षभ्यः पदार्थेभ्योऽतिरेकः स्यात्। तथाच षडेव पदार्था इति नियमो भज्येतेति।
॥ किरणावलीकारेण पदार्थधर्माणां षदार्थेष्वन्तर्भावमभ्युपगम्य षदार्थनियमसमर्थनम्॥
ननु स्वाश्रयतो विभिन्ना अपि धर्मा न षदार्थेभ्योऽतिरिच्यन्ते। किन्तु त एवान्योन्यविशेषणीभूता धर्मा इत्युच्यन्ते। यथाऽऽह यद्यपि धर्माः षदार्थेभ्यो न व्यतिरिच्यन्ते। किन्तु त एवान्योन्यापेक्षया धर्मधर्मिणश्च भवन्तीति। अन्यत्रापि “तेषां धर्मास्त एव परस्परं विशेषणीभूताः” इति। तत् कथं नियमभङ्ग इति।
॥ पदार्थधर्माणां द्रव्यादिष्वन्तर्भावासम्भवव्युत्पादनम्॥
मैवम्। तन्निष्ठत्वादीनां षु पदार्थेष्वन्तर्भावयितुमशक्यत्वात्। तथाहि “आश्रितत्वं चान्यत्र नित्यद्रव्येभ्यः” इत्यभ्युपगतम्। कार्यद्रव्यगुणकर्मसामान्यविशेषसमवायानामवयवादिनिष्ठत्वं न तावद् द्रव्यादिकम्, गुणादिवृत्त्यनुपपत्तेः। नापि समवायः, तस्य स्ववृत्त्यनुपपत्तेः। किञ्चाऽधार्याधारभूतयोः सम्बन्धः समवाय इष्यते। तथाच कथं स एवाधारित्वमाधारत्वं च स्यात्?
तथा रूपादीनामाश्रयव्यापित्वं न द्रव्यादिष्वन्तर्भवति। तेषां गुणवृत्तित्वासम्भवात्। समवायस्तूक्तरीत्या निरस्तः। अपिच वृत्तित्वमात्रं समवायः। व्याप्यवृत्तित्वं त्वतिरिक्तं निर्वक्तव्यम्। कृत्स्ने स्वाश्रये समवायस्तदिति चेत्, न। द्रव्यस्यासमुदितत्वेन कृत्स्नत्वाद्यनवकाशात्। स्वाभावेन सहानवस्थानं व्याप्यवृत्तित्वमिति चेत्, न। तस्याप्यन्तर्भाव्यत्वात्। अभावोऽसाविति चेत्, न। निराकरिष्यमाणत्वात्। (७०८) एवं संयोगादीनां प्रदेशवृत्तित्वं निरस्तम्।
उद्भूतत्वं च न जातिविशेषः। रूपत्वादिना परापरभावनानुपपत्तेः। यदि हि रूपत्वं परं स्यात्, तदा स्पर्शस्योद्भूतत्वं न स्यात्। यदिचोद्भूतत्वं परं भवेत्, तदा सर्वमपि रूपमुद्भूतमिति चक्षुरादेरपि प्रतीतिः स्यात्।
चतुर्विंशतित्वं च न सङ्ख्या, गुणानां निर्गुणत्वाङ्गीकारात्। उपचारोऽयमिति चेत्, न। निमित्ताभावात्। न तावदेकार्थसमवायो निमित्तम्। द्रव्ये चतुर्विंशतित्वनियमाभावात्। प्रत्येकं रूपादिषु तत्प्रसङ्गाच्च। अपर्यायचतुर्विंशतिशब्दवाच्यत्वमिति चेत्, न। शब्देऽपि चतुर्विंशतित्वाभावात्। चतुर्विंशतिपुरुषोच्चारितापर्यायशब्दवाच्यत्वमिति चेत्, न। बधिरादीनां रूपादिषु सङ्ख्याव्यवहाराभावप्रसङ्गात्। एवमन्येषामपि धर्माणामन्तर्भावो निरसनीयः।
॥ पदार्थधर्माणामभावेऽन्तर्भावायोगः॥
कश्चिदाह धर्मपदार्थोऽभावेऽन्तर्भवतीति। तदसत्। निषेधबुद्धिबोध्यत्वाभावात्। अभावेऽभावानङ्गीकारेण तद्धर्माणामभावत्वायोगाच्च। द्रव्यादिषलक्षणान्यतमराहित्यमभावत्वम्, नतु निषेधबुद्धिवोध्यत्वमिति चेत्, न। लोकप्रतीतिमवधूय स्वकल्पनादरणे द्रव्यमेव भावः, तल्लक्षणरहितोऽभाव इत्यपि कल्पनाप्रसङ्गात्।
अतस्तत्तन्निष्ठत्वादयो द्रव्यादिधर्मास्तदात्मान एवाङ्गीकार्याः। तथाचाऽह “भावस्य स्वरूपमेवावस्थाभेदेनास्तित्वम्, ज्ञेयत्वम्, अभिधेयत्वं चोच्यते” इति। नच विशेषमपहायावस्थाभेदः शक्यनिरूपणः।
॥ षदार्थनियममनङ्गीकृत्य पदार्थधर्माणां पृथक्पदार्थत्वाङ्गीकारे धर्मपरम्परानवस्थाप्रसङ्गः॥
ननु धर्मा धर्मितो भिन्ना एव। नचोक्तदोषः। नैयायिकादिभिः परमाण्वारम्भवादिभिः षडेव पदार्था इति नियमस्यानङ्गीकृतत्वात्। धर्मपदार्थस्य पृथगङ्गीकृतत्वाच्च। तथाच भिन्नधर्मसंसर्गवशात् सर्वव्यवहारोपपत्तौ न तदन्यथानुपपत्त्या विशेषसिद्धिरित्यत आह पदार्थेति।
……………. पदार्थानियमेऽपि हि।
धर्मस्य धर्मसन्तानादनवस्थाखनिर्भवेत्॥१००॥
पदार्थानां षडेवेति नियमाभावपक्षेऽपि हि यस्माद् धर्मस्य धर्मसन्तानादनवस्थाया आकरो भवेदयं पक्षः, तस्माद् धर्मधर्माणामाश्रयाभेदेऽवश्यमङ्गीकार्ये तत्र धर्मधर्म्यादिव्यवहारान्यथानुपपत्त्या विशेषोऽङ्गीकरणीय इति योज्यम्। खनिः आकरः।
एतदुक्तं भवति धर्मपदार्थं द्रव्यादिभ्यो भिन्नमभ्युपगच्छन् प्रष्टव्यः। अस्तित्वादिधर्मेष्वप्यस्तित्वादिकमस्ति, नवा? नेति पक्षेऽनुभवविरोधः। अस्तित्वं न ज्ञेयं नाभिधेयमिति स्वक्रियाविरोधश्च। अन्यथा द्रव्यादिष्वपि तदभावापत्तिः। आद्ये तदाश्रयतो भिन्नम्, अभिन्नं वा? आद्ये तत्राप्यस्तित्वाद्यन्तरमित्यनवस्था स्यात्। द्वितीये त्वस्ति तावत् तत्रापि धर्मधर्म्यादिव्यवहारः। स चानुपपद्यमानो विशेषं गमयतीति।
किञ्च धर्मगता धर्मा यदि आश्रयाभिन्नाः, तदा किं द्रव्यादिगतास्तित्वादिधर्मैरपराद्धम्? येन ते द्रव्यादितो भिद्येरन्। योगक्षेमसाम्यात्। ततस्तेषामेव द्रव्याद्यभेदे सति पुनर्व्यवहारान्यथानुपपत्त्या द्रव्यादिष्वेव विशेषसिद्धिः।
॥ अनवस्थाभयादेव परैः सामान्ये सामान्यस्य गुणे च गुणस्यानङ्गीकृतत्वमुपदर्श्य
अनवस्थाया दूषणत्वसमर्थनम्॥
नन्वस्त्येव द्रव्यादिधर्मेष्वस्तित्वादिष्वप्यस्तित्वादिकम्। तच्चाऽश्रयतो भिन्नमेव। नचैवं धर्मस्यानवधिकधर्मसन्तानादनवस्थादोषः। उत्पत्तिज्ञप्तिप्रतिबन्धकत्वाभावेनादोषत्वात्। यथाऽऽहुः “मूलक्षयकरीं प्राहुरनवस्थां हि दूषणम्” इति। यदर्थमुत्तरोत्तरानुसरणं तन्मूलमुत्पत्तिर्ज्ञप्तिर्वा। ततो भिन्ननिमित्ततयोपपद्यमानो व्यवहारो न विशेषमाक्षेप्तुमलमित्यत आह सामान्यस्यापीति।
सामान्यस्यापि सामान्यं गुणस्यापि गुणो ह्यतः।
नाङ्गीकृतः……………………………..॥१०१॥
सामान्यस्य गोत्वादेः, सामान्यं सत्तालक्षणम्। गुणस्य च रूपादेः, सङ्ख्यापृथक्त्वादिगुणः। अत अनवस्थाभयादेव हि नाङ्गीकृतः।
अयमाशयः सामान्यस्यापि सामान्यं तावत् परेण नाङ्गीकृतम्, तथा गुणस्यापि गुणो नाङ्गीकृतः। तत् कस्मादिति वक्तव्यम्। न तावत् प्रतीत्यभावात्। सद् गोत्वम्, चतुर्विंशति गुणाः, रूपाद् रसः पृथगिति प्रतिभासस्य दुरपह्नवत्वात्। नच न सद् गेत्वमित्यादि बाधकमस्ति, येन प्रतीतस्यापि परित्यागः। गोत्वं न सत्तावत्, अपरसामान्यशून्यत्वात्; विशेषवत्ः गुणा न गुणवन्तः, अद्रव्यत्वात्; क्रियावदित्यादिबाधकमस्तीति चेत्, न। विपक्षे बाधकाभावेनाप्रयोजकत्वात्। दृष्टान्तयोः साध्यविकलत्वाच्च। यदि गोत्वादौ सत्ता स्यात्, तदा सत्तायामपि स्यात्। तथाचाऽत्माश्रयत्वमिति चेत्, न। सत्तान्तरत्वोपपत्तेः। किञ्च प्रतीते किमात्माश्रयता करिष्यति? अन्यथा प्रमेयत्वादीनां केवलान्वयित्वं न स्यात्। आत्माश्रयभयाद् यतः प्रमेयत्वादिव्यावृत्तिः, तस्यैव विपक्षत्वात्। उक्तं च
“कथं स्ववृत्तिरिष्टा चेद् यथाऽन्यत्रेति गृह्यताम्।
प्रमाणं शरणं वृत्तौ न भिन्नाभिन्नतेयते” इति।
गुणानामपि गुणवत्त्वे द्रव्यलक्षणयोगाद् द्रव्यतापत्तिरिति चेत्, न। प्रतीतिमनुरुद्ध्य लक्षणान्तरस्य कर्तव्यत्वात्। तस्मात् सामान्ये सामान्यम्, गुणे च गुणोऽनवस्थाभयादेव नाङ्गीक्रियत इत्येव वक्तव्यम्। यथाऽऽह
“व्यक्तेरभेदस्तुल्यत्वं सङ्करोऽथानवस्थितिः।
रूपहानिरसम्बन्धो जातिबाधकसङ्ग्रहः” इति।
नचानवच्छिन्ना सामान्यपरम्परा गुणपरम्परा चोत्पत्तिज्ञप्तिप्रतिबन्धे हेतुः। तथाच यथा सा दूषणं तथा प्रकृतोऽपि दूषणमेव। नचेत् साऽपि न स्यादिति सामान्यादेरपि सामान्याद्यङ्गीकार्यं स्यात्। यदि कथञ्चिज्ज्ञप्तिप्रतिबन्धकत्वं तत्र व्युत्पाद्येत, तर्हि वयमप्यत्र तद् व्युत्पादयिष्याम इति।
॥ वैयात्याद् गुणादौ गुणाद्यङ्गीकारे अनवस्थायाः सर्वत्राप्यदोषत्वाभ्युपगमप्रसङ्गः॥
यदि कश्चिद् वैयात्याद् ब्रूयात्। अस्त्येव सामान्यस्यापि सामान्यं गुणस्यापि गुणः, निर्बाधप्रतीतिसिद्धत्वात्। उत्पत्तिज्ञप्त्यप्रतिबन्धहेतोरनवस्थाया दोषत्वायोगात्। अतो नैतन्न्यायेन धर्मपरम्परानवस्थाभयान्निवारणीयेति। तत्राऽह स चेति।
………स च यदि नानवस्था क्वचिद् भवेत्॥१०१॥
स च गुणस्यापि गुणः। चशब्दात् सामान्यस्यापि सामान्यं यद्यङ्गीक्रियते, तदा ब्रूमो नानवस्था क्वचिद् भवेदिति। अयमाशयः एवं वदन् क्वचिदनवस्थादूषणमङ्गीकरोति नवेति वाच्यम्। नचेद् दूषणान्तरमपि नाङ्गीकुर्यात्, अविशेषात्। तथाच कथायां नाधिकारी स्यात्। नाऽद्यः, धर्मसामान्यगुणानवस्थाया अदूषणत्वे विमताया अपि दूषणत्वायोगात्। विशेषहेतोरभावात्।
॥ उत्पत्तिज्ञप्तिप्रतिबन्धकत्वमात्रस्य अनवस्थादोषत्वप्रयोजकत्वनिरासः॥
नन्वपर्यवसितपरम्परामात्रसाम्येऽपि यत्रोत्पत्त्यादिप्रतिबन्धकत्वं तत्र दूषणत्वम्। यत्र तदभावः, तत्रादूषणत्वमिति चेत्, किमर्थमुत्पत्त्यादिप्रतिबन्धकत्वमनुसरणीयम्? अनवस्था हि तर्कविशेषः। तर्कश्चानिष्टप्रसञ्जनम्। उत्पत्त्यादिप्रतिबन्धश्चानिष्टः, प्रामाणिकपरित्यागरूपत्वात्। उत्पत्त्यादेः प्रामाणिकत्वात्। अतस्तदप्रतिबन्धे तर्कत्वायोगात् कथं दूषणत्वम्?
एवमेव दूषणत्वेऽतिप्रसङ्ग इति चेत्, किं प्रामाणिकपरित्याग एवानिष्टः, उताप्रामाणिकस्वीकारोऽपि? नाऽद्यः, नियामकाभावात्। द्वितीये कथं न प्रकृतानवस्था दूषणम्? अत्यन्तभिन्नधर्मपरम्पराया अप्यप्रामाणिकत्वात्।
अथाप्रामाणिकस्वीकारो न दूषणम्, तर्हि प्रामाणिकपरित्यागोऽपि न दूषणं स्यादिति नानवस्था क्वचिद् दूषणं भवेत्। अथानिष्टापत्तिहेतुरनवस्था दूषणम्, न पुनरनिष्टरूपेति चेत्, न। अनिष्टरूपैवानवस्था दूषणम्, नत्वनिष्टापत्तिहेतुरित्यपि वक्तुं शक्यत्वेन क्वचिदङ्गीकृताऽप्यनवस्था न दूषणं भवेत्।
तस्मात् प्रामाणिकपरित्यागाप्रामाणिकपरिग्रहरूपा वा, तद्धेतुर्वाऽनवच्छिन्नपरम्पराऽनवस्थेति वाच्यम्। अत एव नातिप्रसङ्गः। तथाच धर्मपरम्पराया अप्यनवस्थात्वेनाभेद एवाङ्गीकार्यः। एवञ्च उक्तन्यायेन व्यवहारान्यथानुपपत्त्या विशेषसिद्धिरिति।
॥ धर्मधर्मिणोः सविशेषाभेदाङ्गीकारे उक्तानवस्थापरिहारः॥
अपिच यो धर्मधर्मिणोर्भेदं समवायं चाङ्गीकृत्याभेदं विशेषं चावजानाति, तेनानवस्थातो बिभ्यता गुणसामान्ययोर्गुणसामान्यप्रतीतिरेवापलपनीया। विनैव बाधकेन भ्रान्तिर्वा वाच्या। प्रतीत्यपलापादितो वा विभ्यतोऽनवस्था स्यादित्येकं सन्धित्सतोऽन्यत् प्रच्यवते। अभेदं विशेषं चाङ्गीकुर्वतां तु नेदं दूषणद्वयम्, अतोऽपि तत्पक्षपात इत्याशयवानाह अस्मत्पक्ष इति।
अस्मत्पक्षे गुणाद्याश्च तद्वन्तो हि विशेषतः।
अनन्यत्वान्नानवस्था………………..॥१०२॥
धर्मधर्मिणोः सविशेषाभेदवादिनां पक्ष इत्यर्थः। गुणाद्या गुणाः सामान्यानि च। तद्वन्तो गुणवन्तः, सामान्यवन्ति च। तेन चतुर्विंशति गुणाः, सद् गोत्वमित्यादिप्रतीतिविरोधो नास्तीति शेषः। अनन्यत्वाद् धर्मधर्मिणोरिति शेषः। अप्रामाणिकापर्यवसितपरम्परारूपा ह्येषा। अनन्यत्वे कथं तद्वत्त्वमिति तदवस्थः प्रतीतिविरोध इत्यत उक्तम् विशेषतो हि तद्वन्त इति। भेदसम्बन्धकार्यकारी हि विशेष इति।
॥ अयावद्द्रव्यभाविधर्माणां धर्मिणा भेदाभैदौ, नात्यन्ताभेदः॥
एवमवयवावयव्यादीनामभेदोऽत्र निरूपितः। इदानीं क्वचिद् भेदाभेदावपि भवत इति तदपवादमाह भेद इति।
………………भेदो नाशे भवेत् तथा॥१०२॥
यद्वा, यद्यवयव्यादयोऽवयवाद्यभिन्नाः। कथन्तर्हि सत्स्वेवावयवादिषु विनश्यन्तीत्यत आह भेद इति। तथाशब्दः समुच्चये। अवयवादिषु सत्स्वेवावयव्यादीनां नाशे भेदोऽभेदश्च भवेदित्यर्थः। अत्र नाश इत्युपलक्षणम्। यत्र सत्स्वेवावयवेष्ववयविनोऽभावः, सति गुणिनि गुणस्याभावः, तत्र भेदाभेदावित्यादि द्रष्टव्यम्। अन्यथा यत्रावयवावयव्यादीनां युगपद् विनाशः, तत्र भेदाभेदावुक्तौ न स्याताम्।
इदमुक्तं भवति “सत्यपि तस्मिन्नसत्त्वात्’ इत्यनेन हेतुनाऽवयव्यादीनामवयवादिभ्यो भेदमात्रं वा साध्यते, अत्यन्तभेदो वा? आद्ये सिद्धसाधनता भागासिद्धिश्च। तथाहि सत्यप्युपादाने कदाचिदुपादेयमसत्, यथा पटः। एवम्, सत्यपि द्रव्ये केचिद् गुणा असन्तः, यथा पाकजादयः। तथा सत्यप्याश्रये काश्चित् क्रिया असत्यः, यथा पटचलनादयः। जातिश्च काचित् सति जातिमत्यसती, यथा ब्राह्मण्यम्। तत्र भेदाभेदयोरङ्गीकाराद् भेदसाधनं सिद्धविषयम्। गगनतद्भागयोरीश्वराद्याश्रितज्ञानादिगुणक्रियाजातिष्वभावाद् भागासिद्धत्वं हेतोरिति। न द्वितीयः, कालात्ययापदिष्टत्वात्। अभेदस्य प्रागुपपादितत्वात्, (७०४) उपपादयिष्यमाणत्वाच्चेति। (७१३७१४)
॥ अयावद्द्रव्यभाविधर्माणां भेदाभेदस्यैवाङ्गीकर्तव्यत्वसमर्थनम्॥
स्यादेतत्। यथा भेदसाधकानां व्यपदेशभेदादीनां विशेषाश्रयेणैवान्यथासिद्धिरुक्ता, तथा सत्यपि तस्मिन्नसत्त्वस्यापि विशेषेणैव निर्वाहः क्रियताम्। किं भेदाभेदाभ्युपगमेन? मैवम्। विशेषस्य भेदकार्यव्यवहारमात्रनिर्वाहकत्वेन विनाशं प्रत्यनिर्वाहकत्वात्। सकलभेदकार्यकारित्वे विशेषो भेद एव, न तत्प्रतिनिधिः स्यात्।
किञ्चानेकाश्रितस्यावयविनो द्वित्वादेश्चाऽश्रयेणात्यन्ताभेदे सत्याश्रयाणामपि परस्परं भेदः प्रसज्यते। तत्परिहारार्थं तावदवश्यं तत्र भेदोऽङ्गीकरणीयः। नचावच्छेदकेन विना भेदाभेदभूमेः सङ्ग्रहः स्यादित्ययावदश्रयभावित्वमेव ग्राह्यम्। तत्रापि विशेष एव सङ्करं वारयिष्यतीति तु निरस्तम्। किञ्च प्रमाणानुसारिणी व्यवस्था, नतु स्वेच्छानुसारिणी। प्रमाणं तु भेदाभेदाववगाहत इति वक्ष्यते।
॥ विशेषबलाद् भेदाभेदयोरेकत्रावास्थानानुपपत्त्यभावः॥
ननु अनित्यद्रव्याश्रिता एकत्वादयोऽपि गुणाः किं भेदवन्तः, तेषामपि द्रव्यकार्यतया तदुत्तरक्षणभावित्वादिति। मैवम्। उक्तोत्तरत्वात्। उक्तं ह्येतत् उपादानद्रव्यं गुणवदुपादेयतया परिणमत इति। (६६७) ननु भेदाभेदावेकत्र विरुद्धौ। तत् कथमयावदाश्रयभाविनामवयविगुणकर्मसामान्यानामवयवादिभिर्भेदाभ्युपगम इत्यत आह विशेषमेवेति।
विशेषमेव संश्रित्यविशेषो बलवान् यतः।
भेदाभेदावेकत्र भवत इति सम्बन्धः। अवधारणं कालादिभेदव्यावृत्त्यर्थम्। कथं विशेषाश्रयणे विरोधशान्तिरित्यत आह विशेष इति। बलवान् भेदकार्यकारण इति शेषः। ततो विशेषं समाश्रित्यैकत्र भेदाभैदौ भवत इत्यन्वयः।
अयमर्थः भेदो हि विरोधशान्तिहेतुः। तथाहि क्वचिदाश्रयभेदो यथा मधुरायां देवदत्तसद्भावः, स्रुघ्ने तदभावः। क्वचित् कालभेदो यथा मधुरायामेव देवदत्तस्य भावाभावौ। क्वचित् प्रतियोगिभेदो यथा गवयो गोघटाभ्यां सदृशो विसदृशश्चेति। भेदप्रतिनिधिश्च विशेष इत्युक्तम्। अतः कथमसौ भेदाभेदावेकदैवैकत्रैव नावस्थापयेदिति।
॥ एकत्रैव भेदाभेदयोः प्रमितत्वप्रतिपादनम्॥
एवन्तर्ह्यतिप्रसङ्गः। सर्वत्र विशेषमाश्रित्य विरोधस्योत्सादयितुं शक्यत्वादित्यत आह दृष्टीति।
दृष्टिप्रमाणतश्चैवविरोधो दर्शने कथम्॥१०३॥
दृष्टिश्च तत् प्रमाणं च। प्रमाणभूता दृष्टिरित्यर्थः। ततो भेदाभेदौ न विरुद्धाविति सम्बन्धः। चशब्दो विशेषेण सह दृष्टेः समुच्चये। न स्वेच्छामात्रेण भेदाभेदावित्युपेत्य विशेषेण विरोधाभावोऽभिधीयते, येनातिप्रसङ्गः स्यादित्येवशब्दः। उक्तं तावदवयवावयव्याद्यभेदग्राहिणी दृष्टिरस्ति। सम्बद्धवस्तुबुद्धितो विलक्षणतयाऽनुव्यवसायात्। अस्ति च भेदग्राहिणी सत्यपि तस्मिन्नसत्त्वादिति हेतुजनिता दृष्टिरिति। नचैते बाध्यबाधके। अन्यतराननुवृत्तिप्रसङ्गात्। नापि प्रतिपक्षभूते। प्रतिपत्तॄणामुभयोदासीनतापत्तेः। नचैवम्। अतो द्वयोरपि प्रामाण्यमेषितव्यम्। प्रमाणतश्च भेदाभेदयोरवगतयोर्न विरोधः। तदिदमुक्तम् प्रमाणत इति।
॥ सहावस्थितयोः विरुद्धत्वाङ्गीकारे स्वव्याहत्यादिप्रसङ्गः॥
ननु भवतां भेदाभेदावेकत्रैवैकदैव प्रमितौ, तथाऽपि कथं विरोधशान्तिरित्यत आह विरोध इति। सहदर्शने सति कथं विरोधो वक्तुं शक्यते? सहदृष्टौ विरुद्धौ चेति विप्रतिषिद्धमिति भावः।
एतदेव विवृणोति विरोधो हीति।
विरोधो ह्यविरोधश्च यतो दर्शनमानकौ।
ततो दृष्टे विरोधस्तु सद्भिरापाद्यते कथम्॥१०४॥
सर्वत्र परस्परपरिहारेणैव सत्त्वदर्शनं सहानस्थानलक्षणविरोधे प्रमाणम्। क्वचित् सहदर्शनं चाविरोधे। अन्यस्यानिरूपणात्। अतः सहदृष्टे भेदाभेदलक्षणे वस्तुद्वये विरोधः कथमुच्येत? सहदर्शने ह्यविरोधः स्यात्। पुनर्विरोधकथने व्याघातानिवारणादिति। हिशब्देन शीतोष्णादौ रूपरसादौ च विरोधाविरोधयोर्दर्शनैकप्रमाणत्वं निदर्शयति। तुशब्दस्य दृष्टे त्विति सम्बन्धः। सद्भिर्विद्वद्भिरित्युपहासः। वैशेषिकादयो हि संयोगविभागशब्दात्मविशेषगुणानां तत्रैव तदैव भावाभावावुपेत्य सहदर्शनाद् विरोधो नास्तीति वदन्तः, पुनरत्र सहदर्शनेऽपि विरोधमुद्भावयन्तः, स्वव्याहतभाषिणः, स्वोक्तविस्मरणशीलाः, स्वदृष्टिपक्षपातिनः कथं सन्तः स्युः? सर्वत्रासहदृष्टयोर्यदि कश्चिदाग्रहमात्रेण सहावस्थानं मन्यते, तं प्रत्येव विरोधोद्भावनं क्रियते नान्यथेति।
॥ चेतनस्य स्वावयवगुणक्रियादिभिरन्त्यन्ताभेदः, चेतनान्तरैरचेतनैश्चान्त्यन्तभेदः॥
धर्मधर्मिणोर्भेदाभेदौ क्वचिदिति सङ्क्षेपेणोक्तम्। तत् किं सर्वेष्वपि द्रव्येषु, उत केषुचिदेवेत्यपेक्षायामाह अभिन्न इति।
अभिन्नो भगवान् स्वेन तदन्येन विभेदवान्।
नित्या धर्मास्तदीयास्तु सर्वेऽस्मान्नैव भेदिनः॥१०५॥
भगवानिति चेतनमात्रोपलक्षणम्। स्वेन स्वावयवगुणक्रियादिभिः। तदन्येन प्रकृतिजीवजडात्मना प्रपञ्चेनेत्येवं व्यवस्थितावेव भेदाभेदौ नत्वेकविषयावित्यर्थः। अयावद्द्रव्यभाविधर्मैर्भेदाभेदौ कुतो न स्यातामित्यत आह नित्या इति। तुशब्दोऽवधारणे। अस्मात् कारणात्। अस्माद् भगवतः। द्वित्वादिसङ्ख्याव्यतिरिक्ता इति शेषः।
॥ अचेतनेषु यावद्द्रव्यभाविनां धर्माणामभेदः, अयावद्द्रव्यभाविनां भेदाभेदौ॥
क्व तर्हि भेदाभेदावित्यत आह सामस्त्येति।
सामस्त्योच्छेदिनोऽन्यत्र धर्मा उभयरूपकाः।
भावेत एव चोच्छेदात् तदन्ये च समस्तशः॥१०६॥
अन्यत्र परमेश्वरात्। जडे वस्तुनीति यावत्। सत्येव धर्मिणि सामस्त्येनोच्छेदवन्तो ये धर्माः, ते उभयरूपिणो भिन्नाभिन्ना इत्यर्थः। अभिभवव्यावृत्त्यर्थं सामस्त्येत्युक्तम्। यद्वा सामस्त्ये द्रव्यस्याविकलत्वे नाशाभावेऽपि ये उच्छेदिन इति व्याख्येयम्। किं स्वसद्भाववेलायामभेदिनोऽसद्भाववेलायां भेदिन इत्येवं कालभेदेन भेदाभेदावित्यत उक्तम् भाव इति। स्वसद्भावदशायामेवोभयरूपका इत्यर्थः। विनाशासम्भवाच्च।
कुतो भिन्नाभिन्ना इत्यत आह त एवेति। प्रत्यक्षबलेन त एव धर्मिस्वरूपभूता एव उच्छेदात् सत्येव धर्मिण्यसत्त्वाद् हेतोस्तदन्ये। चशब्दौ मिथः समुच्चयार्थौ। समस्तश इत्ययावद्द्रव्यभाविविवक्ष्ययोक्तम्।
॥ यावद्द्रव्यभाविधर्माणामत्यन्ताभेदाङ्गीकारेण अंशसंयोगस्य
अंशिसंयोगरूपत्वलाभात् अंशतः संयोगाङ्गीकारे नानवस्थाप्रसङ्गः॥
यदुक्तम्, यावदवयवभाविनोऽवयविनोऽवयवैरत्यन्ताभेदः, अयावदवयवभाविनस्तु भेदाभेदाविति, तेनान्यदपि चोद्यं परिहृतमित्याह अंशांशिनोरिति।
अंशाशिनोरभेदेन त्वंशसंयोग एव हि।
अंशिनो नानवस्थाऽतो यद्यप्यंशेष्वविश्रमः॥१०७॥
तथाहि “सर्वदिक्ष्वपि सम्बन्धात्” इति यदंशतः संयोग इत्युक्तम्, तदयुक्तम्। अनवस्थापत्तेः। घटसंयोगो हि घटांशसंयोगपूर्वकः। सोऽपि तदंशसंयोगपूर्वकः। नचेयं निरंशे परम्परा विश्राम्यतीति वाच्यम्। अंशपरम्पराया अविश्रमस्याप्यङ्गीकृतत्वात्। अतः पूर्वपूर्वसंयोगानुत्पत्तावुत्तरोत्तरानुत्पत्तिप्रसङ्गादंशतः संयोग इति नियमो नोपपद्यत इति। तदिदमसङ्गतम्। यद्यप्यंशत एव संयोगः, यद्यपि चांशेष्वंशपरम्पराया अविश्रमः, तथाऽप्यंशांशिनोरभेदनैवांशसंयोग एव हि यस्मादंशिनः संयोगोऽतो नानवस्थेति।
अयमभिसन्धिः स्यादियमनवस्था यदि सर्वत्रांशत एव संयोग इति वदतामस्माकमंशिनः संयोगोंऽशसंयोगेनैव जायत इत्यभिप्रायः स्यात्। नचैवम्। किन्तु यो यस्यांशिनः संयोगः, स तदंशे वर्तते। निरंशस्तु तु संयोगः क्व नाम वर्तताम्? अतः परमाण्वोः संयोगे सति तद्वृत्त्यर्थमंशोऽङ्गीकरणीय इति। नह्येवंसति काचिदनवस्थाऽस्ति। अनवस्थितकार्यकारणभूतासिद्धसंयोगपरम्पराश्रयणाभावात्।
एतावत्तु भवेत्। घटसंयोगो घटांशवृत्तिरित्यप्ययुक्तम्, अतिप्रसङ्गात्। तथासति हि पटवृत्तिरपि घटसंयोगः स्यात्। प्रमाणविरोधाच्च। घटसंयोगो घटवृत्तिः, तद्गुणत्वात्; तद्रूपवदिति। घटांशवृत्तिः संयोगो न घटसंयोगः, तदन्यवृत्तित्वात्; पटसंयोगवदिति।
एतदप्यनवकाशम्। अंशांशिनोरभेदस्य साधितत्वात्। अतिप्रसङ्गो हि तदा स्यात्, यदि पटवद् घटांशोऽपि घटादत्यन्तभिन्नः स्यात्। अभेदे तु क्वातिप्रसङ्गः? अनुमानस्याप्याद्यस्य सिद्धसाधनता। अंशवृत्तेरेव घटवृत्तित्वात्। अंशावृत्तित्वे सति घटवृत्तित्वसाधने दृष्टान्तः साध्यविकलः स्यात्। द्वितीयस्तु हेतुः स्वरूपासिद्धोऽन्यथासिद्धो वेति। यदि घटसंयोगो घटांशे वर्तते, तर्हि घटांशसंयोगः क्व वर्तत इति चेत्, अनेनैव न्यायेन तदंशे सोऽपि तदंश इति ब्रूमः। नचैवमनवस्था। सर्वेऽप्यंशिसंयोगास्तत्तदंशवृत्तय इत्यत्रेतरेतरापेक्षाया अभावात्। एवन्तर्हि परमाणुवृत्तिरपि संयोगो घटसंयोगः स्यादिति चेत्, को नेत्याहेति।
॥ एकस्यांशसंयोगस्य अन्यांशसंयोगपूर्वकत्वानङ्गीकारात्, संयोगैक्याङ्गीकाराच्च नानवस्थाप्रसङ्गः॥
अंशसंयोग एव ह्यंशिनः संयोगोऽतो नानवस्थेत्युक्तमनवस्थापरिहारं विवृणोति एकस्मिन्निति।
एकस्मिन् जात एवान्यः संयोगो जायते यदि।
अनवस्था तदैव स्यात् संयोगैक्ये भवेत् क्व सा॥१०८॥
अवयवपरम्पराया अविश्रममभ्यपुगम्यैकैकस्मिन्नवयवसंयोगे जात एवान्योऽवयवसंयोगो जायत इति यद्यङ्गीकुर्मः, तदैवानवस्था स्यात्। संयोगैक्ये अवयविसंयोगः क्रियातो जातस्तदवयवे वर्तते, अवयववृत्तेः संयोगादपरोऽवयविनः संयोगो नास्तीति वादे तु क्व साऽनवस्थेति।
॥ संयोगत्रैविध्यनिरासः॥
एतेनैतदपि निरस्तम्, यदाहुः संयोगस्त्रिविधः, अन्यतरकर्मजोभयकर्मजसंयोगजभेदात्। तत्रान्यतरकर्मजो यः क्रियावता निष्क्रियस्य, यथा स्थाणोः श्येनेन। उभयकर्मजस्तु विरुद्धदिक्क्रिययोः सन्निपातः, यथा मल्लयोः। संयोगजस्तु संयोगः कारणाकारणसंयोगात् कार्याकार्यसंयोगः, यथा हस्ततरुसंयोगात् कायतरुसंयोग इति।
॥ अवयवावयविनोरभेदात्, अवयवसंयोगस्यैवावयविसंयगत्वेन न संयोगजसंयोगोऽङ्गीकार्यः॥
नहि हस्ततरुसंयोगातिरिक्तः कायतरुसंयोगोऽस्ति। येनासौ तज्जन्यः स्यात्। प्रमाणाभावात्। किन्तु हस्तकर्मणा जनितो हस्तवृत्तिः संयोग एव हस्तकाययोरभेदात् कायसंयोगो भवति। अत एव हस्तस्याशुचिसंयोगे कायक्षालनादिविधयोऽप्युपपद्यन्ते।
॥ विभागजविभागस्य द्वैविध्यम्॥
अत एव विभागजोऽपि विभागो निरस्तः। द्विविधं हि तमाचक्षते। कारणाकारणविभागात्, कारणविभागाच्चेति। तत्राऽद्यो यथा हस्ततरुविभागात् कायतरुविभागः। द्वितीयो यथा द्वितन्तुकावयवे तन्तौ कर्मोत्पन्नं तस्य तन्त्वन्तराद् विभागं करोति। विभागात् तन्त्वोः संयोगो नश्यति। ततो द्वितन्तुकविनाशः। तत इदानीं तन्त्वोर्वर्तमानो विभागः सक्रियस्यावयवस्य द्वितन्तुकसंयुक्ताकाशादिदेशाद् विभागं करोतीति।
॥ अवयवविभागातिरिक्तावयविविभागस्याभावात् कारणाकारणविभागजविभागो निरस्तः॥
तत्राऽद्यस्तावदनुपपन्नः। हस्ततरुविभागातिरिक्तस्य कायतरुविभागस्यानुपलम्भात्। हस्तकर्मणा जनितो हि विभागो हस्तकाययोरभेदाद् हस्तकायगुणो भवति। अत एव विवादाध्यासितो विभागो न कर्मासमवायिकारणकः, कर्मैकार्थासमवेतत्वात्; शब्दवदित्यसिद्धतया निरस्तम्।
॥ एकस्मादेव कर्मणो विभागद्वयोत्पत्तौ बाधकाभावात् कारणविभागजविभागाङ्गीकारोऽयुक्तः॥
द्वितीयस्त्वनुपपन्नतरः। तन्तुकर्मणैव तन्तोस्तन्त्वन्तरादाकाशादिदेशाच्च विभागोत्पत्त्युपपत्तौ क्रमकल्पनानुपपत्तेः। अन्यथाङ्गुलिकर्मणाऽङ्गुलेरङ्गुल्यन्तरादेव विभागो भवति आकाशादिदेशात्तु विभागादेवेति स्यात्।
॥ तन्तुद्वयविभागस्य तन्त्वारम्भकसंयोगविरोधित्वात्, तन्त्वाकाशविभागस्य तदविरुद्धत्वात्
विरुद्धविभागयोः नैककर्मजत्वं युक्तमित्याक्षेपः॥
नन्वङ्गुलिकर्म अङ्गुलिविभागमाकाशादिविभागं च करोति। तयोर्विभागयोरविरुद्धत्वात्। तन्तुकर्म तु तन्त्वन्तरविभागमाकाशादिविभागं च न कर्तुमर्हति। तयोर्विभागयोर्द्रव्यारम्भकसंयोगविरोधित्वाविरोधित्वरूपविरोधात्। नह्यविरुद्धात् कारणाद् विरुद्धकार्योत्पत्तिः सम्भवतीति।
॥ द्रव्यक्रियायाः पूर्वदेशविभागउत्तरदेशसंयोगरूपविरुद्धगुणद्वयजनकत्वस्य,
तन्तुकर्मणः विरुद्धसंयोगद्वयजनकत्वस्य च तैरेवाङ्गीकृतत्वात् नायमाक्षेपो युक्तः॥
मैवम्। एकस्मादेव कर्मणः संयोगविभागजननाभ्युपगमात्। तन्तुकर्मणा द्रव्यारम्भकानारम्भकतन्त्वन्तराकाशसंयोगजन्माङ्गीकाराच्च। अन्यथा कारणाकारणसंयोगजसंयोगवत् कारणमात्रसंयोगजोऽपि संयोगः स्वीकार्यः स्यात्।
॥ द्रव्यानारम्भकद्रव्यगतसंयोगस्य द्रव्यारम्भकद्रव्यगतसंयोगेनाविरुद्धत्वात् एकस्य कर्मणः
तत्संयोगद्वयजनकत्वमित्यभ्युपगमे, विभागयोरपि तथाऽविरुद्धत्वात् एककर्मजत्वमभ्युपगमनीयम्॥
ननु संयोगस्य न स्वरूपतो विरोधोऽस्ति। यतो द्रव्यानारम्भकद्रव्यसमवेत एव संयोगो द्रव्यानारम्भकः। द्रव्यानारम्भकं च द्रव्यं सप्तविधम् आरब्धद्रव्यम्, अन्त्यावयवि, स्पर्शरहितम्, विनश्यदवस्थम्, विनश्यदवस्थसंयोगम्, निष्फलारम्भम्, विजातीयं चेति। ततः कर्मणैव संयोगद्वयजन्मोपपत्तिरिति। एवन्तर्हि विभागयोरपि को विरोधः? द्रव्यारम्भानारम्भप्रयुक्तत्वाद् विरोधप्रतीतेः।
॥ तन्तुकर्मणः विभागद्वयजनकत्वाभावादिसाधकानुमानानां निरासः॥
तन्तुद्वयविभागजनकं तन्तुकर्म न तन्त्वाकाशविभागजनकम्, द्रव्यारम्भकसंयोगविरोधिविभागजनककर्मत्वात्; द्रव्यान्तरारम्भकसंयोगविरोधिविभागजनककर्मवदित्याभाससमानयोगक्षेमम्। तन्तुकर्म न तन्त्वन्तरविभागजनकम्, कर्मत्वात्; सम्प्रतिपन्नकर्मवदित्यपि प्रयोगसम्भवात् तत्र प्रमाणबाध इति चेत्, सममन्यत्रापि। विभागद्वययौगपद्यानुभवात्। तन्तुकर्म आकाशविभागजनकम्, कर्मत्वादिति प्रतिपक्षश्च। आकाशविभागे विभागेन कर्तव्ये कर्मणो निमित्तत्वाभ्युपगमात् सिद्धसाधनमिति चेत्, न। जनकशब्दस्यासमवाय्यर्थत्वात्।
एतेन विमतं कर्म द्रव्यारम्भकसंयोगविरोधितदविरोधिविभागजनकं न भवति, कर्मत्वादिति निरस्तम्। विमतं कर्म द्रव्यारम्भकानारम्भकसंयोगारम्भकं न भवति, कर्मत्वात्; श्येनकर्मवदित्याभासतुल्यत्वात्, सत्प्रतिपक्षत्वाच्च। यदाकाशविभागजनकं कर्म न तद् द्रव्यारम्भकसंयोगविरोधिविभागजनकम्, यथाङ्गुलिकर्मेति व्याप्तेस्तन्तुकर्मणो गगनविभागजनकत्वे तन्त्वन्तरविभागजनकत्वं न स्यादिति चेत्, न। यद् यत्प्रदेशविभागजनकं न भवति, न तत् तत्प्रदेशस्थद्रव्यविभागजनकमिति व्याप्तेराकाशदेशविभागाजनकत्वे तन्त्वन्तरादपि विभागजनकं न स्यादिति प्रतिप्रसङ्गसम्भवात्।
किञ्च तन्तोराकाशविभागो यदि विभागजो नतु कर्मजः, तदा सकर्मकस्येवाकर्मकस्यापि कुतो न स्यात्? विभागस्योभयत्रापि साम्यात्। उत्तरविभागे कर्म निमित्तकारणमित्यतो नेति चेत्, न। आद्यविभागजननेनैवोपक्षीणस्य कारणत्वानवधारणात्। अवधारणे वाऽसमवायित्वस्यानिवारणात्। अन्यथा तल्लक्षणस्यातिव्याप्तेरित्यलं विस्तरेण।
॥ संयोगस्य स्वाभावसमानाधिकरणत्वरूपाव्याप्यवृत्तित्वनिरासपूर्वकं अंशवृत्तित्वसमर्थनम्॥
एवं छलत्वेनानवस्थाप्रसङ्गं निराकृत्य प्रकारान्तरेण निराकरोति अंश इति।
अंशे संयोगदृष्टेश्चदृष्टे का साऽनवस्थितिः।
अंशिसंयोगस्यांशवृत्तित्वदृष्टेश्च नानवस्थादोष इत्यर्थः। दृष्टत्वे कथमदोषत्वमित्यत आह दृष्ट इति। आपादकेऽर्थे दृष्टे सति साऽनवस्थितिः का? न दूषणमिति यावत्।
एतदुक्तं भवति यद्यंशतः संयोगः स्यात्, तदाऽनवस्था स्यात्। ततश्च संयोगाभाव एवाऽपद्येत। नचासौ युक्तः। तस्मान्नांशतः संयोग इति हि विपर्यये पर्यवसानं कर्तव्यम्। अनवस्थायास्तकत्वात्। विपर्ययापर्यवसायिनश्च तर्काभासत्वनियमात्। अत्रांशतः संयोगो न भवतीति कोऽर्थः, यद्यंशिसंयोगस्यांशसंयोगपूर्वकतानियमो नास्तीति, तर्ह्योमिति वदामः। यद्यंशिसंयोगोंऽशवृत्तिर्न भवतीति, तन्न। घटाद्यंशिसंयोगस्य तदंशवृत्तितायाः प्रत्यक्षदृष्टत्वेन विपर्ययपर्यवसानस्य बाधितत्वात्। घटसंयोगो घट एव वर्तते। किन्त्वव्याप्यवृत्तित्वात् तदंशवृत्तिरिवावभासत इति चेत्, केयमव्याप्यवृत्तिता नाम, अन्या अंशवृत्तित्वात्? स्वाभावसमानाधिकरणत्वमिति चेत्, न। विरुद्धत्वात्। दृष्टत्वादविरोध इति चेत्, न। किमंशभेदेन भावाभावौ दृश्येते, उत घट एवेति सन्देहात्। नह्यविरुद्धविषयत्वे सति विरुद्धविषयताऽङ्गीकर्तुकर्तुमुचिता। उपाधिभेदादविरोध इति चेत्। के त उपाधयः? अंशा एवेति चेत्, त एव सन्तु तर्हि संयोगभावाभावाश्रयाः किमंशवृत्तित्वेन विरुद्धेनाङ्गीकृतेन? अंशांशिनोरभेदेनातिप्रसङ्गस्यापास्तत्वादिति।
॥ संयोगस्यांशवृत्तित्वानङ्गीकारे कार्यद्रव्ये कारणापेक्षया परिमाणोत्कर्षानुपपत्तिप्रसङ्गः॥
प्रतितर्कपराहतत्वाच्चाप्रसङ्गोऽयमित्याह यदीति।
यद्यंशगो न संयोगः कार्येषु प्रथिमा कथम्॥१०९॥
यदि कारणानां संयोगस्तदंशवृत्तिर्न स्यात्, तदा तदारब्धेषु कार्येषु कारणापेक्षया परिमाणोत्कर्षो न स्यादित्यर्थः। अयमभिसन्धिः कारणपरिमाणापेक्षया कार्ये परिमाणोत्कर्षस्तावत् सर्वत्र प्रचयजन्यः। द्वितूलके तथा दर्शनात्। प्रचयहीनतूलद्वयजन्यरज्जुद्रव्ये तदभावोपलम्भाच्च। प्रचयश्च कारणयोः प्रशिथिलः संयोगः। प्रशिथिलता च संयोगस्य केषुचिदंशेषु वृत्तिः, केषुचिदवृत्तिरेव। नान्या, अनिरूपणात्। ततः संयोगस्यांशवृत्तित्वाभावे प्रचयोऽसौ न भवतीति कारणाभावादुत्कृष्टपरिमाणोत्पादो न स्यादिति।
अस्त्वन्यत्र संयोगो यथातथा। प्रस्तुते परमाणौ संयोगस्यांशवृत्तित्वाभावे नातिप्रसङ्ग इति चेत्, न। अन्वयव्यतिरेकाभ्यां कारणपरिमाणोत्कृष्टस्य कार्यपरिमाणस्य प्रचयाख्यांशवृत्तिसंयोगजत्वावधारणात् कारणाभावे च कार्याभावनियमात् परमाणुसंयोगस्यांशवृत्तित्वाभावे तत्कार्ये द्व्यणुके परमाणुपरिमाणादुत्कृष्टपरिमाणं नोत्पद्येतेत्यस्यैव बाधकस्य सत्त्वात्।
॥ परमाण्वपेक्षया द्व्यणुके परिमाणोत्कर्षानङ्गीकारे स्वव्याहतिः, प्रमाणविरोधश्च॥
नन्विदमिष्टापादनम्। परमाणुतो द्व्यणुके परिमाणोत्कर्षाभावादित्यत्र आह परमाणोरिति।
परमाणोरणोर्नास्ति महत्तेत्यद्भुतं वचः।
परमाणुपरिमाणादणोद्वर्यणुकस्य महत्ता परिमाणोत्कर्षो नास्तीति वचोऽद्भुतं स्वव्याहतं प्रमाणविरुद्धं चेत्यर्थः। अयमाढ्योऽयं परमाढ्य इतिवदणुपरमाणुशब्दाभ्यामेव परिमाणतारतम्यावगतेस्तदभाववचनं स्वव्याहतं भवति। द्वितन्तुकपरिमाणवदसम्मृदितावयवजन्यद्रव्यपरिमाणत्वेन द्व्यणुकपरिमाणस्य परमाणुपरिमाणादुत्कर्षस्यानुमानावगतत्वाच्चेति।
॥ त्र्यणुकद्व्यणुकयोः परिमाणोत्कर्षस्य द्व्यणुकपरमाणुद्वयगतत्रित्वद्वित्वरूपसङ्ख्याजन्यत्वस्य
प्रागेव निरस्तत्वात् सुस्थः प्रमाणविरोधः॥
ननु यत् कारणपरिमाणजन्यमुत्कृष्टपरिमाणं तदेव प्रचयजन्यम्। त्र्यणुकरिमाणवद् द्व्यणुकपरिमाणमपि कारणपरिमाणजन्यं न भवति। किन्तु कारणसङ्ख्याजन्यमेव। तत् कथं परमाणोः प्रचयाभावे द्व्यणुके परिमाणोत्कर्षानुत्पादापादनमित्यत आह अणूनामिति।
अणूनां प्रथिमापेक्षां विनैव त्र्यणुकेऽपि सः।
परमाणोर्महत्त्वं च विनेत्येतद् वचः कथम्॥११०॥
द्व्यणुकानां परिमाणोत्कर्षापेक्षां विनैव सङ्ख्यामात्रेण त्र्यणुके स परिमाणोत्कर्षो जायते, तथा परमाणोर्महत्त्वं परिमाणोत्कर्षं विना केवलसङ्ख्यया द्व्यणुके परिमाणोत्कर्षो जायत इत्येतद् वचः कथं घटते? “महद्दीर्घवद् वा” इति निरस्तत्वादिति भावः। चापिशब्दावितरेतरसमुच्चये। अत्र परिमाणमात्रग्रहणे कर्तव्ये प्रथिमेति महत्त्वमिति चोक्तिर्विसदृशपरिमाणत्वस्यानपेक्षाहेतोर्निराकरणं स्मारयितुमिति।
॥ पटस्य तन्तुसमुदायेनाभेदः, एकैकेन तन्तुना भेदाभेदौ॥
अंशांशिनोरत्यन्ताभेदो भेदाभेदौ चेति यदुक्तम्, तद् विशदयति अंशिन इतिे।
अंशिनोंऽशैरभेदोऽयमंशेन तु भिदाभिदा।
यथा गगनादेर्यावदंशभाविनोंऽशिनः स्वांशैरत्यन्ताभेदः, तथा पटादेरंशिनोऽपि सर्वैरंशैरत्यन्ताभेदः। एकैकांशेन तु भिदाभिदा। अयमित्युत्तरवाक्येन सम्बद्ध्यते।
॥ व्यतिषिक्ततन्तुसमुदायस्यैव पटेनाभेदः, न तन्तुसमुदायमात्रस्य॥
नन्वेतदयुक्तम्। सर्वतन्तुभावेऽपि कदाचित् पटस्याभावात्। खण्डिते भेदाभेदस्वीकारात्। अत एकेनेव सर्वैरपि तन्तुभिः पटस्य भेदाभेदावेवोचितौ। तथाचोक्तं ब्रह्मतर्के
“तन्तुभ्योऽन्यः पटः साक्षात् कस्य दृष्टिपथं गतः।
अनन्यश्चेत् तन्तुभावे पटाभावः कुतो भवेत्” इति।
उच्यते व्यतिषङ्गविशिष्टा हि तन्तवोऽवगम्यन्ते। नच तद्भावे कदाऽपि पटाभावः। तस्माद् व्यतिषङ्गविशेषविशिष्टैः सर्वतन्तुभिः पटस्यात्यन्ताभेद एव। अविवक्षितव्यतिषङ्गैः सर्वतन्तुभिस्तु भेदाभेदावेवेति न कश्चिद् विरोधः।
॥ अवयव्यवयविनोरभेदाङ्गीकारे परमाणुपुञ्जवादप्रसक्तिमाशय निराकरणम्॥
नन्वेवन्तर्हि व्यतिषक्ततन्तुव्यतिरेकेण पटाभावे परमाणुपुञ्जवादापत्तिरिति। मैवम्। यथाहि गुणानां द्रव्याभेदेऽपि न द्रव्यं निर्गुणम्, यथाच परेषां सामान्यादावतिरिक्तसत्ताभावेऽपि नासत्त्वम्, तथा व्यतिषक्ततन्तव एव पटः, तथाऽपि न पटाभावः। किन्तु सन्ति व्यतिषक्तास्तन्तवः, पटश्च। स च तेभ्यो न भिद्यत इति। कथमेतदिति चेत्, विशेषशक्त्यैवेति ब्रूमः।
॥ उक्तार्थस्य प्रत्यक्षसिद्धत्वात् नानुमानविरोधः॥
ननु व्यतिषक्तसर्वतन्तुभ्योऽपि पटस्य भेदोऽङ्गीकार्यः। तन्तुव्यतिषङ्गानन्तरं पटस्य जायमानत्वात्। कथञ्च एकैकतन्तुनाऽभेदः? एकैकत्र पटबुद्ध्यभावादित्यत आह सर्वेति।
सर्वप्रत्यक्षविषयः कथमेव ह्यपोद्यते॥१११॥
उक्तोऽयमर्थः सर्वप्रत्यक्षविषयो यस्मात्, तस्मात् कथमेवापोद्यते? एतदुक्तं भवति अस्ति तावद् व्यतिषक्तसर्वतन्तूनां पटस्य चाभेदे प्रत्यक्षम्। तत्प्रतीतेः सम्बद्धवस्तुद्वयप्रतीतिवैलक्षण्यस्य साक्षिसिद्धत्वात्। नच भेदे प्रमाणमस्ति। येन सोऽपि स्वीकरिष्यते। जायतां नाम तन्तुव्यतिषङ्गानन्तरं पटः, तथाऽपि न विवक्षितार्थहानिः। नहि तन्तुव्यतिषङ्गं पटमाचक्ष्महे। किन्तु व्यतिषङ्गे सति यत् तन्तूनां विशिष्टं रूपम्। नचैकैकतन्तुपरित्यागे सर्वतन्तवो नाम सन्ति। अतस्तत्राप्यस्त्येवाभेदप्रतीतिः। एकैकत्र पटबुद्ध्यभावस्तु भेदमाक्षिपति। नतु प्रत्यक्षसिद्धमभेदमपवदतीति।
॥ संयोगविभागपृथक्त्वानामनेकाश्रितत्वं निराकृत्य प्रातिस्विकत्वप्रतिपादनम्॥
अथापि स्यात्। अवयव्यादीनामवयवादिभिरभेदो नोपपद्यते। एको ह्यवयवी, अनेके चावयवाः। तदभेदेऽवयवानामप्यभेदः, अवयविनो वा भेदः प्रसज्येत। तथा गुणाश्च केचिदनेकाश्रिताः। एकैव हि संयोगव्यक्तिर्द्वयोर्द्वयोर्वर्तते। तथा विभागव्यक्तिरपि। सङ्ख्या च द्विविधा, एकत्वानेकत्वभेदात्। तत्रैकत्वस्यैकद्रव्यगतत्वेऽपि द्वित्वादिकमनेकाश्रितम्। एवं पृथक्त्वमपि द्विविधम्, एकपृथक्त्वमनेकपृथक्त्वं च। तत्रैकपृथक्त्वस्यैकद्रव्यवृत्तित्वेऽपि द्विपृथक्त्वादिकमनेकाश्रितमेव। एवञ्च गुणानां गुणिनैक्ये संयोगाद्याश्रयानेकद्रव्याभेदो वा, सयोगादिभेदो वाऽऽपद्येत। सामान्यं चैकमनेकाश्रितम्। तस्य व्यक्त्यभेदे व्यक्तीनामप्यभेदः, सामान्यस्य वा भेदः प्रसज्येतेत्यतः संयोगविभागपृथक्त्वानां तावदनेकाश्रितत्वं नास्तीत्याह संयोगश्चेति।
संयोगश्च विभागश्च भेदश्चैव पृथक्पृथक्।
अन्योन्यप्रतियोगेन ह्युभयोरपि दृश्यते॥११२॥
भेद इति पृथक्त्वमुच्यते। चशब्दा इतरेतरयोगे। पृथक्पृथगेव एकैकद्रव्याश्रिता एवेत्यर्थः। ततश्चैकेन गुणेनाभिन्नत्वे द्रव्ययोरप्यभेदः स्यादित्यतिप्रसङ्गस्याऽपादकासिद्धिः। अनेकद्रव्याभिन्नत्वे गुणस्यापि भेदः स्यादित्यस्येष्टापत्तिर्दूषणमित्युक्तं भवति।
ननु घटपटसंयोगविभागभेदा घटपटसम्बन्धितयाऽनुभूयन्ते। तत् कथमेकैकाश्रिताः? तथात्वे चैकैकस्मिन्नेव संयुक्तादिप्रत्ययप्रसङ्ग इत्यत आह अन्योन्येति। प्रतियोगः प्रतियोगित्वम्। अन्योन्यस्य प्रतियोगोऽन्योन्यप्रतियोगः। यत्संयोगादिरुभयोरपि दृश्यते तदन्योन्यप्रतियोगेन हि निमित्तेन। अत्रोभयोरपीत्यनेकोपलक्षणम्। भेदस्य बहुसम्बन्धितयाऽपि प्रतीतेः।
एतदुक्तं भवति घटप्रतियोगिकः संयोगादिः पटेऽस्ति। तथा पटप्रतियोगिको घटेऽस्ति। तस्मादुभयसम्बन्धितया प्रतिभासः, अतिप्रसङ्गाभावश्च युज्यत इति।
स्यादेतद् यदि संयोगादीनामेकैकवृत्तित्वे प्रमाणं स्यात्। तदेव नास्तीत्यत आह अन्योन्येति। पृथक्पृथगेवेत्यनुवर्तते। अन्योन्यप्रतियोगेन हेतुना संयोगादिकमुभयोरपि पृथक्पृथगेव हि दृश्यते।
अयमर्थः पटो घटेन संयुक्तः, घटाद् विभक्तः, घटाद् भिन्न इति पटधर्मः संयोगादिर्घटप्रतियोगिकतया प्रतीयते। यश्च यत्प्रतियोगिको नासौ तद्धर्मः। यथा स्थविरप्रतियोगिकमपरत्वं न स्थविरधर्मः, तस्मान्नायं संयोगादिर्घटधर्मः। एवं घटधर्मः संयोगादिः पटप्रतियोगितयोपलभ्यमानो न पटधर्मो भवितुमर्हति। तथाच पृथक्पृथगेव संयोगादिरनेकधर्मोऽवगम्यत इति।
॥ पृथक्त्वस्यानेकाश्रितत्वे “भिन्नाविमौ’ इत्यादिप्रतीत्यनुपपत्तिपरिहारः॥
नन्वस्तु संयोगविभागयोरियं गतिः। नतु पृथक्त्वे। यद्धि घटात् पटः पृथक्, पटाच्च घटः पृथगित्यन्योन्यप्रतियोगिकतया प्रतीयते, तदेकपृथक्त्वं पृथक्पृथगेवाभ्युपगम्यते। यत्तु भिन्नाविमौ भिन्ना इमे इति प्रतीयते, तदनेकपृथक्त्वमनेकाश्रितमेव प्रतियोग्यनिरूप्यस्यैकाश्रितत्वे मानाभावादित्यत आह भिन्ना इति।
भिन्ना इति तु भेदानां समुदायो हि दृश्यते।
यथैव च पदार्थानामनयोर्भेद इत्यपि॥११३॥
इतोऽमुष्यामुतोऽमुष्य भेदो दृष्टो द्विधर्मिकः।
तत्रैकवचनं यत् तद् विप्राणां भोजनं यथा॥११४॥
इमे भिन्ना इत्यादिप्रतीतौ भेदानां समुदायोऽनेकत्वं हि दृश्यते। कथम्? यथैव च पदार्थानाम्। एतदुक्तं भवति यथाहि शुक्ला इमे पटा इत्यादिप्रतीतावनेके पटा अनेकानि च तद्विशेषाणि शौक्ल्यान्यवभासन्ते, तथा भिन्ना इमे इत्यादिप्रतीतावप्यनेके पदार्था अनेके च भेदाः प्रकाशन्ते इत्यभ्युपगन्तव्यम्। नच विशेषप्रमाणमस्ति, येनात्रान्यो विधिर्भविष्यतीति। एतेन संयुक्ताविमावित्यादिप्रतीतिरपि व्याख्याता वेदितव्या।
नन्वनयोर्भेदोऽमीषां भेद इति प्रतीतावनेकाश्रितं पृथक्त्वमुपलभ्यते। तत् कथमेतदिति चेत्, किमत्रानेकस्य धर्मितयाऽवभासं प्रमाणयसि, उत धर्मस्यैकत्वावभासम्, उतोभयावभासम्? पक्षत्रयेऽप्युत्तरमाह अनयोरिति। अस्यामपि प्रतीतावितो घटादमुष्य पटस्य, अमुतः पटादमुष्य घटस्य भेद इत्येवं द्विधर्मिको भेदो दृष्टः। तथाचानेकस्य धर्मित्वेऽपि धर्मस्यैकत्वावभासासम्मतेर्नानेनाभिमतार्थसिद्धिरित्युक्तं भवति। अनेनैवानयोः संयोग इत्यादिप्रतीतिरपि व्याख्याता द्रष्टव्या।
॥ पृथक्त्वस्य प्रातिस्विकत्वे “अनयोर्भेदः’ इत्यादिष्वेकवचनानुपपत्तिपरिहारः॥
ननु वचनलिङ्गा हि वक्तुरभिप्रायाः। भेद इति चैकवचनं प्रयुज्यते। तेनानुमीयतेऽस्यां प्रतीतावेक एव भेदो द्विधर्मिको दृष्ट इति। तस्मादन्योन्यप्रतियोगिकानेकधर्मिकानेकभेदविषयत्वं प्रतीतेर्न वक्तुं शक्यमित्यत आह तत्रेति। तत्र अनयोर्भेद इत्यादिवाक्ये, भेदद्वये वा। भोजनमित्येकवचनं यथा तथेत्यर्थः। एतेन एकवचनेन प्रतीतेरेकार्थविषयत्वानुमानेऽनैकान्तिकत्वम्, समुदायविषयत्वेनान्यथासिद्धिश्चेत्युक्तं भवति।
॥ अवयवावयविनोर्विरुद्धधर्मवत्त्वेऽपि नाभेदानुपपत्तिः॥
अवयविनस्त्वेकत्वेऽपि न कश्चिद् दोषः। आकाशस्य स्वावयवैरभेदवदवयवानामप्यभेदस्याङ्गीकृतत्वात्। पटस्य च यादृशेन तन्तुसमुदायेनात्यन्ताभेदोऽभिहितः स एक एव। व्यतिषक्तानां तन्तूनां विशिष्टाकारो ह्यसौ। स चाऽगन्तुकत्वात् तन्तुभ्यो भिन्नाभिन्न एव। एकैकेन तन्तुना सर्वैश्चाभेदेऽपि भेदस्यापि विद्यमानत्वान्नान्योन्याभेदप्रसक्तिरिति स्वयमेवोह्यतामिति नोक्तम्।
॥ संयोगादेः प्रातिस्विकत्वोक्तिसमर्थनम्॥
नन्वेवन्तर्हि संयोगादेरप्येकैकाश्रितत्वं न वक्तव्यम्। अयावद्द्रव्यभावित्वेन भेदाभेदाभ्यामेवोक्ताक्षेपसमाधानादिति। सत्यम्। तथाऽपि वस्तुस्थितिरियमुक्तेत्यदोषः। अपिचाजसंयोगे नायं समाधिः सम्भवति। स एव नास्ति प्रमाणाभावादिति चेत्, न। परमाणोराकाशादिसंयोगाङ्गीकारात्। सोऽपि परमाणुकर्मज इति चेत्, न। प्रागसंयोगप्रसङ्गात्। अंशभेदान्नेति चेत्, न। स्वाभाविकस्यानभ्युपगमात्। औपाधिकस्य च निराकरिष्यमाणत्वात्। (७३७)
किञ्चाऽकाशमीश्वरेण संयुज्यते, द्रव्यत्वात्; घटवत्। नच मूर्तत्वमुपाधिः, विशेषणवैयर्थ्यात्। परिच्छिन्नपरिमाणवत्त्वं हि मूर्तत्वम्। तत्र परिमाणवत्त्वेनैवालम्। परिच्छिन्नत्वविशेषणं तु व्यर्थमेव। आकाशमीश्वरेण न संयुज्यते, अमूर्तत्वात्; रूपवदिति चेत्, न। अद्रव्यत्वस्योपाधित्वादिति।
॥ प्रत्यक्षानुमानाभ्यां जातेः प्रतिव्यक्ति भिन्नत्वप्रतिपादनम्॥
इदानीं सामान्यस्यैकैकाश्रितत्वमाह नरत्वादिकमिति।
नरत्वादिकमप्येवं तत्तद्धर्मतयेयते।
न सर्वधर्म एकोऽस्ति…………॥११५॥
एवं संयोगादिवदेकैकवृत्तीत्यर्थः। सामान्यमपीति वक्तव्ये ब्राह्मणत्वादेरयावद्द्रव्यभावित्वेनापि तत्र परिहारः सम्भवतीति ज्ञापयितुं नरत्वादिकमित्युक्तम्। उपपादनं च नैकप्रकारमिति योगविभागः।
कुतो नरत्वादिकं प्रतिव्यक्ति भिन्नमित्यत आह तत्तदिति। यथाहि नरेषूपलभ्यमानेषु तदीयं रूपादिकं प्रतिनियतमुपलभ्यते, तथा नरत्वादिकमपि तत्तन्नियतधर्मतयैवेयते दृश्यते इति प्रत्यक्षमुक्तम्। यद्वा योऽनेकाश्रितो धर्मो नासावेकैकप्रतीतौ प्रतीयते, यथा द्वित्वादि। प्रतीयते च नरत्वादिकमेकैकप्रतीतावतो नानुगतमित्यनुमानमनेन सूचयति।
किञ्च नरत्वादिकं नानेकानुवृत्तम्, धर्मत्वात्; रूपादिवत्। अस्याऽभासोद्धारं करोति नेति। सर्वधर्मः अनेकवृत्तिधर्मः। तेन धर्मत्वं न भग्न्व्याप्तिकमिति शेषः। पक्षधर्मता तु स्फुटैवेति।
॥ अनेकत्वसङ्ख्याया अनेकाश्रितत्वाद् धर्मत्वहेतोर्व्यभिचारमाशय परिहारकथनम्॥
नन्वनेकत्वसङ्ख्या तावदनेकाश्रिता। एकैकस्मिन् द्वित्वादेः शङ्कितुमप्यशक्यत्वात्। नहि द्वित्वादिकमेकैकप्रतीतौ प्रतीयते। नच प्रतियोगिनिरूप्यम्। धर्मितयैवानेकेषामनुभवात्। अतो धर्मत्वहेतोस्तत्रानैकान्त्यमित्यत आह समुदायस्त्विति।
………………समुदायस्तु भिन्नगः॥११५॥
समुदायोऽनेकत्वं भिन्नगोऽनेकाश्रितः। सत्यमनेकत्वसङ्ख्याऽनेकाश्रिता। तथाऽपि तदन्यत्वेन हेतुविशेषणाददोष इति भावः। सा चापेक्षाबुद्धिजन्यत्वादयावद्द्रव्यभाविनी भिन्नाभिन्नेति नाऽश्रययोरभेदापत्तिः।
॥ सादृश्यस्यानेकवृत्तित्वाद् धर्मत्वहेतोरनैकान्तिकता॥
प्राभाकरास्त्वाहुः। सादृश्यं तावदेकमनेकानुगतम्, तत्र धर्मत्वहेतोर्व्यभिचारः। नच वाच्यम् सामान्यमेव सादृश्यमतः पक्षे व्यभिचारचोदनेयमनुपपन्नेति, जातिसङ्करप्रसङ्गात्। अस्ति हि कयोश्चिदश्वरासभव्यक्त्योः सादृश्यम्, तत्र यदि सादृश्यमश्वत्वात् परम्, तदा सर्वेषामप्यश्र्वानां रासभसादृश्यं स्यात्। यदिचापरम्, तदा रासभव्यक्तावप्यश्वत्वं स्यात्। एवं रासभत्वेऽपि वाच्यम्। न सादृश्यमश्वरासभवृत्ति ब्रूमः, किन्तु तदवयववृत्ति। द्रव्यगुणावयवकर्मवृत्तीनि सामान्यान्येव हि सादृश्यनामान्यभ्युपगच्छामः, अतो न जातिसङ्करदोष इति चेत्, न। गौर्गवयेन सदृशीत्यादिव्यवहारणाममुख्यत्वप्रसङ्गात्। नच सामान्यं प्रतियोगिनिरूप्यम्। तन्निरूप्यं च सादृश्यमिति स्फुटोऽनयोर्भेद इत्यत आह एतादृशं चेति।
॥ सादृश्यस्यापि प्रतिव्यक्ति भिन्नत्वाङ्गीकारात् नानैकान्तिकता॥
एतादृशं च सादृश्यं पदार्थेषु पृथक्पृथक्।
भवतु सादृश्यं सामान्यतो भिन्नम्, तथाऽपि तत् पदार्थेषु पृथक्पृथगेवेति न तेन धर्मत्वहेतोर्व्यभिचारः। एतादृशमिति तत्रोक्तहेत्वतिदेशः। नहि सादृश्यस्यानेकवृत्तित्वे प्रमाणमस्ति। सदृशाविमावित्यादेः शुक्लाविमावित्यादिवदुपपत्तेः। अनयोः सादृश्यमित्यादेश्चास्यानेन सादृश्यमस्यानेन सादृश्यमित्युपपत्तेः। एकवचनस्य च विप्राणां भोजनमित्यादिवदुपपन्नत्वात्, प्रतियोगिनो धर्मित्वासम्भवाच्च। एकाश्रितत्वेऽपि प्रतियोगिनिरूप्यत्वेनैकैकप्रतीतावपि अप्रतीतिसम्भवाच्चेति।
॥ हेत्वन्तरेण जातेः प्रतिव्यक्ति भिन्नत्वसमर्थनम्॥
नरत्वादिसामान्यस्य प्रतिव्यक्ति भिन्नत्वेऽनुमानान्तरमाह एकस्मिन्निति।
एकस्मिन् स विनष्टेऽपि यतोऽन्यत्रैव दृश्यते॥११६॥
एकस्मिन्नरे नष्टे तदाश्रितं नरत्वं तावन्नष्टम्। तथाऽपि स नरत्वलक्षणो धर्मोऽन्यत्र नरान्तरे दृश्यत एव, यतोऽतोऽपि नरत्वादिकमित्युक्तेन सम्बन्धः। यद्वा विनष्टं विनाशः, सह विनष्टेन वर्तत इति सविनष्टम्, तस्मिन्। विनाशवतीति यावत्। अथवाऽऽश्रयेण सह विनष्टं सविनष्टम्, तस्मिन्निति योजना।
अयमत्र प्रयोगः नष्टानष्टवर्ति नरत्वं भेदवत्, विरुद्धधर्माश्रयत्वात्; छायातपवत्। नचासिद्धो हेतुः। नष्टाश्रयस्य नरत्वस्य नष्टत्वात्। अन्यस्य तु दृश्यमानत्वेनाविनष्टत्वात्। यद्वेदं नरत्वं विनष्टान्नरत्वाद् भिद्यते, अविनष्टत्वात्; घटवत्। यदि वा तन्नरत्वमविनष्टान्नरत्वाद् भिद्यते, विनष्टत्वात्; घटवदिति।
॥ जातेर्नित्यत्वनिराकरणम्॥
भवेदेतद् यदि विनष्टनराश्रितमपि नरत्वं विनश्येत्। नचैतदस्ति तस्य नित्यत्वादित्यत आह कुत इति।
कुतो भस्मत्वमाप्तस्य नरत्वं पुनरिष्यते।
एकत्वे नास्ति मानं च……………॥११७॥
भस्मत्वमाप्तस्य नरस्येति शेषः। पुनः आश्रयनाशोत्तरकालम्। इष्यते अस्तित्वेनेति शेषः। नष्टस्येति वक्तव्ये भस्मत्वमाप्तस्येति वचनमवस्थान्तरापत्तिरेव विनाशः, नतु ताकिकादीनामिव सर्वथा नास्तित्वमिति सूचयितुम्। आश्रयनाशोत्तरकालं सामान्यसत्त्वम्, विमतं विनाशवत्, विनाशवदाश्रयसमवेतत्वात्; रूपादिवदित्यादिप्रमाणविरुद्धम्, अप्रामाणिकं चेत्यर्थः।
नष्टनराश्रितस्यापि नरत्वस्य पुनः सत्त्वं न निष्प्रमाणकम्, प्रत्यक्षसिद्धत्वात्। नष्टानष्टनराश्रितं नरत्वं तावदेकम्। तच्चाविनष्टे नरे पुनरुपलभ्यते। अत एवानुमानमपि बाधितविषयमित्यत आह एकत्व इति। स्यातेतद् यद्येतयोरेकत्वे मानं स्यात्। नच तदस्तीत्यर्थः। नच प्रत्यभिज्ञानं प्रमाणम्। तस्य स्वरूपतः प्रमाणत्वेन च सन्दिग्धत्वात्। चशब्देनान्योन्याश्रयत्वं समुच्चिनोति। एकत्वे हि पुनस्तस्य सत्त्वसिद्धिः, तत्सिद्धौ चैकत्वसिद्धिरिति।
॥ आगमेन जात्यादीनां प्रतिव्यक्ति भिन्नत्वसमर्थनम्॥
एवं सामान्यादीनां प्रत्याश्रयं भेदे प्रत्यक्षानुमानान्युक्त्वा श्रुतिमप्याह श्रुतिरपीति।
………………….श्रुतिरप्याह सादरम्॥११७॥
भिन्नाश्च भिन्नधर्माश्च पदार्था निखिला अपि।
स्वैः स्वैर्धर्मैरभिन्नाश्च स्वरूपैरपि सर्वशः॥११८॥
अनिवृत्तविनाशास्तु धर्मा उभयरूपकाः।
न केनचिदभिन्नोऽतो भगवान् स्वगुणैर्विना॥११९॥
इति………………………………।
आह सामान्यादीनां प्रत्याश्रयं भेदमिति शेषः। भिन्नाः परस्परतो भेदवन्तः। अन्योन्यं भिन्ना धर्मा येषां ते भिन्नधर्माः। भिन्नधर्मा इत्यनेनाऽश्रयतोऽपि भेदोऽभिहित इति शङ्कानिरासार्थमुक्तम् स्वैरिति। स्वरूपैरपि, यथा भगवान् मत्स्यादिभिः। स्वैः स्वैर्धर्मैरभिन्नाश्चेत्यस्यापवादोऽनिवृत्तेति। अनिवृत्तेऽप्याश्रये विनाशो येषां ते तथोक्ताः। यथाऽऽमघटश्यामतादयः। उभयरूपका भिन्नाभिन्नाः। न केनचिदिति श्रुतिः स्वप्रकृतमुपसंहरति। अत्र सर्वश इत्यादिवचनादुक्तविवरणाच्चाऽदरः प्रतीयते।
॥ पीलुपाकप्रक्रियानिराकरणम्॥
ननु घटादेरामद्रव्यस्याग्न्निा सम्बद्धस्य, अग्न्यभिघातान्नोदनाद् वा तदारम्भकेषु परमाणुषु, कर्माण्युत्पद्यन्ते। तेभ्यो विभागाः, विभागेभ्यः संयोगविनाशाः, संयोगविनाशेभ्यः कार्यद्रव्यं विनश्यति। तस्मिन् विनष्टे परमाणुष्वग्न्सिंयोगादौष्ण्यापेक्षाच्छ्यामादीनां विनाशः। पुनरन्यस्मादग्न्सिंयोगादौष्ण्यापेक्षात् पाकजा जायन्ते। तदनन्तरं भोगिनामदृष्टापेक्षादात्माणुसंयोगादुत्पन्नपाकजेष्वणुषु कर्मोत्पत्तौ तेषां परस्परसंयोगाद् द्व्यणुकादिप्रक्रमेण कार्यद्रव्यमुत्पद्यते। तत्र च कारणगुणप्रक्रमेण रूपाद्युत्पत्तिर्भवति। तत् कथमामघटश्यामत्वादीनामयावद्द्रव्यभावित्वमुच्यते?
मैवम्। अत्र प्रमाणाभावात्। नोदनाद्युत्पत्तौ कर्मोत्पत्तिः प्रमाणम्, कर्मसु विभागाः, तेषु पूर्वसंयोगनिवृत्तिः, तत्र कार्यद्रव्यविनाशः, तत्र च पूर्वरूपादिपरावृत्तिः। तथा रूपाद्यन्तरोत्पत्तिः स्थूलद्रव्योत्पत्तौ प्रमाणम्, सा तदवयवपरम्परायाम्, सा द्व्यणुके, तदुत्पत्तिः परमाणुसंयोगे, स च तत्क्रियायाम्, साऽदृष्टवदात्मसंयोग इति चेत्, न। परमाणुष्विव कार्यद्रव्येषु पूर्वरूपादिनिवृत्तेरपूर्वरूपाद्युत्पत्तेरुपपत्तेः। पार्थिवावयविरूपादयः स्वाश्रयविनाशादेव विनश्यन्ति, अवयविरूपादित्वात्; दग्धपटरूपादिवत्। कारणगुणेभ्य एवोत्पद्यन्ते तत एव तद्वदेवेति चेत्, न। क्वचित् सत्याश्रयेऽपि रूपादिविनाशेऽग्न्सिंयोगजत्वे च विरोधाभावात्। अन्यथा कार्यद्रव्यं संयोगविनाशादेव विनश्यति, कार्यद्रव्यत्वात्; द्व्यणुकवदित्यादिकमपि स्यात्।
नन्वग्न्सिंयोगः सर्वावयवेष्वस्ति, नवा? नचेत् तत्र रूपादिविनाशोत्पादासम्भवः। तथाचावयवावयविनोर्विलक्षणरूपादिमत्त्वं स्यात्। आद्येऽग्न्यवयवानां सर्वत्र प्रवेशेन अवयविनाशस्यावर्जनीयत्वमिति चेत्, न। अवयविद्रव्याणां सच्छिद्रत्वेन प्रवेशोपपत्तेः। संस्थानापगमाभावेनावयविविनाशायोगात्। तथाविधस्यैवोदाहृतत्वादित्यलम्।
॥ परेण जातेरनुगतत्वाभावे व्युत्पत्त्यभावप्रसङ्गाभिधानम्॥
एवं सामान्यस्यानेकवृत्तित्वं प्रमाणैरपाकृतम्। तदयुक्तम्। तस्यानेकवृत्तित्वाभावे बाधकसद्भावात्।तथाहि सर्वेषु गोपिण्डेषु यद्यनुगतमेकं गोत्वसामान्यं न स्यात्, तदा तत्र गोशब्दसङ्गतिग्रहणलक्षणा व्युत्पत्तिर्न स्यात्। वृद्धव्यवहारोपदेशादिना हि व्युत्पत्तिर्भवति। नच प्रतिपिण्डं व्यवहारादिकमस्ति। तेषामानन्त्येन व्युत्पत्तावेव पुरुषायुषपर्यवसानप्रसङ्गात्। अतो यत्रोपदेशादिकं तत्रैव व्युत्पत्तिर्व्यवहारश्चेति स्यात्।
अथ विनैवैकेन निमित्तेनोपदेशाद्यभावेऽपि गोपिण्डान्तरे गोशब्दसङ्गतिं गृह्णीयात्, तदाऽश्वपिण्डेऽपि किं न गृह्णीयात्? अविशेषात्। अनुगतगोत्वे तु गोशब्दवृत्तिनिमित्ततयोपदेशादिनाऽवगते नायं दोषः प्रादुष्यात्। तस्मादनेकेष्वेकशब्दसङ्गतिग्रहणान्यथानुपपत्त्याऽनुगतमेकमभ्युपगन्तव्यमेव।
ननु कथन्तर्हि सामान्यरहितेषु पृथिव्यादिषु भूतमूर्तादिशब्दसङ्गतिग्रहणम्? उच्यते तत्रापि बाह्यैकेन्द्रियग्राह्यगुणाश्रयत्वेयत्तावच्छिन्नपरिमाणत्वाद्युपाधिनिबन्धनैव व्युत्पत्तिः। उपाधीनां व्यावृत्तत्वेऽप्यनुगतसामान्याश्रयत्वेन दोषाभावात्।
॥ जातेरनुगतत्वाभावे कार्यकारणभावव्याप्तिज्ञानउत्सर्गापवादन्यायानुपपत्तिप्रसङ्गः॥
किञ्चानुगततन्तुत्वपटत्वादिसामान्याभावे कार्यकारणभावावधारणं न स्यात्। ततश्च कार्यार्थिनः कारणे प्रवृत्तिर्न स्यात्। कार्यकारणभावे ह्यन्वयव्यतिरेकौ वा, उपदेशो वा प्रमाणम्। नच व्यावृत्तेषु वस्तुष्वन्वयव्यतिरेकग्रहणमुपपद्यते। नियमव्यभिचारयोर्दुर्ज्ञानत्वात्। उपदेशश्चानन्तेषु न सम्भवत्येवेत्युक्तम्। अपिच व्याप्तिज्ञानमप्यनुगतसामान्याभावेऽनुपपन्नं स्यात्। व्यावृत्तवस्तूनामन्वयव्यतिरेकावगमानुपपत्तेः।
सामान्यापवादन्यायश्चानुगतसामान्याभावे न भवेत्। द्वयोः प्रमाणयोरेकस्वरूपविषयत्वे त्वन्यतरस्याप्रामाण्यमेव स्यात्। भिन्नविषयत्वे नापवादविषयोऽस्ति। अस्ति च तावद् गौरयमित्यनुगताकारप्रत्ययः। नचासौ व्यावृत्तेषु सम्भवति। भ्रान्तत्वप्रसङ्गात्। नचैतत् सर्वमन्यापोहनिबन्धनम्। तस्यापि प्रतिपिण्डं व्यावृत्तत्वात्। अनुगतत्वे वा किमपराद्धं सामान्येन? तथाच विधिरूपः प्रत्ययोऽपि समाहितः स्यात्।
॥ व्युत्पत्त्यादीनां सादृश्येनैव उपपद्यमानत्वप्रतिपादनम्॥
एवञ्चाङ्गीकार्ये गोत्वादेरनुगमे नित्यत्वमप्यनिवार्यमित्यत आह व्युत्पत्तिरपीति।
….व्युत्पत्तिरपि हि सादृश्येनैव गम्यते।
सर्वेषु युगपच्छब्दः सदृशेषु प्रवर्तते॥१२०॥
अपिपदं कार्यर्कारणभावावधारणादिसमुच्चयार्थम्। हिशब्दो यस्मादित्यर्थे। गम्यते अभ्युपगम्यते। अवगम्यत इति वा। अस्ति तावत् सादृश्यं नाम पदार्थान्तरम्, गोसदृशो गवय इत्याद्यध्यक्षसिद्धत्वात्। तेनैव चोपपद्यते व्युत्पत्त्यादिकम्। तस्मान्न तदर्थं गोत्वादेरनुगतत्वं कल्पनीयम्।
सादृश्येन तावत् शब्दव्युत्पत्तिप्रकारं दर्शयितुमुपक्रमते सर्वेष्विति। बहवो हि शब्दसङ्गतिग्रहणोपायाः। तत्र यदोपदेशतो व्युत्पद्यते तदाऽयं गौरित्युपदेशवाक्यं व्याप्तिग्राहकतयोपयुज्यते। कथम्? सादृश्योपधानेन सर्वेषु गोपिण्डेषु युगपदेककालमयमित्यादिशब्दः प्रवर्तते। अयं गौरित्यस्य अयमेतत्सदृशाः सर्वेऽपि गोशब्दवाच्या इत्यर्थो वक्त्रा अभिप्रेयते, श्रोत्रा चावधार्यत इति यावत्। द्वयोरपि सार्वत्रिकव्युत्पत्तिकामत्वेन वाक्यस्यैकपिण्डविषयकत्वकल्पनानुपपत्तेरिति भावः।
॥ उपदेशवाक्यस्य व्याप्तिपरत्वे बाधकपरिहारः॥
यद्ययं गौरित्यादिवाक्यं नैकपिण्डमात्रविषयम्, किन्त्वयं चैतत्सदृशाश्च सर्वे गोशब्दवाच्या इति व्याप्तिपरम्, तदा सङ्गतिग्रहणोत्तरकालं गामानयेत्युक्ते गोशब्दात् सर्वगोप्रतिपत्तिः स्यात्। अभीष्टगोप्रतिपत्तिस्तु जायते, सा कथमिति तटस्थस्य चोद्यं परिहरति तथाऽपीति।
तथाऽपि प्राप्तितस्त्वेकवचनाच्च विशेषतः।
अभीष्टावगतिश्च स्यात्………………॥१२१॥
यद्यप्युपदेशो नैकपिण्डविशेषगोचरः, तथाऽपि गामानयेत्युक्तेऽभीष्टगोपिण्डावगतिः स्यादेव। कथम्? प्राप्तितो योग्यत्वात्। अतीतानागतानामत्यन्तविप्रकृष्टदेशस्थानां गवामानयनयोग्यताभावमालोच्य तत्परित्याग इत्यर्थः। तर्हि सन्निहितसर्वगोप्रतिपत्तिः कुतो न भवतीति चेत्, न। गामित्येकवचनात्। तथाऽपि यस्यकस्यचिदेकस्य गोपिण्डस्य प्रतिपत्तिः स्यात्। नाभीष्टस्यैवेति चेत्, न। शबलां बहुलां कालाक्षीमित्यादिविशेषणत्। एतदुक्तं भवति गोशब्दाद् भवत्येव सर्वगोप्रतिपत्तिः। किन्तु लिङ्गप्रकारणादिबलात् पिण्डविशेषे कार्यप्रतिपत्तिरिति।
॥ शब्दशक्तिग्रहणे सादृश्यस्य लिङ्गतयोपयुज्यमानत्वम्॥
अस्त्वयं गौरित्यादिवाक्यं व्याप्तिपरम्। ततः किमित्यत आह शक्तिरिति।
……………….शक्तिः सादृश्यगा यतः॥१२१॥
तादृशोऽयं च तच्छब्द इति ज्ञापयति स्फुटम्।
यतो वाचकत्वशक्तिः शब्दस्य सादृश्यगा सादृश्यसम्बन्धिनी सादृश्यव्यापिकेति यावत्। अस्माद् वाक्यादवधारितेति शेषः। अतस्तां शक्तिं तत्तद्विषयतया सादृश्यं स्फुटं ज्ञापयति।
कथमित्यतः प्रयोगप्रकारं दर्शयति तादृश इति। चो यस्मादित्यर्थे। अयं परिदृश्यमानो यस्मात् तादृश उपदेशकाले सन्निहितेन पिण्डेन सदृशस्तस्मात्, तच्छब्दः स शब्दो यस्य वाचकोऽसौ तथोक्तः। इतिशब्दः प्रकारवाची।
॥ सादृश्येन शब्दव्युत्पत्तिप्रकारस्य सङ्ग्रहेण निरूपणम्॥
अयमत्र समुदायार्थः व्युत्पत्त्यर्थं तावन्नानुगतं किमप्यङ्गीकरणीयम्। सादृश्येनैव तदुपपत्तेः। नच वाच्यं सादृश्यमप्यनुगतं चेत्, किं सामान्येनापराद्धम्, व्यावृत्तत्वे कथं सार्वत्रिकव्युत्पत्त्यङ्गमिति। नहि सादृश्यं शब्दशक्तिविषयतया प्रवृत्तिनिमित्ततया वाऽभ्युपगम्यते। किन्नाम। लिङ्गतया। यथाहि गन्धवत्त्वं न पृथिवीशब्दवाच्यम्, नापि तत्प्रवृत्तिनिमित्तम्, किन्तु पृथिवीत्ववत्या व्यक्तेः पृथिवीशब्दवाच्यत्वे लिङ्गमेव, तथा तेते व्यावृत्ताकारा एव तैस्तैर्व्यावृत्तैर्द्रव्यगुणकर्मसामान्यादिभिर्निमित्तैस्तत्तच्छब्दवाच्याः। सादृश्यं तु व्यावृत्तमपि तदवबोधे लिङ्गतयोपयुज्यते। तथाहि यदाऽयं गौरित्युपदेशपूर्विका व्युत्पत्तिः, तदा तद्वाक्यं व्याप्तिग्राहकम्। अयं चैतत्सदृशाश्च सर्वे गोशब्दवाच्या इत्येवम्परत्वात्। व्यवहारादिपूर्विकायां तु व्युत्पत्तौ भूयोव्यवहारादिदर्शनेन सादृश्यव्याप्यतावगमो भवति। ततश्चैतद्वाक्यादिनाऽवगतव्याप्तिरनुमिमीते अयं गोशब्दवाच्यो भवितुमर्हति, तत्सदृशत्वात्; यस्तत्सदृशः स गोशब्दवाच्यः, तथाचायं तत्सदृशः, तस्माद् गोशब्दवाच्य इति।
नन्वत्र को दृष्टान्तः? उपदेशकाले सन्निहितो गोपिण्ड इति चेत्, न। तस्य तत्सदृशत्वाभावात्। मैवम्। दृष्टान्तनियमस्य निरस्तत्वात्। (५१७) नच सास्नादिमत्त्वमेव लिङ्गमस्तु किं सादृश्येनेति वाच्यम्। तस्य गोत्ववत् प्रतिव्यक्तिव्यावृत्तत्वात्। सादृश्यस्य तु व्यावृत्तत्वेऽपि प्रतियोगिनिरूप्यत्वेन अनुगतफलसाधकत्वानुभवात्। सास्नादिमत्त्वस्यापि सादृश्योपहितस्य लिङ्गत्वमभ्युपगच्छामः। नच वाच्यम्, गोसादृश्यमश्वेऽप्यस्तीति तत्रापि गोशब्दवाच्यतानुमानप्रसङ्ग इति। जातिनिमित्तत्वेऽप्येवम्प्रसङ्गस्य समानत्वात्। जातिविशेषो निमित्ततयाऽङ्गीक्रियते योऽव्यभिचारीति चेत्, तर्हि सादृश्यविशेष एव लिङ्गं यो लक्षणभूत इति वदामः।
॥ कार्यकारणभावाद्यनुपपत्तिपरिहारः॥
एतेन कार्यकारणभावावधारणादिकमपि समाहितं वेदितव्यम्। सादृश्येनैव तदुपपत्तेः। अन्त्यविशेषे हि न किञ्चिदनुगतमस्ति, नाप्यनुगताश्रय उपाधिः। तद्भावे द्रव्यगुणकर्मवदत्यन्तव्यावर्तकत्वस्वरूपहानिप्रसङ्गात्। तथाऽप्यस्ति तत्र विशेषशब्दव्युत्पत्तिः, अत्यन्तव्यावृत्तिबुद्धिं प्रति कारणत्वावधारणमित्यादि। तत्र परेणापि लक्षणरूपं सादृश्यमेवाऽदरणीयमिति।
॥ अनुगतजात्यैव व्युत्पत्त्याद्यङ्गीकारे जातिशब्दस्यैव व्युत्पत्त्यभावप्रसङ्गः॥
एवमनुगतसामान्यानभ्युपगमेनैव व्युत्पत्त्यादिकं समर्थितम्। यस्तु मन्यतेऽनुगतसामान्येनैव व्युत्पत्त्यादिकं नान्यथेति तस्य बाधकमाह जातितश्चेदिति।
जातितश्चेत् कथं तासु तत्र चेदनवस्थितिः॥१२२॥
यद्यनुगतजातिनिमित्तैव सर्वत्र व्युत्पत्तिः, कार्यकारणभावावधारणादिकं च स्यात्, तदा तासु जातिषु कथं जात्यादिशब्दव्युत्पत्तिः, अनुगतबुद्धिकारणत्वावधारणम्, गोत्वं नित्यं जातित्वादित्यादिव्याप्तिज्ञानमित्यादिकं स्यात्? जातिषु जात्यभावेन तत्र व्युत्पत्त्यादिकं न स्यादित्यर्थः।
॥ सामान्येऽपि सामान्यमङ्गीकृत्य व्युत्पत्तिसमर्थने अनवस्थाप्रसङ्गः॥
यदि वैयात्यात् कश्चिद् ब्रूयात् अस्ति जातिष्वपि जातित्वं नाम जातिः, तद्वशात् तत्र सर्वमुपपद्यत इति। तं प्रत्याह तत्र चेदिति। यदि तत्र जातिष्वपि जातित्वं नाम जातिरङ्गीक्रियते तदाऽनवस्थितिः स्यात्।
तथाहि गोत्वादिजातिषु जातिशब्दप्रवृत्तिनिमित्तं या जातित्वं नाम जातिः, सा न तावत् स्वरूपे वर्तते। स्ववृत्तेरप्रामाणिकत्वात्। अतः स्वव्यतिरिक्तास्वेव जातिषु वर्तत इति वाच्यम्। तथाच स्वव्यतिरिक्तजातिषु जातिशब्दप्रवृत्तावियं निमित्तं स्यात्, नतु स्वरूपेऽपि। अतस्तस्यां तद्व्यतिरिक्तासु जातिष्वेकस्य जातिशब्दस्य प्रवृत्तौ निमित्तं जात्यन्तरमङ्गीकरणीयम्। तत्राप्येवमेवेत्यनवस्थेति।
ननु गोत्वादिजातिषु जातित्वप्रयुक्तो जातिशब्दः। जातित्वे तूपदेशाधीनो भवतु। तस्या एकत्वादिति। मैवम्। नह्यस्माभिः सादृश्यमिव भवता जातिः शब्दवृत्तौ ज्ञापकतयोपेयते। येन क्वचिदुपदेशो निवेश्यते। किन्तु निमित्ततया। तत्रोपदेशोपन्यासस्य क्वोपयोगः?
॥ अनुगतजातेर्व्युत्पत्त्यादिहेतुत्वे व्यक्तिशब्दाव्युत्पत्तिप्रसङ्गः॥
स्थानान्तरेऽपि बाधकमाह तथैवेति।
तथैव व्यक्तिविज्ञानं व्यक्तित्वाभावदूषितम्।
यदि तच्चास्ति तस्यापि विशेषेष्वनवस्थितिः॥१२३॥
यथा जातिविज्ञानं जातित्वाभावेन दूषितम्, तथैव व्यक्तिविज्ञानं व्यक्तीनां व्यक्तिशब्दवाच्यत्वविज्ञानं तन्निमित्तव्यक्तित्वजात्यभावेन दूषितम्। द्रव्यगुणकर्माणि खलु व्यक्तय उच्यन्ते। नच तत्र व्यक्तित्वं नाम सामान्यमस्ति। सत्तया परापरभावाभावात्। तस्मात् तत्र व्यक्तिशब्दवाच्यत्वज्ञानं न स्यात्। मा भूद् व्यतिरिक्तं व्यक्तित्वं सत्तैव व्यक्तिशब्दप्रवृत्तौ निमित्तं भविष्यतीति चेत्, न। सामान्यस्य पर्यायप्रवृत्तौ निमित्तत्वात्। सद्व्यक्तिशब्दयोरपर्यायत्वात्। अन्यथा संयोग्यादिशब्दानामपि द्रव्यादिशब्दपर्यायत्वं स्यात्।
ननु शब्दमात्रस्य जातिनिमित्तत्वात् सत्तया परापरभावशून्यमपि द्रव्यगुणकर्मसु व्यक्तित्वमस्त्येवेत्यतो नोक्तदोष इत्यत आह यदीति। तर्हि तस्य व्यक्तित्वस्यापि विशेषेषु व्यक्तिषु प्रवेशः स्यात्। तथाचानवस्थितिरिति योजना।
तथाहि यः शब्दोऽनेकवाचकः स सर्वो जातिनिमित्तक इति स्वीकृत्य द्रव्यगुणकर्मसु व्यक्तित्वं नाम जातिर्यद्यङ्गीक्रियते, तर्हि तस्यामन्यासु च जातिषु जातिशब्दप्रवृत्तये जातित्वं नाम जातिरङ्गीकर्तव्या स्यात्। ओमिति चेत्। तर्हि सा व्यक्तित्वजातिरपि जातित्वजातिं प्रति व्यक्तिः स्यात्। नच सा स्वरूपे वर्तते। ततो द्रव्यादित्रये तस्यां च व्यक्तिशब्दप्रवृत्त्यर्थमपरं व्यक्तित्वमङ्गीकरणीयम्। तत्र पुनर्जातिशब्दप्रवृत्तये जातित्वमभ्युपगन्तव्यमिति साऽपि तदाश्रयतया व्यक्तिः स्यात्। तस्यां पुनर्व्यक्तित्वान्तरमित्येवमनवस्थेति।
॥ अनुगतजातेर्व्युत्पत्त्यादिहेतुत्वे स्वरूपशब्दाव्युत्पत्तिप्रसङ्गः॥
स्थलान्तरे बाधकमाह कथमिति।
कथं स्वरूपत्वमपि ज्ञायतेऽनुगतं यदि।
एकव्युत्पत्तिपर्यन्तमनवस्थादिदूषितम्।
अत्र स्वरूपमित्यध्याहर्तव्यम्। ततश्चायमर्थः यद्यनुगतसामान्यनिबन्धनैव सर्वत्र व्युत्पत्तिः, तदा सकलपदार्थस्वरूपं स्वरूपशब्दवाच्यतया कथं ज्ञायते? अनुगतस्य स्वरूपत्वसामान्यस्य अभावात्। स्वरूपेषु स्वरूपशब्दव्युत्पत्तिर्न स्यादिति।
ननुच सर्वस्वरूपेष्वनुगतं स्वरूपत्वमङ्गीक्रियते मयाऽतो नोक्तदोष इत्यत उक्तम् स्वरूपत्वमपि यद्यनुगतमङ्गीक्रियते, तदा अनवस्थादिदूषितं भवतीति। तथाहि सर्वेषु स्वरूपेषु यत् स्वरूपशब्दप्रवृत्तिनिमित्तं स्वरूपत्वं नाम सामान्यमभ्युपगम्यते, तदपि तावत् स्वरूपमेव। नच तत्र स्वयमेव वर्तते। आत्माश्रयत्वस्यालौकिकत्वात्। अतस्तस्मिन्नन्येषु च स्वरूपेषु स्वरूपशब्दप्रवृत्तयेऽन्यत् स्वरूपत्वं नाम सामान्यमङ्गीकार्यम्। तदपि स्वरूपमेवेत्यनवस्था। आदिपदेनान्त्यविशेषस्वरूपेषु स्वरूपत्वसामान्याङ्गीकारेऽत्यन्तव्यावृत्तिधीहेतुत्वं न स्यात्, समवायाभावस्वरूपे च सम्बन्धाभाव इति ज्ञातव्यम्। अनवस्थाद्यनिष्टप्रसङ्गस्य विपर्यये पर्यवसानं सूचयति एकव्युत्पत्तिपर्यन्तमिति। एकं केवलमनुगतसामान्यहीनमिति यावत्। तस्मिन् व्युत्पत्तिरेकव्युत्पत्तिः। तत्पर्यन्तं तावदिदं दूषणमुपप्लवत एव। यावदनुगतसामान्यनिबन्धनैव सर्वत्र व्युत्पत्तिरिति पक्षं परित्यज्य सामान्यहीनेऽपि व्युत्पत्तिमङ्गीकुर्यादित्यर्थः। अनवस्थादिपरिहारायानुगतसामान्येन विनाऽपि व्युत्पत्तिरङ्गीकरणीयेति भावः।
॥ उपाध्यादिना जातिव्यक्तिस्वरूपशब्दानां व्युत्पत्त्याद्यङ्गीकारे कल्पनागौरवप्रसङ्गः॥
नन्विदं सकलमप्यसङ्गतम्। तथाहि यदुक्तम्, “जातितश्चेत् कथं तासु” इति, तत् तावदसत्। जातिषु जात्यन्तराभावेऽपि नित्यत्वे सत्यनेकानुगतत्वेनोपाधिना जातिशब्दव्युत्पत्त्युपपत्तेः। अस्तु वा जातिषु जातित्वं नाम जातिः। नचानवस्था। जातित्वे जातिशब्दस्य स्वरूपनिबन्धनत्वोपपत्तेः।
“तथैव व्यक्तिविज्ञानम्” इत्येतदप्यसत्। व्यक्तित्वाभावेऽपि जातिव्यञ्जकत्वोपाधिना द्रव्यादिषु व्यक्तिशब्दस्य स्वरूपनिमित्तत्वसम्भवात्।
यदपि “कथम्” इत्यादि, तदयुक्तम्। प्रमाणगम्यत्वोपाधिनैव स्वरूपशब्दव्युत्पत्त्युपपत्तेः। स्वरूपत्वाभ्युपगमेऽपि नानवस्था। तत्र स्वरूपशब्दस्य स्वरूपमात्रनिबन्धनत्वात्। अन्त्यविशेषेषूपाधिनिबन्धन एवेति न रूपहानिः। समवायादौ स्वरूपमेव सम्बन्ध इत्यतो न कश्चिद् दोष इत्याशङ्कां परिहरन्ननुगतसामान्यदूषणमुपसंहरति कल्पनेति।
कल्पनागौरवात् तेन युक्ता नानुगकल्पना॥१२४॥
सर्वत्र व्यावृत्तमेव वाच्यं शब्दप्रवृत्तौ निमित्तं च। व्युत्पत्तिस्तु सादृश्यनिबन्धनेत्येकरूपकल्पनेन सर्वसामञ्जस्ये क्वचिदनुगतं सामान्यं निमित्तम्, क्वचिदुपाधिः, क्वचित् स्वरूपमेवेत्यनेककल्पने कल्पनागौरवं स्यादित्यर्थः। तेन बाधकसद्भावेन, साधकाभावेन च।
नन्वनुगतत्वाभावे कथं गोत्वादिकं सामान्यम्? अननुगतत्वेऽपि गुणकर्मवदवान्तरभेदस्य कल्पनीयत्वादिति।
॥ समवायस्यैकत्वनिरासः॥
एवं समवायं स्वरूपतो निराकृत्येदानीं यत् समवायस्य सर्वत्रैकत्वं नित्यत्वं च “तत्त्वं भावेन” इति सूत्रेणोक्तम्, तत्त्वं समवायस्य सर्वत्रैकत्वं नित्यत्वं च, भावेन सत्तया व्याख्यातमिति। तदपि निराचिकीर्षुरादौ तावदेकत्वं निराकर्तुं पीठमारचयति औपाधिकेति।
औपाधिकविशिष्टाद्यमपि तद् वस्तु किं ततः।
अन्यत्…………………………….॥१२५॥
औपाधिकः पाचकयाजकादिः। विशिष्टो नीलाग्न्मिदादिः। आद्यग्रहणादुपलक्षितग्रहणम्। अपिशब्दो दूषणान्तरसमुच्चयार्थः। तद् वस्तूपाध्यादित्रयम्। किंशब्दस्योभयतः सम्बन्धः। तत उपाध्यादित्रयात्। वस्त्वित्येतदौपाधिकविशिष्टाद्यमित्यनेनापि सम्बद्ध्यते।
॥ औपाधिकविशिष्टउपलक्षितानां उपाधिपुरुषतत्सम्बन्धादिभ्यः भेदः, अभेदो वेति विकल्पः॥
अयमर्थः समवायस्य सर्वत्रैकत्वं वदतेदं तावद् विविच्यताम्। एक एव पुुरुषः पचनयजनादिभिरुपाधिभिरवच्छेदकैर्धर्मैः पाचको याजकश्चेत्याद्यभिधीयते, स पाचकयाजकादिरौपाधिकोऽर्थः किं पचनाद्युपाधिपुुरुषतत्सम्बन्धेभ्योऽनन्यः, उतान्य इति।
तथा समानाधिकरणं व्यावर्तकं विशेषणम्, यथोत्पलस्य नीलं रूपम्, पर्वतस्य चाग्निः। व्यधिकरणं तु व्यावर्तकमुपलक्षणम्। यथा नीलरूपगतं नीलत्वमुत्पलस्य। अन्ये तु कार्यप्रवेशाप्रवेशाभ्यां विशेषणोपलक्षणयोर्भेदमाचक्षते। यथा लम्बकर्ण आनीयतां चित्रगुरानीयतामिति। अपरे तु शाब्दसामानाधिकरण्यवैयधिकरण्याभ्याम्। यथा दण्डी देवदत्तो जटाभिस्तापस इति। केचित् पुनर्व्यवच्छित्तिसमये सत्त्वासत्त्वाभ्याम्।
तत्र विशिष्टं नीलमग्निमान् वा विशेषणविशेष्यतत्सम्बन्धेभ्योऽनन्यत् अन्यद् वा। उपलक्षितं चोपलक्षणोपलक्ष्यतत्सम्बन्धेभ्योऽनन्यत् अन्यद् वेति।
॥ औपाधिकादिपदार्थस्य उपाध्यादित्रितयेन भेदे अनुभवविरोधः, अपसिद्धान्तः, युक्तिविरोधश्च॥
तत्रान्यत्वपक्षस्तावदनुभवाभ्युपगमोपपत्तिविरुद्धत्वादसम्भावित एव। नहि पाचकादिः पचनादित्रयातिरिक्तोऽनुभूयते। नच योग्यस्याननुभवे सत्त्वं सिद्ध्यति। नाप्यग्न्मिदादिः पर्वताद्यतिरिक्तोऽनुभूयते। अतिरिक्तत्वे चौपाधिकविशिष्टादेर्द्रव्याद्यन्तर्भावासम्भवात्। षदार्थातिरेकप्रसङ्गेनाभ्युपगमविरोधः स्यात्। यदिचौपाधिकविशिष्टाद्यमतिरिक्तं स्यात्, तदा पाचकमानयेत्युक्ते पुरुषाद्यानयनं न क्रियेतेत्याद्युपपत्तिविरोधः।
॥ अवच्छिन्नत्वमौपाधिकत्वम्, व्यवच्छिन्नत्वं विशिष्टत्वमित्यभ्युपगम्य भेदसमर्थनस्य निरासः॥
नन्ववच्छित्तिरौपाधिकत्वम्, व्यवच्छित्तिश्च वैशिष्ट्यं त्रितयाद् भिन्नमेवेति चेत्, न। अवच्छित्तेरनिरूपणात्। सा किमुपाधिसम्बन्धो वा, पुरुषस्यैकत्वं वा, स्वगतो भेदो वा? आद्ये न त्रयातिरेकः। द्वितीये त्वनौपाधिकादविशेषः। तृतीये त्वसत्त्वप्रसङ्गः। व्यवच्छित्तिर्वैशिष्ट्यमिति चायुक्तम्। तस्या नीलादिपदार्थत्वाभावात्। सा हि वैशिष्ट्यप्रतीतिफलविषयतया अनुभूयते।
॥ अनुभवविरोधात्, आनयनादिकर्मत्वानुपपत्तेश्च लीलावत्युक्तं विशिष्टस्य ज्ञानरूपत्वमयुक्तम्॥
विशेषणविशेष्यसम्बन्धावागाह्येकं वा विज्ञानम्, अविरलमनेकं वा विशिष्टमिति कश्चित्। यथाऽऽह “विशेषणं विशेष्यं च तत्सम्बन्धफलार्पकम्। ज्ञानरूपं स्वसामर्थ्याद् विशिष्टमिति कीर्तितम्” इति। तन्न। विशिष्टस्य बाह्यार्थतयाऽनुभवात्। अन्यथा साध्यधर्मविशिष्टः पक्षः, सोऽनुमानेन प्रज्ञापनीय इत्याद्ययुक्तं स्यात्। तस्मादतिरेकपक्षोऽनुपपन्न एव।
॥ औपाधिकादिपदार्थस्य विशेषणादित्रितयेनाभेदाभ्युपगमे सिद्धसाधनतादोषेण सर्वानुमानोच्छेदप्रसङ्गः॥
अस्तु तर्ह्यौपाधिकविशिष्टाद्यं त्रितयानन्यदित्यत आह तदेवेति।
……….. तदेव चेदग्न्मित्त्वं किं तत्र भण्यते॥१२५॥
अग्न्सिंयोगमात्रं चेद् भवेत् तत् सिद्धसाधनम्।
प्रतिपत्तिसौकर्यायोदाहरणनिष्ठतया मतुपा प्रश्र्नः कृतोऽग्न्मित्त्वमिति। धूमाद्यनुमानसाध्यं विशिष्टमित्यर्थः। औपाधिकादेरप्युपलक्षणमेतत्।
अयमर्थः अग्न्मिदादिविशिष्टं च यदि विशेषणविशेष्यतत्सम्बन्धेभ्योऽनन्यदङ्गीक्रियते, तदाऽपि वक्तव्यम्। किं तत् त्रितयमपि प्रत्येकं विशिष्टम्, उत तत्रान्यतमम्? द्वितीयोऽपि किं विशेषणभूतोऽग्न्रिेवाग्न्मिच्छब्दार्थः, उत विशेष्यरूपः पर्वतः, अथ सम्बन्धः संयोगलक्षणः। संयोगपक्षेऽपि किं निर्विशेषणसंयोगः किंवाऽग्न्निा संयोगः? उत्तरत्रापि किमग्न्सिंयोगमात्रम्, उत पर्वतस्याग्न्सिंयोग इति। एवं पाचकादेरपि पचनादित्रयानन्यत्वे विकल्पो द्रष्टव्यः।
अन्त्यपक्षातिरिक्तान् सर्वपक्षानपाकरोति अग्नीति। अग्न्सिंयोगमात्रमिति सर्वपक्षोपलक्षणम्। चेत् अग्न्मिच्छब्दार्थ इति शेषः। तद् धूमवत्त्वाद्यनुमानमग्न्पिर्वतसंयोगानां समस्तानां व्यस्तानामग्न्निा संयोगस्य चाग्न्मिच्छब्दवाच्यविशिष्टत्वे धूमानुमानं सिद्धसाधनं स्यात्। विशिष्टस्यानुमानसाध्यत्वात्। अग्न्यादेर्विशिष्टस्य मानान्तरत एव सिद्धत्वादिति।
॥ विशेष्यस्य विशेषणसंयोग एव विशिष्टपदार्थ इत्यङ्गीकृत्य
तस्यानुमानसाध्यत्वे न सिद्धसाधनता इत्याक्षेपः॥
अस्तु तर्हि पर्वतस्याग्न्निा संयोगो विशिष्टरूपोऽग्न्मिच्छब्दार्थोऽनुमानसाध्य इत्यन्तिमः पक्षः। तत्रोक्तदोषाभावात्। पर्वताग्न्सिंयोगानां समस्तानां व्यस्तानामग्न्सिंयोगस्य च सिद्धत्वेऽपि पर्वतस्याग्न्निा यः संयोगस्तस्यानुमानतः प्रागसिद्धेरिति शङ्कते भूधरस्येति।
भूधरस्याग्न्सिंयोगो यदि ………..॥१२६॥
अग्न्मिच्छब्दार्थे विशिष्टोऽनुमानसाध्य इति शेषः।
॥ तथात्वे षष्ट्यर्थसम्बन्धस्यैव अनुमानसाध्यत्वात्, गुणगुणिनोः संयोगपर्वतयोः सम्बन्धस्य समवायत्वात्, तस्य च एकत्वाभ्युपगमेन तन्तुपटादौ प्रागेव सिद्धत्वात् सिद्धसाधनता तदवस्था॥
दूषयितुं पृच्छति षष्ठ्यर्थ इति।
………………….. षष्ठ्यर्थ एव कः॥१२६॥
समवायो यदि ह्यस्य चैकत्वात् सिद्धसाधनम्।
पर्वतस्याग्न्सिंयोगस्य च सिद्धत्वेऽपि पर्वतस्य योऽग्न्सिंयोगः स न सिद्ध इत्यतः स एव विशिष्टोऽग्न्मिच्छब्दार्थोऽनुमानवेद्य इति वदता पर्वतस्येति षष्ठ्या निर्दिष्टः सम्बन्ध एव विशिष्टोऽग्न्मिच्छब्दार्थोऽनुमानवेद्य इत्युक्तं भवति। अन्यस्य सर्वस्य सिद्धत्वात्। षष्ठ्यर्थाश्च सम्बन्धा वैयाकरणैरनेके गणिताः। अतः कोऽत्र सम्बन्धो विवक्षित इति प्रश्र्नार्थः। एवशब्दः तस्यैव प्राधान्यद्योतनार्थः।
उत्तरं शङ्कते समवाय इति। संयोगो हि गुणः पर्वतश्च गुणी गुणगुणिनोश्च समवायः सम्बन्ध इति प्रसिद्धमिति हिशब्दार्थः। षष्ठ्यर्थ इति वर्तते। निराकरोति अस्य चेति। पर्वतादेरिवास्य समवायस्य च सिद्धत्वादिति शेषः। सिद्धसाधनं धूमाद्यनुमानमिति शेषः। कथं समवायस्य सिद्धत्वमित्यत उक्तम् एकत्वादिति। यस्तन्तुपटयोः समवायः स एव हि पर्वताग्न्सिंयोगयोः समवायः परेणाङ्गीकृतः। तन्तुपटयोः समवायश्च प्रत्यक्षेण वाऽनुमानेन वा सिद्ध एवेति।
॥ समवायस्य एकत्वाभ्युपगमे सर्वानुमानोच्छेदप्रसङ्ग इत्युक्तार्थस्य सङ्ग्रहेण निरूपणम्॥
अयमत्र समुदायार्थः यद्येक एव सर्वत्र समवायः स्यात्, तदा सर्वानुमानानां सिद्धसाधनता स्यात्। यद्यपि याथार्थ्यमेव प्रामाण्यम्, तथाऽपि शब्दवत् परार्थानुमानस्य परापेक्षया प्रवृत्तत्वात् सिद्धसाधनता दोष एव।
तथाहि सर्वमप्यनुमानं न वस्तुस्वरूपमात्रपरम्। तस्यासिद्धावाश्रयासिद्धेः। सिद्धौ च सिद्धसाधनत्वात्। किन्तु केनचिदुपहितं वा विशिष्टं वोपलक्षितं वेति वक्तव्यम्। तच्च विशिष्टादिकं न विशेषणादित्रयादन्यदेवेति युक्तम्। अनुपलम्भादिबाधात्। त्रयानन्यत्वेऽपि न विशेषणमात्रम्। तस्य अनुमानात् प्राक् सिद्धत्वात्। असिद्धौ चाप्रसिद्धविशेषणत्वापत्तेः। अग्नेरेवाग्न्मिच्छब्दार्थत्वे मतुपो वैयर्थ्यापत्तेश्च। नापि धर्मिस्वरूपमात्रम्। उक्तदोषात्। पर्वतोऽग्निमानित्येतयोरेकार्थत्वापत्तेश्च। नच सम्बन्धमात्रम्। संयोगो हि क्वचित् सम्बन्धः स्यात्, यथाऽग्न्पिर्वतयोः। क्वचित् समवायः, यथा रसाद् रूपानुमाने। द्वावपि स्वरूपतः सिद्धाविति सिद्धसाधनमेव। संयोगमात्रस्य सिद्धत्वेऽप्यग्न्यादिसंयोगः साध्य इत्यपि न वाच्यम्। तस्यापि महानसादौ सिद्धत्वात्। अथ पर्वतादेरग्न्यादिसंयोगः साध्यः। अत्रापि विवेक्तव्यम्। कस्यात्रासिद्ध्या साध्यत्वमिति। अन्यस्यासम्भवात्। षष्ठ्यर्थस्य समवायस्येति वक्तव्यम्। स च सर्वत्रैक एव चेत्, पुनः सिद्धसाधनतैव स्यात्। अतः सर्वानुमानोच्छेदप्रसङ्गात् सर्वत्र समवायैक्यमयुक्तमिति।
॥ समवायेऽङ्गीकृतैक्यस्य अभेदरूपत्वेन तत्रौपाधिकभेदाङ्गीकारे
विरुद्धयोः भेदाभेदयोरेकत्र समावेशप्रसङ्गः॥
ननु तन्तुषु पटादिसमवायः पर्वताग्न्सिंयोगादिसमवायश्च यद्यपि स्वरूपेणैक एव, तथाऽपि तन्तुपटादिपर्वताग्न्सिंयोगाद्युपाधिनिमित्तः समवायस्य भेदोऽस्ति। ततः सिद्धत्वेऽपि साध्यत्वमुपपद्यत इत्यत आह यदीति।
यद्यस्यौपाधिको भेदः कुत एकत्वमिष्यते॥१२७॥
यदि अस्य समवायस्य साध्यत्वसिद्ध्यर्थमौपाधिको भेद इष्यते, तदैकत्वं कुत इष्यते? समवायस्यैकत्वं हि न सङ्ख्याविशेषः। निर्गुणत्वात्। किन्त्वभेदः। नच भेदाभेदौ क्वापि परेणाङ्गीकृतौ। तस्मात् समवाये भेदस्याङ्गीकृतौ तद्विरुद्धोऽभेदो नाङ्गीकर्तुमुचित इति।
॥ औपाधिकभेदस्य अपारमार्थिकत्वाङ्गीकारेऽपि न विरोधपरिहारः॥
ननु स्वाभाविकमेकत्वं स्वाभाविकेनैव भेदेन विरुद्ध्यते, न पुनरौपाधिकेन। स्वभावतोऽभिन्नेऽपि गगनादावौपाधिकभेददर्शनात्। समवाये चौपाधिक एव भेदोऽभ्युपगतः। तत् कथं स्वाभाविकैकत्वाङ्गीकारोऽनुचित इत्यत आह नेति।
नानिर्वाच्यं हि तेनेष्टमत औपाधिकान्ययोः।
सत्यत्वात् को विशेषः स्यान्मायावाद्यन्यथा भवेत्॥१२८॥
विरुद्धाभिमतयोरविरोधो हि कालभेदेन भवति, यथा तत्रैव भूतले तस्यैव घटस्य भावाभावयोः। देशभेदेन वा, यथा तदैव तस्यैव घटस्यास्तित्वनास्तित्वयोः। व्यक्तिभेदेन वा, यथा तत्रैव भूतले यदैकस्य घटस्य भावः, तदैव घटान्तरस्याभावः। पारमार्थिकत्वापारमार्थिकत्वाभ्यां वा, यथा गगने रूपतदभावयोः।
तत्रतावत् समवायेऽभेदभेदयोर्नाऽद्यं विधात्रयं सम्भवतीति परस्यापि सम्प्रतिपन्नम्। नापि चतुर्थी विधा सम्भवति। समवायभेदस्यापारमार्थिकत्वमसत्त्वम्, अनिर्वाच्यत्वं वा? आद्ये सिद्धसाधनत्वं तदवस्थमेव। द्वितीये त्विदमुपतिष्ठते हि यस्मात् तेन वैशेषिकादिनाऽनिर्वाच्यं वस्तु नेष्टम्, अतोऽसत्त्वानिर्वाच्यत्वाभावादौपाधिकस्य स्वाभाविकस्य च सत्यत्वात् को विशेषः स्यात्? औपाधिकस्यापि स्वाभाविकवत् सत्यत्वात् पारमार्थिकत्वापारमार्थिकत्वलक्षणस्य विरोधशान्तिहेतोरभावादौपाधिकत्वाद्युक्त्या न किञ्चित् कृतं स्यादिति भावः।
॥ औपाधिकभेदस्य अनिर्वचनीयत्वाङ्गीकारे मायावादानुप्रवेशप्रसङ्गः॥
इष्यते समवायभेदस्यानिर्वाच्यत्वं मया चेत्, तदा को दोष इति चेदपसिद्धान्त इत्याह मायेति। अनिर्वाच्यवस्त्वङ्गीकारे वैशेषिकादिरपि मायावादी भवेदित्यर्थः।
॥ समवाये भेदस्य उपाधिजन्यत्वरूपौपाधिकत्वाङ्गीकारे उपाधीनामानन्त्येन समवायानन्त्यप्रसङ्गः॥
ननु प्रकारभेदेनापि विरोधशान्तिर्भविष्यति। यथा तत्रैव तदैव नीलपटसद्भावेऽपि पीतपटाभावः, तथा समवायेऽप्यौपाधिको भेदो न स्वाभाविकमभेदं विरुणद्धीत्यत आह उपाधीति।
उपाधिजन्यं तद्गम्यमिति वौपाधिकं भवेत्।
उभयत्राप्यनन्ताः स्युः समवाया इतस्ततः।
भिन्नत्वं चैव तेष्वस्ति को विशेष उपाधिगे॥१२९॥
उपाधिशब्दात् तृतीयासमर्थाज्जन्यगम्ययोः शैषिके ठकि कृते सति औपाधिकमिति भवति। ततः किमित्यत आह उभयत्रेति। एवंसति समवायभेदस्यौपाधिकत्वं नामोपाधिजन्यत्वं वा, उपाधिगम्यत्वं वा वक्तव्यम्। तथाच पक्षद्वयेऽप्यनन्ताः समवायाः स्युः। तत् कथमित्यत आह इतस्तत इति। सर्वदेशकालगतानामवयवावयव्याद्युपाधीनामनन्तत्वादिति शेषः।
उपाधीनामनन्तत्वेऽपि समवायानन्त्यं कुत इत्यत आह भिन्नत्वमिति। चो यस्मादित्यर्थे। नह्यौपाधिको भेदो नामोपाधीनामेव भेदः। तथासति समवायस्येति न स्यात्। उक्तदोषपरिहारश्च न भवेत्। किन्तु तेषु समवायेष्वेवोपाधिजन्यं तदवगम्यं वा भिन्नत्वमस्ति। भेदहेततवश्र्चोपाधयोऽनन्ता इति कथं न समवायानन्त्यम्?
तथाऽप्यौपाधिकमेव तदानन्त्यमित्युक्तस्य किमायातमित्यत आह क इति। उपाधिगः तत्सम्बन्धी औपाधिक इति यावत्। औपाधिकभेदे को विशेषो येनासावभेदं न विरुणद्धीत्यर्थः।
एतदुक्तं भवति नीलपटसद्भावेऽपि पीतपटाभाव इत्यत्र हि यदि विशिष्टविषयौ विधिनिषेधौ, तदा भिन्नविषयत्वेन विरोधाभावः। नीलपीतपटयोर्भिन्नत्वात्। नचैवं प्रकृते। भेदविशेषाभावेऽपि भेदान्तराभ्युपगमापत्तेः। तथाचैकत्वोक्तिरयुक्तैव। नहि पार्थिवपरमाणौ रूपादयोऽग्न्सिंयोगजा नत्वाप्यपरमाणुरूपादय इव स्वाभाविका इत्येतावता रूपादिरहितोऽसौ भवति। यदिच विशेषणविषयौ तदा समवाये भेदोऽस्त्येव। स तु सम्बन्धिभिरुपाधिभिः कृतो नत्वकृत्रिम इत्युक्तं स्यात्। तथाच घटादिभेदेन तुल्य इति रिक्तैवाभेदेक्तिः। उपधीनां च सर्वदाऽनपायान्न भेदस्याऽगन्तुकत्वं युक्तमिति।
॥ समवायभेदस्य उपाधिगम्यत्वरूपौपाधिकत्वादविद्यमानत्वाङ्गीकारे अविद्यमानानेकत्वविशिष्टसमवायस्य अनुमानसाध्यत्वेन सर्वानुमानानां बाधितविषयत्वम्,
समवायाभावप्रसङ्गश्च ॥
उपाधिगम्यमौपाधिकमिति पक्षमङ्गीकृत्योक्तदोषाभावं शङ्कते अविद्यमान एवेति।
अविद्यमान एवान्यः समवायोऽधिगम्यते।
उपाधिनातद्गमकमनुमानं न मा भवेत्॥१३०॥
सत्यमुपाधिगम्यत्वादौपाधिकः समवायभेदः। अधिगमश्च न प्रमा। येनासौ भेदः पारमार्थिकः स्यात्। किन्तु विभ्रम एव। नचैवं भेदस्यासत्त्वप्राप्त्या सिद्धसाधनतातादवस्थ्यमिति वाच्यम्। यतोऽविद्यमान एवान्यः समवायोऽधिगम्यते तत्तदुपाधिनेति ब्रूमः। यथा अङ्गुल्यवष्टब्धनयनाद्युपाधिवशादविद्यमान एव द्वितीयश्चन्द्रोऽधिगम्यते, तथा तैस्तैः सम्बन्धिलक्षणोपाधिभिरविद्यमाना एवानेके समवायाः प्रतीयन्ते। त एते समवाया औपाधिकभेदभिन्ना इत्युच्यन्ते। त एव चाग्न्मिदादिशब्दवाच्या अनुमानसाध्या विशिष्टाकाराः। तथाच न समवायैकत्वहानिः। चन्द्रवदारोपितानामनेकत्वेऽप्यनारोपितस्यैकत्वाविरोधात्। नाप्यनुमानानां सिद्धसाधनता। तथाविधसमवायानां प्रागसिद्धत्वादिति।
परिहरति तद्गमकमिति। यद्यप्यस्मिन् पक्षे न सिद्धसाधनं धूमाद्यनुमानम्। तथाऽपि तद्गमकमविद्यमानसमवायसत्तां प्रतिपादयदनुमानजातं दहनशैत्यानुमानमिव बाधितविषयतया न प्रमाणं भवेत्। उपलक्षणं चैतत्। उपाधीन् विना समवायावभासस्य क्वाप्यभावात् सर्वत्रापि तस्याविद्यमानतैव स्यादित्यपि द्रष्टव्यम्।
तदेवं सर्वानुमानानां सिद्धसाधनत्वादिप्रसङ्गान्न समवायैक्यमुपपन्नमिति। एतच्चोपलक्षणम्। आगमापह्नवश्च समवायैक्ये स्यात्। पदार्थानां तत्संसर्गाणां च सिकतावद् विशकिलतानां सिद्धत्वात्।
॥ समवायस्य नित्यत्वे प्रागसतः सत्तासमवायरूपोत्पत्तेः सर्वदा विद्यमानत्वेन
पदार्थानामनुत्पत्तिप्रसङ्गः॥
इदानीं समवायस्य नित्यत्वं निराकरोति एवमेवेति।
एवमेवासतः सत्तासमवायो जनिर्मता।
तत्रापि ह्युक्तदोषाणां नैव किञ्चिन्निवारकम्॥१३१॥
यथा समवायस्य सर्वत्रैकत्वाङ्गीकारे सर्वानुमानानां सिद्धसाधनत्वादिदुष्टत्वमुक्तम्, एवमेव तन्नित्यत्वाभ्युपगमे प्रागसतः सत्तासमवायो जनिर्दुष्टा मता। समवायनित्यत्वे न कस्यापि जनिः स्यादित्यर्थः। तत् कथमित्यत आह तत्रापीति। उक्तदोषाणां सिद्धसाधनत्वादीनाम्।
तथाहि प्रागसतः सत्तासमवायो जनिरिति परेण जनिलक्षणमभिहितम्। तत्र यदि समवायो नित्यः स्यात्, तदा तल्लक्षणा घटजनिः प्राक् कुलालादिव्यापारादस्तीति तदर्थस्य तस्य सिद्धसाधनता स्यात्। ज्ञप्तौ हि सिद्धस्यापि साधनं घटते। किन्तु क्वचिदनपेक्षत्वमित्येव। कृतौ तु प्राक्सिद्धस्य साधनमेवाशक्यमिति कुलालादिव्यापारस्य निष्फलत्वं स्यात्।
अथ समवायस्य नित्यत्वेऽपि प्रागसतः सत्तासमवायः साध्योऽस्तु को दोष इति चेत्, न। समवायैक्यव्याघातात्। औपाधिकः समवायस्य भेद इति चेत्, यथासम्भवं सर्वमुक्तमनुसन्धेयम्। नहि प्रागसद्विषयो व्यापारः सम्भवति। तस्य सत्करणातिरिक्तकर्तव्याभावात्। सत्करणस्य सत्तासमवायानतिरेकात्। स्वरूपलाभः कुलालादिव्यापारसाध्य इति चेत्, एवन्तर्हि किमपरेण सत्तासमवायेन? तदेवं समवायस्यैकत्वनित्यत्वे सर्वथाऽप्ययुक्ते इति।
॥ वैशेषिकाभिमतविशिष्टादिपदार्थनिराकरणम्॥
यद्वा समवायनिराकरणप्रसङ्गात् परोक्तं विशिष्टादेर्जनेश्च स्वरूपं तन्मतासामञ्जस्यप्रदर्शनाय औपाधिकेत्यादिना निराकृतं वेदितव्यम्।
॥ सिद्धान्ते विशेष्यमेव विशिष्टम्, विशिष्टाकारस्य यावद्द्रव्यभावित्वे विशेष्येणात्यन्ताभेदः,
अयावद्द्रव्यभावित्वे भेदाभेदौ, विशेषबलात् सर्वानुपपत्तिपरिहारश्च॥
नन्वेतत्सर्वं व्याहतम्। युष्माभिरपि लोकवेदव्यवहारं परिपालयद्भिर्विशिष्टादेरङ्गीकरणीयत्वात्। तत्राप्युक्तदोषानुषङ्गादित्यतो विशिष्टादिनिरूपणे तावद् दोषाभावं स्वमते दर्शयति अस्मदिति।
अस्मत्पक्षे विशेषस्य सर्वत्राङ्गीकृतत्वतः।
नास्ति दोषः क्वचित्……………….॥१३२॥
विशिष्टाकारो न विशेषणम्, नापि सम्बन्धः। किन्नाम। विशेष्यम्। नच तन्मात्रम्। द्विविधो हि विशिष्टाकारः। यावद्विशेष्यभावी, अयावद्विशेष्यभावी च। तत्राऽद्यो विशेष्येणात्यन्ताभिन्नः। यथेश्वरः स्वरूपेण सर्वज्ञः। एवं यत्रयत्र विशेषणसम्बन्धो यावद्विशेष्यभावी तत्रतत्र विशिष्टाकारोऽपि तथाभूतो विशेष्येणात्यन्ताभिन्नो द्रष्टव्यः। तथाऽपि विशेषस्य भेदप्रतिनिधेः सर्वपदार्थेष्वङ्गीकृतत्वेनेश्वरः सर्वज्ञ इत्यपर्यायशब्दप्रवृत्त्याद्यनुपपत्तिदोषो नास्ति। ईश्वर एव सर्वज्ञ इत्यभेदस्तावत् प्रमितः। भेदे तु न निरवकाशं प्रमाणमस्तीति।
द्वितीयस्तु विशेष्येण भिन्नाभिन्नः। यथा पर्वतेनाग्निमान्। यथाहि संयोगविशेषसचिवास्तन्तवः पटाकारेण परिणमन्ते, तथाऽऽगन्तुकविशेषणसम्बन्धाद् विशेष्यस्वरूपं विशिष्टाकारेण परिणमते। तत्र यद्यपि भेदाभेदौ वस्तुनः स्वरूपभूतौ, तथाऽप्यस्मत्पक्षे विशेषस्य सर्वत्राङ्गीकृतत्वतो न सङ्करदोषः। तदिदमुक्तम् क्वचिदिति। अत्यन्ताभेदस्थले भेदाभेदस्थले चेत्यर्थः।
॥ औपाधिकोपलक्षितयोरपि विशिष्टवद् द्वैविध्यम्॥
यद्वा क्वचिदित्यौपाधिकादित्रय इत्यर्थः। तस्याप्युक्तप्रकारत्वात्। एतेन भेदहीनेऽप्याकाशादावौपाधिको भेदो दृष्ट इत्यप्यपास्तम्। विशेषनिबन्धनानामेवाऽकाशाद्यंशानां घटाद्युपाधिभिः स्फुटीकरणादिति।
॥ सिद्धान्ते मृदादीनां घटाद्याकारपरिणाम एव जनिः॥
जनिनिरूपणे दोषाभावं स्वमते दर्शयति अस्मदिति। विशेषस्य परिणामस्य जनित्वेनाङ्गीकृतत्वतो न कश्चिद् दोषोऽस्तीति योजना। मृदादीनां घटाद्याकारापत्तिरेव घटादिजनिर्नतु समवाय इत्यर्थः।
॥ विशिष्टस्य विशेष्याभेदोक्तौ भावाभावयोरभेदप्रसङ्गमाशय परिहारकथनम् ॥
स्यादेतत्। क्वचिद् भावो विशेष्यो विशिष्टाकारश्चाभावो दृश्यते। यथा घटो न जानाति, प्रकृतिर्न कर्त्रीति। क्वचिच्चाभावो विशेष्यो विशिष्टाकाराश्च भावः प्रतीयते। अभावोऽस्ति, अभावः प्रमेय इति। नच विधिनिषेधात्मनोर्भावाभावयोरभेदो युज्यते। तत् कथं विशेष्याभिन्नं विशिष्टमुच्यत इत्यत आह भावो हीति।
…………भावो ह्यभावश्च स एव हि॥१३२॥
क्वचिदित्यनुवर्तते। यो भावः स एव क्वचिदभावो भवति। यश्चाभावः स एव क्वचिद् भावो भवतीत्येतदुभयं प्रसिद्धमेवेत्यर्थः। वाक्यार्थद्वयप्रसिद्धिद्योतनार्थं हिशब्दद्वयम्। तत् कथमित्यत आह अभावस्य चेति।
अभावस्य च धर्माः स्युर्भावास्तेषां च तेऽखिलाः।
प्रत्यक्षमानतः सर्वमेतन्नो वारणक्षमम्॥१३३॥
अस्ति तावदिदं यदभावस्यापि भावा धर्माः स्युः, तथा तेषां च भावानां च तेऽभावा धर्माः स्युरिति। अखिला इति बहुत्वोपलक्षणम्। एतदपि नाङ्गीकरोमीत्यत आह प्रत्यक्षेति। प्रत्यक्षग्रहणमुपलक्षणार्थम्। यस्मादभावस्यापि भावा धर्माः सन्ति, भावस्य चाभावा इत्येतत् सर्वं प्रत्यक्षादिप्रमाणतः सिद्धम्, अतो न वारयितुं शक्यम्।
॥ पदार्थानां भावाभावात्मकत्वसमर्थनम्॥
अस्त्वभावभावयोर्भावाभावधर्मवत्त्वम्, तथाऽपि भावस्याभावत्वमभावस्य च भावत्वं क्वचिदस्तीत्यत्र किमायातमित्यत आह सर्व इति।
सर्वे भावा अभावाश्च पदार्थास्ते न सर्वदा।
यतोऽभावभावयोर्भावाभावधर्मवत्त्वं सिद्धम्, सिद्धश्च धर्मधर्मिणोरभेदः, तेन कारणेन सर्वे भावाः पदार्था अभावाश्च भवन्ति। अभावाश्च सर्वे पदार्था भावा भवन्तीत्युक्तमुपपन्नमित्यर्थः।
॥ प्रथमप्रतिपत्तौ विधिबुद्धिविषयत्वं भावत्वम्,
निषेधबुद्धिविषयत्वमभावत्वमिति व्यवस्थापकोक्तिः॥
यद्येवं भावस्याप्यभावत्वमभावस्य च भावत्वम्, तर्हि द्रव्यादयो भावा एव प्रागभावादयस्त्वभावा एवेति सर्वत्र प्रसिद्धो भावाभावविभागः कथमित्यत आह तथाऽपीति।
तथाऽपि प्रथमं बुद्धेर्यो निषेधस्य गोचरः।
सोऽभावो विधिबुद्धेस्तु गोचरः प्रथमं परः॥१३४॥
निषेधस्य बुद्धेरिति सामानाधिकरण्यम्। परो भवतः। यद्येप्येषोऽर्थः प्रागेवोक्तः, (५५७) तथाऽपि प्रसङ्गात् पुनः स्मारित इत्यदोषः।
॥ “अभावोऽस्ति’ इत्यादिप्रत्यक्षप्रतीतिः अभावस्य भावधर्मत्वे प्रमाणम्॥
अभावभावयोर्भावाभावधर्मवत्त्वं प्रत्यक्षादिसिद्धमित्युक्तम्। तत् कथमित्यत आह तस्मादिति।
तस्मात् प्रध्वस्तभेदादि सदित्येवावगम्यते।
प्रध्वस्तं प्रध्वंसः, भेदः पृथक्त्वम्। आदिपदेन प्रमेयत्वादिग्रहणम्। यस्मादभावस्य भावधर्मत्वमस्ति। तस्मादेव हि प्रध्वंसाभावादेः पृथक्त्वप्रमेयत्वादिभावधर्मजातमस्त्येवेत्यवगम्यते। प्रत्यक्षादिनेति योजना। प्रध्वंसः प्रागभावाद् वा घटाद् वा पृथक् प्रमेयोऽभिधेयश्चेत्यवगम्यते। अभावस्य भावधर्मानभ्युपगमे तद्विरोधः स्यादिति भावः। घटः पटो न भवतीति भावस्यान्योन्याभावधर्मत्वं स्फुटत्वान्न प्रदर्शितम्।
॥ विशेष्यविशिष्टयोर्भावाभावयोरभेदस्य प्रामाणिकत्वसमर्थनम्॥
एवमभावभावयोर्भावाभावात्मकत्वं सामान्यतः प्रसाध्य प्रकृते योजयति अस्तीति।
अस्त्यभावोऽस्ति च ध्वंसो देहाभावश्च भस्मता।
इत्यादि युज्यते सर्वं प्रत्यक्षादिप्रमाणतः॥१३५॥
तस्मादित्यनुवर्तते। यत एवमभावस्य भावत्वं भावस्य चाभावत्वमुपपादितम्, तस्मादभावोऽस्ति, प्रध्वंसोऽस्ति, देहाभावो भस्मतेत्यभावस्य विशेष्यत्वं भावस्य च विशिष्टत्वं तयोश्चाभेदः, तथा घटो न जानातीति भावो विशेष्योऽभावश्च विशिष्टाकारस्तयोश्चाभेद इत्युक्तं युज्यत इत्यर्थः।
यदि भावाभावयोरेकत्वं न विरुद्धम्, तदा घटोऽपि स्वाभावात्मा किन्न स्यादित्यत आह प्रत्यक्षादीति। सिद्धमिति शेषः। भावाभावयोर्विशेष्यविशिष्टयोरैक्यं प्रत्यक्षादिप्रमाणसिद्धम्। नतु घटतदभावोः, अतो नातिप्रसङ्ग इत्यर्थः।
यद्वा भावाभावयोर्धर्मधर्मिभावो धर्मधर्मिणोश्चाभेदः प्रामाणिक इत्येतत् किं भावाभावयोर्विशेष्यविशिष्टयोरैक्यस्योपपादकम्? किंवा सम्भावनाहेतुः? आद्ये तूक्तोऽतिप्रसङ्गः। द्वितीये साधकं वाच्यमित्यत्रेदमुक्तम्। अनेन क्वचिदित्युक्तं विवृतं भवति।
॥ सिद्धान्तरीत्या परिणामवाद(सदसत्कार्यवाद)निरूपणम्॥
अथवा भावो हीत्यादिना परिणामवादः प्रपञ्चयते। तथाहि केचित् परिणामवादिनः सत एवाभिव्यक्तिं जनिमाहुः। तद्व्युदासार्थमाह भावो हीति। अत्र भावाभावशब्दौ सदसत्परौ। यः कारणत्वाभिमतो मृत्पिण्डः स कार्यघटात्मनाऽभावः स एव तदात्मना भावश्च। यद्वा स घटः प्रागुत्पत्तेर्भावः सन्, स एव तदभावोऽसंश्च। अथवा यः कुलालादिव्यापारात् प्रागभावो घटात्मनाऽसन् मृत्पिण्डः स एव तदनन्तरं भावो घटात्मना सन् भवतीति।
एतदुक्तं भवति कार्यं कारणेन भिन्नाभिन्नम्। तत एव प्रागुत्पत्तेः सदसत्। अतः कारणं प्राक् कारकव्यापारादकार्यात्मकं सत् कार्यरूपतामापद्यते यत् सा जनिरिति।
नन्वेकस्यैव भिन्नत्वमभिन्नत्वं च सत्त्वमसत्त्वं च विरुद्धमित्यतः, यथैकस्यैव भावत्वमभावत्वं च न विरुद्धम्, तथैतदपीत्यादौ सम्भावनां तावदुपदर्शयन्नेकैकस्य भावत्वमभावत्वं चोपपादयति अभावस्येति सार्धश्लोकद्वयेन। पूर्ववदेव व्याख्यानम्।
अस्त्वियं सम्भवना। निश्चायकं तु किमित्यतो भेदासत्त्वयोः परेणाप्यङ्गीकृतत्वादभेदसत्त्वे प्रमाणेन साधयति तस्मादिति। प्रध्वस्तस्य घटादेर्भेदः प्रध्वस्तभेदः। आदिपदेनानुत्पन्नस्य कारकत्वं गृह्यते। “नष्टानामपि वस्तूनां भेदो नैव विनश्यति” इति यत् प्रध्वस्तभेदस्य सत्त्वमवगम्यते, यच्च घटो जायते, घटं जनयतीत्यनुत्पन्नस्यापि कर्तृत्वं कर्मत्वं च, तत् तस्मात् कार्यस्य कारणाभेदात् प्रागुत्पत्तेर्विनाशोत्तरं च सत्त्वादेव हि युज्यते। नह्यत्यन्तासत्त्वमापन्नस्य स्वरूपभेदः सन्निति युज्यते। नाप्यत्यन्तासतः कारकत्वम्। नच कार्यस्य पृथगेव सत्त्वमस्ति। अनुपलम्भात्। अतः सत्त्वं कारणाभेदश्चाङ्गीकरणीयः। नच विनैव बाधकेनोपचारत्वकल्पना युक्ता। अतिप्रसङ्गात्। तदिदमुक्तम् अवगम्यत एवेति। न केवलं व्यवह्रियत इत्यर्थः। अभावस्य च भावाः स्युर्धर्मास्ते च प्रत्यक्षादिप्रमाणसिद्धत्वाद् युज्यन्त एव, नतु निराकरणार्हा इत्युक्तम्, तद् विशदयति अस्तीति। आदिपदेन घटादेर्भावस्य पटान्योन्याभावधर्मत्वं गृह्यते।
॥ अन्योन्याभावभेदपृथक्त्वानां परस्परं भिन्नत्वे कल्पनागौरवप्रसङ्गः॥
स्यादेतत्। अन्योन्याभावस्य भावधर्मत्वेऽपि तस्य भावात् पृथक्त्वेन कथं भावस्याप्यभावत्वमुच्यते? अन्योन्याभावस्य भेदत्वाद् भेदस्य च स्वरूपत्वाङ्गीकारादिति चेत्, न। स्वरूपभेदस्यान्योन्याभावातिरिक्तत्वात्। यच्चोक्तमभावेऽपि पृथक्त्वमस्तीति, तदसत्। प्रमाणाभावात्। स्वरूपभेदेनैवासङ्करोपपत्तेः। पृथक्त्वस्य च स्वरूपभेदातिरिक्तत्वादित्यत आह अन्योन्येति।
अन्योन्याभावभेदौ च पृथक्त्वं च पृथक्पृथक्।
यत् कल्पयन्ति तच्चैव कल्पनागौरवाद् गतम्।
पर्यायत्वेन ते शब्दा ज्ञायन्ते सर्व एव हि॥१३६॥
पृथक्पृथक् विभिन्नानीत्यर्थः। चशब्दो दूषणान्तरसमुच्चयार्थः। गतं प्रागेव निराकृतम्। (३२५) अनेन पुनरुक्तिदोषः परिहृतो भवति। कथं कल्पनागौरवादिकमित्यत आह पर्यायत्वेनेति। क्रमप्रयोज्यत्वेनेत्यर्थः। सर्व एव लौकिका वैदिकाश्च।
॥ मायावादिना भेदस्य वस्तुस्वरूपत्वे, तस्य विदारणात्मकत्वाद् वस्तुविदारणप्रसङ्गेन सर्वशून्यत्वप्रसङ्ग इति बाधकोक्तिः॥
अत्र मायावादिनश्र्चोदयन्ति स्वरूपभेदानतिरिक्तयोरन्योन्याभावपृथक्त्वयोर्भावाभावधर्मत्वोपलम्भात् सर्वपदार्थानामपि भावाभावात्मतासिद्धिरिति यदुक्तं तदयुक्तम्। भेदस्य वस्तुस्वरूपत्वानुपपत्तेः। तथाहि भेदस्तावाद् विदारणात्मा। “भिदिर्विदारणे” इति विदारणार्थभिदिधातुरुपत्वाद् भेदशब्दस्य। तस्य च विदारणात्मनो भावस्वभावत्वे तस्यापि विदारणं स्यात्, तथा तदेकदेशानामपि भेदः स्वभाव इति तत्रापि विदारणं भवेदित्यनेन क्रमेण सर्वशून्यता स्यात्।
॥ भेदस्य धर्मिस्वरूपत्वे पदार्थानामेकत्वानेकत्वानुपपत्तेश्च सर्वशून्यत्वप्रसङ्गः॥
किञ्च भेदस्य वस्तुस्वरूपत्वे न तत्रैकता समवेयात्। अभेदैकार्थसमवायिन्या एकताया भेदेन विरोधात्। एकत्वाभावेऽनेकत्वमपि न स्यात्। तत्समाहाररूपत्वात् तत्कार्यत्वाद् वा तस्य। एकत्वानेकत्वविकलं च शून्यमेवाऽपद्यते।
॥ स्वरूपस्य अन्यानपेक्षत्वाद् भेदस्य वस्तुस्वरूपत्वे प्रतियोग्यनिरूप्यत्वप्रसङ्गः
विशेष्यविशेषणभावानुपपत्तिः, संशयविपर्ययानुपपत्तिः, अद्वैताङ्गीकारप्रसङ्गश्च॥
अपिच यदि भेदो वस्तुस्वरूपं स्यात्, तदा प्रतियोग्यनपेक्षः प्रसज्येत। स्वरूपस्यानपेक्षत्वात्। नहि घटात् पटस्य भेद इतिवद् घटात् पट इति प्रतीतिरस्ति। घटो भिन्नः, घटस्य भेद इति विशेषणविशेष्यभावसम्बन्धप्रतिभासोऽपि भेदस्य वस्तुस्वरूपत्वे दुर्घटः स्यात्। नहि स्वयमेव स्वस्य विशेषणम्, सम्बन्धि वा भवति। संशयविपर्ययौ चैवमुच्छिद्येयाताम्। भेदाग्रहनिमित्तौ हि तौ भवतः। तत्र यदि धर्मिणमवगाह्य तौ भवतः, तदा तत्स्वभावभूतो भेदोऽपि गृहीत इति क्व तयोरवकाशः? नचेन्निर्विषयत्वात् सुतराम्। यदिचास्मादयं भिन्न इति प्रतियोगिघटिततया प्रतीयमानो भेदो वस्तुनः स्वरूपं स्यात्, तदा तस्य सपरिकरस्य भेदस्य स्वरूपेऽन्तर्भावात् प्रतियोगिनोऽपि स्वरूपतया निमज्जनादद्वैतमतमेव पर्यवस्येदिति।
॥ भेदस्य केवलं प्रतियोगितो अनुयोगिनो विदारकत्वेन स्वस्मिन् विदारणाभावात् सर्वशून्यतापादनमयुक्ततरम्॥
तानपाकरोति भेदस्येति।
भेदस्य तु स्वरूपत्वे ये वदन्ति च शून्यताम्।
अद्भुतास्ते यतोऽन्यस्य प्रतियोगित्वमिष्यते।
प्रतियोगिनो हि भेदोऽयं नतु स्वस्मात् कथञ्चन॥१३७॥
तुशब्दः प्रकृताद् वैशेषिकादेर्व्यवच्छिन्दन् ये त्विति सम्बद्ध्यते। स्वरूपत्वे भेद्यवस्तुस्वरूपत्वे। शून्यतां सर्वस्यापीति शेषः। चशब्दः पूर्वोक्तदूषणसमुच्चयार्थः। अद्भुता आश्चर्याः। न लौकिकेष्वेवंविधा दृश्यन्ते, नापि परीक्षकेष्विति यावत्। तत् कथमित्यतः शून्यतापत्तिं तावन्निराकरोति यत इति। यो भेदो यस्य स्वरूपमिष्यते तं भेदं प्रति ततोऽन्यस्यैव वस्तुनः प्रतियोगित्वमिष्यते यतः, तस्मादद्भुतास्त इति सम्बन्धः। अन्यस्य प्रतियोगित्वेऽपि कथमुक्तदोषपरिहार इत्यत आह प्रतियोगिनो हीति। हिशब्दः पूर्ववद्धेतौ। अयमित्येवम्भावस्य प्रत्यक्षादिसिद्धतां सूचयति। स्वस्माद् धर्मिस्वरूपात्।
इदमुक्तं भवति विदारणात्मा हि भेदो यस्य यतः, तं ततो विदारयेत्। नतु यं कमपि यतःकुतश्चित्। नहि घटस्वरूपस्य भेदस्य घट एव प्रतियोगी, येन स्वस्मिन् विदारणं स्यात्। किन्तु घटादन्य एव। ततो विदारणं तु नानिष्टम्। तस्य शून्यतानापादकत्वादिति।
॥ वस्तुतस्तु भेदस्य विदारकत्वस्यैवानङ्गीकारात् न शून्यतापादनं युक्तम्॥
किञ्च भिद्यतेऽनेनेति यदि भेदशब्दः करणसाधनो भवेत्, तदा भेदः कमपि विदारयेत्। नचैवम्। भावसाधनत्वाङ्गीकारात्। अतोऽभ्युपगम्यैव करणसाधनतामयं परिहारोऽभिहित इत्याशयवानाह कथञ्चनेति। इदमुदितमिति शेषः। किञ्च विदारणमपि लवित्रादि यत्सम्बन्धि तद् विदारयति। नतु स्वात्मानम्। अतो धर्मभेदवादे कथञ्चिदिदं वक्तव्यम्। स्वरूपभेदवादे तु क्वास्यावकाशः?
॥ वस्तुनः स्वापेक्षया एकत्वम्, अन्यापेक्षयाऽनेकत्वमिति तयोरविरुद्धत्वात्
एकत्रैव समावेशसम्भवात् न शून्यतापादनं युक्तम्॥
भेदस्य वस्तुस्वरूपत्वे न तत्रैकता समवेयादित्यप्यनेनैव निरस्तम्। नह्येकतानेकते स्वरूपेण विरुद्धे। एकस्यैव घटस्यान्यापेक्षयाऽनेकत्वदर्शनात्। किन्तु यदपेक्षया अनेकः, तदपेक्षयैवैक इति विरुद्धम्। तत्र घटस्य परस्मात् प्रतियोगिन एव भेद इति। तदपेक्षयैवानेकत्वम्, स्वापेक्षया त्वेकत्वमिति को विरोधः? अपिचैकत्वानेकत्वयोः सामानाधिकरण्यं वा विरुद्धम्, धर्मधर्मिभावो वा? आद्ये नैकताया भेदेन विरोधः। भेदस्य स्वरूपत्वेनैकतासामानाधिकरण्याभावात्। न द्वितीयः, एकं द्वित्वमिति दर्शनात्। एकत्वानेकत्वाभावेऽपि शून्यत्वं कुतः? वैशेषिकादीनां गुणादिवत्, मायावादिनां ब्रह्मवदगुणस्यापि सत्त्वोपपत्तेरिति।
॥ मायामते परनिरूप्यस्यापि ब्रह्मणो जीवैक्यस्य ब्रह्मस्वरूपत्ववत्
प्रतियोगिनिरूप्यस्य भेदस्य धर्मिस्वरूपत्वे को विरोधः?॥
ननु भेदो वस्तुस्वरूपं चेत्, प्रतियोगिनिरूप्य एव न स्यात्। स्वरूपस्य तदभावात्। अतो नायं परिहारो युज्यते। तथाच स्वस्मिन्नेव विदारणे पुनः शून्यतैवेति चेत्, न। स्वतः परतोऽपि व्याप्त्यसिद्धेः। यथाहि परनिरूप्यमपि ब्रह्मणो जीवैक्यं ब्रह्मस्वरूपं मायावादिनाऽङ्गीकृतम्, अस्माभिश्च परत्वादिकं द्रव्यस्वरूपम्, तथा प्रतियोगिनिरूप्यस्यापि भेदस्य वस्तुस्वरूपत्वे को विरोधः?
किञ्च भेदो वस्तुस्वरूपमिति ब्रुवाणो वस्तुस्वरूपस्यापरनिरूप्यत्वं कथमभ्युपेयात्? एतावत्तु स्यात् एकस्यैव वस्तुनः प्रतियोगिप्रतीतिमपेक्ष्यानपेक्ष्य च प्रतीतिः कथम्? तत्रापि न सैव प्रतीतिरुभयीं गतिमश्नुते। किन्तु प्रतीतिद्वयमेतत्। तच्चैकस्मिन्नपि वस्तुनि विशेषबलमवलम्ब्य समञ्जसं भविष्यतीति भेदस्य परप्रतियोगितोपपत्तेः कुतः स्वस्मिन् विदारणापत्तिः?
॥ भेदस्य विदारकत्वाङ्गीकारेऽपि पदार्थानां सूक्ष्मतमत्वं स्यात्, न शून्यत्वम्॥
अस्तु वा स्वरूपविदारणम्। तथाऽपि शून्यतापादनमयुक्तमेवेत्याशयवानाह विभागेनेति।
विभागेनाल्पतैव स्यात् कुत एव तु शून्यता।
न शून्यानां हि संयोगाद् भावो वस्तुन इष्यते॥१३८॥
लोष्ठादेः खल्ववयवविभागेन लोष्ठादिविनाशे सत्यल्पपरिमाणावयवावशेषोऽवगतः, नतु सर्वशून्यता, तथा सर्वत्रापि विभागेनाल्पताऽल्पावयवावशेषतैव स्यात्। शून्यता तु कुत एव स्यात्?
ननुच पञ्चषेषु स्थलेषु विदारणेनाल्पाल्पतराल्पतमवस्त्ववशेषेऽप्यन्ततः कस्यचिदवयवजातस्य शून्यतायां सर्वशून्यता स्यादित्यत आह नेति। यत्संयोगेन हि यद् वस्तूत्पन्नं तस्मिन् विदारणे सति संयोगनाशाद् वस्तुनाशानन्तरं तदवशेषो भवति। यथा तन्तुसंयोगेनोत्पन्ने पटे तन्तुविदारणसंयोगनाशक्रमेण विनष्टे तन्त्ववशेषः। एवञ्च यदि केषाञ्चित् परमाल्पानां वस्तूनां शून्यसंयोगादुत्पत्तिः स्यात्, तदा विदारणे सति संयोगनाशेन कार्यनाशे शून्यावशेषः स्यात्। नचैवं प्रामाणिकैरिष्यते। अतोऽसङ्गतं सर्वशून्यतापादनमिति। भावो जन्म।
॥ भेदशब्दस्य विभागअन्योन्याभावरूपद्व्यर्थकत्वेऽपि अन्योन्याभावस्यैवात्र विवक्षितत्वात्
वस्तूनां सूक्ष्मतमत्वरूपशून्यत्वापादनमप्ययुक्तम्॥
ननु शून्यत्वं नाम नात्यन्तासत्त्वमापाद्यत्वेन विवक्षितम्। किन्तु सूक्ष्मतमत्वमेव। तच्चानिष्टमित्यत आह विदारणेति।
विदारणार्थो धातुश्च विभागगुणवाचकः।
स्यादेतद् यदि भेदो विदारणात्मा भवेत्। नचैवम्। प्रमाणाभावात्। अङ्गीकृत्यैव तु पूर्वः परिहारोऽभिहितः।
ननूक्तमत्र भेदशब्दादेव भेदस्य विदारणात्मकत्वमवगम्यते। स हि भिदेर्धातो रूपम्। स च विदारणार्थतया व्याख्यात इति। अत्रोत्तरम् यदा भिदिधातुर्विदारणार्थो विवक्षितः, तदा भेदशब्दो विभागाख्यगुणवाचकः, नत्वन्योन्याभावलक्षणभेदवाचक इति। एतदुक्तं भवति
“क्रियावाचित्वमाख्यातुमेकैकोऽर्थः प्रदर्शितः।
प्रयोगतोऽनुगन्तव्या अनेकार्था हि धातवः”
इति वचनाद् भिदिर्विभागवचनोऽन्यत्ववचनश्च। भिन्नो घट इत्युक्ते स्फुटित इति गम्यते। भिन्नं गगनं घटादित्यन्यदिति विज्ञायते। तत्र विभागो विदारणात्मा नान्यत्वम्। तदेव चात्र प्रकृतं न विभाग इत्यन्यतालक्षणस्य भेदस्य वस्तुस्वरूपत्वे विदारणप्रसङ्गेनात्यल्पतापादनमप्यसङ्गतमेव, छलत्वादिति। ननु विभागस्यान्यत्वस्य च को विशेषो येनैवमुच्यत इति चेत्, न। गुणग्रहणेनैव परिहृतत्वात्। विभागो हि गुणतया वैशेषिकादिभिरुपात्तः। अन्यता चान्योन्याभाव इति स्फुटो भेदः।
॥ विभागस्य गुणत्वात्, भेदस्य चाभावत्वात् तयोर्भिन्नत्वमित्युक्तार्थस्य समर्थनम्॥
यस्तु गुणादिप्रक्रियां न मायावादी मन्यते, तं बोधयितुमाह अविदारणेऽपीति।
अविदारणेऽपि ह्यास्यस्य भिन्नावोष्ठौ च तस्य च।
आस्यस्येत्यास्यसम्बन्धिनोरोष्ठयोर्ग्रहणम्। तस्य च मायावादिन एव। यदा हि मायावादी निरुत्तरतया तूष्णीमास्ते, तदा तदीययोरोष्ठयोर्विदारणलक्षणविभागाभावेऽप्योष्ठौ भिन्नावन्योन्याभावलक्षणभेदवन्तौ भवत एव। यदभावे च यदस्ति तत् ततोऽन्यदिति च प्रसिद्धमेव। अतो विभागाद् भेदोऽर्थान्तरमेवेति ज्ञायते। तस्य चेत्यनेन नातःपरं स्वरूपभेदे काचिदनुपपत्तिः सम्भाविताऽस्तीति सूचितम्।
॥ भेदस्य वस्तुस्वरूपत्वे विशेष्यविशेषणभावसंशयविपर्ययानुपपत्तिपरिहारः॥
ननु कथं नास्ति? विशेषणविशेष्यभावानुपपत्त्यादेरपरिहृतत्वादिति चेत्, न। स्वरूपत्वेऽपि विशेषबलेन विशेषणविशेष्यभावसम्बन्धावभासोपपत्तेः। अन्यथा “आनन्दं ब्रह्म”, “आनन्दं ब्रह्मणः” इत्यादेरनुपपत्तिप्रसङ्गात्। संशयविपर्ययानुपपत्तिरपि नास्ति। सविशेषत्वेन ज्ञाताज्ञातत्वोपपत्तेः। अन्यथाऽऽत्मस्वरूपे स्वयम्प्रकाशमाने तत्स्वरूपमात्राणामद्वितीयत्वानन्दत्वादीनामपि प्रकाशनियमान्न जातु कस्यचित् संशयविपर्ययौ स्याताम्। अविद्यावशात् तत्र तथेति चेत्, अत्रापि सादृश्यादिवशात् तथेति सन्तोष्टव्यम्।
॥ अद्वैतपर्यवसनोक्तिनिरासः॥
यच्चाद्वैतपर्यवसानमुक्तम्, तत् कुत इति वक्तव्यम्। यदि मन्येत यथाहि लम्बकर्ण आगतः, नीलमानीयतामित्यादौ परिकरवतो यद् भवति तत् परिकरस्यापि, तथा प्रतियोगिघटितस्य भेदस्य धर्मिस्वरूपत्वे प्रतियोगिनोऽपि तन्निमज्जनं स्यादिति तत्र किं सम्भावनयेदमुच्यते, उत व्याप्त्या? नाऽद्यः, प्रशिथिलमूलत्वात्। न द्वितीयः, चित्रगुरानीयताम्, काशीनिवासी समागत इत्यादौ तदभावात्। पारमार्थिकीं दृष्टिमवलम्बमानस्य तदप्यसिद्धमिति चेत्, अहो पक्षपातोऽस्य! यत् परस्य अनिष्टं प्रसञ्जयन् व्याप्तिग्रहणाय लौकिकं दृष्टान्तं बहुमन्यते, व्यभिचारे तु तत्रोदास्ते। परसिद्धेन परस्यैवानिष्टापादनमिति चेत्, तर्हि मूलशैथिल्यमपि परः स्वसिद्धेन प्रतिपत्स्यते। वैचित्र्यं किन्निमित्तमिति चेत्, व्यावर्तकत्वमात्रेण प्रतियोगिनामुपयोगादिति ब्रूमः।
॥ सूत्रकृता मायावादस्यानिरासेनैव उपेक्षितत्वे निमित्तम्॥
तदेवं स्वपरमतावलोकानपेक्षयैव दोषोद्भावनादुपेक्षणमेवोन्मत्तवाक्यवन्मायावादस्योचितम्। किं निराकरणेनेत्याशयवानुपसंहरति अत इति।
अत उन्मत्तवाक्यत्वान्मायावादो ह्युपेक्षितः॥१३९॥
नन्वेवंविधं मतं सिद्धान्तविरुद्धत्वात् सूत्रकृता कुतोऽत्र न निराकृतमित्येतदनेन परिह्रियते। उपेक्षितः सूत्रकारेणेति शेषः।
॥ ईश्वरस्याष्टगुणत्वनिराकरणम्॥
एवं समवायं निराकृत्येदानीं सम्बन्धप्रसङ्गेन सम्बन्धिनामपि गुणादीनां प्रसक्तत्वादीश्वरगुणसङ्ख्याविप्रतिपत्तिं निराकरोति नचेति।
नचामन्दसदानन्दस्यन्द्यनन्तगुणार्णवः।
ईश्वरोऽष्टगुणत्वेन प्रमेयोऽप्रमितत्वतः॥१४०॥
ईश्वरोऽष्टगुणत्वेन अष्टावेव गुणा अस्य सन्तीत्येवंरूपेण, न प्रमेयो न प्रतिपत्तव्यः। कुतः? अप्रमितत्वतः, अष्टगुणत्वे प्रमाणाभावात्। किन्त्वमन्दसदानन्दस्यन्द्यनन्तगुणार्णवः प्रमेयः। अर्णव इवार्णवः। क्षीरार्णवः सुधास्यन्दी भवति। अयं चानल्पविदोषानन्दसुधास्यन्दी। सः अनन्ता गुणाः शुभपदार्थाश्चिन्तामणिप्रभृतयोऽस्मिन्नित्यनन्तगुणः। अयमप्यानन्दादयोऽनन्ता गुणा अस्मिन्नित्यनन्तगुणः। अमन्दसदानन्दस्यन्दी चासावनन्तगुणश्चासावर्णवश्चेति विग्रहः।
॥ श्रुत्या ईश्वरस्यानन्तगुणत्वप्रतिपादनम्॥
अष्टगुणत्ववदनन्तगुणत्वेऽपीश्वरस्य प्रमाणं नास्तीत्यत आह मयीति।
मय्यनन्तगुणेऽनन्ते गुणतोऽनन्तविग्रहे।
अनन्तगुणमाहात्म्यशक्तिज्ञानमहार्णवः।
नारायणः परोऽशेषचेतनेभ्यः परं पदम्॥१४१॥
इत्यादिवेदतद्वाक्यैरनन्तैश्चावसीयते।
अनन्तगुणता विष्णोः कथमेव ह्यपोद्यते॥१४२॥
अनन्ता असङ्ख्याता गुणा यस्यासावनन्तगुणः। “गुणतोऽनन्ते” इति गुणानां प्रत्येकमनवधिकत्वम्, अनन्तावान्तरविशेषवत्त्वं चाभिप्रेयते। “अनन्तविग्रहे” इत्यन्तं भगवद्वाक्यम्। उत्तरं वेदवाक्यम्। गुणमाहात्म्येति सामान्यविशेषाभ्यामुक्तम्। माहात्म्यं परिमाणातिशयः। “परं पदम्” इत्युद्दिश्यान्यदुच्यत इति न लिङ्गव्यत्ययदोषः।
॥ अनन्तगुणवाचिश्रुतीनामौपचारिकत्वोक्तिनिरासः॥
नन्वेताति वचनान्युपचरितार्थानि किं न स्युरित्यत आह कथमेवेति। बाधकवशाद्धि मुख्यार्थोऽपोद्यते। नचात्र तदस्तीत्यतोऽनन्तगुणता विष्णोः कथमेवापोद्यते?
॥ ईश्वरज्ञानेच्छाप्रयत्नानां निर्विषयत्वे
तस्य सर्वज्ञत्वसर्वकर्तृत्वसर्वसंहर्तृत्वाभावप्रसङ्गः॥
यच्च वैशेषिकादिभिरीश्वरज्ञानेच्छाप्रयत्नानामखण्डत्वमुक्तम्, तदप्यसत्। “अनन्तं गुणतः” इति प्रत्येकं गुणानामनन्तविशेषवत्त्वस्याऽगमसिद्धत्वात्। तदनङ्गीकारे बाधकं चाऽह यदीति।
यद्यनन्तविशेषाश्च तज्ज्ञानादेर्निवारिताः।
कथं तत्तद्विषयता सार्वज्ञ्यार्थं विधीयते।
तत्तद्विषयता घटादिविषयता, विधीयते अस्तित्वेनाङ्गीक्रियते। मा भूत् तत्तद्विषयत्वमित्यत उक्तम् सार्वज्ञ्यार्थमिति। उपलक्षणं चैतत्। सर्वकर्तृत्वाद्यर्थं चेत्यपि द्रष्टव्यम्। अत्रानन्तविशेषा इति यथागमसिद्धोक्तिः। वस्तुतस्तु यदि ईश्वरज्ञानादि निर्विशेषं स्यात्, तदा तत्तद्विषयत्वं न स्यात्, तदा च तस्य सार्वज्ञ्यादिकं न स्यात्। सर्वविषयज्ञानवान् हि सर्वज्ञो नाम। तथा सर्वकार्योत्पत्तिविषयेच्छाप्रयत्नवान् सर्वकर्ता। सर्वकार्यविनाशविषयेच्छादिमांश्च सर्वसंहर्ता। अङ्गीकृतं च सार्वज्ञ्यादि परेण परमेश्वरस्य। अतस्तदर्थं ज्ञानादेस्तत्तद्विषयतया भाव्यम्। कथञ्च तथासति निर्विशेषत्वमिति।
एतेनैतदपि निरस्तम्। यदाहुः “अनित्यं हि ज्ञानादि कर्मकारकतया विषयसहितत्वमपेक्षेत। नित्यस्य तु किं विषयेण” इति। विषयाणां चानन्त्यादनन्तविशेषतासिद्धिः।
॥ ज्ञानादीनामौपाधिकविशेषवत्त्वनिरासः॥
स्यादेतत्। निर्विशेषमेवेश्वरज्ञानं ज्ञप्तिरूपम्। तत्तु तैस्तैर्घटाद्युपाधिभिस्तत्तद्विषयमिति व्यपदिश्यते। एवमखण्डैव तस्येच्छाऽस्त्वित्येवमाकारा। तथाऽपि तैस्तैः सृष्ट्याद्युपाधिभिः सिसृक्षा सञ्जिहीर्षेत्याद्युच्यते, तथा प्रयत्नोऽपि। अतः स्वतो विशेषाभावेऽप्यौपाधिकविशेषवशात् तत्तद्विषयता सार्वज्ञ्यादिकं च युक्तमित्यत आह औपाधिकेति।
औपाधिकविशेषस्तु पूर्वमेव निराकृतः॥१४३॥
औपाधिकोऽपि विशेषोऽस्ति, नवा? अस्ति चेत् कथं निर्विशेषत्वम्? नचेत् पुनः सार्वज्ञ्याद्यभाव इत्यादिपूर्वोक्तन्यायेनैव निरस्तमित्यर्थः। किञ्चोपाधिर्ज्ञानादिसम्बद्धो विशेषमापादयेत्, असम्बद्धो वा? आद्ये सम्बन्धो विषयविषयिभावातिरिक्तो नास्तीति पूर्वमेव तद्विषयतैष्टव्या। द्वितीयेऽतिप्रसङ्गः।
अपिचास्त्वित्येवमाकारेणैवेच्छादिना सृष्ट्यादिकं भवति, उत सृष्ट्यादिकं भवत्वित्येवमाकारेण? नाऽद्यः, अतिप्रसङ्गात्। द्वितीये स्वतः सविशेषत्वमित्येषा दिक्।
॥ ईश्वरज्ञानस्य स्वप्रकशत्वाभावे सर्वज्ञत्वाभावप्रसङ्गः॥
वैशेषिकादायः केचिदीश्वज्ञानं स्वप्रकाशं न भवतीत्याहुः। तानपाकरोति स्वप्रकाशत्वमपीति।
स्वप्रकाशत्वमपि तु यैर्ज्ञानस्य निवारितम्।
कथं सर्वज्ञता तस्यस्वज्ञानाधिगमं विना॥१४४॥
यैस्त्विति सम्बन्धः। केचिद् वैशेषिकादायः स्वप्रकाशतामङ्गीकुर्वन्तीत्येतत् सूचयितुं तुशब्दः। ज्ञानस्य ईश्वरज्ञानस्य। तेषां पक्ष इति शेषः। तस्य ईश्वरस्य। कथं स्वप्रकाशत्वाभावे सर्वज्ञताभाव इत्यत आह स्वेति। स्वज्ञानाधिगमाभावादित्यर्थः। एकमेव हीश्वरज्ञानं तच्च स्वव्यतिरिक्तमेव विषयीकरोति, नतु स्वरूपमिति कथमीश्वरः सर्वज्ञः स्यादिति।
॥ परेण ईश्वरस्य ज्ञानद्वयमभ्युपगम्य सर्वज्ञत्वसमर्थनम्॥
स्वप्रकाशज्ञानाभावेऽपीश्वरस्य सार्वज्ञ्यसम्भवं शङ्कते ज्ञानमिति।
ज्ञानं विश्र्वाधिगं त्वेकं तज्ज्ञानविषयं परम्।
इति ज्ञानद्वयेनव सर्ववित् परमेश्वरः॥१४५॥
इति चेदेष एवार्थस्तज्ज्ञानावसितो यदि।
स्वप्रकाशत्वमेव स्याज्ज्ञानं ह्येतद् विशेषणम्॥।१४६॥
विश्र्वाधिगं स्वव्यतिरिक्तसमस्तविषयम्। तज्ज्ञानं विषयो यस्य तत् तथोक्तम्। स्यादयं दोषो यदीश्वरस्यैकमेव ज्ञानं स्यात्, नचैवम्। द्वे खल्वीश्वरज्ञाने। तत्रैकं स्वव्यतिरिक्तद्वितीयज्ञानसहितसर्वविषयम्। द्वितीयं तु तज्ज्ञानविषयीकारि। एवञ्च ज्ञानस्य स्वविषयत्वाभावेऽपीश्वरस्यैवंविधज्ञानद्वयेनैव सर्ववित्त्वमुपपद्यत इति।
॥ ज्ञानद्वयवत्त्वस्य अङ्गीकृतज्ञानद्वयान्यतरविषयत्वे स्वप्रकाशत्वमभ्युपगतमेव ॥
तथाऽपीश्वरस्यासार्वज्ञ्यम्, तज्ज्ञानस्य वा स्वप्रकाशत्वं दुष्परिहरमित्याशवानुत्तरमाह एष एवेति। आस्तां तावत् सजातीयात्मविशेषगुणयौगपद्यानुपपत्तिः। ज्ञानद्वयवानहं, ज्ञानद्वयेन सर्वज्ञोऽस्मि, इदं मे ज्ञानमेतज्ज्ञानविषयम्, एतच्चैतद्विषयमित्यादिरेष एवार्थ ईश्वरेण ज्ञायते, नवा? नेति पक्षे तस्य सार्वज्ञ्यं न स्यात्।
आद्ये किमेतयोरन्यतरेण, उत ज्ञानान्तरेण? प्रथमस्येदमुत्तरम् एष एवार्थस्तयोरन्यतरेण ज्ञानेन अवसितो विषयीकृतो यदि, तदा तस्य ज्ञानस्य स्वप्रकाशत्वं स्यादेवेति। तत् कथमित्यत आह ज्ञानं हीति। यद्यप्येतज्ज्ञानं न निष्कृष्टं स्वस्य स्वविषयतामापद्यते। तथाऽपि ज्ञानविषयस्यैतस्य ज्ञानद्वयवानहमित्यादेरर्थस्य विशेषणं भवत्येव। तथाच विशिष्टार्थविषयत्वे विशेषणभूतस्वविषयत्वमवर्जनीयमेव। नहि दण्डिसाक्षात्कारे दण्डो न स्फुरतीति युक्तमिति।
॥ ज्ञानद्वयवत्त्वस्य ज्ञानान्तरविषयत्वाङ्गीकारे अनवस्थाप्रसङ्गः॥
द्वितीये दोषमाह ज्ञानान्तरेणेति।
ज्ञानान्तरेण चेदत्र भवेदेवानवस्थितिः।
स्वप्रकाशत्वमेतस्माद् दुर्निवारं समापतेत्॥१४७॥
ज्ञानान्तरेण तृतीयेन ज्ञानेन, यद्येषोऽर्थो विषयीक्रियते, अत्र अस्मिन् पक्षे अनवस्थितिः ज्ञानद्वयवानीश्वर इति नियमाभावो भवेत्।
यस्तु ज्ञानत्रयवानिति नियमं मन्यते, स प्रष्टव्यः किं ज्ञानत्रयवानहमस्मीत्यादिकमर्थमीश्वरो वेत्ति, नवेति। द्वितीये तु पुनरसार्वज्ञ्यम्। आद्ये किमेतत्त्रयान्यतमेन, उत चतुर्थेन? नाऽद्यः, स्वप्रकाशतापत्तेः। द्वितीये पुनरनवस्थैव। एवं ज्ञानान्तरपरम्पराभ्युपगमव्यसनं दुर्वारं स्यात्।
॥ ज्ञानस्वप्रकाशत्वस्यावश्यमभ्युपगमनीयत्वोक्तिः॥
नन्वनन्तानीश्वरज्ञानान्यभ्युपगच्छामि को दोष इति चेत्, न। कल्पनागौरवाद् वरमेकस्यैव ज्ञानस्य स्वप्रकाशत्वाभ्युपगम इत्याशयवानुपसंहरति स्वप्रकाशत्वमिति।
ननु ज्ञानं न स्वप्रकाशम्, वस्तुत्वादित्यादेः विरुद्धं स्वप्रकाशत्वं कथमङ्गीकर्तुमुचितमिति चेत्, न। यद् वस्तु, न तत् स्वप्रकाशमिति व्याप्तिज्ञानं स्वात्मानं न विषयीकरोति चेत्, न सर्वोपसंहारवद्व्याप्तिसिद्धिः। विषयीकरणे तु स्वप्रकाशत्वं दुर्निवारमित्याशयवतो वोपसंहारः।
॥ ईश्वरस्य सुखित्वे दुःखित्वं स्यादिति तर्कनिरासः॥
यदुक्तमीश्वरोऽनन्तगुण इति तदनुपपन्नम्। चतुर्विंशतेरधिकानां गुणानामभावात्। तत्रापि केषाञ्चिदीश्वरेऽनुपपत्तेः। तस्मादुपपन्नैरष्टभिरेव गुणैरुपपन्नो भगवानिति। मैवम्। शौर्यौदार्यप्रागल्भ्यप्रभृतीनां गुणानां भावात्। परेण स्वीकृतेष्वपि केषाञ्चिदनुपपत्त्यभावाच्च। तथाहि सुखं तावदीश्वरस्य कुतो नाङ्गीकर्तव्यम्? ईश्वरः सुखरहितः, दुःखरहितत्वात्; घटवत्, सुखवांश्चेद् दुःखवान् प्रसज्यते देवदत्तवदिति विपक्षे बाधकोपपन्नादनुमानादिति चेत्, तत्रानुग्राहकस्य तर्कस्य तावद् दूषणमाह सुखवानिति।
सुखवान् दुःखवांश्च स्यादिति व्याप्तिश्च नो भवेत्।
निर्दुःखत्वं महानन्दः श्रुत्यैवेशस्य भण्यते॥१४८॥
कथं व्याप्त्यभाव इत्यत आह निर्दुःखत्वमिति। यद्यपि सुखित्वं दुःखित्वेन सहचरितं देवदत्तादावुपलब्धम्, तथाऽपीश्वरे निर्दुःखेऽपि वर्तमानं व्यभिचारित्वाद् व्याप्तिविकलं भवति। व्याप्त्या विना प्रसञ्जने चातिप्रसङ्गः।
नन्विदमयुक्तम्। आपादनस्थले व्याप्तिभङ्गाङ्गीकारे प्रसङ्गमात्रोच्छेदापत्तेः। नच वाच्यम्, प्राक् प्रसञ्जनाद् व्याप्तिग्रहणवेलायामेवेदं व्याप्तिभङ्गोद्भावनमिति। सर्वत्राप्येवं वक्तुं शक्यत्वेनोक्तदोषानिरस्तारादिति। मैवम्। स्वाभ्युपगममात्रेणाऽपादनस्थले व्याप्तिभङ्गाभिधाने सत्येवमेतत्। नचैवं प्रकृते। श्रुतिबलेनैवेश्वरे सुखित्वस्य दुःखित्वव्यभिचारोपपादनात्। तदिदमुक्तम् श्रुत्यैव भण्यत इति। प्रत्येकं सम्बन्धादेकवचनम्।
॥ ईश्वरस्य निर्दुःखत्वे सुखित्वे च श्रुत्युपन्यासः॥
काऽसौ श्रुतिरित्यतोऽर्थतस्तामुदाहरति य इति।
योऽशनायापिपासे च शोकादींश्चातिवर्तते।
आनन्दं ब्रह्मणो विद्वान् विपाप्मेत्यादिका च सा॥१४९॥
अनेन “योऽशनायापिपासे शोकं मोहं जरां मृत्युमत्येति” इति श्रुतिमुपादत्ते। विपाप्मेत्यनेन “य आत्माऽपहतपाप्मा” इत्यादिश्रुतिम्। सा निर्दुःखत्वाद्यभिधात्री।
॥ आनन्दश्रुतेः दुःखाभावविषयत्वोक्तिनिरासः॥
नन्वानन्दश्रुतेर्दुःखाभावविषयत्वोपपत्तेर्न श्रुत्यवष्टम्भेन प्रसङ्गमूलभूतव्याप्तिभङ्गो वक्तुं शक्यत इत्यतोऽङ्गीकृत्य तावत् सोपाधिकत्वमाह ईश्वरस्येति।
ईश्वरस्य तथेष्टत्वं दुःखित्वोपाधिरित्यपि।
उक्ते किमुत्तरं ब्रूयात् श्रुत्यनादरतत्परः॥१५०॥
नचाऽत्मदुःखितेच्छा स्यादत एतन्निवार्यते।
तथेष्टत्वं दुःखी भवत्वितीष्टत्वम्। दुःखित्वोपाधिः दुःखित्वप्रयोजकम्। अपिपदेनाधर्मादिमत्त्वं समुच्चिनोति। अनादरो विना बाधकेन प्रतीतार्थपरित्यागः। मा भूत् तावत् श्रुत्यवष्टम्भेन व्याप्तिभङ्गः, सोपाधिकतया तु भविष्यति। सोपाधिकसम्बन्धस्य व्यभिचारनियमादिति।
यः सुखी स दुःखी भवत्वितीश्वरेच्छाविषय एवेति नियमान्नायमुपाधिरित्यत आह नचेति। ईश्वरस्य हि “आनन्दं ब्रह्मणो विद्वान्” इत्यादिश्रुतेः सुखित्वेऽपि नोपाधिमत्त्वम्। कस्याप्यात्मदुःखितेच्छाभावादत एतदुपाधेर्व्याप्याभिमतव्यापकत्वं निवार्यते। यद्यप्ययं नियमो न दर्शनमात्रेण सिद्ध्यति, अतिप्रसङ्गात्। नियामकं तु नास्तीति शक्यते वक्तुम्। तथाऽपि श्रुत्यर्थपरित्यागं वारयितुं प्रसङ्गापादनायेदमुदितमिति द्रष्टव्यम्।
॥ अनुमानबलादानन्दश्रुतेः स्वार्थप्रच्यावने अन्योन्याश्रयता॥
भवेदेतद् यद्यानन्दश्रुतिः सुखवादिनी स्यात्, नचैतदस्ति। तस्या दुःखाभावपरत्वादिति चेत्, किं बाधकादियं श्रुतिः स्वार्थात् प्रच्याव्यते, उतैवमेव? न तावद् द्वितीयः। दुःखाभावश्रुतेरप्यन्यथयितुं शक्यत्वेन तर्कस्येष्टापत्तितापत्तेः। आद्ये न तावत् प्रत्यक्षमागमो वा बाधकोऽस्ति। ततः सुखित्वे दुःखित्वप्रसङ्गो वा निर्दुःखत्वानुमानं वा बाधकमिति वाच्यम्। तदुभयमपि व्याप्तिबलप्रवृत्तं वा स्यात्, सहदर्शनमात्रबलप्रवृत्तं वा। नाऽद्यः, इतरेतराश्रयत्वप्रसङ्गात्। सिद्धे हि श्रुतेः स्वार्थप्रच्यावने तर्कानुमानयोर्व्याप्तिसिद्धिः, तत्सिद्धौ च श्रुतेः स्वार्थात् प्रच्यावनसिद्धिरिति।
नन्वेतद् भवतामपि समानम्। श्रुतेः स्वार्थपरत्वे तर्कानुमानयोर्व्याप्तिभङ्गः, सति च तस्मिन् श्रुतेः स्वार्थपरत्वमिति। मैवम्। यतः प्रतीतार्थपरित्याग एव बाधकमपेक्षते। न स्वार्थपरत्वम्, बाधकाभावम्। तस्य प्रतीत्यैव सिद्धत्वात्।
॥ सहदर्शनमात्रेण श्रुत्यर्थप्रच्यावने यागीयहिंसादेरपि पापहेतुत्वकल्पनाप्रसङ्गः॥
द्वितीये त्वतिप्रसङ्गः स्यादित्याह सहेति।
सहदर्शनमात्रेण श्रुतीनामपलापकः॥१५१॥
यज्ञादेरपि पापस्य हेतुत्वं हिंसया युतेः।
नानुमाति कथं तत्र यद्युपाधिर्निषिद्धता॥१५२॥
आपाद्येन साध्येन वा सहदर्शनं यस्याऽपादकस्य साधनस्य वा तत् सहदर्शनम्। तन्मात्रेण श्रुतीनामीश्वरस्याऽनन्दवादिनीनामपलापकः स्वार्थप्रच्यावकः। यज्ञादेरित्यादिपदेन गोभ्यो यवसदानं गृह्यते। युतेः योगात्। यदि सहदर्शनमात्रेणाऽनन्दश्रुत्यर्थापलापः क्रियेत, तदा या हिंसा सा पापहेतुरिति सहदर्शनेन ज्योतिष्टोमादिश्रुत्यर्थापलापोऽपि क्रियताम्, अविशेषादिति भावः।
॥ सुखित्वदुःखित्वसम्बन्धस्य सोपाधिकत्वम्॥
नन्वविशेषोऽसिद्धः। हिंसात्वपापसाधनत्वयोः साहचर्ये निषिद्धत्वस्योपाधेर्विद्यमानत्वात्। नच सुखित्वदुःखित्वसम्बन्धे कश्चिदुपाधिरस्ति। ईश्वरस्य तथेष्टत्वमुपाधिस्त्विदानीमपि गहनं प्रविष्ट इत्याशङ्कते तत्रेति। अस्तीत्युच्यत इति शेषः। केयं निषिद्धता नाम? अकर्तव्यतया श्रुत्युक्तत्वमिति चेत्, केयमकर्तव्यताऽपि? करणानर्हता, वा कर्तुरनिष्टहेतुता वा? नाऽद्यः, ब्रह्महिंसाया अपि क्रियमाणत्वात्। द्वितीयेऽपि किं साक्षादनिष्टसाधनत्वम्, परम्परया वा? नाऽद्यः, हिंसानन्तरमेव दुःखोत्पादादर्शनात्। द्वितीये तु पापसाधनतयोक्तत्वमुपाधिरित्युक्तं स्यात्। एवञ्चात्राप्युपाधिसद्भावादविशेष एवेति परिहरति अदुःखित्वेनेति।
अदुःखित्वेन चानुक्तिः कथं नोपाधितां व्र्जेत्।
अदुःखमितरत् सर्वं जीवा एव तु दुःखिनः।
तेषां दुःखप्रहाणाय श्रुतिरेषा प्रवर्तते॥१५३॥
इति श्रुतिर्हि परमा……………………।
अदुःखित्वेनानुक्तिरिति, दुःखित्वेनोक्तिरित्यर्थः। काऽसौ देवदत्तादीनां श्रौती दुःखित्वोक्तिरित्यत आह अदुःखमिति। प्रवर्तते दुःखप्रहाणसाधनं परमात्मानं प्रतिपादयतीत्यर्थः।
॥ सुखाभावादिसाधकानुमानभङ्गः॥
एवमनुमानानुग्राहकं तर्कं निराकृत्येदानीमीश्वरो न सुखी, निर्दुःखत्वात्; घटवदित्यनुमानमपि दूषयति श्रुत्युक्तिरिति।
………….श्रुत्युक्तिर्यदि कारणम्।
किं कार्यमनुमानेन गलस्तनसमेन हि॥१५४॥
कारणं प्रमायाः। “आनन्दं ब्रह्मणो विद्वान्” इत्यादिश्रुतिः प्रमाणम्, नवा? नेति पक्षेऽपसिद्धान्तः। आद्ये तद्बाधितत्वेनाजागलस्तन इव विवक्षितार्थासाधकमनुमानमुपेक्षणीयमिति भावः।
ननु श्रुतिः प्रमाणमेव, किन्त्वनुमानविरुद्धत्वात् प्रतीतार्थं परित्यज्य दुःखाभावपरतया व्याख्यातव्येत्याशय; नैवम्, अनुमानस्य श्रुतिबाधकत्वादर्शनात्, क्वचिदुपजीव्यत्वादिनैव बाधकत्वात्। एवमेव बाधकत्वाभ्युपगमे त्वतिप्रसङ्गः स्यादित्याह अनुमानेनेति।
अनुमानेन यद्यर्थः श्रुतिदृष्टोऽप्यपोद्यते।
पूर्वोक्तेन प्रकारेण नेश्वरो धर्म एव च।
स्यात् तत्फलं चतेनात्र श्रुतिरेव प्रमा भवेत्॥१५५॥
पूर्वोक्तेन शास्त्रयोनिसूत्रोक्तेन। नेश्वरः स्यात् श्रुतिदृष्टोऽपीश्वरोऽनुमानविरोधात् त्याज्यः स्यादिति यावत्। धर्मश्च नैव स्यात्, तत्फलं च नैव स्यादित्यत्राप्येवमेव तात्पर्यम्। यज्ञक्रिया नादृष्टफलहेतुः, क्रियात्वात्; निष्ठीवनादिक्रियावत्। धर्मो वा न सुखसाधनम्, अदृष्टत्वात्; अधर्मवदित्याद्यनुमानसम्भवात्।
अतिप्रसङ्गस्य विपर्यये पर्यवसानमाह तेनेति। यस्मादुपजीव्यत्वादिरहितेनानुमानेनाऽनन्दश्रुतेर्बाधाभ्युपगमेऽनिष्टप्रसङ्गः, तेन कारणेनैषा श्रुतिरत्रेश्वरस्याऽनन्दवत्त्व एव प्रमाणं भवेत्, न पुनरन्यथा योज्येति।
॥ ईश्वरस्याऽनुमानिकत्वनिरासात् श्रुतेरेव धर्मिग्राहकत्वेनोपजीव्यत्वात् तद्विरोधेनानुमानस्याप्रामाण्यम्॥
मा भूत् श्रुतिरप्रमाणम्, मा च भूदनुमानबाधयाऽर्थान्तरपरा, तथाऽप्यनुमानस्य बाधिका कुतः? प्रतिरोधिका तु भवेदित्यत आह ईशस्येति।
ईशस्यानुमयाऽसिद्धेः श्रुतिर्धर्मिप्रमा भवेत्।
तया सर्वगुणैः पूर्ण ईश उक्तो यतस्ततः॥१५६॥
अनानन्दानुमानस्य धर्मिग्राहिविरोधतः।
न प्रमाणं भवेत् तस्मान्नानुमाऽत्रोपयोगिनी॥।१५७॥
अनुमयेति श्रुतिव्यतिरिक्तप्रमाणोपलक्षणम्। धर्मिप्रमा धर्मिग्राहकं प्रमाणम्। अनुमानं हि प्रमाणान्तरेण सिद्धे धर्मिणि प्रवर्तते, नान्यथा। अत्र चेश्वरो धर्मी। नचासावनुमानेन सिद्ध्यतीति समर्थितं प्राक्। (२०२) प्रत्यक्षाद्यविषयत्वं तु परस्यापि सम्मतम्। ततः परिशेषात् श्रुतिरेव धर्मिणः परमेश्वरस्य ग्राहिकेत्येष्टव्यम्। तथाचानेनानुमानेन श्रुतिप्रामाण्यमनुमतम्। अन्यथा स्वस्यानुत्थानप्रसङ्गात्। सा चोपजीव्या श्रुतिरीश्वरमानन्दवन्तमाचष्टे। ततस्तद्विरोधादनुमानमप्रमाणमेव। अग्न्स्विरूपग्राहकप्रत्यक्षविरुद्धतच्छैत्यानुमानवदिति। नच वाच्यम्, “यः सर्वज्ञः” इत्यादिवाक्यमनुमानस्योपजीव्यं नाऽनन्दवादीति। सर्वस्यापि वेदस्यैकवाक्यत्वेनार्धजरतीयायोगात्। अन्यथाऽग्न्ग्रिाहकमेवोपजीव्यम्। नतु तदौष्ण्यग्राहकमित्यपि स्यात्।
अनेनैव न्यायेनेश्वरस्य विग्रहराहित्याद्यनुमानमपि सर्वं श्रुतिविरुद्धत्वादप्रमाणमेवेत्याशयवानुपसंहरति तस्मादिति। अत्र ईश्वरविषये। अत एव सर्वगुणैः पूर्ण इत्युक्तम्। अन्यथाऽऽनन्दवानित्यवक्ष्यत्॥*॥
॥ वैशेषिकमते ईश्वरेच्छापरमाण्वोर्नित्यत्वात् कालादेः प्रलये सत्त्वाभ्युपगमाच्च सर्वदा सृष्ट्यादिप्रसङ्गः॥
अनुपपत्त्यन्तरं वैशेषिकादिदर्शने दर्शयत् “नित्यमेव च भावात्” इति सूत्रं व्याख्याति नित्येच्छत्वादिति।
ॐ नित्यमेव च भावात् ॐ॥१४॥
नित्येच्छत्वात् परेशस्य परमाणुसदात्वतः।
अदृष्टकालयोश्चैव भावात् कार्यं सदा भवेत्॥१५८॥
वैशेषिकादयो हि कालविशेषे द्व्यणुकादिप्रक्रमेण महाभूतसृष्टिमभ्युपगच्छन्ति। तत् तदीयप्रक्रियापर्यालोचनायां नोपपद्यते। किन्तु तत्पक्षे कार्यं सदा भवेत्। यदाऽभिलष्यते ततः प्रागपि भवेत्। कुतः? कारणसामग्रीसम्पत्तिनिबन्धनो हि कार्योत्पत्तेः कालनियमः। तत्राऽदिसृष्टौ परमाणवः समवायिकारणभूतास्तावत् सदा विद्यन्ते। निमित्तकारणं चेश्वरेच्छा नित्यैव, तथा कालो दिक् च। यद्यप्यदृष्टं धर्माधर्मसमाख्यातं न नित्यम्, तथाऽपि प्रलयेऽस्तीत्यङ्गीक्रियत एव। वृत्तिलाभस्तदा नास्तीति चेत्, न। तस्यापीश्वरेच्छादिकारणकस्य तद्भावेऽभावानुपपत्तेः। अत एव परमाणुसंयोगस्य असमवायिकारणस्याभावान्न सदा महदादिसृष्टिरिति निरस्तम्। संयोगानुत्पादस्याप्यनुपपत्तेः। तदसमवायिकारणकर्माभावादिति चेत्, न। तदनुत्पादस्याप्ययोगात्। नचातोऽन्यद् द्व्यणुकादेः कारणमस्ति। यद्वैकल्यादभिलषितसमयात् प्राक् कार्याभावो भवेत्। सत्यां चाभिमतसामग्रयां कार्यानुदये पश्चादपि नोत्पद्येत। नियामकाभावादिति।
सदात्वं सदातनत्वम्। भावात् प्रलयेऽपीति शेषः। एवशब्दस्य सदैवेति सम्बन्धः। कार्यं भवेदिति चाभ्युपगम्योक्तम्। वस्तुतस्तु तत्पक्षे कदाऽपि द्व्यणुकाद्युत्पत्तिर्न सम्भवति। विनाशकारणस्येश्वरेच्छादेः सदातनत्वेन सत्प्रतिपक्षत्वात्। कार्योत्पत्तिसहकृतमेवेश्वरेच्छादिकं विनाशकारणमित्यङ्गीकारेऽप्युत्पत्त्यनन्तरमेव विनाशः प्रसज्येतेति। अत एव सृष्ट्यादीति वक्ष्यति।
॥ कालविशेषस्य सृष्ट्यादिसमयनियमव्यवस्थापकत्वे, कालस्यैकत्वाङ्गीकारादपसिद्धान्तः॥
स्यादेवं यदि कालमात्रं सृष्टेर्वा संहारस्य वा कारणं स्यात्। नचैवम्। किन्तु कालविशेष एव। अतस्तद्भावाभावाभ्यां सृष्टिसंहारनियमो घटते। तथा नेश्वरेच्छामात्रं सृष्ट्यादिहेतुः, किन्तु तद्विशेष एव। ततस्तद्भावाभावप्रयुक्ता सृष्ट्यादिव्यवस्था स्यादिति चेत्, न। किं कालदेशादेरौपाधिको भेदः, किंवा स्वाभाविकः? नाऽद्यः, निरस्तत्वात्। द्वितीये त्वपसिद्धान्त इत्याह नहीति।
नहि कालविभेदोऽस्ति तत्पक्षेऽस्मन्मते हरेः।
विशेषकाल एवैतत्सृष्ट्यादीच्छा सदातना॥१५९॥
हिशब्देन “आकाशकालदिशामेकैकत्वात्” इत्यादि तद्वाक्यं स्मारयति। कालेतीश्वरेच्छाया अप्युपलक्षणम्।
॥ सिद्धान्ते, काले स्वाभाविकभेदस्याङ्गीकारात् सृष्ट्यादिसमयनियमोपपत्तिः॥
नन्विदं दूषणं भवतामपि समानम्। तथाहि महदाद्युपादानकारणं प्रकृतिर्नित्यैव, तथा निमित्तकारणमीश्वरेच्छाकालादिकमपि। तदेव च प्रलयकारणम्। अतः सृष्टिप्रलयसमयनियमो भवतामपि दुर्घट इत्यत आह अस्मन्मत इति। यद्यप्यस्मन्मते हरेरिच्छा सदातना। प्रकृत्याद्युपलक्षणमेतत्। तथाऽपि विशेषकाल एवैतस्य महदादेः सृष्ट्यादि भवतीति योजना। अस्माभिः काले स्वभावत एव भेदोऽभ्युपगम्यते। तथाच कालविशेषस्यैव सृष्टिं संहारं च प्रति कारणत्वात् तद्भावाभावाभ्यां सत्स्वपीतरकारणेषु सृष्ट्यादिसमयनियमो युज्यत इति भावः।
॥ “विशेषकाले’ “सदातना’ इत्येतयोः सिद्धिप्रकारः॥
ननु कालविशेष इति वाच्यम्। मैवम्। विशिष्यत इति विशेषः, स चासौ कालश्चेति विग्रहग्रहणात्। ननु सदातनीति भवितव्यम्। मैवम्। नायं ट्युट्युलोरन्यतरः प्रत्ययः। किन्तु भवार्थे तनप्रत्ययोऽयम्। अथवा तनेति तनोते रूपमेतत्।
॥ कालविशेषाणां अनित्यत्वम्, प्रकृत्युपादनकत्वम्, ईश्वरेच्छया निरन्तरप्रवाहतया सृष्ट्यादिमत्त्वम्॥
ननु ते कालभेदा यदि नित्याः, तदा स प्रसङ्गस्तदवस्थः। व्यर्थश्च कालभेदाभ्युपगमः। अनित्यत्वे तत्कारणं वाच्यमिति चेत्, सत्यम्। उपादानं तु प्रकृतिरेव। निमित्तमाह विशेषाश्चेति।
विशेषाश्चैव कालस्य हरेरिच्छावशाः सदा।
न केवलं महदादि, किन्तु कालस्य विशेषाश्च क्षणलवादयः। एवशब्दस्य हरेरेवेति सम्बन्धः। सदेत्यनेन न युगपत् सर्वक्षणसृष्टिः, येन तेषामपि क्षणिकत्वं स्यात्। किन्तु निरन्तरप्रवाहतयेत्युक्तं भवति।
॥ कालविशेषाणां ईश्वराज्जनिमत्त्वे श्रुतिस्मृत्युदाहरणम्॥
ननु कालविशेषाणां परमेश्वराज्जन्म कुतः प्रमाणात् सिद्धमित्यत आह सर्व इति।
सर्वे निमेषा इति हि श्रुतिरेवाऽह सादरम्।
उदीरयति कालाख्यां शक्तिमित्यस्य वागपि॥१६०॥
“सर्वे निमेषा जज्ञिरे विद्युतः पुरुषादधि” इति श्रुतिरेव कालविशेषाणामीश्वराज्जनिमाह हि इत्यर्थः। विशेषेण द्योतत इति विद्युत् तस्मात् परमपुरुषात् सर्वे निमेषाः कालभेदा अधिजज्ञिरे यथास्वं जायन्त इति।
नन्वेषा श्रुतिः कालोपाधीनामीश्वराज्जननमाह, नतु कालस्य। तथासति “काष्ठाकलामुहूर्ताश्च” इत्युत्तरवाक्यस्य पौनरुक्त्यप्रसङ्गात्। नहि सर्वनिमेषातिरिक्तं काष्ठाकलादिकमस्ति। उपाधयस्तु निमेषादिरूपाः पृथगेवेति न तत्र पुनरुक्तिदोष इत्यत उक्तम् सादरमिति। यत् सर्वनिमेषजन्माभिधाय पुनः काष्ठादिजन्माभिधत्ते तदादरार्थमित्यतो न पुनरुक्तिदोषः। उपाधिभेदस्तु नोपपद्यत इत्युक्तमेवेति। (७३८)
ननु निमेषादिशब्दा अक्षिपक्ष्मसंयोगादिवाचिनो न साक्षात् कालाभिधायिनः। अतो नेयं श्रुतिर्व्यक्तं कालस्यैवेश्वराज्जन्म प्रतिपादयितुमलमित्यतोऽत्र स्पष्टां स्मृतिं चाऽह उदीरयतीति। “सोऽन्तःशरीरेऽर्पितभूतसूक्ष्मः कालात्मिकां शक्तिमुदीरयाणः” इति, अस्य ईश्वरस्य वागपि कालस्येश्वरादुत्पत्तिमाहेत्यर्थः। कालात्मिकां कालाख्यां सहकारिशक्तिमुदीरयाणो जनयन्नित्यर्थः। अत्र कालशब्दादीश्वरस्य जगत्सृष्टौ शक्तित्वाभिधानाच्च नार्थान्तरकल्पनावकाशः।
॥ कालोत्पत्तौ काल एवाधिकरणम्॥
स्यादेतत्। कालस्तावत् सर्वोत्पत्तिमतां निमित्तम्। नच कालस्योत्पत्तौ कालान्तरमस्ति। तत् कथं तस्योत्पत्तिः? पूर्वकालः परकालस्य निमित्तमिति चेत्, न। इदानीं जातस्तदानीं जात इत्यधिकरणतया कालस्य कारणतावधारणात्। अधिकरणस्य कार्योत्पत्तिसमानकालीनताया गेहे जातो गोष्ठे जात इत्यादौ निश्चितत्वादित्यत आह कालस्येति।
कालस्य कालगत्वेन न विरोधोऽपि कश्चन।
कालस्योत्पत्त्यङ्गीकारे न केवलं साधकसद्भावः किन्तु कश्चन विरोधोऽपि नास्तीति योजना। एतच्च प्रपञ्चयिष्यते। (उत्तरश्लोके)
॥ ईश्वरेच्छाया अनन्तविशेषवत्त्वाङ्गीकारात् तद्व्यक्त्यव्यक्तिप्रयुक्तत्वेन सृष्ट्यादिसमयनियमोपपत्तिः॥
एवं स्वमते कालविशेषभावाभावप्रयुक्तः सृष्ट्यादेः समयनियम इति समर्थितम्। प्रकारान्तरेण तं समर्थयते असङ्ख्यातेति।
असङ्ख्यातविशेषत्वादिच्छाया अपि सर्वदा॥१६१॥
सर्वदा विद्यमानाया इति शेषः। सर्वदा विद्यमानाया अपीश्वरेच्छायाः शक्तिव्यक्तिरूपावस्थितसिसृक्षात्वाद्यसङ्ख्यातविशेषवत्त्वात्, तद्व्यक्त्यव्यक्तिप्रयुक्तः सृष्ट्यादेः समनियमो युज्यत इत्यर्थः। यद्यपि कालभेदमात्रेण कृतसमाधानमेतत्। कालविशेषे स्रक्ष्यामीत्येवंरूपत्वाद् भगवदिच्छाया न मोघत्वमापद्यते। तथाऽपि वस्तुस्थितिरियं दर्शिता वेदतव्या।
॥ एकस्यैव कालस्य अधिकरणत्वअधिकर्तव्यत्वप्रतिपादनपूर्वकं कालसृष्टिसमर्थनम्॥
कालस्य कालगत्वेनेत्युक्तम्, तत्र किं कालः स्वगतः, किं वा कालान्तरगतः? नाऽद्यः, स्वस्कन्धारोहणवद् विरुद्धत्वात्। न द्वितीयः, तदभावात्। भावे वा कालान्तरसृष्टिवैयर्थ्यात्। तस्याप्युत्पत्तौ कालान्तराङ्गीकारप्रसङ्गादित्यतः सप्रमाणकमुक्तं विवृणोति ईश इति।
ईशो देशश्च कालश्च स्वगता एव सर्वदा।
ईशाधीनौ च तौ नित्यं तदाधारौ च तद्गतौ॥१६२॥
इति श्रुतिरपि प्राह काले स्वोद्दिष्ट एव तु।
तत्कालसृष्टिमेवातो वाञ्छतीशः सदैव हि॥१६३॥
स्यात् कालः स तदैवेति कालस्य स्वगतत्वतः
देश इत्यव्याकृताकाशाभिधानम्। स्वगता इत्युक्त्या प्राप्तां देशकालयोः स्वातन्त्र्यशङ्कां वारयति ईशाधीनाविति। विशेषणत्रयेण सत्ताप्रतीतिप्रवृत्तीनां परेमेश्वरायत्तत्वमुच्यते। श्रुतिरपीति साक्षिणं समुच्चिनोति। यतः कालस्य स्वगतत्वं श्रुतिः प्राह, साक्षिणा च सिद्धम्, अतः कालस्य स्वगतत्वतः। स कालस्तदैव स्यादितीशः सदैव स्वोद्दिष्ट एव काले, तत्तत्कालसृष्टिमेव वाञ्छतीत्यन्वयः।
एतदुक्तं भवति कालातिरिक्तकार्याणामेव कालोऽधिकरणतया कारणम्, न कालस्य। केवलं “श्र्वो घटं स्रष्टाऽस्मि’ इतिवत् कालसृष्टिं वाञ्छतः परमेश्वरस्याधिकरणतयोद्धेश्यः कालः क इति प्रश्र्नोऽवशिष्यते। तत्र यः सृज्यः स एवेत्युक्तम्। नहि सृज्यस्य प्राक् सत्त्वमस्ति, येनोद्देश्यत्वं सत्त्वमपेक्षेत। अधिकरणाधिकर्तव्यता चैकस्यैव श्रुत्यादिसिद्धा, विशेषबलाच्चोपपद्यते। अतो न कालस्य उत्पत्तौ काचिदनुपपत्तिरिति।
॥ ईश्वरेच्छाया वैचित्र्याणां कालविशेषनिमित्तकत्वाभावात् नान्योन्याश्रयता॥
यदुक्तं यदेश्वरेच्छा सिसृक्षाकारा व्यज्यते, तदा महादादिसृष्टिर्भवति। यदातु सञ्जिहीर्षारूपा सम्पद्यते, तदा संहारो भवतीति। तत्रेदं वैचित्र्यं किन्निमित्तमिति वाच्यम्। नच कालविशेषो निमित्तमिति युक्तम्। तस्येश्वरेच्छायत्तत्वात्। नापि पुरुषार्थायत्तम्। पारतन्त्र्यापत्तेरित्यत आह स्वभावादेवेति।
स्वभावादेव हीच्छैषा देवस्यैष इति श्रुतेः॥१६४॥
एषा विचित्रा। तस्मात् कालविशेषाणामीश्वराधीनत्वे नेतरेतराश्रयदोषापत्तिरिति हिशब्दार्थः। कुत एतदित्यत आह देवस्येति। एतदवगम्यत इति शेषः।
॥ कार्यकारणानां स्वभावस्यापि ईश्वराधीनत्वस्योपपादितत्वात् न स्वभाववादोऽनुसरणीयः॥
अपर आह किमनया कालादिवैचित्र्यकल्पनया? यावता कारणानां कार्याणां च स्वभावादेव समयनियमोपपत्तेः। अन्ततोऽपि हि स्वभाववादोऽभ्युपगन्तव्यः। ततो वरमादावेव स्वभाववादाभ्युपगम इत्यत आह स्वभावोऽपीति।
स्वभावोऽपि परेशेच्छावश इत्युदितः पुरा।
नित्या अनित्याश्च ततस्तदधीना इति श्रुतिः॥१६५॥
पुरा “चेतनानां विशेषो यः” इत्यादौ। (३१९, ३६, ५७९, ६४६) स्वभाववादमभ्युपगच्छताऽपि तन्नियामकतयेश्वर अङ्गीकार्यः। ततस्तत्रैकत्रैव स्वभावानुसारेण प्रमाणायत्तेऽङ्गीकार्ये किमनेकत्र तदभ्युपगमेनेति भावः। न केवलं पूर्वोक्तमेव प्रमाणं स्मर्तव्यम्। किन्तु प्रमाणान्तरमप्यस्तीत्याह नित्या इति। तत इत्यस्य श्रुतावेव परामर्शविषयो द्रष्टव्यः। श्रुतिः सर्वस्येश्वराधीनतामाहेति शेषः॥*॥
॥ भौतिकरूपरसादिमत्त्वाच्च परमाणूनामनित्यत्वम्, रूपादिमत्त्वेऽपि नित्यत्वाङ्गीकारे घटादीनां नित्यत्वापत्तिः, अनित्यत्वे तु तेषां मूलकारणत्वायोगः॥
अनुपपत्त्यन्तरं वैशेषिकादिमते दर्शयत् “रूपादिमत्त्वाच्च विपर्ययो दर्शनात्”,”उभयथा च दोषात्” इति सूत्रद्वयं व्याचष्टे रूपेति।
ॐ रूपादिमत्त्वाच्च विपर्ययो दर्शनात् ॐ॥१५॥
ॐ उभयथा च दोषात् ॐ॥१६॥
रूपस्पर्शादिहेतुभ्यः परमाणोरनित्यता।
अनुमेया………………………।
परमाणोरिति जात्यपेक्षमेकवचनम्। पार्थिवादीनां चतुर्विधानां परमाणूनां नित्यतामुपयन्ति वैशेषिकादयः। तदनुपपन्नम्। पार्थिवाः पाथसीयास्तैजसाश्च परमाणवोऽनित्याः, रूपवत्त्वात्; पटवत्। यद्वा चतुर्विधा अप्यनित्याः, स्पर्शवत्त्वात्; पटवत्। एवं पार्थिवा आप्याश्चानित्याः, रसवत्त्वात्; पटवत्। पार्थिवा अनित्याः, गन्धवत्त्वात्; तद्वदेवेत्याद्यनुमानविरुद्धत्वात्।
नच सावयवत्वमुपाधिः। गुणादौ साध्याव्याप्तेः। नच द्रव्यत्वावच्छिन्ने साध्येऽस्योपाधित्वम्। यद् रूपादिमत् तत् सावयवमिति साधनव्यापकत्वात्। नच धर्मिग्राहकविरोधः। साक्षिणैव परमाणुसिद्धेरुक्तत्वात्। अनित्यत्वे च परमाणूनां न मूलकारणत्वसिद्धिः। यदिच रूपादिमन्तोऽपि परमाणवो नानित्याः, तदा घटादयोऽप्यनित्या न स्युः, अविशेषात्। तथाऽपि न परमाणूनां मूलकारणत्वम्। नचेश्वरे हेतूनां व्यभिचारः, भौतिकत्वेन विशेषणात्। तथाच वक्ष्यति “भौतिकं त्वेव रूपादि व्याप्तं नाशेन नो मते” इति। (८१९)
॥ सिद्धान्ते भूतसूक्ष्माणां नित्यत्वेऽपि न तानि परमाणवः॥
नन्वस्माभिर्भूतसूक्ष्माणां नित्यताऽङ्गीक्रियते। तत् कथमेवमनुमीयते? मैवम्। नहि परमाणवो भूतसूक्ष्माणि, किन्नाम। अहङ्कारोपचितानि। विकृताकाराश्च अनित्या एवेति॥*॥
॥ श्रुत्यादिपरिग्रहशून्यत्वात्, तद्विरुद्धत्वाच्च वैशेषिकमतस्य प्रेक्षावदनुपादेयत्वम्॥
“अपरिग्रहाच्चात्यन्तमनपेक्षा” इति सूत्रं व्याचष्टे श्रुतीनां चेति।
ॐ अपरिग्रहाच्चात्यन्तमनपेक्षा ॐ॥१७॥
……श्रुतीनां च विरुद्धत्वान्न तन्मतम्।
उपादेयमतश्चायमविरुद्धः समन्वयः॥१६६॥
सम्बन्धमात्रे षष्ठी। अन्यथा तृतीया स्यात्। श्रुतयश्च “आत्मन आकाशः” इत्याद्यास्तत्रतत्रोदाहृता ज्ञातव्याः। वैशेषिकादिमतस्यानुपादेयत्वे सिद्धे किं लब्धमित्यत आह अतश्चेति। अयं सकलगुणपूर्णपरब्रह्मविषयः। अविरुद्ध इति न वैशेषिकादिमतविरोधेनासमञ्जसो मन्तव्य इति भावः॥*॥ इति वैशेषिकाधिकरणम्॥६॥
अथ समुदायाधिकरणम्॥७॥
॥ बौद्धमतस्य चातुर्विध्यम्, वैभाषिकसौत्रान्तिकयोरादौ निराकरणे निमित्तं च॥
समुदाय उभयहेतुकेऽपि तदप्राप्तिः। अथेदानीं सौगतमतमपाक्रियते। ते च चतुर्विधाः वैभाषिकाः, सौत्रान्तिकाः, माध्यमिकाः, योगाचाराश्चेति। तत्र जगत् सत्यमेव परमाणुमयमाचक्षाणानां वैशेषिकादीनां निरसनप्रसङ्गादनतिभेदं वैभाषिकसौत्रान्तिकमतमादौ तावन्निराक्रियते।
॥ बौद्धानां परमाणुपुञ्जमतानुवादः, जगतः क्षणिकतास्वभावत्वम्॥
विप्रतिपत्तिं दर्शयंस्तन्मतमुपन्यस्यति वैभाषिकाश्चेति।
वैभाषिकाश्च सौत्रान्ताः स्वरसक्षणिकं जगत्।
आहुरिति वक्ष्यमाणेन सम्बन्धः। क्षणिकं क्षणमात्रावस्थायि। मुद्गराभिघातादीनां विनाशहेतूनां प्रतिक्षणमनुपलम्भात् कथं क्षणभङ्गित्वमित्यत उक्तम् स्वरसेति। स्वभावेनैव क्षणिकम्, स्वभाव एवायं वस्तुनो यद् विनाशित्वम्। तत्र का कारणापेक्षा? मुद्गरादयोऽपि न वस्तुविनाशहेतवः। किन्नाम। घटादितः कपालादेर्विसदृशकार्यस्योत्पत्तौ निमित्तभूता एवेति।
॥ अवयसमुदायातिरिक्तावयव्यभावः॥
ननुच कारणानां क्रियया संयोगे सति तत्समवेततया तत्परिणामतया वा कार्येणोत्पत्तव्यम्। तत्कार्येणाप्येवमिति कथं क्षणिकत्वं जगत इत्यत आह अणूनामिति।
अणूनां समुदायं च कालकर्मनिमित्ततः॥१६७॥
उत्पत्तिकाले युक्तानाम्…………….।
जगदाहुः। अणुसमुदाया एव गोघटादिबोधबोध्याः। नतु तदतिरिक्तोऽवयवी नामास्ति, येन क्षणिकता विरुद्ध्येत। अणुमात्रमिति वक्तव्ये समुदायग्रहणमेको महानिति प्रत्यक्षप्रत्ययविरोधपरिहारार्थम्। प्रत्येकमणूनामप्रत्यक्षत्वेऽनेकत्वेऽमहत्त्वेऽपि तत्समुदायस्य प्रत्यक्षत्वादि युज्यत इति भावः।
॥ जगत्सृष्टेः, पदार्थानां विचित्राकारत्वस्य च कालकर्मनिमित्तकत्वेनैवोपपत्तेः
ईश्वरादिकृत्याभावात् तदनभ्युपगमः॥
समुदायो हि मेलकेन केनचित् पुंसा भवति। नचास्मदादिस्तथेतीश्वरोऽभ्युपगन्तव्यः स्यात्। तथा अवयव्यनभ्युपगमे गोघटादिविलक्षणाकारता न स्यादित्यत आह कालेति। कालकर्मणी च ते निमित्ते च, ततः। उत्पत्तिकाले आदिसृष्टौ। अन्यदा तु निमित्तान्तरमस्तीति भावः। युक्तानां सन्निकृष्टतयोत्पन्नानामणूनां समुदायमिति सम्बन्धः।
कर्मादिवशादेव तथातथा सन्निकृष्टाः परमाणवो जायन्ते, यथायथा गोघटादिविचित्राकारावभाासः स्यात्। तत्र किमीश्वरेण? किं वाऽवयविना? सिद्धान्तिनाऽपि हि कर्मादिकं निमित्तमङ्गीकर्तव्यम्। संयोगश्चावयव्युत्पादानुगुणः। तावतैव सर्वमुपपद्यत इति।
॥ जीवस्यापि क्षणिकत्वम्॥
किमनात्मप्रपञ्च एव क्षणिको नेत्याह आत्मानमिति।
………………आत्मानं च क्षणस्थितम्।
नित्यं सन्तानमेतेषाम् …………………॥१६८॥
क्षणिकत्वहेतोः सत्त्वस्य सर्वत्र साम्यादिति भावः। क्षणिकत्वे प्रत्यभिज्ञाविरोध इत्यत आह नित्यमिति। एतेषाम्, अणूनाम्। सन्तानविषया प्रत्यभिज्ञेति भावः। नचैवं सत्त्वस्यानैकान्त्यम्। सन्तानस्य सत्त्वाभावात्।
॥ जगद्वृक्षस्य संस्काररूपविज्ञानसञ्ज्ञादुःखरूपपञ्चस्कन्धात्मकत्वम्॥
एवं सामान्यतो निरूप्य विभागमाह पञ्चेति।
…………….. पञ्चस्कन्धात्मना स्थितम्॥१६८॥
संस्काररूपविज्ञानसञ्ज्ञादुःखात्मना स्थितिः।
जगद्वृक्षं पञ्चस्कन्धात्मना स्थितमाहुः। पञ्चस्कन्धानाह संस्कारेति। स्थितिः स्कन्धानामिति शेषः। समनन्तरप्रत्ययः संस्कारस्कन्धः। रूपरसगन्धस्पर्शशब्दात्मकाः परमाणवो रूपस्कन्धः। निर्विकल्पकं ज्ञानं विज्ञानस्कन्धः। सविकल्पकं ज्ञानं सञ्ज्ञास्कन्धः। वेदनापरपर्यायं दुःखं चैकस्कन्धः। अत्र रूपस्कन्धो बाह्यः। अन्ये चत्वार आभ्यन्तरा इत्याहुरिति सम्बन्धः।
॥ सुखादिपदार्थस्थितुक्तिः, संसारमोक्षस्वरूपम्॥
सुखादीनां पदार्थान्तराणां विद्यमानत्वात् कथं पञ्चैव स्कन्धा इत्यत आह दुःखाभावमिति।
दुःखाभावं सुखं चाऽहुररूपज्ञासनसन्ततिम्॥१६९॥
मोक्षम्…………………………….।
चशब्देन केचित् सुखं वेदनास्कन्धेऽन्तर्भावयन्तीति सूचितं भवति। यद्वाऽनुक्तसमुच्चयार्थश्चशब्दः। यथा मूर्ताभावा एवाऽकाशम्, रूपादय एव पृथिव्याद्याः। सङ्ख्यादयस्तु गुणाः पृथगनुपलम्भान्न सन्त्येव। देशान्तरोत्पाद एव कर्मप्रत्ययालम्बनम्। क्षणिकस्य वास्तवकर्मायोगात्। सन्निकृष्टविप्रकृष्टतयोत्पाद एव संयोगादिव्यवहारगोचरः। अतद्व्यावृत्तिरेव गोत्वादिसामान्यबुद्धिबोध्येत्यादि।
अरूपेति। सन्तन्यमानं ज्ञानमेवाऽत्मा तस्य विषयोपप्लवः संसारः। अरूपा निर्विषया या ज्ञानसन्ततिः, तामेव मोक्षमाहुर्नान्यमित्यतो न पञ्चस्कन्धप्रक्रियाभङ्ग इति।
॥ समुदायस्य एकपरमाणुहेतुकत्वे व्याहतिः, असमुदितानेकपरमाणुहेतुकत्वे अतिप्रसङ्गः,
समुदितपरमाणुहेतुकत्वे अन्योन्याश्रयप्रसङ्गः॥
एवं वैभाषिकसौत्रान्तिकायोः साधारणं मतमुपन्यस्यावान्तरभेदं तु निराकरणप्रस्ताव एव विवक्षुः, यत् तावदुक्तं परमाणुसमुदाय एव गोघटादिप्रपञ्चो नत्ववयवी कश्चिदस्तीति, तन्निराकर्तुं “समुदाय उभयहेतुकेऽपि तदप्राप्तिः” इति सूत्रं व्याचष्टे स इति।
ॐ समुदाय उभयहेतुकेऽपि तदप्राप्तिः ॐ॥१८॥
……स समुदायो हि नैकस्मादेव युज्यते।
नोभयोश्र्चोभयत्वं यत् समुदायव्यपेक्षया।
अतोऽन्योन्याश्रयत्वेन समुदायो न युज्यते॥१७०॥
योऽयं गोघटादिबुद्धिविषयत्वेनाभ्युपगतः समुदायः स किमेकपरमाणुहेतुकः, किंवाऽनेकपरमाणुहेतुकः? नाऽद्यः, एकस्मात् परमाणोः समुदायोत्पादानुपपत्तेः। नह्येकैकस्मिंस्तरौ तरुसमुदायबुद्धिः कस्यापि विद्यते। समुदायकल्पनं वाऽनर्थकमापद्येत। महत्त्वैन्द्रियकत्वयोरसमर्थितत्वात्। अनेन अपिशब्दलब्धोऽर्थो दर्शितः। द्वितीयं निराकरोति नेति। उभयग्रहणमनेकमात्रोपलक्षणम्। सकाशादिति शेषः। चशब्देन समुदायो युज्यत इत्यनुकृष्यते।
कुतो न युज्यत इति चेत्, अनेकहेतुकत्वेऽपि किमसमुदितानेकहेतुकः, अथ समुदितानेकहेतुक इति वक्तव्यम्। आद्ये सर्वत्रापि गोघटादिबुद्धिप्रसक्तिः, असमुदितपरमाणूनां सर्वत्र भावात्, समुदायस्य च तन्मात्रहेतुकत्वात्, समुदायाङ्गीकारवैयर्थ्यप्रसङ्गश्च। द्वितीयानुपपत्तौ हेतुमाह उभयत्वमिति। यद् यस्मादुभयत्वं समुदितानेकत्वं समुदायसापेक्षम्। जाते हि समुदायेऽनेकेषां समुदितत्वं सम्भवति, तस्मान्नेति सम्बन्धः।
समुदितानेकत्वस्य समुदायसापेक्षत्वेऽपि कुतस्ततः समुदायोत्पादो न युज्यत इत्याशङ्कां परिहरत्सूत्रार्थमुपसंहरति अत इति। समुदायस्य समुदितानेकेषां चेतरेतरापेक्षोत्पत्तिकत्वेनेत्यर्थः। समुदायानुपपत्तौ चाणूनां महानेक इति प्रत्यक्षबुद्धिगोचरतायोगादवश्यमङ्गीकरणीयोऽवयवीति।
॥ समुदायस्य अनिरूप्यत्वम्॥
किञ्चायं समुदायः किं परमाणूनां संयोगः, किंवाऽनेकत्वसङ्ख्या, उत द्रव्यान्तरम्? नाऽद्यद्वितीयौ, अनङ्गीकारात्। अङ्गीकारेऽप्यतीन्द्रियाश्रितयोस्तयोरैन्द्रियकत्वानुपपत्तिः। तृतीये स एवावयवी। सांवृतोऽसाविति चेत्, तर्हि पुनर्महानित्यादिप्रमानुपपत्तिस्तदवस्थैव। भ्रान्तिरियमिति चेत्, न। भ्रान्तेरभ्रान्तिपूर्वकत्वेन क्वचिन्महत्त्वादेर्वास्तवत्वप्रसङ्गात्। अनादिवासनावशादनादिरेवेयं भ्रान्तिरिति चेत्, न। नीलादिज्ञानस्यापि तथात्वप्रसङ्गात्।
॥ अवयव्यङ्गीकारे परोक्तबाधकनिस्तारः॥
ननु विषममिदमुच्यते। अवयविनि बाधकसद्भावात्। तथाहि अवयवी किमवयवेषु प्रत्येकं कार्त्स्न्येन वर्तते, किंवैकदेशेन? आद्येऽनेकत्वप्रसङ्गः। न द्वितीयः, तस्यावयवान् विहायैकदेशाभावात्। भावे वा तत्रापि वृत्तिविकल्पप्रसङ्गात्।
किञ्च केषुचित् तन्तुषु चलत्सु तद्गतोऽवयवी चलति, नवा? नेति पक्षे युतसिद्धिप्रसङ्गः। आद्ये तु निश्चलावयवाश्रितो न चलतीति चलाचलत्वलक्षणो विरुद्धधर्माध्यासः। एवमावृतानावृतत्वरक्तारक्तत्वलक्षणावपि विरुद्धधर्माध्यासौ द्रष्टव्याविति।
उच्यते नास्माभिरवयवेभ्योऽत्यन्तभिन्नोऽवयवी गृह्यते। किन्तु तत्परिमाणमविशेष एव। तत्र कुतो वृत्तिविकल्पावकाशः? चलाचलत्वादिविरोधस्तु भेदाभेदविरोधवदपाक्रियत इति नावयविनि बाधकसद्भावः। नच वाच्यम्, समुदायो भवद्भिरङ्गीकृत एव, ततश्चात्राऽक्षेपसमाधानसाम्यमिति। यतोऽनेकेषामेककालदेशकार्याद्यवच्छेदेन मेलनं समुदायोऽभ्युपगम्यते। स चामिलितेभ्य एव भवतीति। स्थायितायां च तत्सम्भवो न क्षणभङ्गवाद इति वक्ष्यति। (७७२७७३)
॥ परेण, अनेकपरमाणुरूपस्य समुदायस्य नित्यत्वात् नान्योन्याश्रयता,
नित्यत्वेऽपि तत्प्रतीतिव्यवहारयोः परमाणुसामीप्यहेतुकापेक्षाबुद्ध्यधीनत्वेन कादाचित्कत्वम्, सृष्ट्यादिनियमश्र्चोपपद्यत इति प्रतिपादनम्॥
उक्तमर्थमाक्षिप्य समादधत् सूत्रम् “इतरेतरप्रत्ययत्वादिति चेन्नोत्पत्तिमात्रनिमित्तत्वात्” इति। तत्राऽक्षेपांशं तावद् व्याचष्टे अन्योन्येति।
ॐ इतरेतरप्रत्ययत्वादिति चेन्नोत्पत्तिमात्रनिमित्तत्वात् ॐ॥१९॥
अन्योन्यापेक्षया पुंसः समुदायत्ववेदनम्।
स्यात् तत्सदातनत्वेऽपि तच्च सामीप्यहेतुकम्॥१७१॥
इति चेत्…………………………..।
भवेदिदमन्योन्याश्रयत्वं यद्ययं समुदायः कादाचित्कः स्यात्। नचैवम्। सदातनं त्विममभ्युपगच्छामः। एवन्तर्हि सृष्टिप्रलयव्यवस्था न स्यादिति चेत्, न। यतस्तस्य समुदायस्य सदातनत्वेऽपि पुंसः समुदायत्ववेदनं स्यात्। कदाचिदिति शेषः। ततस्तदपेक्षया सृष्ट्यादिव्यवस्थोपपद्यत इति भावः। समुदायस्य सदातनत्वे तद्वेदनमपि कुतः कादाचित्कमित्यत उक्तम् तच्चेति। तत्समुदायत्ववेदनं परमाणुसामीप्यहेतुकम्। नच सामीप्यं सदाऽस्तीति वेदनस्य कादाचित्कत्वमिति। समुदायत्ववेदनस्य सामीप्यहेतुकता कुत इत्यत आह अन्योन्येति। अन्योन्यपरमाणुज्ञानापेक्षया हि तद् भवति। नचान्योन्यज्ञानं सामीप्येन विना भवतीति।
ननु वेदनमेव पुमानिति सौगता मन्यन्ते, तत् कथं पुंसो वेदनमिति? उच्यते ज्ञानं हि द्विविधं भवति, प्रवृत्तिज्ञानम्, आलयज्ञानं चेति। तत्राऽलयज्ञानं प्रवृत्तिज्ञानदुःखसंस्कारास्पदं पुमानित्युच्यते। प्रवृत्तिज्ञानं तु समुदायत्ववेदनमिति न विरोधः।
एतदुक्तं भवति अनेके परमाणव एव समुदायः। तदनेकत्वं च समुदायत्वम्। तन्मिलितेष्विव विरलेष्वपि विद्यते। किन्तु न सदा समुदायत्ववदेनं भवति। इतरपरमाणुसहितेतरपरमाणुज्ञाने सति हि समुदायत्वज्ञानं भवति। अपेक्षाबुद्धेरनेकत्वव्यञ्जकत्वात्। नचेतरेतरप्रत्ययो विरलेषु परमाणुषु सम्भवति। नहि मथुरापाटिलपुत्रस्थितयोर्वृक्षयोरितरेतरप्रत्ययो दृष्टः।
किञ्चाधिपतिसहकार्यालम्बनसमनन्तरप्रत्ययाश्चत्वारो हि ज्ञानहेतवः। अधिपतिरिन्द्रियम्। नच विरलानां परमाणूनामिन्द्रियालम्बनताऽस्ति। नापि तेष्विन्द्रियाणामाधिपत्यम्। अतोऽदृष्टादिसहकारिवशादिन्द्रियानालम्बनविरलपरमाणुभ्यस्तदालम्बनतया तथातथा सन्निकृष्टाः परमाणवो जायन्ते। अनधिपतीन्द्रियेभ्यश्चाधिपतीन्द्रियाणि। अथेदानीं समनन्तरप्रत्ययबलादेको महानिति ज्ञानमुपत्पद्यते। तेन नान्योन्याश्रयत्वम्। नापि सृष्ट्याद्यनुपपत्तिरिति।
एतेन पक्षान्तरमपि सूचितम्। विरलपरमाणुभ्यः सन्निकृष्टाः परमाणवो जायन्ते। तदेव तेषां समुदायत्वम्। अतो न कश्चिद् दोष इति।
॥ कारणस्य स्वसदृशकार्यजनकत्वपक्षे अप्रत्यक्षविरलपरमाण्वादिभ्यः
प्रत्यक्षसमुदायोत्पत्त्यसम्भवः, परमाण्वादीनां वा प्रत्यक्षत्वाद्यभ्युपगमप्रसङ्गः॥
समाधानांशं व्याचष्टे कार्येति।
….कार्यसम्भूतिमात्रव्यापृति कारणम्।
नतु कार्यविशेषेषु व्यापृतं कारणं भवेत्॥१७२॥
अतोऽर्थेन्द्रियसंयोगिरूपकारणतात्मनः।
संयोगिरूपराहित्यान्नैव तज्ज्ञानताऽपि हि॥१७३॥
कार्यसम्भूतिमात्रे व्यापृतिर्यस्य तत् तथोक्तम्, कारणं कार्यसम्भूतिमात्रव्यावृति यतः, ततो नेति शेषः। यथाश्रुतमेतन्न परिहारक्षमम्। अतोऽभिप्रायमाह नत्विति। विशिष्यन्त इति विशेषाः। कार्याण्येव विशेषाः कार्यविशेषाः। कारणमिति जातावेकवचनम्। कारणानि खलु स्वसदृशकार्यजननव्यापाराणि। नतु विसदृशकार्यजनने व्यापृतानीत्यर्थः।
किमतो यद्येवमित्यत आह अत इति। सदृशकार्यजनकत्वनियमादित्यर्थः। संयोगिरूपे ग्राह्यग्राहकरूपे येऽर्थेन्द्रिये तयोः कार्ययोः कारणता संयोगिरूपकारणता। अर्थेन्द्रिययोः संयोगिरूपकारणता सा नैवोपपद्यते। कुतः? संयोगिरूपराहित्यात्। कारणयोरर्थेन्द्रिययोर्ग्राह्यग्राहकरूपराहित्यात्। आत्मनोऽपि कार्यस्य तत्समुदायविषयं ज्ञानं यस्यासौ तज्ज्ञानः, तस्य भावस्तज्ज्ञानता, नैवोपपद्यते। कुतः? हि यस्मात् कारणस्याऽत्मनो नैव तज्ज्ञानताऽस्तीति योजना।
इदमुक्तं भवति कारणं हि सदृशकार्यजननस्वभावं वा स्यात्, विसदृशकार्यजननस्वभावं वा, उभयस्वभावं वा, अनुभयजननस्वभावं वा। तत्र यद्याद्यः कल्पोऽङ्गीक्रियते, तदेन्द्रियानालम्बनेभ्यो विरलपरमाणुभ्यः, तथाभूता एव परमाणवो जायेरन्। न पुनः कदाचिदिन्द्रियालम्बनभूता मिलिताः। इन्द्रियेभ्यश्चार्थानधिपतिभ्यस्तथाविधान्येवेन्द्रियाण्युत्पद्येरन्। न जात्वर्थाधिपतीन्द्रियाणि। आत्मनश्चासमुदायज्ञानात् तादृश एवाऽत्मा जायेत। न कदाचित् तज्ज्ञानवान्। अन्यथा कारणपरमाण्वादीनामपीन्द्रियालम्बनत्वादिकमभ्युपगन्तव्यं स्यात्। इतरथा सदृशकार्यजननस्वभावभङ्गापत्तेः। उभयथा समुदायवेदनस्य कादाचित्कत्वं नोपपद्यत इति।
॥ कारणस्य विसदृशकार्यजनकत्वपक्षे घटाद् गजस्य गजाद् गर्दभादेरुत्पत्तिप्रसङ्गेन
आ प्रध्वंसं घटाकारानुवृत्त्यनुपपत्तिः॥
द्वितीयमाशङ्कते विशेषेति।
विशेषकार्यजनकं यदि कारणमिष्यते।
कुतः समानरूपत्वं कार्याणामपि सर्वशः॥१७४॥
तथाचेन्द्रियानालम्बनविरलपरमाण्वादिभ्यस्तदालम्बनमिलितपरमाण्वादिजनिरुपपद्यत इति भावः। निराकरोति कुत इति। तर्हीति शेषः। सर्वशोऽपि कार्याणामिति सम्बन्धः। अत्र कार्यग्रहणं परमतानुसारेण। कारणस्य विसदृशकार्यजननस्वभावतायामाकपालभावात् सर्वेष्वपि घटक्षणेषु घटाकारता न स्यात्। किन्तु घटक्षणाद् गजक्षणः ततो गर्दभक्षण उत्पद्येत, तथा नीलक्षणात् पीतक्षणः ततः कपोतक्षणो जायेत। नीलानुवृत्तिस्तु न स्यादिति।
॥ कारणस्य सदृशविसदृशोभयकार्यजनत्वे कार्यकारणभावानुपपत्तिप्रसङ्गः॥
अस्तु तर्ह्युभयस्वभावं कारणमिति तृतीयः पक्ष इति चेत्, न। विरोधेनैकस्याप्यजननप्रसङ्गात्। अविरोधे त्वाह अत इति।
अतोऽनियत्या यत्किञ्चिद् यस्यकस्यापि कारणम्।
प्रकृतपक्षद्वयं समाहृत्यात इति परामृशति। अनियत्या घटो घटस्यैव नीलो नीलस्यैवेति नियतिं विना। यत्किञ्चिद् घटादिकं नीलादिकं वा। यस्यकस्यापि घटादेरघटादेः, नीलादेरनीलादेश्च। कारणं स्यात्। घटक्षणस्योभयविधकार्यजननस्वभावत्वेऽसौ तदुभयं जनयेत्। तथाचोपलभ्येतेति यावत्।
केचिदिदं वाक्यं पूर्ववाक्यशेषतया व्याचक्षते। सर्वशोऽपि कार्याणां समानरूपत्वं न स्यात्। किन्तु विसदृशकार्यजननस्वभावत्वाद् घटादिकं गजादेः कारणं स्यादिति।
॥ कारणस्य उभयाजनकत्वे कार्योत्पत्त्यसम्भवेन कारणस्यार्थक्रियाकारित्वाभावादसत्त्वप्रसङ्गः॥
न चतुर्थः, अर्थक्रियारहितस्यासत्त्वप्राप्तेः। अर्थक्रियाकारित्वं सत्त्वमिति हि सौगताः।
॥ कारणस्य कार्यजननमात्रस्वभावत्वे कार्यकारणभावानुपपत्तिः॥
ननुच कार्यजननमात्रं वस्तुनः स्वभाव इत्यङ्गीकुर्मः, नतूक्तेषु कमपि पक्षमित्यत आह अत इति। बुद्धिस्थमिमं कल्पमत इति परामृशति। अतिप्रसङ्गस्तु न तिरोहितः।
॥ कारणस्य सदृशकार्यजनकत्वे, उभयकार्यजनकत्वे, कार्यमात्रजनकत्वे वा
अदृष्टादिसहकारिवशाद् विसदृशकार्योत्पत्तिरिति परेणोपपादनम्॥
स्यादेतत्। यथा भवन्मते प्रमाजननस्वभावत्वेऽपीन्द्रियादेर्दोषसहकारिवशादप्रमाजननम्, तथा कारणस्य सदृशकार्यजनकत्वेऽप्यदृष्टादिसहकारिसामर्थ्यात् कदाचिद् विसदृशकार्यजननं भविष्यति।
यद्वा यथा साङ्ख्यानामिन्द्रियादीनि प्रमाप्रमाजननस्वभावानि, तत्राप्रमाप्रतिपक्षाणां गुणानामुपनिपाते प्रमामेवोपजनयन्ति, प्रमाप्रतिपक्षाणां दोषाणामुपनिपाते त्वप्रमाम्, तथा कारणस्योभयस्वभावत्वेऽप्यदृष्टादिवशात् तदन्यतरजन्मोपपत्स्यते।
अथवा यथा नैयायिकादीनामिन्द्रियादीनि ज्ञानमात्रजननस्वभावानि, गुणादिसहकार्युपनिपातेन प्रमाद्युत्पत्तिः, तथा कारणं कार्यजननस्वभावमेव। अदृष्टादिसहकारिसमवधानात् तु तत्सदृशं विसदृशं वा जनयिष्यतीत्यत आह अदृष्टमपीति।
॥ अदृष्टादेः क्षणिकत्वेन पूर्वपूर्वादृष्टानि उत्तरोत्तरादृष्टेषु विसदृशकार्यजनकत्वअन्यतरप्रतिबन्धकत्वउभयजनकत्वरूपविशेषत्रयस्य अनापादका आपदका वेति विकल्प्य प्रथमपक्षदूषणम्॥
अदृष्टमपि तस्यैव विशेषापादकं कुतः॥१७५॥
अत्रादृष्टग्रहणमुपलक्षणं सहकारिमात्रस्य। अदृष्टमपि विशेषस्य, आद्ये विसदृशकार्यजनकत्वस्य, द्वितीयेऽन्यतरप्रतिबन्धस्य, तृतीये तूभयजनकत्वस्याऽपादकं कुत इत्येकं वाक्यम्। तथाहि पूर्वपूर्वतराद्यदृष्टक्षणा विशेषानापादकाः, तदापादका वा? आद्ये त्वस्यादृष्टक्षणस्य विशेषापादकत्वं न सिद्ध्यति। कारणाभावात्। विशेषानापादकादृष्टक्षणजन्योऽप्ययमदृष्टक्षणः सहकारिवशाद् विशेषमापादयिष्यतीति चेत्, न। तत्सहकारिण्यप्यस्य साम्यात्। तत्रापि सहकार्यन्तरानुसरणे गौरवमिति।
॥ अदृष्टादेः विवक्षितकारणस्यैव उक्तरूपविशेषापादकत्वं वा,
कारणमात्रस्य तदापादकत्वं वेति विकल्प्य प्रथमपक्षदूषणम्॥
तस्यैव कारणस्य विशेषापादकं कुत इत्यपरं वाक्यम्। तथाहि विशेषापादकमप्यदृष्टं किं विवक्षितस्यैव कारणस्य विशेषमापादयति, कारणमात्रस्य वा? नाऽद्यः, नियामकयोः कारणज्ञापकयोरभावादिति। येभ्य इन्द्रियानालम्बनविरलपरमाणुभ्यस्तदालम्बनमिलितपरमाणूत्पत्तिराशास्यते, यतश्चार्थानधिपतेरिन्द्रियादर्थाधिपतीन्द्रियस्य, यस्माच्च समुदायज्ञानरहितादात्मनः तद्वदात्मोत्पादः, तदिदं तस्यैवेत्युच्यते।
॥ पूर्वादृष्टानां उत्तरादृष्टेषु विशेषापादकत्वे पूर्वपूर्वतरादृष्टपरमाणुभ्य एव समुदायोत्पत्तिप्रसङ्गात्
समुदायप्रतीत्यादेः कादाचित्कत्वभङ्गप्रसङ्गः॥
उभयत्रापि द्वितीयौ कल्पौ दूषयति यस्येति।
यस्यकस्यापि यत्किञ्चिद् विशेषमुपपादयेत्।
अत्रापि यत्किञ्चिददृष्टं विशेषमुपपादयेदित्येकं वाक्यम्। यदि पूर्वपूर्वतराद्यदृष्टस्याप्यस्ति विशेषापादकत्वम्, तर्हि तदपि पूर्वपूर्वतरादिपरमाण्वादौ विशेषमापादयेदेव। समर्थस्य क्षेपानभ्युपगमात्। तथाच समुदायप्रतीतेः समयनियमो न स्यादिति।
॥ अदृष्टादेः कारणमात्रस्य विशेषापादकत्वे युगपत् सर्वसमुदायोत्पत्तिप्रसङ्गेन
एकसमुदायप्रतीतिदशायां सर्वसमुदायप्रतीतिप्रसङ्गः॥
यस्यकस्यापि विशेषमुपपादयेदिति द्वितीयम्। यदि कारणमात्रस्य विशेषापादकमदृष्टमङ्गीक्रियते, तदा सर्वेषामपि कारणानां विशेषमुपपादयेत्। तथाच घटपरमाणुमेलने सर्वेषामपि मेलनं स्यात्। नतु कुत्राप्यभिलषितपरमाण्ववस्थानं भवेत्। नच युगपत् सर्वसमुदायो दृश्यत इति।
॥ पदार्थस्थैर्यवादेऽपि उक्तानुपपत्तिमाशय, कार्यकारणभावव्यवस्थापकसद्भावात्
स्थिरत्वपक्षे नानुपपत्तिः, क्षणिकत्वपक्षे तदभावादनुपपत्तिरिति प्रतिपादनम्॥
अथ मतम् सर्वमिदं स्वव्याहतम्। तथाहि तन्तवो यदि सदृशकार्यजननस्वभावाः, तदा तन्त्वन्तरमेव जनयेयुर्नतु पटम्। यदिच विसदृशकार्यजननस्वभावाः, तदा न तेभ्यः पार्थिवपटस्योत्पत्तिः स्यात्। किन्तु पाथसीयं किमपि जायेत। उभयस्वभावत्वं तु विरुद्धम्। अनुभयस्वभावत्वे पटस्याप्यनुत्पत्तिः। सहकारिवशाद् व्यवस्थाङ्गीकारे सहकारिष्वपीदं समानम्।
अथोच्येत अस्ति तावत् तन्तुपटयोः कार्यकारणभावः। प्रमितस्यापह्नवानर्हत्वात्। स च यथायथोपपद्यते, तथातथा कल्पयिष्यत इति। सममेतन्ममापीत्यत आह कार्यं चेति।
कार्यं च कारणं चैव यत्किञ्चिद् यस्यकस्यचित्॥१७६॥
भवेन्नियामकाभावात्………………….।
नित्यविनाशित्व इत्येतद् वक्ष्यमाणमत्रापि सम्बद्ध्यते। यत्किञ्चिन्नीलादिकं यस्यकस्यचिदेव पीतादेः कार्यं स्यात्, यत्किञ्चित् पीतादिकं यस्यकस्यचिदेव नीलादेः कारणं स्यात्। कुतः? नीलं नीलस्यैव कार्यं स्यात्, न पीतस्य। नीलमेव नीलस्य कारणम्, न पीतमिति नियामकाभावादिति योजना। चशब्दौ मिथः समुच्चये।
एतदुक्तं भवति सम्भवति स्थिरवादे परिहारोऽयम्। यद् यत्र समवेतम्, यद् येनाऽकारेण परिणतं वा, तत् तस्य कारणं कार्यं चेति नियामकसद्भावेन कार्यकारणभावावधारणे सति तदुपपादककल्पनोपपत्तेः। क्षणभङ्गनये तु पूर्वोत्तरक्षणयोर्निरन्वयविनाशोत्पादयोः कार्यकारणभावावधारणोपाय एव नास्ति। समवायपरिणामयोरभावात्। तथाच कस्य बलादुपपादकं कल्पयिष्यत इति।
॥ परोक्तकार्यकारणभावव्यवस्थापकदूषणम्॥
समवायपरिणामयोरभावेऽपि यद् यदपेक्षया पूर्वभावि तदेव तस्य कारणम्। यच्च यदपेक्षया पश्चाद्भावि तदेव तस्य कार्यमित्यवधारणोपपत्तेर्नियामकाभावोऽसिद्ध इत्यतः कार्यनियमं तावन्निराकरोति इदमस्यैवेति।
……………… इदमस्यैव कारणम्।
इति नित्यविनाशित्वे केन मानेन गम्यते।
इदं न जायतेऽमुष्मादित्यात्रापि न कारणम्॥१७७॥
इदं नीलमस्य नीलस्यैव कारणम्, नतु पीतस्येत्येवं नीलस्य नीलकार्यत्वम्, नित्यविनाशित्वे निरन्वयविनाशोत्पादपक्षे, केन मानेन गम्यते? न केनापि। पश्चाद्भावमात्रस्य नीलस्येव पीतस्याऽपि सत्त्वादिति भावः। सादेश्यं सारूप्यं वा नियामकमिति चेत्, न। विरलपरमाणुभ्यो मिलितानां मिलितेम्यश्च विरलानामुत्पत्त्यङ्गीकारात्।
कारणनियममप्यकारोति इदं नेति। इदं नीलममुष्मात् पीतान्न जायते, किन्तु नीलादेवेत्यत्र नीलस्य कारणत्वावधारणेऽपि कारणं प्रमाणं नास्ति। नीलस्येव पीतस्यापि नीलापेक्षया पूर्वभावितायाः सत्त्वादिति भावः।
॥ स्थिरवादे आत्मनः स्थायित्वाभ्युपगमेन कार्यकारणभावावधारणोपपत्तिः॥
ननु यथा भवतां समवायपरिणामयोरभावेऽपि कुविन्दपटयोः कार्यकारणभावावधारणम्, तथा ममापि भविष्यतीत्यत आह इदमस्येति। नित्यविनाशित्व आत्मन इति शेषः। युज्यतेऽस्माकं निमित्तकारणकार्ययोस्तद्भावावधारणमन्यत्रानुपक्षीणान्वयव्यतिरेकाभ्याम्। नतु परस्य। अस्माभिरन्वयव्वतिरेकानुसन्धातुरात्मनः स्थायित्वाभ्युपगमात्। परेण च क्षणिकतास्वीकारात्। नहि तथाविधोऽन्वयव्यतिरेकयोरन्यत्रानुपक्षयस्य चावधृतेरीष्ट इति भावः। योजना तु पूर्ववदेव।
॥ क्षणिकत्वस्य प्रत्यक्षत्वनिरासः॥
एवं समुदायं निराकृत्य सर्वस्य क्षणिकतामधुना प्रमाणाभावेन तद्विरोधेनचापाकर्तुमुत्तरो ग्रन्थः। तथाहि न केवलं समुदायो नोपपद्यते। किन्नाम। सर्वस्य क्षणिकता च। तत्र प्रमाणाभावात्।
ननु प्रत्यक्षं क्षणिकतामर्थानामवगमयति। तद्धि वर्तमानमात्रगोचरमर्थस्य वर्तमानक्षणमात्रसम्बन्धिनीं सत्तामवगाहते। न पूर्वोत्तरक्षणसम्बन्धिनीमपि। तत् कथं क्षणिकत्वमर्थानामप्रामाणिकमिति। उच्यते किमिदं क्षणिकत्वं नाम? किं क्षणसम्बन्धिसत्त्वम्, किंवा क्षणमात्र एवोत्पत्तिनाशवत्त्वम्, यद्वा क्षणान्तरासम्बन्धित्वे सत्येकक्षणसम्बन्धित्वम्? आद्यस्त्विष्ट एव। स्थायिनोऽप्यर्थस्यैकक्षणसत्तास्वीकारात्। द्वितीयतृतीयौ दूषयति विनाशेति।
विनाशोत्पत्तयश्चैव न दृश्यन्ते सदातनाः।
अनेकपदार्थसम्बन्धित्वेन बहुवचनम्। चशब्दस्तृतीयपक्षसमुच्चयार्थः। एवशब्दस्य नैवेति सम्बन्धः। सदातनाः प्रतिक्षणभाविन्यः। प्रत्यक्षं खल्वर्थानां वर्तमानकालसत्तामवगाहते, न पुनः क्षणमात्रभाविनावुत्पत्तिविनाशावपि। नापि क्षणान्तरासम्बन्धित्वम्। तथाच कथं तेन क्षणिकता सिद्ध्येदिति।
ननुच प्रत्यक्षं पूर्वोत्तरक्षणवर्तित्वमप्यर्थस्य गृह्णाति, नवा? नाऽद्यः, वर्तमानमात्रग्राहित्वात्। द्वितीये तु प्रत्यक्षानुपलम्भेन पूर्वोत्तरक्षणयोरसत्त्वसिद्धेः क्षणिकतैव सिद्धेति चेत्, द्वितीयं तावदुररीकुर्मः। नचैवं क्षणिकतासिद्धिः। योग्यानुपलम्भस्यैवासत्त्वगमकत्वात्। नच पूर्वोत्तरकालवर्तिता प्रत्यक्षयोग्या। वर्तमानमात्रग्राहितायाः परेणैवोक्तत्वात्।
॥ पदार्थस्थायित्वे प्रत्यभिज्ञालक्षणप्रत्यक्षं प्रमाणम्॥
अस्तु वाऽऽद्यः पक्षः। कस्यचित् प्रत्यक्षस्य वर्तमानमात्रग्राहित्वेऽपि तदेवेदमिति प्रत्यभिज्ञानलक्षणस्य तदभावादित्याशयेनाऽह दृश्यत इति।
ॐ अनुस्मृतेश्च ॐ॥२५॥
दृश्यते प्रत्यभिज्ञातः स्थिरत्वं सर्ववस्तुषु॥१७८॥
विषयीक्रियत इत्यर्थः। तृतीयार्थे तसिः। एकस्यैवानेकक्षणसम्बन्धित्वं स्थिरत्वम्। एतेन न केवलं प्रत्यक्षं क्षणिकतां न गोचरयति। किन्तु स्थायित्वमपि गोचरयतीति वदता परपक्षे प्रमाणविरोधः स्वपक्षे प्रमाणसद्भावश्र्चोदितो भवति। अनेन “अनुस्मृतेश्च” इति सूत्रं कृतव्याख्यानं वेदितव्यम्।
॥ एकपरमाणुनाशे द्व्यणुकनाशादिक्रमेण घटनाशस्यावश्यम्भावित्वात्
तत्स्थैर्यग्राहिप्रत्यभिज्ञाया भ्रान्तित्वमिति बौद्धेन प्रतिपादनम्॥
सर्ववस्तुष्वित्यनेन सौगतानां प्रत्यभिज्ञानिराकरणं वैशेषिकादिमतमेव स्पृशति, नत्वस्मन्मतमिति सूचयति। तथाहि किमनया प्रत्यभिज्ञया नित्यत्वेनाभ्युपगतेषु परमाण्वादिषु स्थिरत्वं साध्यते, किंवा घटादिषु? नाऽद्यः, तेषामतीन्द्रियत्वेन प्रत्यभिज्ञानप्रत्यक्षगोचरत्वस्याभ्युपगन्तुमशक्यत्वात्। न द्वितीयः, घटादिषु परेणापि प्रत्यभिज्ञाया भ्रान्तित्वस्य स्वीकार्यत्वात्। यदाहि घटादौ सूच्यग्रादिनैकोऽपि परमाणुरपैति तदा नष्टव्यमेव तदारब्धेन द्व्यणुकेन। विभागेनासमवायिकारणस्य संयोगस्य नष्टत्वात्। द्व्यणुकनाशे समवायिकारणनाशात् त्र्यणुकनाश इत्यनेन क्रमेण घटनाशोऽप्यवश्यम्भावी। नच परमाणुः प्रत्यक्षो येन तदपगमानपगमौ प्रत्यक्षेण शक्यनिश्चयौ। नच वाच्यम्, निबिडावयवेषु स्फटिकादिषु प्रत्यभिज्ञया स्थिरत्वं सेत्स्यतीति। तत्रापि परमाण्वपगमाभावस्य प्रत्यक्षेण निश्चेतुमशक्यत्वात्। निबिडावयवत्वं च न विभागायोग्यावयवत्वम्। विभागस्य प्रत्यक्षसिद्धत्वात्। किन्तु घटादितोऽप्युत्कृष्टकारणापेक्षत्वम्। नच तद्विशेषाभावः शक्योऽस्माभिरवगन्तुम्। दृश्यते हि कालतः स्फटिकादावपि गुरुत्वापकर्षः। नचावयवानपगमे स सम्भवतीति। नापि गुणादौ स्थायित्वं प्रत्यभिज्ञया सिद्ध्यति। तस्यापि कस्यचिदतीन्द्रियत्वात्। कस्यचिद् घटादितुल्यत्वात्। सामान्यादिकं तु स्वरूपतो नास्त्येव। सत्त्वेऽपि रूपादिसमानमेवेति शङ्कितप्रामाण्यं प्रत्यभिज्ञानं न कुत्रापि स्थैर्यसिद्धौ प्रमाणयितुं युक्तमिति।
॥ परमाण्वारम्भवादे इदं दूषणम्,
परिणामवादे तु पदार्थानां विकारित्वाङ्गीकारेण प्रत्यभिज्ञा यथार्थैव॥
अत्रोच्यते स्यादयं दोषः परमाण्वारम्भवादिनाम्। न परिणामवादिनामस्माकम्। तदेव हि वस्त्ववयवोपचयापचयाभ्यामन्यथा विक्रियते, न पुनरन्यदेव भवतीति हि परिणामवादिनो मन्यन्ते। अतः प्रत्यक्षयोग्येषु सर्ववस्तुषु प्रत्यभिज्ञया स्थिरत्वग्रहणं युक्तमेवेति।
॥ सिद्धान्ते विशिष्टयोर्भेदाभेदस्याप्यङ्गीकारात् तदत्यन्ताभेदग्राहिप्रत्यभिज्ञायाः
भ्रान्तित्वमाशय परिहारकथनम्॥
ननु भवन्मतेऽपि प्रत्यभिज्ञा भ्रान्तिरेव। परिणामवादे पूर्वोत्तरवस्तुनोर्भेदाभेदाङ्गीकारात्। तदेवेदमिति च प्रत्यभिज्ञयाऽत्यन्ताभेदस्यावगाहनात्। उच्यते यदातु पूर्वोत्तरकालभाविनोरभेदः प्रत्यभिज्ञाविषयोऽङ्गीक्रियते, तदा सावधारणस्य प्रत्यभिज्ञानस्य भ्रमत्वेऽपि तदिदमिति तु न भ्रमः। तेनैव च स्थायित्वसिद्धिः। यदातु कालादिद्वयसम्बन्धो विषयः, तदा सावधारणमपि न भ्रम इति।
नन्विदं प्रत्यभिज्ञानं परिलूनपुनर्जातकुन्तलकलापादाविव भ्रान्तं किं न स्यादिति चेत्, न। बाधकाभावात्। एवमेव भ्रान्तित्वाभ्युपगमे नीलादिप्रत्ययानामपि तथात्वापत्तेः। नच प्रत्यक्षं बाधकमित्युक्तम्।
॥ सत्त्वहेतुना पदार्थानां क्षणिकत्वसाधने आकाशादेरपि क्षणिकत्वप्रसङ्गेन
न तदनुमानं प्रत्यभिज्ञाबाधकम्॥
प्रत्यक्षस्याबाधकत्वेऽप्यनुमानं बाधकं भविष्यतीति शङ्कते फलादीनामिति।
फलादीनां विशेषेण सर्वत्राप्यनुमीयते।
सत्त्वेन क्षणिकत्वं चेदाकाशस्याविशेषतः।
अविशेषोऽखिलस्यापि सत्त्वात् किं नानुमीयते॥१७९॥
आदिपदेन देहदीपादिग्रहणम्। विशेषेण परिमाणभेदेन, क्षणिकत्वं तावदनुमीयत इति सम्बन्धः। ततस्तद्दृष्टान्तेन सर्वत्र फलादिव्यतिरिक्तेऽपि वस्तुनि सत्त्वेन हेतुना क्षणिकत्वमनुमीयते।
एतदुक्तं भवति यत् सत् तत् क्षणिकम्, यथा फलादि, सन्तश्च पञ्चस्कन्धा इत्यनुमानं स्थिरत्वविषयप्रत्यभिज्ञाया बाधकं भविष्यति। नच फलादिदृष्टान्तः साध्यविकलः। यद् विरुद्धपरिमाणं तन्नाना दृष्टम्, यथा घटपटौ, विरुद्धपरिमाणं च फलादिकं पूर्वोत्तरक्षणयोरित्यनुमानेन फलादीनां क्षणिकतासिद्धेरिति।
परिहरति आकाशस्येति। अविशेषतः पूर्वोत्तरक्षणयोर्भेदरहितत्वतः, अविशेषः पूर्वोत्तरक्षणयोर्भेदराहित्यम्। अखिलस्यापि विप्रतिपन्नस्य।
इदमुक्तं भवति यत् सत् तदक्षणिकम्, यथाऽऽकाशम्। सच्च नीलादीति प्रत्यनुमानप्रतिरुद्धत्वेन अनुमानस्याऽभासत्वान्न प्रत्यभिज्ञाबाधकत्वं सम्भवतीति। नचाऽकाशदृष्टान्तः साध्यविकलः, “आकाशो द्वौ निरोधौ च नित्यं त्रयमसंस्कृतम्” इति परेणैवाङ्गीकृतत्वात्। क्षणिकतासाधकस्य परिमाणभेदादेराकाशेऽभावाच्च। तदिदमप्युक्तम् अविशेषतः परिमाणभेदादिरहितत्वत इति।
॥ सत्त्वानुमानस्याऽभासत्वाच्च न प्रत्यभिज्ञाबाधकत्वम्॥
यद्वाऽऽकाशस्याविशेषतः परिमाणभेदरहितत्वतः। तद्दृष्टान्तेनाखिलस्यापि फलादेरविशेषः पूर्वोत्तरकालयोः परिमाणभेदाभावः सत्त्वात् किं नानुमीयत इति योजना।
एतदुक्तं भवति नानुमानं प्रत्यभिज्ञाया बाधकं भवितुमर्हति। अनुमानस्य प्रत्यक्षतो दुर्बलत्वेन तद्बाध्यत्वात्। अन्यथा फलादिकं परिमाणभेदरहितम्, सत्त्वात्; आकाशवदित्यप्यनुमानप्रसङ्गात्। नह्यत्र प्रत्यक्षादिबाधं विना कश्चिद् दोषोऽस्ति। तथाच तद्दृष्टान्ते क्षणिकत्वसाधकस्यासिद्धत्वात् साध्यविकलता स्यात्। ततः प्रत्यक्षविरोधेनैवास्यानुमानस्याप्रामाण्यम्। अन्यथाऽन्योन्याश्रयप्रसङ्ग इत्येव वक्तव्यम्। तच्च समं प्रकृतेऽपीति।
एतेन “आकाशे चाविशेषात्” इति सूत्रं व्याख्यातं भवति। तदनेन क्षणिकत्वसाधकानुमानस्य सत्प्रतिपक्षत्वं बाधितविषयत्वं च वदताऽऽकाशेऽनैकान्त्यमपि सूचितम्। भवदनुमानस्यापि फलादिनाऽनैकान्त्यमिति चेत्, न। तत्रापि क्षणिकताभावस्य वक्ष्यमाणत्वादिति।
॥ आकाशस्याभावरूपत्वादसत्त्वाङ्गीकारे देहादीनामप्यसत्त्वप्रसङ्गः॥
भवेदिदं यद्याकाशस्य सत्त्वं स्यात्। नचैतदस्ति। मूर्ताभावत्वादाकाशस्य। भावत्वं हि सत्त्वमत्र विवक्षितम्। सस्वरूपत्वेऽपि वा सत्त्वे, अभावो निःस्वरूप इत्यङ्गीकृतमित्याशयाऽह यदीति।
यद्याकाशस्य सत्त्वं न कुत एव नरादिषु।
यद्याकाशस्य सत्त्वं नास्तीत्यङ्गीकृत्य प्रत्यनुमानेऽतिप्रसङ्गानुमाने च दृष्टान्तस्य साधनवैकल्यं स्वानुमानस्यानैकान्तिकत्वाभावश्र्चोच्यते, तदा देहादिषु सत्त्वं कुत एव सिद्धमिति ब्रूमः। तथाच परकीयस्यापि दृष्टान्तस्य साधनवैकल्यं स्यात्। यदिच विधिमुखप्रत्ययवेद्यत्वाद् देहादीनां भावत्वं प्रमाविषयत्वात् सत्त्वं चोच्यते, तदाकाशेऽपि समानमिति।
॥ अभावस्य धर्मिप्रतियोगिसाहित्यनियमः॥
प्रमाणान्तरेणाऽकाशस्याभावत्वं वारयितुमुपोद्धातमाह सधर्मीति।
सधर्मिप्रतियोगित्वमभावस्य नियामकम्॥१८०॥
तौ विना नह्यभावश्च क्वचिद् दृष्टः कदाचन।
यत्राभावः स धर्मी। यस्याभावः स प्रतियोगी। तदुभयवत्त्वमभावस्य नियामकं व्यापकम्। योऽभावः सर्वोऽपि धर्मिप्रतियोगिसहित एव। यथा घटाद्यभावः। स हि भूतलदिधर्मिणा घटादिप्रतियोगिना चोपेत एवेति।
नन्विदमनुपपन्नम्। अभावस्य हि धर्मिप्रतियोगिसाहित्यनियमः किं देशतः स्यात्, किंवा कालतः? आद्ये धर्मिणा सादेश्यं तावन्नास्ति। भूतलस्य स्वाश्रये, अभावस्य तु भूतले वृत्तेः। प्रतियोगिना तु विरुद्धमेव। द्वितीयस्तु यद्यपि धर्मिणा कथञ्चित् स्यात्। तथाऽपि प्रतियोगिना नास्त्येव। प्रागभावप्रध्वंसाभावयोः प्रतियोगिभिन्नकालत्वनियमादित्याशङ्कां परिहरन्नभावस्य धर्मिप्रतियोगिसाहित्यव्याप्तत्वमुपपादयति तौ विनेति। अत्र दृष्ट इति प्रकरणात् तौ विनेति तज्ज्ञानं विनेत्यर्थः। चशब्दोऽभावो दृश्यमानो धर्मिप्रतियोगिप्रतीतावेव दृश्यत इत्यन्वयसमुच्चयार्थः। हिशब्देनान्वयव्यतिरेकयोः प्रसिद्धत्वं सूचयति। तदनेनान्वयव्यतिरेकाभ्यामभावप्रतीतेर्धर्मिप्रतियोगिप्रतीतिपूर्वकतया व्याप्तिरुपपादिता भवति।
यद्वा तावित्यनेन न ज्ञानमुपलक्षणीयम्। अभावः प्रतीयमानो धर्मिप्रतियोगिघटित एव, “अत्रेदं नास्ति’ इत्यादिरूपेण प्रतीयते। नतु तौ विना केवल इत्यन्वयव्यतिरेकाभ्यामेकज्ञानसम्बन्धेन व्याप्यव्यापकभावोपपादनमेतदित्यवगन्तव्यम्। प्रातर्गजाद्यभावज्ञानं त्वन्यथोपपादयिष्यामः। (९५४)
॥ आकाशस्याभावत्वोक्तिप्रत्याख्यानम्॥
किमतो यद्येवमभावस्य धर्मिप्रतियोगिसाहित्यं प्रतीतौ व्यापकमित्यत आह अधर्मीति।
अधर्मिप्रतियोगित्वमाकाशस्यावगम्यते॥१८१॥
प्रतीतावभावस्य व्यापकं सधर्मिप्रतियोगित्वमाकाशात् तावद् व्यावर्तते। यस्मादाकाश इत्येवावगम्यते नत्वत्रेदं नास्तीति। इयमपि च वस्तुतो मूर्ताभावगोचरैव प्रतीतिः प्रलयादिवन्नञ्वर्जिताभिलापसम्बन्धादतादृशीव प्रकाशत इति चेत्, न। नीलादिप्रतीतेरपि तथात्वप्रसङ्गात्। अनानुभाविकत्वस्योभयत्रापि साम्यात्। तथाच परस्याप्यसिद्ध्याद्यापातः। व्यापकनिवृत्त्या च व्याप्यनिवृत्तिरवश्यम्भाविनीत्याकाशस्य नाभावत्वमिति। तदयं प्रयोगः आकाशो नाभावः, धर्मिप्रतियोगिनौ विनैव प्रतीयमानत्वात्; रूपवदिति। किञ्च मूर्ताभावमाकाशं वदता यो धर्मी तस्योच्यते, स एवास्माकमाकाश इति नाम्येव विवादोऽवशिष्यते। वक्ष्यते चैतद् वियदधिकरण इति। (८५९)
॥ सूत्रद्वयार्थोपसंहारः॥
सूत्रद्वयार्थमुपसंहरति स्वीकारेति।
स्वीकारत्यागतोऽदृष्टदृष्टयोः सर्ववस्तुषु।
गुणानुन्मत्त एवासौ विदधात्यधिकं पुनः॥१८२॥
अदृष्टस्य क्षणिकत्वादेः स्वीकारतः, दृष्टस्य स्थिरत्वादेस्त्यागतः। असौ सौगतः। अधिकं स्वत इति शेषः। उन्मत्तमपि स्वस्मादधिकविवेकवन्तं ख्यापयतीत्यर्थः। नह्युन्मत्तः सर्वत्राप्रमितं स्वीकरोति नापि प्रमितं त्यजतीति।
॥ पदार्थाानां क्षणिकत्वाभावे अर्थक्रियाकारित्वरूपसत्त्वाभावप्रसङ्गेन
तदभ्युपगमनीयमिति परेणोपपादनम्॥
ननुच यदि नीलादिकं क्षणिकं न स्यात्, तदा सन्न स्यात्। अर्थक्रियाकारित्वं हि सत्त्वम्। व्याप्तं च क्रमयौगपद्याभ्याम्। तृतीयप्रकाराभावात्। नच स्थिरे तत्सम्भवः प्रसङ्गतद्विपर्ययाभ्याम्। तथाहि स्थायीभावः किं स्वकीयामर्थक्रियां क्रमेण कुर्यात्, युगपद् वा? आद्ये कालान्तरभाविनीमर्थक्रियां प्रतीदानीं समर्थः, नवा? प्रथमे तामपीदानीमेव कुर्यात्। समर्थस्य क्षेपायोगात्। द्वितीये तदाऽपि न कुर्यात्। इदानीमसमर्थोऽपि तदानीं समर्थत्वात् करिष्यतीति चेत्, तदा सामर्थ्यासामर्थ्यलक्षणविरुद्धधर्माध्यासो भावं भिन्द्यात्। द्वितीये त्वाद्यक्षण एव कर्तव्यस्य सर्वस्य कृतत्वात् द्वितीयादिक्षणेऽसत्त्वमवर्जनीयमेव। तदेवमनुकूलतर्कबललब्धप्रतिबन्धस्य क्षणिकत्वानुमानस्य बलवत्त्वात् प्रत्यभिज्ञाप्रत्यनुमाने तद्बाधिते न स्थैर्यसाधनायालमिति।
॥ आत्मानात्मनोः क्षणिकत्वे अनुमानप्रक्रियासम्भवेन अनुमित्यभावप्रसङ्गः॥
मैवम्। एषां तर्काणां प्रतितर्कपराहतत्वादिनाऽऽभासत्वात्। तथाहि यद्यात्मानात्मप्रपञ्चः सर्वोऽपि क्षणिकः स्यात्, तदा प्रमाप्रमारूपः सकलोऽप्यनुमानागमप्रत्यभिज्ञालक्षणो व्यवहारो लुप्येत। तर्कस्याप्यस्य नोत्थानं स्यात्। तस्य तज्जातीयस्य वा तेन तज्जातीयेन वा सह भूयः सम्बन्धावगमे तादात्म्यतदुत्पत्त्यवधारणेन वा उपाध्यभावाद्यवधारणेन वा व्यभिचाराभावनिश्चये सति व्याप्त्यवधारणम्। अवधृतव्याप्तेश्च पक्षदर्शनं लिङ्गदशनं च। ततोऽनुभूतव्याप्तिस्मरणम्। अथ यन्मया व्याप्तत्वेन ज्ञातं लिङ्गं तदत्र पक्षेऽस्तीत्यनुसन्धानम्। अथेदानीमनुमितिरित्यनुमानप्रक्रिया। नह्येतत् सर्वं क्षणिकस्याऽत्मनः सम्भवति। येन हि सकृद् धूमो दृष्टो नष्ट एवासौ। कस्य भूयोदर्शनम्? कस्य च व्याप्त्यवधारणादि? यस्मिंश्च पर्वते धूमो दृष्टो नष्ट एवासौ। कुत्र पुनर्व्याप्तिलिङ्गानुसन्धानम्? कुत्र च साध्याध्यवसायः?
॥ आत्मनः क्षणिकत्वे वाक्यार्थज्ञानप्रत्यभिज्ञयोरनुत्पत्तिप्रसङ्गः
अनुमानप्रक्रियानिरासेनैव तर्कप्रक्रियाया अपि निरासात् तदनुपपत्तिश्च॥
एवमागमेऽप्येकैकवर्णश्रवणानि, पदानुसन्धानम्, समयग्रहः, पुनः पदश्रवणम्, समयस्मरणम्, वाक्यार्थज्ञानमित्यनेकानुसन्धानं नाऽत्मनः क्षणिकतायामुपपद्यते। प्रत्यभिज्ञानमपि येन पूर्वावस्थोऽर्थो ज्ञातः, तेनैव तस्य वा तत्सदृशस्य वा दर्शने भवति। तत् कथं क्षणिकस्याऽत्मनः स्यात्? अनुमानेन तर्कोऽपि व्याख्यातः।
॥ आत्मानात्मप्रपञ्चस्य प्रतिक्षणं भिन्नत्वेऽपि अनुमित्याद्यङ्गीकारे बहुविप्लवः स्यात्॥
प्रतिक्षणमात्मनोऽनात्मनश्च भेदेऽप्यनुमानाद्यङ्गीकारेऽतिप्रसङ्गः स्यात्। यस्यकस्यचिद् व्याप्तिज्ञाने नारिकेलद्वीपवासिनोऽप्यग्न्प्रिमा स्यात्। पर्वते लिङ्गदशनेन ह्रदेऽप्यग्न्रिनुमीयेतेत्यादि। पूर्वोत्तरक्षणवर्तिनामात्मनां पर्वतादीनां च कार्यकारणभावादुपपन्नोऽनुमानादिव्यवहार इति चेत्, न। अन्यत्वस्य अनपायात्। अन्यथोपाध्यायशिष्यबुद्ध्यादावपि प्रसङ्गात्।
॥ कार्यक्षणोत्पत्तौ कारणक्षणानां विनष्टत्वात् कारणानां कार्येषु संस्काराधानासम्भवेन
कार्यकारणभावनवधारणात् अनुमानादिव्यवहारविलोपप्रसङ्गस्तदवस्थः॥
अथ मतम् कारणक्षणाः कार्यक्षणेषु संस्कारानर्पयन्ति। अतः पूर्वपूर्वात्मसंस्कारयोगिनामुत्तरोत्तरेषामात्मनामनुमानादिव्यवाहरो युज्यते। पर्वतादयोऽपि पूर्वपूर्वसंस्कारभाजः पक्षादित्वमश्नुवते इति। एतन्निराकरणाय सूत्रम् “उत्तरोत्पादे च पूर्वनिरोधात्” इति। तद् व्याचष्टे उत्तरेति।
ॐ उत्तरोत्पादे च पूर्वनिरोधात् ॐ॥२०॥
उत्तरोत्पत्तिमात्रेण विनाशात् पूर्ववस्तुनः।
न संस्कारार्पकत्वं च युज्यते कस्यचित् क्वचित्।
अतो ज्ञातं मयेत्यादि न ज्ञेयमनुमा कुतः॥१८३॥
कस्यचित् कारणस्य, क्वचित् कार्ये। ततः किमित्यत आह अत इति। आत्मनः क्षणिकत्वात्, संस्कारार्पणस्य चासम्भवादित्यर्थः। यन्मया व्याप्तत्वेन ज्ञातम्, तदत्र विद्यत इत्यादि यथा भवति, तथा न ज्ञेयं ज्ञातुमशक्यम्। ततश्चानुमा कुतः? आगमादेरप्युपलक्षणमेतत्।
॥ अनुमानादिव्यवहारस्य अन्यथैवोपपत्तेः, न तदन्यथानुपपत्त्या
कारणस्य कार्याद् भिन्नकालीनत्वेऽपि संस्कारार्पकत्वं कल्पनीयम् ॥
नन्वस्ति तावदनुमानादिव्यवहारः, सर्वलोकसिद्धस्यापह्नवायोगात्। तद्बलेनालौकिकमप्यसहभाविनः संस्कारार्पकत्वं कल्पयिष्यत इत्यत आह एकत्वमिति।
एकत्वमनुभूतिस्थं त्यक्त्वा निर्मानिका भिदा।
कुत आत्मादिकेषु स्याद् बल्येवानुभवो यतः॥१८४॥
किमनुमानादिव्यवहारान्यथानुपपत्तिमात्रेणालौकिकं कल्पनीयम्, किंवाऽऽत्मादेः क्षणिकत्वेऽपि सति? नाऽद्यः, आत्मादेः स्थायित्वेनैव तदुपपत्तेः। द्वितीयस्तु स्यात्, यद्यात्मादेः क्षणिकत्वं सिद्धं स्यात्। नच तदस्ति। प्रमाणबाधितत्वान्निष्प्रमाणकत्वाच्चेति भावः। एकत्वं भिदेत्यत्र पूर्वोत्तरकालयोरिति शेषः। अनुभूतिस्थं प्रत्यभिज्ञासिद्धम्। कुतोऽङ्गीकार्येत्यध्याहारात् समानकर्तृतासिद्धिः।
ननुच प्रत्यभिज्ञानं भ्रान्तमित्युक्तम्। तत् कथमात्मादेरैक्यं ततः सिद्ध्येदित्यत आह बल्येवेति। तर्कबलेनानुमाने निरवकाशतया प्रबले सति हि तद्विरोधात् प्रत्यभिज्ञानं भ्रान्तं स्यात्। यदा तु तर्कस्य उक्तविधयाऽऽभासत्वम्, तदा कुतः क्षणिकत्वानुमानप्राबल्यम्? कुतश्च प्रत्यभिज्ञायास्तद्बाधः? अबाधितश्च प्रत्यभिज्ञानुभवो यतो बल्येव। अत आत्मादेरेकत्वं तेन सिद्धमिति सम्बन्धः। एतेनानुमानसिद्धस्य भेदस्य कथं निर्मानकत्वमित्यपि परास्तम्। तदुपजीव्यस्य तर्कस्याद्याप्यनवस्थानात्।
॥ तैलादिसम्बद्धानामेव कुसुमादीनां संस्काराधायकत्वदर्शनात्, एककालीनयोरेव सम्बद्धत्वसम्भवात्, भिन्नकालीनत्वात् कार्यासम्बद्धस्य कारणस्य संस्काराधायकत्वासम्भवः॥
नन्वस्तूत्तरोत्पाद एव पूर्वस्य निरोधः, तथाऽपि कुतः पूर्वस्योत्तरस्मिन् संस्कारानाधायकत्वमित्यत आह कार्यकारणयोश्चेति।
कार्यकारणयोश्चैककालीनत्वं विना कथम्।
पूर्वसंस्कारयोगी स्यादुत्तरो नियमेन च॥१८५॥
सम्बद्धा एव संस्कारमन्यत्राऽदधतेऽखिलाः।
असम्बद्धः कथं पूर्व उत्तरे वासनाकरः॥१८६॥
उत्तरोत्पाद एव पूर्वस्य निरोधात् कार्यकारणयोरेककालीनत्वं तावन्नास्तीति लभ्यते। एककालीनत्वं च विना पूर्वाहितसंस्कारयोगित्वमुत्तरस्य न युज्यते। नियमेन चेत्यनेन क्वचिदपि न युज्यते, कुतः सर्वत्रेति सूचयति। यद्वैककालीनत्व एव संस्कारार्पकत्वं दृष्टम्, न भिन्नकालत्व इति व्याप्तेरित्यर्थः।
नन्वेककालीनत्वाभावेऽपि कुतः संस्कारार्पकत्वं न स्यादित्यत आह सम्बद्धा एवेति। यस्मात् अखिलाः संस्काराधायकाश्चम्पककुसुमादयः पदार्थास्तैलादिभिः सम्बद्धा एव अन्यत्र तैलादौ संस्कारमादधते, नासम्बद्धा इत्यस्ति नियमः, नच भिन्नाकालीनयोः सम्बन्धो युज्यते, तस्मादुत्तरेणासम्बद्धः पूर्वः, तस्मिन्नुत्तरे वासनां न कुर्यादिति।
॥ उक्तार्थपिण्डीकरणम्॥
उक्तमर्थं बुद्ध्यारोहार्थं सङ्कलय्याऽह एककालतयेति।
एककालतया योगं विना संस्कारतः कथम्।
अत्रैककालतया विना कार्यकारणयोर्योगो न युज्यते। योगं विना कारणस्य कार्ये संस्कारार्पकत्वं च न घटते, संस्कारतो विना कथमनुमानादिव्यवहार इत्यध्याहारेण योजना। यदिदं सङ्कलनं न क्रियेत, तदा पूर्वोक्तानां प्रत्येकं संस्कारानाधयकत्वे हेतुत्वं ज्ञायेत। सर्वत्र साध्यनिर्देशात् तत्र को दोषः? उक्ताकाङ्क्षाकुण्ठितत्वमेवेति।
अत्रैते प्रयोगाः पूर्वक्षण उत्तरक्षणे संस्काराधायको न भवति, तेनासम्बद्धत्वात्; यो येनासम्बद्धो नासौ तत्र संस्काराधायकः, यथा सम्प्रतिपन्नः। यद्वा यो यत्र संस्काराधायकः स तत्सम्बद्ध एव दृष्टः, यथा सम्मतः। असम्बद्धस्यापि संस्काराधायकत्वे मृगमदो वसनमिव सर्वं वासयेत्, अविशेषात्। असम्बद्धश्च पूर्व उत्तरेण, ततो भिन्नकालीनत्वात्; सम्प्रतिपन्नवत्। भिन्नकालीनयोरपि सम्बन्धेऽतिप्रसङ्गः। भिन्नकालीनश्च पूर्व उत्तरेण, तदुत्पाद एव विनष्टत्वात्; सम्मतवत्। प्रागेव नष्टस्य तेनैककालीनत्वशङ्का एव व्याहतेति। ननु लाक्षारसाहितबीजपूरकुसुमलौहित्यवत् किं न स्यादिति चेत्, न। तत्रापि निरन्वयविनाशोत्पादानभ्युपगमात्। अत्र च परसिद्धन्यायेन परस्य बोधनान्नाऽश्रयासिद्ध्यादि शङ्कनीयमिति।
॥ कारणस्य कार्यात् पूर्वभावित्वनियमात् कार्यक्षणे कारणसत्त्वाङ्गीकारे क्षणिकत्वभङ्गः
क्षणिकत्वे कार्योत्पत्तौ कारणविनाशावश्यम्भावात् सुस्थः तयोः सम्बन्धाभावः॥
भवेदेतद् यदि कारणस्य कार्योत्पाद एव विनाशः स्यात्। स एव कुतः सिद्ध इत्यत आह क्षणमात्रमिति।
क्षणमात्रमवस्थानं स्वीकृतं सर्ववस्तुषु॥१८७॥
कार्यकारणयोस्तावदुत्तरपूर्वत्वमावश्यकम्। यौगपद्ये कार्यकारणभावव्याघातात्। ततः पूर्वक्षणवर्ति कारणं यदि कार्यक्षणेऽपि स्यात्, तदा सर्ववस्तूनामङ्गीकृतं क्षणमात्रमवस्थानं भज्येत। अतः क्षणिकत्वाभ्युपगम एवोत्तरोत्पादे च पूर्वनिरोधं गमयतीति।
॥ बौद्धैः क्षणे विभागानङ्गीकाराच्च कार्यकारणयोः सम्बन्धानुपपत्तिः॥
स्यादेतत्। कारणं क्षणस्य पूर्वविभागे लब्धसत्ताकं मध्यविभागे कार्यमुत्पाद्यापरविभागे तत्र संस्कारमाधाय नश्यतीत्याङ्गीकारे न कोऽपि दोष इत्यत आह पूर्वेति।
पूर्वमध्यापरकलाविकलः क्षण इष्यते।
अत्र विभागमात्रं कलोच्यते। पूर्वापरयोरभावे तन्निरूप्यमध्याभावः सिद्धः। इष्यते सौगतेः।
॥ असति कारणे कार्योत्पत्त्यङ्गीकारे तत् तस्य कार्यमिति प्रतिज्ञाभङ्गः
सति कारणे कार्योत्पत्त्यङ्गीकारे सर्वकार्याणां यौगपद्यप्रसङ्गः इति सूत्रार्थः॥
एवं तर्कस्य प्रतितर्कपराहतिमभिधायेदानीं यथा स्थायिनः सत्त्वानुपपत्तिः, एवं क्षणिकस्यापि तदनुपपत्तेरननुकूलता नाम तर्कदोष इति प्रतिपादयितुं सूत्रम् “असति प्रतिज्ञोपरोधो यौगपद्यमन्यथा” इति। तद् व्याचक्षाणस्तावद् विकल्पेन तत् पृच्छति पूर्वेति।
ॐ असति प्रतिज्ञोपरोधो यौगपद्यमन्यथा ॐ॥२१॥
पूर्वभावभवं कार्यमुत तन्नाशसम्भवम्॥१८८॥
यौगपद्यं सति भवेदुत्पाद्यानामशेषतः।
विनाशे चेन्न तत् कार्यं कार्योत्पत्तौ च का प्रमा॥१८९॥
॥ कार्यस्य कारणसत्तासमानकालीनत्वे युगपत् सर्वकार्योत्पत्तिप्रसङ्गः॥
अर्थक्रियाकारित्वं हि सत्त्वं परस्याभिमतम्। तच्च वक्ष्यमाणविकल्पद्वयव्याप्तम्। तृतीयप्रकारानिरूपणात्। नच तत् क्षणिके सम्भवति। तथाहि क्षणिकाद् भावाद् भवत् कार्यं किं पूर्वस्य कारणस्य भावे भवति, कारणसत्तासमानकालीनसत्तमिति यावत्। उत तस्य कारणस्य नाशे सति सम्भवतीति। आद्ये दोषमाह यौगपद्यमिति। सति कारणे। कार्यं भवति चेत्, तर्हीति शेषः। क्षणिकं हि कारणम्, कार्यं च तत्सत्तासमानकालीनसत्तं चेत् कार्यकारणयोः सहोत्पाद इत्युक्तं स्यात्। क्षणे विभागाभावस्योक्तत्वात्। तत्तत्कार्याणामप्ययमेव न्याय इति तत्सन्तानभाविनामशेषकार्याणां यौगपद्यं स्यात्। तच्च प्रत्यक्षादिविरुद्धमिति। अत्र यद्यपि युगपद् भवतोः कार्यकारणभावानुपपत्तिरपि दूषणम्। तथाऽपि तच्छिष्यैरेव ज्ञातुं शक्यत इति, “उभयथा च दोषात्” इति सूत्रे कथितमिति चात्र नोक्तम्।
॥ कारणस्य विनाशानन्तरं कार्योत्पत्त्यङ्गीकारे कार्यकारणभावानुपपत्तिः॥
द्वितीयं निराकरोति विनाशे चेदिति। कारणस्य कार्यं भवेत्, तर्हीति शेषः। तत् तस्य कार्यं न भवतीत्यापन्नम्। अन्यथा सर्वस्य सर्वं कार्यं स्यात्। नह्यानन्तर्यमात्रेण कार्यकारणभावः। तथात्वे विनाशकार्यत्वप्रसङ्गात्। आनन्तर्यस्यान्यापेक्षयाऽपि सत्त्वात्। सादेश्यादेरपाकृतत्वात्। एवमन्यस्यापि कार्यं न भवतीति न कार्यं स्यादकारणं वा। उभयथाऽपि पूर्वस्यार्थक्रियाविरहादसत्त्वप्राप्तिरिति।
सूत्रकृता सौगताभ्युपगतं पक्षं प्रधानीकृत्य दूषणमुक्तम्। भाष्यकृता त्वभावस्य भावसापेक्षत्वात् तेन क्रमेण। अतोऽर्थविरोधाभावः।
॥ प्रतिक्षणं कार्योत्पत्तौ प्रमाणाभावः॥
नन्वस्ति तावत् प्रतिक्षणं कार्योत्पत्तिः। नच कार्यं कारणेन विनोत्पत्तुमलम्। तथासति नित्यं सत्त्वमसत्त्वं चेत्यापत्तेः। अतः कार्योत्पत्तिरेवान्यतरपक्षदोषमाभासयिष्यति। पक्षान्तरं वा ग्राहयिष्यतीत्यत आह कार्योत्पत्तौ चेति। स्यादेतद् यदि प्रतिक्षणं कार्योत्पत्तिः प्रमाणवती स्यात्। नचैतदस्ति। नच स्वाङ्गीकारमात्रेणार्थान्तराक्षेपसामर्थ्यम्, अतिप्रसङ्गादिति।
नन्वस्ति यत् सत् तत् क्षणिकम्, यथा देहादि। सच्च विवादपदमिति प्रतिक्षणं कार्योत्पत्तौ प्रमाणमिति चेत्, न। अस्यैव निराक्रियमाणत्वात्। देहादीनामपि क्षणिकत्वाभावेन दृष्टान्तस्य साध्यविकलत्वाच्च।
॥ देहादेः परिमाणभेदस्यान्यथैव सिद्धत्वात् न तदन्यथानुपपत्त्या क्षणिकत्वसिद्धिः॥
ननु देहादेः पूर्वोत्तरक्षणयोः परिमाणभेदेन भेदसिद्धौ क्षणिकत्वसिद्धिरित्युक्तमित्यत आह अभेदेऽपीति।
अभेदेऽपि विशेषेण देहदीपफलादिषु।
विशेषदर्शनं युक्तमस्माकमनुभूतितः॥१९०॥
पूर्वोत्तरक्षणयोरिति शेषः। विशेषेण आरम्भवादाद् वैलक्षण्येन। आदिपदेनाङ्कुरादि। विशेषदर्शनं परिमाणभेददर्शनम्। अस्माकं परिणामवादिनां मते।
अयमर्थः आरम्भवादिनो हि परिमाणं यावद्द्रव्यभाव्यभ्युपयन्ति। अवयवसङ्ख्यातिशयानतिशयायत्तत्वात् परिमाणभेदस्य। अवयवापचये द्रव्यविनाशस्यावयवोपचये च तदुत्पादस्यावर्जनीयत्वात्। अतस्तेषां परिमाणभेदो द्रव्यं भिन्द्यादेव। अस्माकं त्ववस्थितमेव द्रव्यमवयवोपचयापचयाभ्यां तत्तत्परिमाणकतया विक्रियत इति दर्शनम्। तत्र परिमाणभेदो न भेदमाक्षिपतीति।
किञ्च फलादीनां पूर्वोत्तरक्षणयोर्भेदः साध्यते, उताभेदाभावः? आद्ये सिद्धसाधनम्, भेदस्यास्माभिरप्यङ्गीकृतत्वात्। तावता क्षणभङ्गासिद्धेः। द्वितीये दोषमाह अनुभूतित इति। तदिदं फलमिति प्रत्यभिज्ञया पूर्वोत्तरक्षणयोरभेदसिद्धेर्बाधितविषयमनुमानमिति शेषः।
भ्रान्ता प्रत्यभिज्ञा नाभेदं साधयितुमलमिति चेत्, तर्हि भ्रान्तं परिमाणभेददर्शनं न भेदसाधनायालमिति ब्रूमः। परिमाणभेददर्शनं बाधकाभावात् प्रमाणमेवेति चेत्, तत्राऽह विशेषेति।
विशेषदर्शनं मानं यदि न स्थैर्यदृक् कुतः।
तर्हि स्थैर्यदृक् कुतो न मानम्? तस्या अपि बाधकरहितत्वात्। विशेषदर्शनं बाधकमिति चेत्, तर्हि तत्स्थैर्यदर्शनं कुतो न बाधकम्? अतोऽनुपलभ्यमानविशेषयोरनयोर्बाध्यबाधकभावायोगादन्योन्यप्रतिपक्षताननुभवाच्चान्यतरपक्षपातं परित्यज्य भेदाभेदविषयतयैव व्यवस्थापनं युक्तम्। अन्यथा दृष्टान्ते साध्यसन्देहेनापि परानुमानं दुष्टं स्यादिति। एवं तर्काङ्गान्तरवैकल्यं स्वयमूहनीयम्।
॥ सूत्राणां व्युत्क्रमेण व्याख्याने, सूत्रद्वयस्याव्याख्याने च निमित्तकथनम्॥
नन्वेतानि सूत्राणि कुतो व्युत्क्रमेण व्याख्यातानि? उच्यते उपोद्धातप्रक्रियया सूत्रकारेणैवाऽदौ बाधकानि निराकृत्यान्ते निष्कण्टका प्रत्यभिज्ञोपन्यस्ता। भाष्याकारेण तु सुबोधत्वाय शिष्याकाङ्क्षाक्रमेणाऽदौ प्रत्यभिज्ञामभिधायानन्तरं तद्बाधकानि परिहृतानीति। “प्रतिसङ्ख्या” इत्यादिसूत्रद्वयं भाष्य एव स्पष्टमिति नात्र व्याख्यातम्।
॥ “आकाशे चाविशेषात्’ इति सूत्रस्य “आकाशे भावत्वसाधको यो न्यायः
तस्य सुखेऽप्यविशेषात् न सुखमभावरूपम्’ इति वर्णकान्तरम् ॥
“दुःखाभावं सुखं चाऽहुः” इति यदनूदितं तन्निराकरोति दिगिति।
दिक्सुखे च खदृष्टान्ताद् भावौ सच्चेत् क्वचिद् भवेत्॥१९१॥
खदृष्टान्तादित्याकाशस्य भावत्वे यो न्यायोऽभिहितः, तस्मादिति हेत्वतिदेशः। धर्मिप्रतियोगिनिरपेक्षमेव विधिरूपेण प्रतीयमानत्वादित्यर्थः। सद्भावः क्वचिद् भवेच्छेत्, तद्दृष्टान्तेनेति शेषः। अनेनान्यथा रूपादीनामपि भावत्वं न स्यादविशेषादिति बाधकं सूचयति। यद्यपि दिशो नाऽकाशाद् भिद्यन्ते, तथाऽप्याकाशस्य भागसद्भावं ज्ञापयितुं तासां ग्रहणम्। एकवचनं तु जात्यभिप्रायम्। एतेन “आकाशे चाविशेषात्” इति सूत्रं प्रकारान्तरेण व्याख्यातं भवति।
आकाशादीनां भावत्वसमर्थनेन पञ्चस्कन्धात्मकं विश्वमिति निरस्तम्। आत्मनो ज्ञानात्मकत्वं तु नास्माकं विरुद्धम्। क्षणभङ्गिताया निरस्तत्वात्। ज्ञानस्यापि ग्राहकतायाः परेणाभ्युपगतत्वात्। मोक्षस्तु चतुर्थे परीक्षिष्यते। (१३२८)
॥ सौत्रान्तिकाणां बाह्यानुमेयतावादस्य मायावादवदत्यन्तनिर्दलत्वात्,
स्फुटदूषणत्वाच्च सूत्रेऽनिरासः॥
स्यादेतत्। वैभाषिकसौत्रान्तिकयोर्यः साधारणः स्वमतविरुद्धः सिद्धान्तः स एव सूत्रकृता निराकृतः, यस्तु सौत्रान्तिकस्य सिद्धान्तविशेषः “प्रमाणं तावद् द्विविधम्, प्रमेयद्वैविध्यात्। तत्र ज्ञानातिरिक्तः सर्वोऽपि रूपादिप्रपञ्चोऽनुमेय एव। नतु प्रत्यक्षः। ज्ञानं तु नीलाद्याकारं प्रत्यक्षवेद्यम्” इति, स कस्मान्न निराकृत इत्यत आह विश्वमिति।
विश्र्वं प्रत्यक्षगं त्यक्त्वा तयोर्योऽनुमितं वदेत्।
मायावादिवदेवासावुपेक्ष्यो भूतिमिच्छता॥१९२॥
तयोः वैभाषिकसौत्रान्तिकयोर्मध्ये यः सौत्रान्तिको विश्र्वं रूपादिकं प्रत्यक्षगं त्यक्त्वा रूपादेर्विश्वस्य प्रत्यक्षवेद्यतां वैभाषिकादिभिरभ्युपगतामनभ्युपगम्येति यावत्, अनुमितं वदेद् रूपादेर्विश्वस्य अनुमानवेद्यतामङ्गीकुर्यात्। मायावादिना तुल्यं वर्तत इति मायावादिवत्।
एतदुक्तं भवति यथा सर्वान् दुःसमयानपाकुर्वताऽपि सूत्रकृता न मायावादोऽत्र पादे निराकृतः। तस्यात्यन्तनिर्दलस्योपेक्षैव कार्या, नत्वीषत्सदलैः साङ्ख्यादिसमयैः सह निरास इति ज्ञापनार्थम्, तथा बाह्यानुमेयतावादोऽपीति।
ननु मायावादः सूत्रोत्पत्त्युत्तरकालभावी। तस्य कथं निरासप्रसक्तिः? मैवम्। “अनदिकालतो वृत्ताः” इत्युक्तत्वात्। अन्यथा साङ्ख्यादिनिरासस्याप्यप्रसक्तेरिति।
॥ बाह्यार्थानां प्रत्यक्षत्वस्य प्रत्यक्षानुमानागमसिद्धत्वप्रतिपादनम्॥
नन्वप्रतिषिद्धमनुमतं भवतीति न्यायेन नीलादेर्विश्वस्याप्रत्यक्षत्वं सूत्रकारस्याभिमतमेवेति कुतो न कल्प्यते? नैवं शक्यम्। प्रमाणाविरुद्धः प्रमाणानुसारी च सूत्रकारस्याभिप्रायः कल्पनीयः। नचायमर्थस्तथेत्याशयवानाह सर्वेति।
सर्वप्रमाणसिद्धं यद् बुद्धेर्भेदेन सर्वदा।
कथं नु तस्य बुद्धित्वम्…………..॥१९३॥
अयमत्रोत्तरक्रमः नीलादेरर्थस्याप्रत्यक्षत्वं न वक्तुं शक्यते, नीलादिप्रतीतेरपरोक्षतायाः साक्षिसिद्धत्वात्। इन्द्रियव्यापारभावभावित्वेनानुमानसिद्धत्वाच्च।
अथ मतम् येनार्थेन यज्ज्ञानं जायते तत् तदाकारं भवति। तच्च ज्ञानं स्वप्रकाशतया स्वगतं नीलाद्याकारमपि साक्षात्कुरुते। अतोऽपरोक्षतयोपलभ्यमानस्य नीलाद्याकारनिकरस्य बुद्धिगतत्वान्न कश्चिद् दोष इति।
अत्रेदमुपतिष्ठते यदपरोक्षतयाऽवभासमानं नीलाद्याकारचक्रं बुद्धेर्भेदेन सर्वदा सर्वप्रमाणसिद्धम्, तस्य कथं नु बुद्धित्वमङ्गीक्रियते? बहिर्मुखतयेदन्त्वेन ह्ययं नीलाद्याकारोऽपरोक्षमवभासते। न जात्वन्तर्मुखतयाऽहं नीलमिति।
तथा नीलापरोक्षज्ञानसमनन्तरं नीलार्थी नियमेन बहिः प्रवर्तते। तेनानुमीयतेऽनेन बहिरर्थ एव साक्षात्कृत इति। नह्यन्यत्र ज्ञानमन्यत्र प्रवृत्तिरिति युज्यते, अतिप्रसङ्गात्। मध्येऽनुमानं तु निरसिष्यते। (७८८) एवमाप्तोऽपि किमपरोक्षतया पश्यसीति पृष्टोऽङ्गुलि प्रसार्येदमिति बाह्यमेव ब्रवीति, अतस्त्रिभिरपि प्रमाणैरपरोक्षतयाऽवभासमानस्य नीलाद्याकारस्य बुद्धितो भेद एवावसीयते।
नचेदं सर्वं भ्रान्तम्। कदाऽप्यन्यथाप्रतीत्यभावात्। विनैव बाधकेन भ्रान्तित्वाभ्युपगमेऽतिप्रसङ्गात्। अतोऽपरोक्षतयाऽवभासमानो नीलाद्याकारो बाह्य एव, नतु बुद्धिगत इति।
॥ बाह्यार्थस्याप्रत्यक्षत्वे तत्साधकप्रमाणाभावात् तदसिद्धिप्रसङ्गेन तदभ्युपगमवैयर्थ्यम्॥
किञ्च बाह्यार्थस्याप्रत्यक्षत्वे तदसिद्धिरेव स्यात्। प्रमाणाभावात्। तथाच बाह्यार्थाभ्युपगमो रिक्तः स्यादित्याह विश्वमिति।
…………….विश्वमन्यच्च किम्प्रमम्॥१९३॥
अन्यत् ज्ञानमिति शेषः। का प्रमा यस्य तत् किम्प्रमम्। अनुमेयो बाह्याकार इति चेत्, न। सर्वथाऽसिद्धस्य पक्षीकरणायोगात्। लिङ्गाभावाद् व्याप्त्यसिद्धेश्च।
॥ सामान्यपरिशेषानुमानाभ्यां बाह्यार्थसाधनायोगः॥
स्यादेतत्। बुद्धिगतस्तावदाकारोऽपरोक्षमवभासते। स कादाचित्कत्वात् किमपि कारणमपेक्षमाणो बाह्यं नीलाद्यनुमापयिष्यतीति। मैवम्। बाह्यतयैव नीलाद्याकारस्य स्फुरणात्। कुत्र चेदमुपलब्धम्, यत् कादाचित्कं तत् कारणवदिति। ज्ञान एवेति चेत्, न। बाह्याप्रत्यक्षत्ववादे तत्रापि कारणवत्त्वानवधारणात्। ज्ञानं पूर्वज्ञानकारणकमुपलब्धमिति चेत्, तर्ह्याकारोऽपि पूर्वाकारजन्यः कल्प्यताम्। किं बाह्यार्थव्यसनेन? नीलज्ञानानन्तरं पीतज्ञानोत्पाददर्शनान्नेति चेत्, न। सदृशजन्यत्वस्य परेण क्वाप्यनुपलब्धत्वात्।
किञ्च वासनादिकमान्तरमेव सहकारीकृत्य विसदृशमपि ज्ञानं जनयतीति कल्पनीयम्। न बाह्यम्। दृष्टेनैव कथञ्चिदुपपत्तावदृष्टकल्पनानुपपत्तेः। अतो बाह्योऽप्यर्थः प्रत्यक्षसिद्ध इति शङ्कानास्पदत्वादिदं मतमत्र न दूषितमित्युक्तम्।
॥ नीलादेरनुभवसिद्धबाह्यार्थत्वापलापात्, अप्रामाणिकज्ञानगतत्वाङ्गीकाराच्च स्फुटदूषणोऽयं वादः॥
यद्वा स्फुटतरानल्पदोषत्वेन शिष्यैरेव हेयतया ज्ञातुं शक्यत्वादित्याशयेनाऽह सर्वेति।
सर्वलोको विभेत्यञ्जो यस्मादनुभवात् सदा।
तस्यापलापिनः किं न निष्प्रमाणकवादिनः॥१९४॥
माध्यमिकादयोऽपि बाह्यार्थान् अपह्नुवाना अपि ह्यनुभवाद् बिभ्यतः सांवृतसत्त्वाद्यभ्युपयन्ति। ततः सर्वैरनुसरणीय एवायमनुभवः। तमपि यः सौत्रान्तिकोऽपलपति, अनुभवसिद्धाया अपरोक्षस्य नीलाद्याकारस्य बाह्यताया अपाकरणात्। तथा निष्प्रमाणकं वदति, नीलाद्याकारस्य बुद्धिस्थतायां प्रमाणाभावात्। तस्य अनुभवस्यापलापिनः निष्प्रमाणकवादिनस्तस्य सौत्रान्तिकस्य किं दूषणं न भवेत्? सर्वमपि भवेदिति।
॥ आत्मानात्मप्रपञ्चस्थायित्वस्य, सुखस्य विधित्वस्य, दिग्गनयोर्भावत्वस्य चानुभवसिद्धत्वम्॥
“एकत्वमनुभूतिस्थम्”, “खदृष्टान्तात्”, “तस्यापलापिनः” इति परपक्षे तत्रतत्रानुभवविरोधोऽभिहितः। स कथमित्यतोऽभिनयेन तं दर्शयति सोऽहमिति।
सोऽहं तदिदमेवाहं सुखी सद् गगनं दिशः।
सत्या इत्याद्यनुभवाः सदा तत्प्रतिपक्षगाः॥१९५॥
अत्र स एवाहमित्यात्मैकत्वग्राही प्रत्यभिज्ञानुभवो दर्शितः। तदिदमित्यनात्मनः। अहं सुखीति सुखस्य विधित्वानुभवः। सद् भावरूपं गगनम्, दिशः सत्या भावरूपा इति गगनस्य दिशां च भावत्वानुभवः। आदिपदादिदं नीलम्, नाहं नीलमित्यादेः परिग्रहः। तत्प्रतिपक्षगाः तदभ्युपगतार्थविरुद्धविषयाः।
॥ वैभाषिकसौत्रान्तिकमतयोः सदनुपादेयत्वम्॥
वैभाषिकसौत्रान्तिकमतनराकरणमुपसंहरति अत इति।
अतो निर्मानमखिलप्रमाणप्रतिपक्षगम्।
दुर्मतं को नु गृह्णीयाद् विनाऽसुरततिं क्वचित्॥१९६॥
अखिलप्रमाणप्रतिपक्षगं सर्वप्रमाणविरुद्धार्थविषयम्। अत एव दुर्मतम्। दिागप्रभृतिभिर्बहुभिः र्गृहीतत्वात् कथं को नु गृह्णीयादित्याक्षेप इत्यत उक्तम् विनेति। सत्पुरुषविषय एवायमाक्षेप इति भावः। नचैवं निराकरणवैयर्थ्यम्। उक्तार्थानुसन्धाने को नु गृह्णीयादिति व्याख्यानादिति॥*॥ इति समुदायाधिकरणम्॥७॥
अथ असदधिकरणम्॥८॥
॥ माध्यमिकैः शून्यस्य जगदात्मकत्वस्वयम्भातत्वादिनिरूपणम्॥
नासतोऽदृष्टत्वात्। माध्यमिकमतमत्रापाक्रियते। तस्योक्तार्थविरुद्धतां दर्शयितुं तत् तावदुपन्यस्यति अपर इति।
अपरः शून्यमखिलं मनोवाचामगोचरम्।
निर्विशेषं स्वयम्भातं निर्लेपमजरामरम्।
अशेषदोषरहितमनन्तं देशकालतः॥१९७॥
वस्तुतश्च………………………..।
अपरो माध्यमिकः। “इति ब्रूते” इति वक्ष्यमाणेन सम्बन्धः। शून्यमेव तत्वं न ततोऽन्यदस्तीति शेषः। ननु पञ्चस्कन्धास्ततोऽतिरिक्ताः सन्तीत्यत उक्तम् अखिलमिति। पञ्चस्कन्धात्मकमखिलं जगच्छून्यमेव, न ततोऽन्यदित्यर्थः। तच्छून्यं कुतः सिद्धमित्यत उक्तम् स्वयम्भातमिति। स्वयम्भातत्वं च न स्वकर्मकप्रकाशत्वम्। किन्त्वपरप्रकाश्यत्वमेवेत्याशयेनोक्तम् मन इति। प्रमाणमात्रोपलक्षणमेतत्। कुतः प्रमाणाविषयत्वं शून्यस्य? निर्धर्मकत्वात्। सधर्मक एव प्रमाणप्रवृत्तेरित्युक्तम् निर्विशेषमिति।
निखिलजगदात्मकं चेच्छून्यम्, तर्हि तद्धर्मा लेपजरामरणदुःखपरिच्छेदादयस्तस्यैव स्युरिति कथं निर्विशेषत्वादिकमित्यत आह निर्लेपमिति। लेपो धर्माधर्मसम्बन्धः। दोषा दुःखादयः। वस्तुतश्च अनन्तं वस्त्वन्तरप्रतियोगिकान्योन्याभावरहितम्।
यद्वा शुद्धं सर्वगतं नित्यं सर्वात्मकं शून्यमभिलप्यते। तत् कथं निर्विशेषमित्युच्यत इत्यत एतदुक्तम्। लेपादिदोषाभावमात्रेण शुद्धमुच्यते। देशादिपरिच्छेदाभावमादाय सर्वगतत्वादिवादः, नतु कमपि धर्ममाश्रित्येति।
॥ शून्यैक्यज्ञानात् शून्यत्वापत्तिरूपो मोक्षः॥
उपायोपेयभावावस्थितपदार्थख्यापनं शास्त्रधर्मः। अतस्तत्वविषयां विप्रतिपत्तिं दर्शयित्वा विप्रतिपन्ने उपायोपेये दर्शयति तदस्मीति।
…तदस्मीति नित्योपासापरोक्षितम्।
रागादिदोषरहितं तद्भावं योगिनं नयेत्॥१९८॥
तच्छून्यमहमस्मीति नित्योपासयाऽपरोक्षीकृतम्। तच्छून्यं रागादिदोषरहितं योगिनं तद्भावं शून्यत्वलक्षणं मोक्षं नयेदिति सम्बन्धः। यथोक्तम् “प्रदीपस्येव निर्वाणं विमोक्षस्तस्य भाविनः” इति।
॥ जगतः शून्याविद्याकल्पितत्वम्, सांवृतसत्यत्वम्, शून्यस्यैव पारमार्थिकसत्यत्वम्॥
यदि शून्यमुक्तरूपम्, कथन्तर्ह्यखिलं शून्यमित्युक्तमित्यत आह तस्यैवेति।
तस्यैवानादिसंवृत्या नानाभेदात्मकं जगत्।
सदिवाऽभाति सत्यत्वं सांवृतं तस्य चेष्यते॥।१९९॥
पारमार्थिकसत्त्वं तु शून्यादन्यस्य न क्वचित्।
शून्यस्यैव। संव्र्यितेऽनयेति संवृतिरविद्या। संवृतेः सत्यत्वेऽद्वैतहानिः, आरोपितत्वे तु संवृत्यन्तरापेक्षेत्यतोऽनादीत्युक्तम्। नानाभेदात्मकं पञ्चस्कन्धात्मकम्। शून्याविद्याकल्पितत्वादखिलं शून्यमित्युच्यते। न पुनस्तदेव तदिति। तत् किमसदेवेदम्? तथात्वे वा कथं सदिति प्रतिभासः? सत्त्वारोपात्। पक्षान्तरमाह सत्यत्वमिति। तस्य अरोपितस्यापि जगतः, सांवृतं सत्यत्वमिष्यतेऽतो न सत्प्रत्ययविरोधः। अस्ति चेत् जगतः सत्त्वं कथन्तर्ह्यसत्। येन सदिवाऽभातीत्युक्तमित्यत आह पारमार्थिकेति। सर्वथाऽबाध्यत्वं पारमार्थिकसत्त्वम्, तदभावादसदिदं जगदुद्गीयत इति।
॥ सांवृतसत्यस्यैव व्यवहारनिर्वाहकत्वम्॥
पारमार्थिकसत्त्वाभावे कथं जगत्यर्थक्रियादिव्यवहार इत्यत आह सांवृतेनैवेति।
सांवृतेनैव सत्त्वेन व्यवहारोऽखिलो भवेत्॥२००॥
अखिलो हानोपादानोपेक्षाभिज्ञाभिवदनार्थक्रियालक्षणः। व्यवहारस्याप्यसत्त्वात्। स्वप्न इवेति शेषः। पारमार्थिकसत्त्वमेव व्यवहारविरोधि, तस्य विक्रियारहितत्वात्। नतु तदभाव इति भावेनोक्तम् सांवृतेनैव सत्त्वेनेति।
॥ निष्क्रियस्य शून्यस्यैव संवृतियोगात् जगत्कतृत्वम्॥
सृष्टिप्रलयविषयं विगानं दर्शयति शून्यादिति।
शून्यात् संवृतियोगेन विश्वमेतत् प्रवर्तते।
सृष्टिकाले पुनश्चान्ते स्तिमितं शून्यतां व्र्जेत्।
इति ब्रूते तमुद्दिश्य जगाद जगतां गुरुः॥२०१॥
सृष्टिकाले प्रवर्तते जायते। शून्यस्य निष्क्रियत्वात् कथं विश्वकर्तृत्वमित्यत उक्तम् संवृतियोगेनेति। अन्ते प्रलयकाले। स्तिमितं निष्क्रियम्। अनेन क्रियाविभागादिन्यायेन या विश्वस्य सत्यत्ववादिनां प्रलयप्रक्रिया सा निराक्रियते। स्वाप्नगजादिरिवेति शेषः। एवमुपन्यस्तमतनिरासार्थत्वेनाधिकरणमवतारयति तमुद्दिश्येति। जगाद इदमधिकरणमिति शेषः।
॥ सर्वधर्मरहितत्वेन शशविषाणसदृशात् शून्यात् जगदुत्पत्तिर्न सम्भवति, शून्यादुत्पत्तेरप्रत्यक्षत्वात् ॥
यत् तावदुक्तं शून्यादेवेदं जगदुत्पद्यत इति, तद् यथाश्रुतमपाकर्तुं सूत्रम् “नासतोऽदृष्टत्वात्” इति। तद् व्याचष्टे नासत इति।
ॐ नासतोऽदृष्टत्वात् ॐ॥२६॥
नासतो जगतो भावोनहि दृष्टाऽसतो जनिः।
सतः क्वचित्प्रमाणं च दृष्टिरेवाखिलाद् वरम्॥२०२॥
असतः सर्वविशेषविनिर्मुक्तत्वेन गगनकुसुमसमानााच्छून्याज्जगतो भावो जन्म नोपपद्यते। कुत इत्यत आह नहीति। सतो भवतः कार्यस्येति यावत्। क्वचिदसतो जनिर्न दृष्टा यतः। अत्र सर्वत्र शून्यस्यासत्त्वमापाद्य दूषणाभिधानमिति ज्ञातव्यम्।
॥ सूत्रे प्रमाणाभावादिति वक्तव्ये प्रत्यक्षाभावादित्युक्तौ निमित्तम्॥
स्यादेतत्। प्रमाणाभावः प्रमेयाभावं साधयति। न पुनः प्रमाणविशेषाभावः। मा हि भूदस्मदादिप्रत्यक्षव्यावृत्त्या धर्माद्यभावसिद्धिः। तदत्रापि प्रमाणाभावादिति हेतुर्वक्तव्यः। “अदृष्टत्वात्” इति प्रत्यक्षाभावकथनं तु कथम्? अनैकान्तिकत्वादित्यत आह प्रमाणं चेति। दृष्टिः प्रत्यक्षमेव अखिलात् अनुमानादागमाच्च वरं प्रमाणम्।
अयमभिसन्धिः नासतो जगतो भाव इति प्रतिज्ञाय कुत इत्याकाङ्क्षायां तत्र प्रमाणाभावादिति हेतुं मनसि विधाय, कथं तत्र प्रमाणाभाव इति जिज्ञासायामनुमानागमयोः प्रत्यक्षमूलत्वेन ततः प्रत्यक्षमेव वरं प्रमाणमिति, आदावदृष्टत्वादिति तदभावोऽयं दर्शितः, नतु प्रधानप्रतिज्ञायां हेतुत्वेन, येनोक्तदोषः स्यादिति।
तर्ह्यनुमानाद्यभावोऽपि वक्तव्य इत्यत आह प्रमाणं चेति। अयमाशयः वेदादेः शून्यवादिना प्रामाण्यं नाङ्गीक्रियते। तदीयागमस्य त्वस्माभिरित्यतो नास्त्यत्राऽगमः सम्प्रतिपन्न इति शिष्यैरेव शक्यते ज्ञातुम्। प्रत्यक्षाभावेनानुमानस्याप्यभावः सिद्ध एव। प्रत्यक्षस्यानुमानोपजीव्यत्वात्। प्रत्यक्षेण क्वचिदुपलब्धमेव ह्यनुमानेन क्वचित् साधनीयम्। अतोऽनुमानाद्यभावस्यानुक्तावपि लाभाददृष्टात्वादित्येवोक्तं सूत्रकृतेति। अत एव प्रागुक्तम् क्वचिदिति।
॥ शून्याज्जगदुत्पत्त्यङ्गीकारे सप्तमरसादीनां सकाशात् पीनत्वादिकार्यसिद्धिप्रसङ्गः॥
मा भूच्छून्याज्जगदुत्पत्तौ प्रत्यक्षं प्रमाणम्। मा च भूदागमः। तथाऽप्यनुमानं भविष्यति। असतः सदुत्पत्तौ प्रत्यक्षाभावेन दृष्टानुमानानुपपत्तावपि सामान्यतो दृष्टस्योपपत्तेः। कारणस्य हि सत्त्वे निषिद्धेऽसत एव जन्म सेत्स्यतीत्याशयानुमानानां तर्कप्रतिघातं वक्तुं सूत्रम् “उदासीनानामपि चैवं सिद्धिः” इति। तद् व्याचष्टे यद्येवमिति।
ॐ उदासीनानामपि चैवं सिद्धिः ॐ॥२७॥
यद्येवं सप्तमरसान्मधुरादिव पीनता।
भवेज्जनस्य मार्जारशृङ्गं गोरिव घातकम्॥२०३॥
यद्यसत एव यत्किञ्चित् कार्यं जायेत, तदा मधुरादिव सप्तमरसाज्जनस्य पीनता स्यात्। गोः शृङ्गमिव मार्जारशृङ्गमपि जनस्य घातकं भवेदविशेषादित्यनेनन एवंसत्यदुासीनानां हेयोपादेयोपेक्षणीयबुद्ध्यविषयाणां सप्तमरसादीनामपि सकाशात् पीनत्वादिकस्य सिद्धिः प्रसज्येतेति सूत्रं व्याख्यातं भवति।
॥ शून्याज्जगदुत्पत्तौ तन्त्वाद्युपादानादिरहितानां पुंसां सकाशात् पटादिकार्योत्पत्तिप्रसङ्गः॥
प्रकारान्तरेण व्याख्याति कार्यार्थीति।
कार्यार्थी कारणं सच्च नोपादद्यात् कथञ्चन।
न प्रवर्तेत चेष्टाय शून्यादेवेष्टसम्भवात्।
यद्यसत एव कार्यमुत्पद्यते, तदा पटादिकार्यार्थी कुविन्दादिः सत् तन्त्वादिकारणं सर्वथा नोपाददीत। असत एव पटाद्युत्पत्तेः। अतिप्रसङ्गान्तरमाह नेति। न केवलमसतः कार्योत्पत्तौ सत्कारणोपादानानुपपत्तिः। किन्त्विष्टाय पटाद्युत्पादाय न प्रवर्तेत। न प्रयतेत च। कुतः? शून्यादेवेष्टसम्भवात्। एतेन तन्त्वाद्युपादानादुदासीनानां चिकीर्षादिरहितानां च पुंसां पटादिसिद्धिः स्यादिति सूत्रं व्याख्यातं भवति।
॥ शून्याज्जगदुत्पत्तौ कार्याणां देशकालादिनियममनपेक्ष्यैव उत्पत्तिप्रसङ्गः॥
प्रकारान्तरेण व्याख्याति देशेति।
देशकालादिनियमो नहि शून्यात् सतो भवेत्॥२०४॥
शून्यात् सतः शून्यादेव भवतः कार्यस्य देशकालवयोवस्थानियमो न भवेत्। तथाहि यदि जगच्छून्यादेव भवेत्, तदा गोधूमाः कृष्णभूमौ सम्पद्यन्ते न पाण्डुभूमौ। वसन्ते किंशुकाः पुष्पिता भवन्ति, न वर्षासु। त्रिहायिण्येव गौर्गर्भं धत्ते, नान्यथा। सतुषा एव व्रीहयोऽङ्करानुत्पादयन्ति नेतरथा इत्यादिदेशकालादिनियमः कार्योत्पत्तौ न स्यात्। शून्यस्य सर्वत्राविशिष्टत्वात्। अनोनोदासीनानां देशकालादिनियमानपेक्षाणामपि कार्याणां सिद्धिरुत्पत्तिः स्यादिति सूत्रं व्याख्यातं भवति। शून्यादेव कार्योत्पत्तौ कर्त्रुपादाननिमित्तापेक्षा न स्यादिति समुदायार्थः।
॥ “ना सतो दृष्टत्वात्” इत्यस्य वर्णकान्तरम्॥
नन्वादिसृष्टावेव शून्यात् कार्योत्पादं ब्रूमः, न सर्वदा। अन्यदा तु कर्त्रादिकारणगणादेव। अतो नातिप्रसङ्ग इत्यत आह पुरुषेति।
पुरुषेच्छानुसारेण यदि किञ्चित् प्रजायते।
किं नानुमीयते तद्वद् वस्तुत्वात् पुरुषोद्भवः॥२०५॥
सर्वस्यापि………………………..।
किञ्चिदित्यधुनातनं कार्यम्। वस्तुत्वात् कार्यत्वात्। सर्वस्यापीति। आदिकालीनस्यापि कार्यस्येत्यर्थः। अनेन ना पुरुषः सतः आदिकालीनस्य कार्यस्य कर्ताऽनुमातव्यः, कुतः? दृष्टत्वात्; अधुनातनानां कार्याणां पुरुषकर्तृत्वस्य निश्चितत्वादिति प्रथमसूत्रं प्रकारान्तरेण व्याख्यातं भवति। सूत्रभाष्ययोः पुरुषग्रहणं तु उपादानाद्युपलक्षणम्।
॥ परेण सतः कारणत्वेऽपि प्रमाणाभावातिप्रसङ्गयोर्व्युत्पादनम्॥
नन्विदं सर्वमपि स्वव्याहतम्। तथाहि यदुक्तम्, “नासतोऽदृष्टत्वात्” इति। तत् सतः करणत्वेऽपि समानम्। नहि सतः कारणत्वमपि क्वाप्यावयोः सम्मतम्। ननुच “मधुरादिव’,” गोः शृङ्गमिव’ इत्यादिना सतः सृष्टिसंहारकारित्वं निदर्शितम्। मैवम्। सर्वस्यापि जगतोऽसत्त्वेन तदन्तःपातिनो मधुरादेरपि सत्त्वाभावात्।
यश्चायमतिप्रसङ्गः, असतः कारणत्वे सप्तमरसादेरपि मधुरादिवत् कार्यकारित्वप्रसङ्ग इति, सोऽपि सतः कारणत्वे तन्त्वादीनां मृदादिकार्यकारित्वप्रसङ्गेन तुल्यः। तथाऽपि कारणत्वमात्रं सतोऽस्तीति चेत्, न। तत्सत्त्वासम्मतेरुक्तत्वात्। नहि सकलविक्रियातीतस्य कारणत्वं शक्यसम्भावनम्। मधुरादीनां सप्तमरसादीनां चासत्त्वाविशेषेऽपि सद्बुद्धिभावाभावाभ्यां विशेषात्।
यदपि “कार्यार्थी’ इत्यादि, तदीश्वरस्य सर्वकारणत्वे तत एव पटादिसम्भवात् तन्त्वाद्युपादानं न स्यात्। कुविन्दादेरिच्छादिकं च व्यर्थं स्यादिति समानम्। एतेन देशकालादीति प्रसङ्गोऽपि समीकृतो वेदितव्यः। यच्च “पुरुषेच्छानुसारेण” इत्युक्तम्, तदपि तन्महदादिकार्यस्य कुलालादिजन्यतासाधनसमानयोगक्षेममिति।
॥ विश्वस्य प्रत्यक्षेण सत्यत्वावगमात् नासत्त्वकल्पना युक्ता॥
अत्र यद् विश्वस्यासत्त्वमुक्तं तत् तावन्निराकर्तुं सूत्रम् “नाभाव उपलब्धेः” इति। तद् व्याचष्टे नचेति।
ॐ नाभाव उपलब्धेः ॐ॥२८॥
…….नचाभावो विश्र्वं सदिति गम्यते।
यतोऽनुभवरोधे तु वचनं वादिनः कुतः॥२०६॥
भवतीति भावः। न भावोऽभावः। असदिति यावत्। सदिति गम्यते यत इत्यनेन विश्वसत्यत्वे प्रत्यक्षं प्रमाणमुक्तं वेदितव्यम्। प्रत्यक्षेण सदित्यनुभूयमानमपि विश्वमसच्चेत् को दोष इत्यत आह अनुभवेति। अनुभवविरोधे तु क्रियमाण इति शेषः। तत्र यदि सत्त्वेनोपलभ्यमानमप्यसत् स्यात् तदोत्तरं वदत्यपि शून्यवादिनि नोक्तं त्वयेत्यतस्तेऽप्रतिभेति ब्रुवाणं परं प्रति शून्यवादिनः स्ववचनसाधकोपायभावात् पराजय एवाऽपद्येत। यदिच प्राश्र्निकाद्यवगतं कथं मद्वचनं नास्तीति ब्रूयात्, तदाऽङ्गीकृतं प्रत्यक्षस्य प्रामाण्यमिति सत्त्वेन तदवगतं विश्र्वं कथमसत् स्यादिति।
॥ परेण विश्वसत्यत्वप्रतीतेर्भ्रान्तित्वप्रतिपादनम्॥
उक्तदोषपरिहारं शङ्कते स्वप्नेति।
स्वप्नभ्रान्तिवदेवेदं संवृत्यैवोपलभ्यते।
यदि सत्त्वेन…………………….॥२०७॥
स्वप्नश्च भ्रान्तिश्च तयोरिव स्वप्नभ्रान्तिवत्। यद्यपि परस्य स्वप्नोऽपि भ्रान्तिरेव। तथाऽपि गोबलीवर्दन्यायेन लोकव्यवहारमपेक्ष्य पृथगुक्तिः। यथा स्वप्ने भ्रान्तौ चासदेव गाजादिकं सर्पादिकं च सदित्युपलभ्यते तथाऽसदेवेदं विश्र्वं सत्त्वेनोपलभ्यते। एतदेव विश्वस्य शून्यकारणत्वं नाम, नापरम्। तत्र कथं सदित्युपलम्भेन विश्वस्य सत्यत्वसिद्धिः? नचैवमधिष्ठानस्य द्रष्टुः कारणानां तद्विषयाणां च सत्त्वमङ्गीकार्यम्। अन्यथा भ्रान्तिवैचित्र्याद्यनुपपत्तिरिति वाच्यम्। असत्प्रकाशनशक्त्या संवृत्यैव सर्वस्योपपत्तौ तदङ्गीकारवैयर्थ्यात्। एवञ्च न वचनासिद्धिः। सांवृतसत्त्वस्य वचनस्य प्रत्यक्षेणैव सिद्धेः। तावतैव व्यवहारोपपत्तौ पारमार्थिकसत्त्वस्योपयोगाभावादिति।
॥ प्रतीतेर्भ्रान्तित्वावधारणस्य बाधबोधाधीनत्वेन, बाधकाभावाद् विश्वसत्त्वप्रततिर्न भ्रान्तिः॥
एतत्परिहाराय “वैधर्म्याच्च न स्वप्नादिवत्” इति सूत्रम्। तद् व्याचष्टे किञ्चेति।
ॐ वैधर्म्याच्च न स्वप्नादिवत् ॐ॥२९॥
……….किञ्चात्र भ्रमो नैव निवर्तते॥२०७॥
भवेदेवं यदि प्रपञ्चे रज्जुसर्पादाविव सत्त्वप्रत्ययो भ्रमः स्यात्। नचैवम्। तथात्वे अत्र प्रपञ्चे सत्त्वभ्रमः किमिति नैव निवर्तते? ज्ञानानां भ्रमत्वावधारणं हि बाधबोधाधीनम्। सम्प्रतिपन्नस्थले तथा दर्शनात्। प्रत्ययत्वमात्राधीनत्वे प्रागपि बाधबोधोदयाद् रज्जुसर्पादिज्ञाने लौकिकपरीक्षकाणां भ्रमत्वावधारणं स्यात्। नचैवं क्वचिद् दृष्टम्। नच प्रपञ्चसत्तावगमस्य बाधकं पश्यामः। ततो न भ्रमत्वावधारणं युक्तमिति। स्वप्नस्य भ्रान्तित्वाभावः, भ्रमस्य चाधिष्ठानाद्यपेक्षानियमः, सांवृतसत्त्वस्य व्यवहारनिर्वाहकत्वस्याभावश्चान्यत्र समर्थितोऽत्रानुसन्धेयः। (४११,९२२; ४०८; ५२,६४,४१० तत्वनिर्णयादौ च)
॥ प्रत्ययत्वात् सर्वप्रतीतेर्भ्रमत्वे बाधप्रतीतेरपि भ्रमत्वप्रसङ्गः॥
स्यादेतत्। किं प्रपञ्चप्रत्ययस्येदानीं बाधो नास्तीत्युच्यते, उतोत्तरकालेऽपि? आद्ये न तावता भवतोऽपि विश्वसत्यत्वावधारणम्, शुक्तिरजतादौ तदयोगात्। द्वितीयस्तु नास्ति। प्रपञ्चप्रत्ययो बाधिष्यते, प्रत्ययत्वात्; सम्प्रतिपन्नवदित्यागामिबाधसिद्धेरित्यत आह अनादेरिति।
अनादेरस्य विश्वस्य निवृत्तिर्यदि चेष्यते।
निवृत्तिश्च निवर्तेत तस्या भ्रान्तित्वसम्भवात्॥२०८॥
अनादितोऽनुवृत्तस्येत्यर्थः। विश्वस्य तत्प्रत्ययस्य। निवृत्तिः बाधः। निवर्तेत बाध्येत। यदि प्रत्ययत्वात् प्रपञ्चप्रत्ययस्य बाधोऽनुमीयते, तदाऽवश्यं बाधप्रत्ययस्यापि बाधेन भाव्यम्। अन्यथा प्रत्ययत्वहेतोस्तत्र व्यभिचारापत्तेः। बाधकप्रत्ययस्य बाध्यत्वे प्रपञ्चप्रत्ययस्य याथार्थ्यसिद्धिः। तिष्ठतु तावत् परमार्थचिन्ता, व्यावहारिके तु तथा दृष्टमेव। न केवलमिदमापादनम्, किन्तु सम्भावितं चैतत्। यत् प्रपञ्चप्रत्ययस्य याथार्थ्यं तन्नास्तिताप्रत्ययस्य बाध्यत्वम्। अनादितोऽनुवृत्तस्यानेकसजातीयविजातीयसंवादतो याथार्थ्यसम्भवात्। कादाचित्कस्य संवादविधुरत्वेन भ्रमत्वसम्भवादिति।
॥ प्रमितस्य कल्पितत्वाद् बाध्यत्वम्, अप्रमितस्याकल्पितत्वादबाध्यत्वमित्यस्य दूषणम्॥
ननुच प्रपञ्चनिवृत्तिर्नाम शून्यमेव। तच्च परमार्थरूपम्, न कल्पितम्, अदृष्टत्वात्। तत् कथं तत्प्रत्ययस्य बाध्यता स्यात्? किन्तु प्रपञ्चस्य दृष्टत्वेन कल्पितत्वसम्भवात् तत्प्रत्यय एव बाध्यः। हेतुश्च प्रपञ्चप्रत्ययत्वेन विवेक्तव्य इत्यत आह दृष्टस्येति।
दृष्टस्य भ्रान्तिता चेत् स्याददृष्टे न भ्रमः कुतः।
गवामशृङ्गिभावेन नहि स्याच्छाशशृङ्गिता॥२०९॥
भ्रान्तिताभ्रमशब्दाभ्यां कल्पितत्वमुच्यते। इदमुक्तं भवति विपरीतमेतदुक्तं यत् सर्वप्रमाणदृष्टस्य प्रपञ्चस्य कल्पितत्वमादाय तत्सत्ताप्रत्ययस्य बाध्यत्वस्वीकरणम्। केनापि प्रमाणेनादृष्टस्य शून्यस्य अकल्पितत्वं गृहीत्वा तत्सत्त्वप्रत्ययस्याबाध्यत्वोपादानम्। प्रामाणिकमकल्पितम्, अप्रामाणिकं चाङ्गीक्रियमाणं कल्पितमिति सर्वसम्मतत्वादिति।
एतदेव दृष्टान्तेन दर्शयति गवामिति। अशृृङ्गिभावेन सहितेति शेषः। कश्चिद् गवां शृृङ्गित्वमस्तीत्याह, कश्चिच्छशस्येति। तत्र परोक्तरीत्या गवां शृृङ्गिता कल्पिता, दृष्टत्वात्। शशशृृङ्गिता त्वकल्पिताऽदृष्टत्वादिति स्यात्। नह्येवं लोके प्रतीतिः, लोकानुसारेणैव च परमार्थो बोद्धव्यो नान्यथा। लोकन्यायस्यैव तद्बोधोपायत्वादिति।
॥ सतः कारणत्वे प्रतिवाद्युक्तातिप्रसङ्गोद्धारः॥
तदेवं प्रत्यक्षबलेन विश्वसत्यता साधिता। तद्बाधकशङ्का च परिहृता। ततः किं सिद्धमित्यतो यदुक्तं पूर्वपक्षिणा, सतोऽपि कारणत्वे प्रमाणाभाव इति तत् परिहृतमिति वदन् समीकरणान्तरमपि परिहरति अस्माकं त्विति।
अस्माकं तु प्रमाणेन प्रसादादीश्वरस्य च।
उक्तभग्याऽऽगमानां च प्रामाण्याद् युज्यतेऽखिलम्॥२१०॥
सत्कारणत्ववादिनाम्। अखिलं परेणाऽक्षिप्तं युज्यते। कथम्? बाधविधुरेण प्रमाणेन जगतः सत्यत्वसिद्धौ मधुरादीनां पुष्ट्यादिकारणानां सत्त्वसिद्धेः।
तन्त्वादीनां च विचित्रस्वभावतया प्रमाणेन सिद्धानां न मृदादिकार्यकारित्वप्रसङ्गः। नहि सत इवासतोऽपि स्वभावभेदः, असत्त्वव्याघातात्। प्रमाणेनैव सतः कारणत्वोपलब्धेरनुपपत्तिराभासभूतैव। प्रमाणेन सत्तया प्रमितानां मधुरादीनां सद्बुद्धिमात्रवैलक्षण्यकल्पना त्वयुक्तैव। अन्यथा सद्बुद्ध्याऽवगतात् सप्तमरसादपि पीनता सती स्यात्।
ईश्वरस्य सर्वकारणत्वेऽपि तन्त्वाद्यपेक्षा, पुरुषप्रयत्नाद्यपेक्षा, देशकालादिनियमश्च युज्यत एव। तन्त्वाद्यपेक्षयैव कार्यमुत्पद्यतामितीश्वरस्य प्रसादात् सङ्कल्पात्। नचैवं निर्विर्शेषस्य शून्यस्य सङ्कल्पो युज्यते।
नचैतदप्रामाणिकम्। आरम्भणाधिकरणोक्तरीत्याऽत्राऽगमानुमानादीनां प्रमाणत्वात्। (५८८, ५७९; ५८२ ) नच वेदाद्यागमप्रामाण्यमसिद्धम्। प्रथमसूत्रोक्तरीत्याऽऽगमप्रामाण्यस्य सिद्धत्वात्। अनुमानेऽतिप्रसङ्गोऽप्यागमप्रामाण्येनैवापास्त इति। ब्रह्मादीन् सृष्ट्यादावीश्वरस्तेषु कृपयाऽपेक्षते। परमेश्वरनियोगानुष्ठाने तेषां परमपुरुषार्थलाभादिति ज्ञापयितुं प्रसादादित्युक्तम्।
॥ दृश्यत्वानुमानस्य असिद्धिव्यभिचाराभ्यामाभासताव्युत्पादनम्॥
प्राग् विश्वसत्यत्वसाधनायोपन्यस्तस्य प्रत्यक्षस्यान्यथासिद्धिमाशय तत्परिहारत्वेन “वैधर्म्याच्च न स्वप्नादिवत्” इति सूत्रं व्याख्यातम्। इदानीं विश्वमिथ्यात्वे पराभिहितस्यानुमानस्य दूषकत्वेनापि तद् व्याख्यातुं मिथ्यात्वेऽनुमानं तावच्छङ्कते दृश्यत्वादिति।
दृश्यत्वाद् विमतं मिथ्या स्वप्नवच्चेदियं च मा।
मिथ्या चेत् साध्यसिद्धिर्न व्यभिचारो नचेद् भवेत्॥२११॥
सर्वं मिथ्येत्युक्ते सम्प्रतिपन्नमिथ्यात्वे शुक्तिरजतादौ सिद्धसाधनता, शून्ये बाधश्च स्यात्। अतः सत्यत्वमिथ्यात्वाभ्यां विमतमित्युक्तम्। विमतं गगनादिकं मिथ्या, दृश्यत्वात्; स्वप्नवदित्यनुमानेन विश्वमिथ्यात्वसिद्धेः कथं तत्सत्यत्वमङ्गीक्रियत इत्यर्थः।
दूषयितुं पृच्छति इयं चेति। तिष्ठतु तावद् विश्वम्। इयं च मा इदमेव दृश्यत्वानुमानम्, मिथ्या सत्या वेति शेषः। आद्यं दूषयति मिथ्येति। नहि शब्देऽविद्यमानेन चाक्षुषत्वेन शब्दानित्यत्वं सिद्ध्यतीति भावः।
द्वितीये दृश्यत्वं दृश्यम्, अदृश्यं वा? प्रथमं दूषयति व्यभिचार इति। दृश्यत्वं मिथ्या न चेत्, अथ च दृश्यम्। तदा दृश्यत्वस्य दृश्यत्व एव व्यभिचारो भवेत्। द्वितीये त्वज्ञानासिद्धता हेतोरिति भावः।
॥ दृश्यत्वस्यापि मिथ्यात्वे साधकत्वानुपपत्त्यादिः॥
स्यादेतत्। मिथ्यैव दृश्यत्वमिति ब्रूमः। नचैवं साध्यासाधकत्वम्। वर्णदैर्घ्यादीनां मिथ्याभूतानामपि साधकत्वस्योभयसिद्धत्वात्। चाक्षुषत्वादीनां त्वारोपाभावात्। आरोपेऽप्यसांव्यावहारिकत्वादसाधकत्वम्, नतु मिथ्यात्वादित्यत आह साधकत्वमिति।
साधकत्वमसत्यस्य साध्यं विप्रतिपत्तितः।
तस्य चेत्यनवस्था स्यात्सत्त्वं चास्यानुभूतितः॥२१२॥
यत्रोदाहरणे मिथ्यात्वं सम्प्रतिपन्नं तत्र साधकत्वे, यत्र च साधकत्वं सम्मतं तत्र मिथ्यात्वे विप्रतिपत्तितोऽसत्यस्य साधकत्वं साध्यमेव, न पुनरस्माकं सिद्धमिति।
विप्रतिपत्तौ साधकत्वं मिथ्यात्वं वा साधयिप्यामीति चेत्, किं सत्येन प्रमाणेन, उत मिथ्याभूतेन? आद्ये तूक्तमेवोत्तरम्। द्वितीये दोषमाह तस्य चेति। नहि क्वाप्यस्माकं मिथ्याभूतस्य साधकत्वं सम्मतम्। अतस्तस्यापि साधकत्वं साध्यमेव।
तस्यापि साधकत्वं साधयिष्यामीत्यत आह इतीति। पूर्वोक्तप्रकारेणेत्यर्थः। नहि सर्वमसत्यं साधकमित्येकं प्रमाणमस्ति। नापि सद्वादी कदाऽपि सत्त्वासत्त्वोदासीनेन प्रमाणेन साध्यसिद्धिमङ्गीकुर्यात्। येनानवस्थाशान्तिर्भवेदिति।
एवमसिद्धिव्यभिचाराभ्यामनुमानं निराकृत्य प्रमाणबाधं चाऽह सत्त्वं चेति। अस्य प्रपञ्चस्य। अनुभूतितः सिद्धमतो बाधितविषयं चानुमानमिति शेषः।
॥ जडत्वाद्यनुमानामप्याभासत्वम्॥
न केवलं दृश्यत्वानुमानस्यानेन दोषेणाऽभासत्वम्, किन्तु यदन्यदपि प्रपञ्चमिथ्यात्वेऽनुमानं जडत्वं वा परिच्छिन्नत्वं वा परैरुच्यते तस्यापीत्याह अनुभूतीति।
अनुभूतिविरोधेन मिथ्यात्वे मा न काचन।
उपलक्षणमेतत्। पूर्वोक्तव्यभिचारासिद्धिभ्यां चेत्यपि द्रष्टव्यम्। तथाहि जडत्वादिकं सत्यम्, मिथ्या वा? आद्ये जडत्वादिमत्, नवा? प्रथमे व्यभिचारः। द्वितीयेऽपसिद्धान्तः। मिथ्या चेत् साध्यसिद्धिर्नेति।
॥ प्रपञ्चत्रैकालिकाबाध्यत्वस्य प्रत्यक्षसिद्धत्वसमर्थनम्॥
भवेदसत्त्वमनुमानानां यद्यनुभवविरोधो भवेत्। नचासावस्ति, मिथ्यात्वापरपर्यायं बाध्यत्वं ह्यनुमानसाध्यम्। नच तदभावः प्रत्यक्षेण वेद्यः। तस्य वर्तमानमात्रविषयत्वेन कथञ्चिद् वर्तमानकालीनबाधाभावविषयत्वेऽपि कालान्तरभाविबाधाभावविषयत्वायोगादित्यत आह अतीतेति।
अतीतानागतौ कालावपि नः साक्षिगोचरौ॥२१३॥
तत्सम्बन्धितया सत्त्वमपि दृष्टस्य साक्षिगम्।
दृढदृष्टं तु यद्द्दष्टं दृष्टाभासस्ततोऽपरम्॥२१४॥
अत्रातीतग्रहणं प्रासङ्गिकम्। न केवलं वर्तमान इत्यपेरर्थः। नः सर्वेषाम्। अन्यथा तद्विशिष्टव्यवहारानुपपत्तिरिति भावः। किमतो यद्येवमवर्तमानोऽपि कालः साक्षिगोचर इत्यत आह तदिति।
कालान्तरसम्बन्धितया सत्त्वमबाध्यत्वम्। न केवलं कर्तमानकालीनबाधाभावोऽनुभववेद्यः। किन्तु सर्वकालगतोऽपीत्यर्थः। तत् कथमित्यत उक्तम् दृष्टस्येति। प्रत्यक्षादिप्रतीतिविषयस्य। प्रत्यक्षादिप्रतीतानां प्रामाण्यस्य साक्षिणा ग्रहणादिति भावः। नहि विषयस्य त्रैकालिकाबाध्यत्वमनन्तर्भाव्य तत्प्रतीतेः प्रामाण्यं शक्यग्रहणम्।
यदि प्रतीतिं गृह्णन् साक्षी तत्प्रामाण्यग्रहणस्वभावत्वात् तद् गृह्णंस्तद्विषयस्य त्रैकालिकाबाध्यत्वं व्यवस्थापयेत्, तदा शुक्तिरजतादिप्रतीतेरपि स एव ग्राहक इति तस्या अपि प्रामाण्यं गृह्णीयात्। तथाच तद्विषयस्यापि रजतादेस्त्रैकालिकाबाध्यत्वं सिद्ध्येदित्यतो दृष्टशब्दं व्याख्याति दृढेति। यन्निर्दोषत्वेनावधृतया प्रतीत्या विषयीकृतम्, तदेव दृष्टमित्युक्तम्। कुतः? इतरस्य सम्मुग्धदृष्टस्य दृष्टाभासत्वात्। मुख्यामुख्ययोश्च मुख्यग्रहणस्य न्याय्यत्वात्। कृतव्युत्पादनं चैतत् प्राक्। (४१७)
॥ मिथ्यात्वानुमानानां सत्प्रतिपक्षत्वम्॥
सत्प्रतिपक्षाणि च दृश्यत्वाद्यनुमानानीत्याशयवानाह भ्रान्तेरिति।
भ्रान्तेः संवृतिसत्यस्य विशेषोऽव्यभिचारवान्।
तेनाप्यङ्गीकृतः सम्यक् स नः सत्यत्वमेव हि॥२१५॥
भ्रान्तिविषयत्वेन सम्प्रतिपन्नाच्छुक्तिरजादिकादित्यर्थः। संवृतिसत्यस्य तथात्वेनाभ्युपगतस्य विश्वस्य विशेषो वैलक्षण्यम्, अव्यभिचारवान् कदाचित् क्वचिदपि सम्प्रतिपन्नमिथ्याभावेऽवर्तमानः। तेन शून्यत्वादिनाऽपि। सम्यगित्यसन्देहेन। स एव विशेषो, नः अस्माकं मते विश्वस्य सत्यत्वं साधयिष्यतीति शेषः। ततः सत्प्रतिपक्षाणि दृश्यत्वाद्यनुमानानीति।
अत्र तेनापि सम्यगङ्गीकृत इत्यनेन पक्षधर्मता समर्थिता। अव्यभिचारवानित्यनेन तु व्याप्तिः। अयमत्र प्रयोगः विश्र्वं कालत्रयाबाध्यम्, प्रातीतिकविलक्षणत्वात्; व्यतिरेकेण शुक्तिरजतादिवदिति।
॥ प्रपञ्चस्य शून्यज्ञाननिवर्त्यत्वनिरासः॥
ननुच शुक्तिरजतादीनां प्राक् शून्यतत्वज्ञानाच्छुक्त्यादिज्ञानेनैव निवृत्तिर्भवति। प्रपञ्चस्य तु शून्यज्ञानेन कदाचिन्निवृत्तिर्भविष्यतीत्येवं मया प्रातीतिकसांवृतयोः वैलक्षण्यमङ्गीकृतम्। नचेदं विश्वसत्यत्वे भवता हेतूकर्तुं शक्यम्, विरोधादित्यत आह विज्ञानादिति।
विज्ञानाद् व्यभिचारोऽस्य कदाचित् स्यादिति प्रमा।
नैव दृष्टा प्रमा सा च न भवेत् स्वविरोधतः॥२१६॥
व्यभिचारो निवृत्तिः। नायं विशेषोऽङ्गीकर्तुं शक्यते, अप्रामाणिकत्वात्। नह्यप्रामाणिकेन शृङ्गेणाश्र्वोऽन्यतो विशिष्यमाणो दृश्यत इति।
नन्विदं कदाचिद् बाधिष्यते, दृश्यत्वात्; शुक्तिरजतादिवदित्यनुमानस्य सत्त्वात् कथमत्र प्रमाणाभाव इत्यतस्तस्योक्तं दोषं स्मारयति प्रमेति। या च शयते सेत्यर्थः। स्वविरोधत इति। स्वविषयस्य स्वस्य च बाध्यत्वापादकत्वादित्यर्थः। अन्यथा व्यभिचारापत्तेः। यस्य विषयोऽसन्, यत् स्वयं च बाध्यम्, कथं तत् प्रमाणं भवेत्? अतोऽस्य विशेषस्याप्रामाणिकत्वेन अङ्गीकर्तुमशक्यत्वे, योऽन्यो विशेषः प्रामाणिकः प्रमाणाविरोधी चाङ्गीकर्तव्यः, सोऽस्माकं सत्यत्वे हेतुर्भविष्यतीति। स च प्रमाणगम्यत्वमर्थक्रियाकारित्वं चेति हृदयम्।
ननुतर्ह्येवमेव कुतो नोच्यते? तथोच्यमाने प्रमाणानां तत्वावेदकत्वम्, अर्थक्रियायाः सत्त्वम्, असति तदभाव इत्यादि बहु संविधेयं स्यात्। लाघवार्थं त्वेवमुक्तम्, तदपि यथावसरमुपपादितमेव। (५२, ४१०,४१२)
॥ परिशेषप्रमाणेन विश्वस्याबाध्यत्वसिद्धिः॥
यद्वा प्रपञ्चस्याबाध्यत्वे परिशेषप्रमाणमनेनोक्तम्। तथाहि जगतो बाध्यत्वम्, अबाध्यत्वं च प्रसक्तम्। तृतीयप्रकाराभावात्। बाध्यत्वं च प्रसिद्धपदार्थतत्वज्ञानेन, अन्येन वा? तत्राऽद्यं वादिप्रतिवादिभ्यामनभ्युपगतम्। द्वितीयं तु प्रमाणाभावनिरस्तम्। परिशेषादबाध्यत्वमेव सिद्ध्यतीति।
॥ विश्वमबाध्यम्, बाध्यत्वव्यापकप्रसिद्धपदार्थतदितरज्ञाननिवर्त्यत्वाभाववत्त्वात्; इत्यबाध्यत्वेऽनुमानान्तरम्॥
अथवा व्यापकानुपलब्धिलिङ्गकमनुमानमेतेन श्लोकद्वयेनोक्तम्। बाध्यत्वं हि प्रसिद्धपदार्थतदितरतत्वज्ञाननिवर्त्यत्वेन व्याप्तम्। तच्च व्यापकमनभ्युपगमप्रमाणाभावाभ्यां जगतो व्यावर्तमानं स्वव्याप्यं बाध्यत्वमपि व्यावर्तयतीति।
॥ बौद्धेन, भेदज्ञानस्य विशेष्यविशेषणधर्मिप्रतियोगिज्ञानसापेक्षत्वात्,
तज्ज्ञानयोश्च भेदज्ञानसापेक्षत्वात् अन्योन्याश्रयत्वेन भेदस्य दुर्ग्राह्यत्वमित्युपपादनम्॥
एवं प्रपञ्चभिथ्यात्वानुमानानि निराकृत्येदानीं तदनुग्राहकत्वेन, सत्यत्वप्रत्यक्षस्य प्रतिकूलत्वेन च परोत्प्रेक्षितं तर्कमपि निराकर्तुमाशङ्कते भेद इति।
भेदो विशेष्यधर्म्यादिग्रहणापेक्षया यदि।
अन्योन्याश्रयताहेतोर्दुर्ग्राह्य इति यन्न तत्॥२१७॥
आदिपदेन विशेषणप्रतियोगिनोर्ग्रहणम्। यदि गृह्यत इति शेषः। तर्हीति च।
अयमर्थः यदि प्रपञ्चो सांवृतो न स्यात्, तदा प्रत्यक्षोऽप्यसौ न स्यात्। तथाहि अनेकभेदभिन्नो हि प्रपञ्च इष्यते। भेदस्य चाप्रत्यक्षतायां सोऽप्यप्रत्यक्ष एव। विना भेदेन तत्प्रतीतावद्वितीयशून्यप्रतीत्यापत्तेः। नच भेदप्रतीतिरुपपद्यते। भेदो हि प्रतीयमानः, घटपटौ भिन्नाविति घटपटयोर्विशेषणतया, घटपटयोर्भेद इति ताभ्यां विशेष्यतया वा प्रत्येतव्यः। भेद इत्येव प्रतीतेरभावात्। यद्वा घटात् पटो भिन्न इति, घटात् पटस्य भेद इति वा घटप्रतियोगितया, पटधर्मिकतया च भेदग्रहणमेष्टव्यम्।
तत्रोभयत्राप्यन्योन्याश्रयत्वम्। विशेष्ययोर्घटपटयोर्ज्ञाने सति हि तद्विशेषणतया भेदो ज्ञातव्यः। नहि देवदत्तादर्शने दण्डस्य तद्विशेषणतया दर्शनं युज्यते। विशेष्यज्ञानं च भेदापेक्षम्। नहि भेदाप्रतीतौ घटपटाविति द्वित्वविशिष्टार्थप्रतीतिः सम्भवति। एवं विशेष्यतया भेदप्रतीतावपि द्रष्टव्यम्।
तथा धर्मिप्रतियोगिज्ञाने सति भेदज्ञानम्, तन्निरूप्यत्वात्। भेदज्ञाने सति च धर्मिप्रतियोगिनोर्ज्ञानम्। नहि भेदाग्रहे धर्मिप्रतियोगिभावोऽवगन्तुं शक्यते। तथात्वे घटाद् घटस्य भेद इत्यपि प्रतीतिः स्यात्। नच परस्पराश्रयाणि कार्याणि सम्भवन्ति। अतो वास्तवत्वे भेदस्य प्रतीत्यनुपपत्तौ प्रपञ्चस्यापि तदापत्तेरविचारितरमणीयः संवृतिमय एवायमङ्गीकरणीय इति। निराकारोति नेति। यदुक्तं भेदस्य दुर्ग्राह्यत्वं तन्नास्तीत्यर्थः।
॥ भेदस्य धर्मिस्वरूपत्वेन धर्मिज्ञानस्यैव भेदज्ञानत्वात् नान्योन्याश्रयता॥
तत् कथमित्यत आह स्वरूपमिति।
स्वरूपं वस्तुनो भेदोयन्न तस्य ग्रहेऽग्रहः।
यद् यस्माद् भेदो वस्तुनः स्वरूपम्, तस्मात् तस्य वस्तुनो ग्रहणे सति पश्चाद् भेदग्रह इति नास्ति। किन्तु वस्तुग्रह एव भेदग्रहः। तथाच क्वान्योन्याश्रयत्वं येन भेदो दुर्ग्रहः स्यादिति।
॥ ताकिकादीन् प्रति भेदस्य धर्मिस्वरूपत्वसमर्थनम्॥
भेदस्य वस्तुस्वरूपत्वं कुत इति चेत्, यो हि भेदमेव नाङ्गीकुर्यात्, किं तस्याऽर्द्रकवणिजो वहित्रचिन्तया? यस्तु भेदमङ्गीकृत्य तस्य वस्तुस्वरूपत्वं नाभ्युपैति, तं प्रत्याह यदिति। यस्माद् वस्तुनो ग्रहे तस्य भेदस्याग्रहो नास्ति तस्माद् भेदो वस्तुनः स्वरूपमिति सम्बन्धः।
अयमत्र प्रयोगः विमतो भेदो घटस्वरूपं भवितुमर्हति, घटग्रहेऽगृह्यमाणत्वरहितत्वात्; घटस्वरूपवदेवेति। यद्यत्र तस्य ग्रहे गृह्यमाणत्वादित्येवोच्येत तदा घटपटाविति घटज्ञानेन ज्ञायमानेन पटेनानैकान्तिकत्वं स्यात्। तदर्थं “तस्य ग्रहेऽग्रहो न’ इत्युक्तम्। नहि घटग्रहे गृह्यमाणोऽपि पटो घटग्रहे सर्वथा गृह्यत एवेति नियमोऽस्ति। यज्ज्ञाने यत् सर्वथोपलभ्यते तत् तत्स्वरूपमिति व्याप्तावुच्यमानायां दण्डिज्ञाने दण्डोऽप्यवश्यं स्फुरत्येव। नचासौ दण्डिनः स्वरूपमित्यतो विशेषनिष्ठैव व्याप्तिरभिधातव्या।
किञ्च विशिष्टं नाम विशेषणसम्बन्धनिमित्तो विशेष्यस्याऽकारभेद इति पक्षे न विशिष्टप्रत्यये विशेषणस्फुरणमस्ति। किन्नाम। विशेषणज्ञानं विशिष्टज्ञानकारणम्। आशुभावाच्च न क्रमो लक्ष्यते। यद्वा घटभेदौ पक्षीकृत्य नियमेनान्यतरप्रतीतावन्यतरस्य स्फुरणेनान्योन्याभिन्नत्वं साध्यम्। नहि दण्डिप्रतीतौ दण्डस्य स्फुरणेऽपि, दण्डप्रतीतौ सर्वथा दण्डिनः स्फुरणमस्तीति।
॥ भेदप्रतीतेः धर्मिप्रतीतिसमानकालीनत्वानभ्युपगमे सविकल्पकज्ञानानुत्पत्तिप्रसङ्गः॥
भवेदेतद् यदि भेदो वस्तुग्रह एव गृह्येत। नचैवम्। किन्नाम। वस्तुप्रतीत्युत्तरकालमेव। निर्विकल्पके हि प्रत्यये वस्तुमात्रमवभासते। भेदस्तु वस्तुदर्शनोत्तरकालं प्रतियोगिस्मरणे सत्यवभासते। यथा सादृश्यम्, अभावश्चेत्यत आह अन्यथेति।
अन्यथाऽस्यामुना भेद इति वक्तुं न शक्यते॥२१८॥
यदि भेदो वस्तुप्रतीतौ न प्रतीयेत, तदाऽस्यामुना भेद इत्युत्तरकालं सविकल्पकज्ञानमपि न जायेत। तथाच तथा व्यवहारोऽपि न स्यात्। अस्यामुनेति हि धर्मिप्रतियोगितया वस्तुद्वयमुद्दिश्य भेदो ज्ञायते। नचागृहीतभेदं तथोद्देष्टुं शक्यते। एकस्मिन्नपि तत्प्रसङ्गात्। भेदसत्तामात्रेण तदुपपत्तिरिति चेत्, न। दूरस्थवनस्पत्योरभेदप्रत्ययाभावप्रसङ्गात्। दोषात् तत्र तथेति चेत्, न। भेदस्य स्वरूपसत्तयैवोपयोगे दोषस्याकिञ्चित्करत्वादिति।
॥ भेदप्रतीतेः धर्मिप्रतीतिसमानकालीनत्वानभ्युपगमे घटपटयोरभिन्नत्वेन प्रतीतिप्रसङ्गः॥
न केवलं वस्तुदर्शने भेदस्फुरणमनभ्युपगच्छतोऽस्यामुना भेद इति पश्चात्कालीनं सविकल्पकज्ञानं तथा व्यवहारश्च नोपपद्यते, किन्तर्हीत्यत आह अगृहीत इति।
अगृहीतो यदा भेदस्तदा स्वस्मादिति ग्रहः।
स्यात् प्रतीतिविरोधाच्चनहि कश्चित् तथा वदेत्॥२१९॥
यदि घटदर्शनेऽपि तद्भेदो न दृष्टः, तदाऽनन्तरं स्मार्यमाणो वा प्रतियोगी पटोऽपि विना भेदेनोपलब्धव्यः। भेदादर्शने चावश्यमभेदज्ञानं स्यात्। तथाचोत्तरकालं स्वस्मात् स्वयं भिन्न इति सविकल्पको भेदग्रहः स्यादिति।
अस्त्वेवमित्यत आह प्रतीतीति। चशब्दस्योत्तरत्र सम्बन्धः। पटाद् घटो भिन्न इत्येव हि सविकल्पिका प्रतीतिरनुभूयते। न जातु स्वस्मात् स्वयं भिन्न इति। अतः प्रतीतिविरोधादेवंविधः सविकल्पकग्रहो नाङ्गीकर्तुमुचित इति शेषः।
किञ्च यदि स्वस्मात् स्वयं भिन्न इति सविकल्पको भेदग्रहः स्यात्, तदा कदाचित् तथाविधो वाग्व्यवहारोऽपि स्यात्। नचैवमित्याह नहीति। एतेन किमेकप्रतीतिविरोधः, उत सर्वप्रतीतिविरोधः? नाऽद्यः, व्यभिचारात्। न द्वितीयः, असिद्धेरित्यपि परास्तम्। कदाऽपि कस्यचिदपि तथा व्यवहाराभावेन, विपरीतव्यवहारेण च सर्वप्रतीतिसिद्धेरिति। अतो वस्तुप्रतीतावेव भेदस्य स्फुरणात् तत्स्वरूपत्वमेवेति।
॥ प्रकारान्तराभ्यामन्योन्याश्रयत्वमाशय परिहारकथनम्॥
नन्वेवं भेदस्य वस्तुस्वरूपत्वेन तत्प्रतीतिभेदाभावादितरेतरसापेक्षत्वस्य सुतरामभावान्नान्योन्याश्रयत्वमित्युक्तम्। तत्र किं भेदो धर्मिणः स्वरूपम्, उत प्रतियोगिनोऽपि। न तावद् द्वितीयः, एकस्यैव भेदस्योभयस्वरूपत्वेऽद्वैतप्रसङ्गात्। आद्ये तु यद्यपि धर्मिज्ञानभेदज्ञानयोर्नान्योन्याश्रयत्वम्, तथाऽपि प्रतियोगिज्ञानापेक्षयाऽन्योन्याश्रयत्वं कथं परिहरणीयम्? मैवम्। भेदस्य स्वरूपतो ज्ञाने प्रतियोगिविशेषज्ञानानपेक्षणात्। प्रतियोगिस्वरूपज्ञाने चैतद्भेदज्ञानानपेक्षणात्।
अस्तु तहिरर् विशेषणज्ञानेऽन्योन्याश्रयत्वम्। तद्धि घटात् पटो भिन्न इत्युत्पद्यते। तत्र धर्मिणो भेदेन प्रतिपन्नस्य वा प्रतियोगिता, अन्यथा वा? न तावद् द्वितीयः, स्वतोऽपि भेदप्रतीत्यापत्तेः। आद्ये प्रतियोगिस्वरूपभेदप्रतीतौ धर्मिणः प्रतियोगितायां स एव न्यायः। तथाच पटाद् घटस्य भेदप्रतीतौ घटात् पटस्य भेदप्रतीतिरित्यन्योन्याश्रयत्वमिति। मैवम्। वस्तुतोऽन्योन्यप्रतियोगिकयोर्घटपटस्वरूपभेदयोः प्रतीतयोः सतोरसति सादृश्यादौ प्रतिबन्धकेऽन्योन्यप्रतियोगिकतया विशिष्टभेदप्रतीतौ बाधकाभावादिति।
॥ भासर्वज्ञाद्युक्तान्योन्याश्रयपरिहारप्रकारानुवादः॥
एवं स्वमतेन भेदप्रतीतावन्योन्याश्रयत्वं परिहृत्य भिन्नभेदवादिनां परिहारमाह धर्मित्वेति।
धर्मित्वप्रतियोगित्वतद्भेदा युगपद् यदि।
विशेषणं विशेष्यं च तद्भावश्चैव गृह्यते॥२२०॥
को विरोधः स्वरूपेण गृहीतो भेद एव तु।
अस्यामुष्मादिति पुनर्विशेषेणैव गृह्यते॥२२१॥
उपलक्षणं चैतत्। धर्मिप्रतियोगिनौ चेत्यपि द्रष्टव्यम्। तद्भावो विशेषणत्वम्, विशेष्यत्वं च। अत्र विशेषणविशेष्ययोरन्यतरत्वाद् भेदस्य पृथग् ग्रहणाभावः।
अयमर्थः किं निर्विकल्पकप्रतीतावन्योन्याश्रयत्वमुच्यते, उत सविकल्पकप्रतीतौ? नाऽद्यः, तत्र धर्मिप्रतियोगिस्वरूपयोः, तद्भावयोः, तद्भेदस्य, भेदयोर्वा युगपदुभयावभासात्, तथा विशेषणविशेष्यभूतयोर्घटपटयोर्भेदस्य च तद्भावयोश्च युगपत् प्रतीतेः। युगपदेव सर्वस्येन्द्रियसन्निकृष्टत्वात्, दर्शनयोग्यत्वाच्च। ननु धर्मिप्रतियोगिनोर्विशेषणविशेष्ययोश्च तद्भावोऽपरो भिन्नभेदवादिभिर्नेष्यते। तत् कथमेतत्? मैवम्। भूषणकारादिभिस्तस्याङ्गीकृतत्वात्। तेषामेव चायं परिहार इति।
ननु यत्र प्रतियोगी पश्चात् प्रतीयते, तत्र युगपदवभासो नास्तीति तद्दृष्टन्तेन सर्वत्राप्येवमनुमीयत इति चेत्, न। असन्निहितवत् सन्निहितस्याप्यज्ञानसाधने प्रतीतिविरोधात्। यत्रच प्रतियोगी न सन्निहितः, तत्रापि धर्मिधर्मित्वभेदानां तावद् युगपत् प्रतीतिर्नानुपपन्ना। तददिदमुक्तम् को विरोध इति।
द्वितीयं निराकरोति स्वरूपेणेति। अस्यामुष्मादित्युपलक्षणम्। “अनयोर्भेदः’ “भिन्नाविमौ’ इत्यपि ग्राह्यम्। निर्विकल्पकप्रतीतार्थानामन्योन्यवैशिष्ट्यमात्रं सविकल्पकज्ञानेऽवभासते नाधिकमिति न तत्रापीतरेतराश्रयत्वमिति। तथाचाऽहुर्भिन्नभेदवादिनः “एकस्यामेव निर्विकल्पिकायां संविदि भेदस्य भेदिनोश्च युगपदवभासे सति तत्रैकं भेदिनमवधिं कृत्वा “एतस्मादयं भिन्नः’ इति सविकल्पकबोधोदयात् कथं व्यतिरिक्तभेदपक्षेऽन्योन्याश्रयत्वम्” इति।
॥ नैयायिकोक्तपरिहारानुवादे निमित्तम्॥
ननु किमर्थमयं परमतोपन्यासः? भेदपार्थक्यमन्तरेण विशेषप्रतीतावस्माकमप्ययमेव परिहार इति ज्ञापनार्थम्। तर्हीदमेव वाक्यं तथा व्याख्यायताम्। नैवं शयम्। तद्भेदश्चेति पृथग् भेदग्रहणविरोधात्। विशेषणविशेष्यभावेन ग्रहणमपि न धर्मिप्रतियोगिप्रकाराद् भिद्यत इति वैशेषिकपरीक्षायामुक्तम्। (७१३, ७१४) अतो नात्र व्युत्पादनं कृतमिति।
॥ भेदज्ञानधर्मिज्ञानयोरन्योन्याश्रयत्वापादने स्वव्याहत्यादिप्रसङ्गः॥
एवमापादकानभ्युपगमेनान्योन्याश्रयत्वप्रसङ्गं निराकृत्येदानीं दूषणान्तरं प्रतिजानीते किञ्चेति।
किञ्च भेदः कथं ग्राह्य इति यः परिपृच्छति।
धर्म्यादिभेदग्रहणात् तेनोक्तोऽन्योन्यसंश्रयः॥२२२॥
अन्यत्वाग्रहणे प्रोक्तः कथमन्योन्यसंश्रयः।
अन्यत्वं यदि सिद्धं स्यात् कथमन्योन्यसंश्रयः॥२२३॥
अन्यच्चेत्यर्थः। कथमिति चेत्, किमत्र यदि धर्म्यादिप्रतीत्यपेक्षया भेदः प्रतीयेत, तदाऽन्योन्याश्रयत्वं स्यादित्येवाऽपाद्यते, किंवा यदि भेदः प्रतीयेत, तदाऽन्योन्याश्रयत्वं स्यादिति।
आद्ये दोषमाह भेद इति। कथमित्याक्षेपे। परिपृच्छतीति मृदूक्तिः। आक्षिपतीति यावत्। धर्म्यादिभेदग्रहणाद् धर्म्यादिग्रहणसापेक्षभेदग्रहणात्। कथमिदं लभ्यते? धर्म्यादिपदस्य तद्ग्रहणोपलक्षणत्वात्। आदिपदस्य च कारणार्थस्याऽवृत्तेः। तदेतत् परस्परं व्याहतमिति शेषः।

तथाहि भेदो दुर्ग्रह इति प्रतिज्ञाय तदुपपत्तये हीदमुच्यते। अनेन च यदि भेदो धर्म्यादिप्रतीतिमपेक्ष्य प्रतीयेत, तदाऽन्योन्याश्रयत्वं स्यात्। तथाच न प्रतीयेतेत्यापादनेन प्रतीयते चातो न धर्म्यादिग्रहणापेक्षा तत्प्रतीतिरिति लब्धं भवेत्। तथाच “भेदो दुर्ग्रहः’,”प्रतीयते च’ इत्येतयोः कथं न पूर्वोत्तरविरोध इति।
द्वितीये पृच्छामः किं परेण क्वापि भेदो न गृहीतः, किंवा क्वचिद् गृहीत इति। आद्यं दूषयति अन्यत्वेति। यद्यन्यत्वं क्वापि न गृहीतम्, तदाऽन्योन्याश्रयत्वापादनमेव न शक्यम्, निराश्रयत्वात्। तद्धि प्रतीतयोर्द्वयोः कार्यकारणभावाश्रयणे सत्यापाद्यते। अन्ततो वादिप्रतिवादिनोः दूष्यदूषकयोरापाद्यापादकयोर्भेदाग्रहेऽनुत्थानमेवाऽपादनस्य।
द्वितीयं दूषयति अन्यत्वमिति। सिद्धं प्रतीतम्। अन्योन्याश्रयत्वे हि भेदप्रतीतिरेव न स्यात्। नह्यन्योन्याश्रयाणि कार्याणि क्वापि प्रकल्प्यन्ते। तथाचास्ति चेद् भेदप्रतीतिः, नूनमाभासभूतमेवेदमन्योन्याश्रयत्त्वम्, अप्रतिबन्धकत्वादिति।
अस्ति भेदप्रतीतिः, सा न प्रमेति तु तात्पर्यमिति चेत्, न। किमन्योन्याश्रयत्वमन्योन्योत्पादं प्रतिबध्नातीति मतम्, किंवा तद्धर्मम्? आद्ये कथमप्रमाऽपि भेदप्रतीतिरुत्पद्यते। न द्वितीयः, अन्ययोरन्योन्याश्रयत्वम्, अन्यत्तु लुप्यते इत्यस्यान्यायत्वात्। सांवृती प्रतीतिरिति चेत्, तत् किं पटः सावृत इति येभ्यस्तन्तुभ्यो जातः , तेषामेव कारणं भविष्यतीति।
॥ बौद्धमायावाद्युक्तीनां जात्युत्तरत्वम् ॥
नन्वनेनास्य तर्कस्य किं दूषणमुक्तं स्यादित्यत आह एतादृशस्येति।
एतादृशस्य वक्तारावुभौ जात्युत्तराकारौ।
मायी माध्यमिकश्चैव तदुपेक्ष्यौ बभूषुभिः॥२२४॥
न केवलमेतज्जात्युत्तरम्, किन्तु यदन्यदपि तदीयं वचनम्। तथाहि “भेदस्यापि भेदान्तरभेद्यत्वेऽनवस्था” इति। तथा “भिन्ने भेदनिवेशश्चेत् तेनैव भेदेन भिन्नतायामात्माश्रयत्वम्, भेदान्तराङ्गीकारे त्वनवस्था, अभिन्ने भेदनिवेशश्चेत् स्वतोऽपि पटस्य भेदापत्तिः” इति।
तथा “न तावत् प्रत्यक्षेण भेद एव दृश्यते। भेद इत्येव प्रतीतेरननुभवात्। वस्तुनोऽपि प्रतीतौ न तावद् भेदपूर्वं वस्तुप्रतीतिः। उक्तदोषात्। नापि वस्तुप्रतीतिपूर्विका भेदप्रतीतिः। अभेदेन प्रतीते भेदप्रतीतावतिप्रसक्तेः। नच युगपत्। भेदप्रतीतिं प्रति वस्तुप्रतीतेः कारणत्वेन यौगपद्यायोगात्। नच प्रकारान्तरमस्ति” इति।
तथा “सत्तावत्कारणं वा, कारणे सत्ता वा? आद्ये कारणस्यासत्त्वम्। द्वितीयेऽसत एव कारणत्वम्” इत्यादि। तत् सर्वं जात्युत्तरमिति ज्ञापयितुमेतादृशस्येत्युक्तम्। सर्वस्यापि स्वव्याघातकत्वात्। भेदस्य सत्तायाश्च स्वरूपातिरिक्तयोरयुक्तयोरेवाङ्गीकरणाच्च। कतमेयं जातिरिति चेत्, न। सामान्यलक्षणसद्भावेऽस्य निर्बन्धस्य व्यर्थत्वात्। अहेतुप्रसङ्गनित्यसमास्वन्तर्भावाच्च।
॥ शून्यवादनिराकृत्यैव मायावादस्यापि निराकृतत्वम् ॥
मायाशब्दस्य व्रीह्यादित्वान्मायीति साधुः। शून्यवादिनिरासेनैव मायावादोऽपि निरस्तो वेदितव्य इत्यतिदेशज्ञापनाय मायी चेत्युक्तम्। एवशब्दस्योत्तरत्र सम्बन्धः।
॥ सूत्रकृताऽन्योन्याश्रयत्वाद्यनिराकरणे निमित्तकथनम् ॥
नन्वेतदन्योन्याश्रयत्वादिकं सूत्रकृतैव कुतो न निराकृतमित्यत आह तदिति। तस्माज्जात्युत्तराकरत्वादुपेक्ष्यावेव। नतु परिहाराय प्रतिवादीकर्तव्यौ।
एतदुक्तं भवति सदलमेव पूर्वपक्षिवचनं निराकर्तव्यं भवति, न निर्दलम्। अन्यथाऽतिप्रसङ्गात्। एतच्च जात्युत्तरत्वेन निर्दलमित्युपेक्षितं सूत्रकृता। अस्माभिस्तु शिष्यव्युत्पादनाय निराकृतमिति।
॥ परप्रमेयविषये शून्यवादमायावादयोः साम्यम् ॥
स्यादेतत्। शून्यवादी शून्यं जगत्कारणं मन्यते। मायावादी तु ब्रह्म। तत् कथं “नासतोऽदृष्टत्वत्” इत्यादिशून्यवादनिरासस्य मायावादेऽतिदेशः। मतवैषम्येऽतिदेशासम्भवादित्यत आह यदिति।
यच्छून्यवादिनः शून्यं तदेव ब्रह्म मायिनः।
नहि लक्षणभेदोऽस्ति निविशेषत्वतस्तयोः।
अनृतादिविरोधित्वमुभयोश्च स्वलक्षणम्॥२२५॥
तस्मादतिदेशो युक्त इति शेषः। तत् कथमित्यत आह नहीति। लक्षणभेदेन हि विप्रतिपन्नो भेदो बोधनीयः। नचासौ शून्यब्रह्मणोः सम्भवति। द्वयोरपि निर्विशेषत्वाङ्गीकारात्।
ननु निर्विर्शेषत्वेन बाह्यलक्षणभेदाभावेऽपि सत्यज्ञानानन्तानन्दात्मकत्वं ब्रह्मणः स्वलक्षणं मायावादिनाऽङ्गीकृतम्। न शून्यस्य शून्यवादिना। तेन ब्रह्मशून्ययोर्भेदो भविष्यतीत्यत आह अनृतादीति। ब्रह्मणः सत्यज्ञानाद्यात्मकत्वं नामानृतजडादिविरधित्वमेवाभिमतं मायावादिनः, अन्यस्य असम्भवात्, “अनृतजडविरोधिरूपमन्तत्रयमलबन्धनदुःखताविरुद्धम्” इति तद्व्याख्यानाच्च। अनृतादिविरोधित्वं च शून्यवादी शून्यस्यापि मन्यते। “जाड्यसंवृतिदुःखान्तपूर्वदोषविरोधि यत्” इति वचनात्। ततो नैतदपि भेदकमिति युक्त एवातिदेशः।
॥ प्रागुक्तमिथ्यात्वानुमानदूषणानां उत्सूत्रितत्वशङ्कापरिहारः॥
स्यादेतत्। प्रपञ्चमिथ्यात्वानुमाननिरासार्थं “वैधर्म्याच्च न स्वप्नादिवत्” इति सूत्रम्। तत्र यद् “भ्रान्तेः संवृतिसत्यस्य” इति दूषणमुक्तम्, तदेव वैधर्म्यादिति सूत्रे प्रतीयते। यतु पुनरुक्तम्, दृश्यत्वस्य सत्यत्वे तत्रैव व्यभिचारप्रसङ्गात् तस्य मिथ्यात्वं वाच्यम्, तथाचासाधकत्वमिति, तत् सूत्रे न दृश्यते। तत् कथमेतद् व्याख्यानमित्यत आह स्ववाक्येति।
स्ववाक्याभावसंवादान्न कृत्यं प्रतिवादिनः।
तत्पक्ष इति वैधर्म्यान्न स्वप्नादिवदित्यजः॥२२६॥
अप्रयत्नान्निराचक्रे चेति दृष्टिविरुद्धताम्।
निष्प्रमाणत्वमप्यस्य सूचयामास विश्वकृत्॥२२७॥
अत्र वाक्यमिति हेतुवाक्यार्थो दृश्यत्वं लक्ष्यते। तत्पक्ष इति विषयसप्तमी। तन्मिथ्यात्वसाधनविषय इति यावत्। इतिशब्दो हेतौ। अप्रयत्नात् प्रयत्नमविधाय, “वैधर्म्याच्च न स्वप्नादिवत्” इत्येव निराचक्र इति सम्बन्धः।
एतदुक्तं भवति दृश्यत्वस्य मिथ्यत्वं शून्यवादिनैवाभ्युपगतम्। मिथ्याभूतस्य चासाधकत्वं सुप्रसिद्धमेव। अत एवैतद्विषये सद्वादिनः किमपि कृत्यं नास्त्येव। स्फुटदूषणव्युत्पादने सूत्रत्वव्याघातात्। तस्मादेतद्दूषणव्युत्पादने सूत्रकृता प्रयत्नो न विहितः। अस्माभिस्तु तदभिप्रायः स्फुटीकृत इति।
तथाऽपि “सत्त्वं चास्यानुभूतितः” इति यत् प्रपञ्चमिथ्यात्वस्य प्रत्यक्षविरुद्धत्वमुक्तम्, यच्च “मिथ्यात्वे मा न काचन” इति निष्प्रमाणत्वम्, तदुभयं सूत्रे न दृश्यत इत्यत आह चेति। अस्य मिथ्यात्वस्य। नन्वनुक्तसमुच्चयार्थेन चशब्देनेदं दूषणद्वयं सूचितमिति यथा व्याख्याते, तथा तदपि चशब्दार्थतया व्याख्यायताम्। किमनुक्तत्वाङ्गीकारेण? मैवम्। “न कृत्यं प्रतिवादिनः” इत्युक्तत्वात्।
सूत्रे हेतुविशेषस्यानुपादानान्निष्प्रमाणकत्वं ज्ञापितमित्यस्तु। किं चशब्दस्योभयसूचकत्वग्रहणेन? न। सति शब्दे सावकाशज्ञापकादरणानुपपत्तेः।
॥ “स्वप्नादिवत्” इत्यत्राऽदिपदकृत्यम्॥
“स्वप्नादिवत्” इति सूत्रं स्वप्नवदिति व्याख्यातम्। कोऽत्राभिप्रायः? उच्यते। बहुषु स्थलेषु गृहीतेयं व्याप्तिरित्यतो न व्यभिचारमर्हतीति पूर्वपक्षिणोऽभिमानं सूचयितुं सूत्रकारेणाऽदिपदं प्रयुक्तम्। तथाऽपि प्रयोगवेलायामेक एव दृष्टान्त उपादेयः, अन्यथाऽऽधिक्यं प्रसज्येतेति। यथाऽऽह “हेतूदाहरणादिकमधिकम्” इति। एतज्ज्ञापनाय भाष्यकारेण स्वप्नवदित्येवोक्तमिति सर्वं सुस्थम्॥*॥ इत्यसदधिकरणम्॥८॥
अथ अनुपलब्ध्यधिकरणम्॥९॥
॥ विज्ञानवादिमतानुवादः॥
न भावोऽनुपलब्धेः। अत्र योगाचाराणां मतमपाक्रियते। तदर्थं तदुपन्यस्यति ज्ञानमेवेति।
ज्ञानमेवैकमखिलज्ञेयाकारं प्रभासते।
विज्ञानमेव तत्वम्, न रूपादयश्चत्वारः स्कन्धा इति योगाचारा मन्यन्त इत्यर्थः। विज्ञानाङ्गीकारेऽपि विशेषमाह एकमिति। अद्वितीयमित्यर्थः।
ननु ज्ञेयमपि रूपादिकं प्रत्यक्षादिसिद्धम्, तत् कथं विज्ञानमेव तत्वमित्यत आह अखिलेति। ज्ञानमेव ज्ञेयाकारम्। न ज्ञेयं नाम ज्ञानाद् भिन्नमस्तीत्यर्थः। कुतो ज्ञेयस्य ज्ञानात्मकत्वमित्यत आह प्रभासत इति। ज्ञानं हि प्रकाशते। तेन प्रकाशमानत्वस्य ज्ञानत्वेन व्याप्तौ सिद्धायां नीलादेरपि प्रकाशमानस्य ज्ञानत्वं सिद्धमित्यर्थः। यद्वा प्रभासते नीलादिना सहैवेति शेषः। तेन “सहोपलम्भनियमादभेदो नीलतद्धियोः” इत्युक्तं भवति।
नन्वयुक्तो ज्ञानज्ञेययोरभेदः। भेदस्य प्रतिभासनात्। एकमिति चायुक्तम्। विज्ञानसन्ततीनां भेदस्य एकैकस्यामपि सन्ततौ विज्ञानभेदस्य च विद्यमानत्वात्। किञ्च आस्तामन्यो भेदः। भेदाभावस्तावदभ्युपगम्यते। तेनैव विज्ञानस्य सद्वितीयत्वप्राप्तेर्नैकत्वमुपपद्यत इत्यत आह तत्रेति।
तत्र सन्ततिभेदश्च स्वभेदो भेद एव च।
कल्पिताः प्रतिभासन्ते नानासंवृतिभूमिषु॥२२८॥
तत्र ज्ञानज्ञेययोर्भेद इति सम्बन्धः। सन्ततिभेदः सन्ततीनां परस्परं भेदः। स्वभेदः एकैकस्यामपि सन्ततौ पूर्वोत्तरज्ञानभेदः। कल्पिता एवेति सम्बन्धः। नानासंवृतिभूमिषु अनेकाज्ञानस्थानेष्वन्तःकरणेषु। यद्वा नानासंवृतिकारणकासु वासनास्विति निमित्तसप्तमी। तदुक्तम् “भेदस्तु भ्रान्तिबुद्ध्यैव दृश्य इन्दाविवाद्वये” इति।
॥ ज्ञानज्ञेययोरभेदस्य प्रत्यक्षविरुद्धत्वम्॥
एवमनूदितं मतमपाकरोति इत्येतदपीति।
ॐ न भावोऽनुपलब्धेः ॐ॥३०॥
इत्येतदपि नो युक्तं नहि ज्ञानतया जगत्।
भासतेऽनुभवस्यैव विरुद्धत्वादपेशलम्॥२२९॥
तन्मतम्…………………………।
पूर्वमतसमुच्चयार्थोऽपिशब्दः। अनेन “न भावः” इति सूत्रांशो व्याख्यातः। जगद् भावो ज्ञानं न भवतीत्यर्थः। भवतेरनुभवार्थत्वात्। उपसर्गा हि धातुलीनस्यार्थस्य व्यञ्जका एव।
कुतो न युक्तमिति चेत्, किं ज्ञेयं स्वरूपेणासदेव विज्ञाने समारोपितं विज्ञानात्मकमित्युच्यते, किंवा परमार्थसत एव ज्ञेयस्य जगतो विज्ञानात्मकत्वम्, भेदमात्रं त्वसदिति। आद्यस्त्वतीताधिकरणरीत्या निरस्तः। न द्वितीयः, जगतो ज्ञानाभेदे प्रमाणाभावात्। न तावत् तत्र प्रत्यक्षमस्तीत्याह नहीति। अनेन “अनुपलब्धेः” इत्येतद् व्याख्यातं भवति।
॥ ज्ञानज्ञेययोरभेदानुमानस्य बाधितविषयत्वम्॥
मा भूत् प्रत्यक्षेण ज्ञानार्थयोरभेदसिद्धिः। प्रकाशमानत्वाद्यनुमानेन तु भविष्यतीत्यत आह अनुभवस्यैवेति। सम्बन्धमात्रे षष्ठी। एवशब्देनानुभवस्यानुमानतः प्राबल्यं सूचयति। तन्मतं तदभिमतमनुमानमिति शेषः। ज्ञानज्ञेययोरैक्यमिति वा। ज्ञानज्ञेययोः स्फुटं भेदस्यैव साक्षिसिद्धत्वात् कालात्ययापदिष्टत्वमनुमानस्येत्यर्थः। अनेनानुपलब्धेरित्येतदुपलब्धिविरोधादिति च व्याख्यातम्।
ननु भेदग्राहकं प्रत्यक्षं भ्रान्तमिति चेत्, न। बाधकाभावात्। अनुमानं बाधकमिति तु न वाच्यम्। प्रत्यक्षस्यानुमानतो बलवत्त्वात्। अन्यथा कालातीतोच्छेदप्रासङ्गात्। प्रत्यक्षस्य भ्रान्तित्वेऽनुमानप्रामाण्यम्, तस्मिंश्च सति प्रत्यक्षस्य भ्रान्तत्वमित्यन्योन्याश्रयत्वाच्चेति।
॥ ज्ञानज्ञेययोरभेदानुमानस्य सत्प्रतिपक्षत्वम्॥
अनुमानविरोधं चानुमानस्य प्रतिपादयितुं सूत्रम् “क्षणिकत्वाच्च” इति। तद् व्याचष्टे क्षणिकत्वाच्चेति।
ॐ क्षणिकत्वाच्च ॐ॥३१॥
……क्षणिकत्वाच्च ज्ञानस्य स्थिररूपतः।
ज्ञेयस्योक्तप्रकारेण………………….।
आशुतरविनाशित्वादित्यर्थः। नच ज्ञानस्य क्षणिकत्वं भ्रान्तम्। अबाधितप्रत्ययसिद्धत्वात्। स्थिररूपतः आशुतरविनाशितारहितत्वतः, “अनुस्मृतेश्च” इत्याद्युक्तप्रकारेण। अत्र क्षणिकत्वाक्षणिकत्वलक्षणविरुद्धधर्माध्यासं भेदहेतुं वदताऽऽन्तरबाह्यत्वादिरनेको विरुद्धधर्मसंसर्ग उपलक्षितो बोद्धव्यः।
॥ सकलबौद्धमतसाधारणदूषणम्॥
एवं प्रत्येकं निराकृतानि बौद्धमतानि साधारणदोषेण दूषयितुं सूत्रम् “सर्वथाऽनुपपत्तेश्च” इति। तद् व्याख्याति सर्वेति।
ॐ सर्वथाऽनुपपत्तेश्च ॐ॥३२॥
………………..सर्वश्रुतिविरोधतः।
अनुभूतिविरुद्धत्वादपि पक्षा इमेऽशिवाः॥२३०॥
श्रुतिप्रामाण्यस्य समर्थितत्वादवैदिकं प्रत्यपि श्रुतिविरोधकथनं युक्तमेव। अभ्युपगगतश्रुतिप्रामाण्यं शिष्यं प्रति वा तेषां पक्षाणामशिवत्वमनेन ज्ञाप्यत इति। नन्वनुभूतिविरोधः प्रागुक्त एव पुनः कस्मादुच्यते? उपसंहारार्थमित्यदोषः। यद्वा तदीयप्रमेयान्तरेऽपीति॥*॥ इत्यनुपलब्ध्यधिकरणम्॥९॥
अथ नैकस्मिन्नधिकरणम्॥१०॥
॥ स्याद्वादिमतानुवादः॥
नैकस्मिन्नसम्भवात्। जैनमतमत्र निराक्रियते। निराकार्यांशज्ञापनाय तदुपन्यस्यति आहेति।
॥ जैनमते पदार्थनिरूपणम्॥
आह क्षपणको विश्र्वं सदसद् द्वयमद्वयम्।
द्वयाद्वयमतत्सर्वं सप्तभङ्गि सदातनम्॥२३१॥
द्विविधं तावद् विश्वम्, जीवाजीवात्मकं निरीश्वरम्। तत् पुनः षद्रव्यात्मकम्। तानि च द्रव्याणि जीवधर्माधर्मपुद्गलकालाकाशनामानि। तत्र जीवास्त्रिविधाः बद्धाः, योगसिद्धाः, मुक्ताश्चेति। धर्मो गतिहेतुर्जगद्व्यापी। अधर्मः स्थितिहेतुर्व्यापक एव। पुद्गलो रूपरसगन्धस्पर्शवद् द्रव्यम्। तद् द्विविधम् परमाणुरूपम्, सङ्घातरूपं च। कालः अभूत्, भवति, भविष्यतीति व्यवहारहेतुरप्यणुरूपः। आकाश एकोऽनन्तप्रदेशश्च। स द्विविधः लोकाकाशः, अलोकाकाशश्चेति। एतेष्वणुव्यतिरिक्तान्यस्तिकायशब्दानि। अनेकदेशवर्तिनि द्रव्येऽस्तिकायशब्दप्रवृत्तेः। ते च जीवास्तिकायः, धर्मास्तिकायः, अधर्मास्तिकायः, पुद्गलास्तिकायः, आकाशास्तिकाय इति पञ्च।
अत्र च मोक्षोपयोगिनः सप्त पदार्था जीवाजीवास्रवबन्धनिर्जरसंवरमोक्षाः। जीवो ज्ञानदर्शनसुखवीर्यगुणः। अजीवो जीवोपभोग्यं वस्तुजातम्। आस्रवः तद्भोगोपकरणमिन्द्रियादिकम्। बन्धो द्विविधः घात्यघातिकर्मचतुष्टयभेदात्। आद्यं जीवगुणानां ज्ञानानन्दादीनां प्रतिबन्धकम्। द्वितीयं शरीरसंस्थानतदभिमानतत्स्थितितत्प्रयुक्तसुखदुःखहेतुभूतम्। निर्जरो मोक्षसाधनं तपः। संवर इन्द्रियनिरोधः। मोक्षः स्वाभाविकात्मस्वरूपाविर्भावः। मोक्षग्रहणेनैव मोक्षमार्गोऽपि सङ्गृहीतः। स च सम्यग्ज्ञानसम्यग्दर्शनसम्यक्चारित्र्याख्यरत्नत्रयात्मकः।
॥ सत्त्वम्, असत्त्वम्, सदसत्त्वम्, सदसद्विलक्षणत्वम्, सत्त्वे सति सद्विलक्षणत्वम्, असत्त्वे सति असद्विलक्षणत्वम्, सदसत्त्वे सति सदसद्विलक्षणत्वमिति विश्वस्य सप्तप्रकारतानिरूपणम्॥
तदेतद् विश्र्वं सप्तभङ्गि, प्रत्येकं सप्तप्रकारकमाह क्षपणकः। कथम्? सदित्येकप्रकारः। असदिति द्वितीयः। द्वयं सदसदात्मकमिति तृतीयः। अद्वयम्, अवक्तव्यमिति चतुर्थः। द्वयाद्वयमिति पञ्चमषष्ठौ। तत्र सदवक्तव्यं चेति पञ्चमः, असदवक्तव्यं चेति षष्ठः। अतत्सर्वमिति सप्तमः। सर्वमिति सदसदात्मकम्, अतदिति अवक्तव्यम्। तत् किं कालभेदेन सप्तभङ्गि नेत्याह सदातनमिति। एतच्चोपलक्षणम्। नित्यत्वानित्यत्वभिन्नत्वाभिन्नत्वादिरूपेणाप्यनेकान्तवादोऽवगन्तव्यः।
॥ अप्रामाणिकत्वेनासम्भावितत्वात् एकस्मिन् पदार्थे अनियतसप्तप्रकारा न युक्ताः॥
अत्र सप्तभङ्गित्वनिरासार्थं “नैकस्मिन्नसम्भवात्” इति सूत्रं व्याचष्टे नैतदिति।
ॐ नैकस्मिन्नसम्भवात् ॐ॥३३॥
नैतत् पदार्थ एकस्मिन् युक्तं दृष्टिविरोधतः।
भावाभावतया विश्र्वं येन रूपेण मीयते।
तद्रूपमेव तदिति नियमः केन वार्यते॥२३२॥
एतत् सप्तप्रकारत्वम्। कुतः? असम्भवात्। सोऽपि कथम्? दृष्टिविरोधतः। सर्वं हि स्वोपाधौ सत्, परोपाधावसत्। स्वरूपेण भावः, अन्यात्मत्वादिनाऽभावः। द्रव्यरूपेण नित्यम्, अवस्थाभेदेन अनित्यम्। स्वरूपादिनाऽभिन्नम्, स्वगुणादिना भिन्नाभिन्नमित्येव प्रतीयते। नातोऽन्येन प्रकारेण। अतो व्यवस्थया नियमग्राहकप्रत्यक्षविरोधेनासम्भवादयुक्तमेवानेकान्तमतमिति।
नन्वेकान्तदर्शनस्य मिथ्यादृष्टित्वेन न तद्विरोधोऽसम्भवमाहवतीत्यत आह भावेति। येन रूपेण इत्यस्यैव विवरणम् भावाभावतयेति। तच्च व्यवस्थितसदसत्त्वाद्युपलक्षणं बोद्धव्यम्। यद्वा भावाभावतयाऽन्येन च येन सत्त्वादिना रूपेणेति योजना। अथवा येन भावाभावतया रूपेणेति सामानाधिकरण्येन योज्यम्। यदिवा भावाभावतयेत्यस्य विशेषणमेतत्। येन व्यवस्थितेन रूपेणेति। केन प्रमाणेनेत्याक्षेपः। भवेदेतन्नियमदर्शनस्य मिथ्यादृष्टित्वम्। यदि दृष्टस्य नियमस्य निवारकमनेकान्तसाधकं प्रबलप्रमाणं स्यात्। नचैतदस्ति। नच बाधकेन विना प्रत्ययानां मिथ्यात्वं कल्पयितुं युक्तम्, अतिप्रसङ्गादिति।
॥ सकलवाद्युक्तपक्षाङ्गीकारे तत्तद्वाद्युक्तपक्षान्तरदोषाणामपि प्रसक्तिः॥
नियमस्य बाधकमाशङ्कते तत्तदिति।
तत्तद्दोषनिवृत्त्यर्थं स्वीकृता तत्तदात्मना।
यदि तैरखिलैर्दोषैर्लिप्यते चलदर्शनः॥२३३॥
सद्वादिनो हि सत्त्वं विश्वस्य प्रमाणैः प्रातिष्ठिपन्। तदनङ्गीकारे दोषांश्च न्यरूरुपन्। एवमसद्वादिनोऽप्यसत्त्वस्थापनम्, तदनङ्गीकारे दूषणं च व्युत्पादितवन्तः। तथाऽन्येऽपि स्वपक्षसाधनं तदनभ्युपगमे बाधनं च कृतवन्तः। तथाच यदि सत्त्वं नाङ्गीक्रियते, तदा तु तदुपन्यस्तं प्रमाणमुपरुद्ध्येत, दूषणं चानुषज्जेत। एवमसत्त्वाद्यनङ्गीकारेऽपि। अतस्तत्तद्दोषपरिहारार्थं तत्तत्प्रमाणानुसरणार्थं च तत्तदात्मता विश्वस्य मया स्वीकृता। तथाचानेकान्ते प्रबलप्रमाणसद्भावात् कथं नियमे बाधकाभाव इति। परिहरति तैरिति। तर्हीति शेषः।
इदमत्र वक्तव्यम् सद्वादिमतानुसरणसमयेऽसत्त्वादिभङ्गीरङ्गीकरोषि वा, नवेति। एवमसद्वादिचरणशरणप्रवेशवेलायां सत्त्वादिप्रकारानूरीकरोषि वा, नवेति। एवमन्येष्वपि पक्षेषु विकल्पः। यद्याद्यः, तदाऽसौ चलदर्शनः सदा सकलपक्षाङ्गीकारवान् तैरखिलैर्दोषैर्लिप्यते।
तथाहि सद्वादिनो हि न केवलं सत्त्वे प्रमाणं तदनङ्गीकारे च दूषणं च व्युत्पाद्य निवृत्ताः। किन्त्वसत्त्वादिपक्षेषु दोषानपि व्युत्पादितवन्तः। एवमसद्वादिनोऽपि नासत्त्वे प्रमाणं तदनभ्युपगमे बाधकं चाभिधायैवोपरताः। किन्नाम। सत्त्वादिक्षेषु दोषानप्युपपादितवन्तः। एवमन्येऽपि। तथाच सकलपक्षकक्षीकारे तु तत्तद्वाद्युक्तपक्षान्तरदोषलेपः कथं न स्यात्?
अथ मन्यसे। न ते दोषाः, किन्त्वाभासाः। ते च नानेकान्तवादं बाधन्त इति। तदा कथं तानि प्रमाणानि? अनङ्गीकारे दोषाश्च नाऽभासाः। ये नानुुसरणीयाः। तस्मात् तत्तद्वादिव्युत्पादितप्रमाणाद्यनुसारेण सप्तभङ्गीरङ्गीकुर्वाणेन तदुक्तविपक्षदोषानुसारेण तत्परित्यागोऽपि कार्यः स्यात्। तथाचाङ्गीकारपरित्यागाभ्यामुभयत आकृष्टोऽयं कष्टां दशामाविष्टः स्यात्।
नन्वनेकान्तो द्वेधा क्रमाक्रमभेदात्। तत्र क्रमानेकान्ते तावन्नाङ्गीकारपरित्यागौ विरुद्धौ। अक्रमानेकान्तेऽपि येन रूपेण नित्यत्वं तेनैवानित्यत्वमित्याद्यनङ्गीकारान्न विरोधः। तथाच सप्तभग्यङ्गीकारिणा मया तानि प्रमाणानि दूषणानि च व्यवस्थापितानि भवन्तीति नोक्तदोषः।
मैवम्। तत्तत्प्रमाणादीनां व्यवस्थानर्हत्वात्। न खलु तत्तत्प्रमाणवादिभिस्तानितानि प्रमाणादीनि सावकाशान्युपन्यस्तानि। तस्मात् सर्वेष्वपि वादिषु परमास्तिकस्य कथितैव गतिः। अपिचैवमपि सप्तभग्यङ्गीकारो निर्मूल एव। नह्येवंवादिनो वादिनः प्रसिद्धाः। सम्भावनया तदङ्गीकारे च न सप्तत्वपरिनिष्टा। सम्भावनाकोशस्य निस्सीमत्वात्। किञ्च सर्वाङ्गीकारपक्षे स्यादस्ति च नास्ति चेति पक्षात् स्यादस्ति स्यान्नास्तीति पक्षद्वयं न भिद्यते।
द्वितीयपक्षे तु चलदर्शन इत्येव दूषणम्। अपसिद्धान्ती स्यादिति। तदेवं सप्तभग्यङ्गीकारः प्रमाणविरुद्धोऽप्रामाणिकश्चेत्युक्तम्। अखिलैर्दोषैर्लिप्यत इत्यनेन परस्परव्याहतिश्चेत्यपि सूचितम्।
॥ सप्तभङ्गित्वाङ्गीकारे अप्रामाणिकस्वीकारप्रामाणिकपरित्यागस्वव्याहत्यादिदोषप्रसक्तिः॥
एवम्भूतस्यापि सप्तभङ्गिनयस्य स्वीकारेऽतिप्रसङ्गं चाऽह अतिहायेति।
अतिहाय प्रमाणाप्तनियमं सदसत्तया।
अशेषमाविरुद्धं च निर्मानं व्याहतं सदा॥२३४॥
सर्वप्रकारं वदतो दृष्टहानिरमग्रहः।
स्वव्याहतत्वमित्याद्या दोषाः सर्वे भवन्ति हि॥२३५॥
अशेषमाविरुद्धं वदत इत्यस्योपपादनं व्यवस्थितया सदसत्तया प्रमाणाप्तनियममतिहायेति। सर्वे प्रकारा यस्य विश्वस्य तत् तथोक्तम्। सर्वश्चासौ प्रकारश्चेति वा। ननु क्रमानेकान्ते तावत् कालभेदेन न व्याघातः। अक्रमानेकान्तेऽपि रूपभेदेनेत्यत उक्तम् सदा सर्वप्रकारं वदत इति। सदेति रूपाभेदस्याप्युपलक्षणम्।
अयमाशयः यदि क्रमेण वा रूपभेदेन वाऽनेकप्रकारत्वम्, तदा नायमनेकान्तवादः समर्थनीयः। सर्वैरपि वादिभिरङ्गीकृतत्वात्। नहि कोऽपि वादी पदार्थानां कालतो रूपतश्चावस्थावैचित्र्यमनङ्गीकुर्वाणोऽस्ति, यं प्रत्यनेकान्तवादावतारः सङ्गच्छेत। केवलं क्षणभङ्गो वा, अत्यन्तसत्कार्यवादो वा, अवस्थावस्थावतोरत्यन्तभेदो वाऽपाकरणीयः। अतः अनेकान्तवदामवतारयता क्षपणकेन सदा रूपाभेदेनैव च सर्वप्रकारत्वमित्येव वक्तव्यम्। तथाच न व्याघातनिस्तार इति।
अशेषमाविरुद्धं सदा सर्वप्रकारत्वं वदतो दृष्टहानिः स्यात्। निर्मानं च सदा सर्वप्रकारं वदतो अमग्रहः अप्रामाणिकस्वीकारः स्यात्। व्याहतं सदा सर्वप्रकारं वदतः स्वव्याहतत्वं स्यादिति योजना। दृष्टहान्याद्यनुषङ्गिदोषान्तरसङ्ग्रहार्थमित्याद्या इत्युक्तम्। हिशब्दः सर्वत्र प्रसङ्गे हेतुसूचनार्थः।
अयमर्थः यदि प्रमाणविरुद्धमपि सर्वप्रकारत्वं विश्वस्य स्वीक्रियते, तदा दहनशैत्यं वा गवालम्भनादेधर्मसाधनत्वादिकं वाऽङ्गीकार्यं स्यात्। प्रमाणविरोधेन प्रतिपक्षनिराकरणं च न स्यात्। किन्तु प्रत्यभिज्ञादिविरुद्धमपि क्षणिकत्वादिकमङ्गीकर्तव्यं स्यात्, अविशेषात्।
यदिचाप्रामाणिकमपि सर्वप्रकारत्वमुररीक्रियते, तदा खरविषाणादिकं वा गोमांसादिभक्षणस्य धर्मसाधनत्वं चोररीकरणीयं स्यात्। प्रमाणाभावेन परमतनिरासोऽपि न कार्यः स्यात्। तदप्यभ्युपगमनीयमेव भवेत्, अविशेषात्। तथाच दूष्योपादेयहीनस्य शास्त्रनिर्माणमपि न स्यात्।
यदिच व्याहतमपि सर्वप्रकारत्वमङ्गीकुर्यात् तदा मातुरपि वन्ध्यात्वम्, जिनोपदेशस्य प्रमाणतयाऽभ्युपगतस्याप्यप्रामाण्यम्, बद्धस्यापि मुक्तत्वम्, मुक्तस्यापि बद्धत्वम्, सिद्धस्यापि रागित्वम्, श्वपचस्यापि सिद्धत्वमित्यादिसर्वमप्यङ्गीकार्यं स्यात्। अन्यथाऽनेकान्तभङ्गप्रसङ्गात्। एवञ्च न शास्त्रप्रणयनप्रयासः कार्यः। मत्तोन्मत्तादिभिरेवास्य कृतत्वादिति।
॥ परेण आत्मनः कायपरिमाणत्वप्रतिपादनम्॥
एवं विश्वस्य क्षपणकोक्तं सर्वप्रकारत्वं निराकृत्य तदुक्तमर्थान्तरमपि निराकर्तुमनुवदति वक्तीति।
वक्ति स्वप्रभमात्मानं देहमानम्…..।
क्षपणक इति वर्तते। स्वप्रभं स्वप्रकाशम्। देहस्य मानं परिमाणमिव मानं यस्यासौ तथोक्तः। अत्र देहमानत्वमेव विप्रतिपन्नोऽर्थः। स्वप्रभत्वं तु सम्मतमेवास्माकम्। यद्वा स्वप्रभमिति क्रियाविशेषणम्। विना प्रमाणेन स्वीयया प्रभयोत्प्रेक्ष्यैव वक्तीति। अथवाऽनेन देहपरिमाणत्वे जैनोक्तं प्रमाणाभासमनुवदति। तत्र स्वशब्देन स्वीयो देह उचयते। तत्र प्रभा यस्यासौ तथोक्तः।
तथाच प्रयोगः देवदत्तात्मा तद्देह एव, तत्र सर्वत्रैव च विद्यते, तत्रैव तत्र सर्वत्रैव च स्वासाधरणगुणाधारतयोपलम्भात्; यो यत्रैव यत्र सर्वत्रैव स्वासाधारणगुणाधारतयोरपलभ्यते स तत्रैव तत्र सर्वत्र च विद्यते। यथा देवदत्तगृह एव तत्र सर्वत्र चोपलभ्यमानस्वासाधारणभास्वरत्वादिगुणः प्रदीपः। तथाचायम्। तस्मात् तथेति। अन्यथा कमनीयतनयालिङ्गनेन सर्वत्राऽह्लादकरस्य सुखस्याननुभवप्रसङ्गः। तथाच सर्वाङ्गीणरोमाञ्चादिकार्यानुदयः स्यादिति। यद्वा प्रदीपस्येव स्वानपायिनी प्रभा यस्यासौ स्वप्रभ इति।
॥ आत्मनः कायपरिमाणत्वे पिपीलिकादिदेहस्थात्मनो
गजादिदेहप्राप्तौ सर्वदेहव्यापित्वाभावप्रसङ्गः॥
अत्राऽत्मनः कायपरिमाणत्वनिरासार्थं सूत्रम् “एवञ्चाऽत्माकार्त्स्न्यम्” इति। तस्य तात्पर्यमाह तदपीति।
ॐ एवञ्चाऽत्माकार्त्स्न्यम् ॐ॥३४॥
ॐ नच पर्यायादप्यविरोधो विकारादिभ्यः ॐ॥३५॥
……………………तदप्यलम्।
दुष्टं नानाशरीरेषु प्रवेशादन्यथाभवात्॥२३६॥
कुतः? अकार्त्स्न्यादिप्रसङ्गादिति शेषः। पिपीलिकादिदेहस्थस्य तत्परिमाणस्याऽत्मनः कर्मविपाकवशाद् गजगवयादिदेहप्राप्तौ तत्राकार्त्स्न्यं स्यात्। गजादिदेहगतस्य च तत्परिमाणस्य पिपीलिकादिदेहेऽतिरेकः स्यादित्युभयथा कायपरिमाणत्वानुपपत्तिरेवेति। एतदर्थत्वेन वा नानाशरीरेष्विति वाक्यं योज्यम्। तत्रान्यथाभवादिति कायपरिमाणत्वाभावापत्तेरित्यर्थः।
॥ क्रमात् तत्तद्देहपरिमाणत्वाङ्गीकारे आत्मनो विकारित्वप्रसङ्गः॥
स्यादेतत्। यंयं देहं प्राप्नोत्यात्मा तत्तत्परिमाणो भवति, अतो नोक्तदोष इत्याशङ्कानिरासार्थं सूत्रम् “नच पर्यायादप्यविरोधो विकारादिभ्यः” इति। तस्य तात्पर्यमाह तदप्यलमिति। चित्तस्थं परिमाणपर्यायं तच्छब्देन परामृशति। नानाशरीरेषु प्रवेशादन्यथाभावादिति। स्थूलसूक्ष्मशरीरेषु प्रवेशात् स्थूलसूक्ष्मपरिमाणोपजनने सति परिमाणतद्वतोरत्यन्तभेदानभ्युपगमादात्मन एवान्यथाभावप्रसङ्गादित्यर्थः।
॥ आत्मनो विकारित्वाङ्गीकारेऽनित्यत्वप्रसङ्गः॥
अस्त्वात्मन एवान्यथाभावः, ततः को दोष इत्यत आह अन्यथेति।
अन्यथाभावि यद् वस्तु तदनित्यमिति स्थितिः।
तन्मते तदनित्यत्वं पुद्गलस्यानिवारितम्॥२३७॥
स्थितिः व्याप्तिः। तन्मते जैनदर्शने। अङ्गीकृतेति शेषः। ततोऽपि किमित्यत आह तदिति।यत एवं व्याप्तिः, यतश्चान्यथाभावित्वमङ्गीकृतम्, तत् तस्मादात्मनोऽनित्यत्वमापतीति शेषः। अत्र दृष्टान्तः पुद्गलस्येति। इवशब्दोऽध्याहार्यः। पुद्गलस्य देहस्येवेति। यद्वा पुद्गलशब्दो जरज्जैनैरात्मवाचित्वेन स्वीकृत इत्यत्राऽत्मवाची। यद्वा स्वमतेनायमात्मनि प्रयुक्तः। यथाऽऽहुः “पुद्गलो निरयं गिरन्” इति।
नन्ववस्थापर्यायरूपेणाऽत्मनोऽप्यनित्यत्वमङ्गीक्रियत एव। तत् कथमनित्यत्वापादनमित्यतो वा पद्गलस्य देहस्येवेत्युक्तम्। यथा देहस्य देहाकारनामपरित्यागेन भस्मीभावलक्षणानित्यत्वम्, तथाविधमात्मनोऽप्यापाद्यत इति। नन्वन्यथाभावस्यैवंविधानित्यत्वेन व्याप्तिर्नास्ति, परमाण्वादौ व्यभिचारात्। तत् कथमापादनम्? मैवम्। परिमाणव्यत्ययलक्षणस्यान्यथाभावस्यैवंविधानित्यत्वव्याप्तत्वेन देहादौ दृष्टतया तद्वतोऽप्यात्मनस्तथाविधानित्यत्वस्य निवारयितुमशक्यत्वात्। तदिदमुक्तम् अनिवारितमिति।
॥ सिद्धान्ते आत्मनो सुखदुःखादिना विकारित्वाङ्गीकारेऽपि नानित्यत्वप्रसङ्गः॥
नन्वस्मन्मतवद् भवन्मतेऽप्यात्मनोऽन्यथाभावोऽस्त्येव, सुखदुःखाभ्यामुच्चनीचत्वाभ्युपगमात्। अन्यथाभाविनश्च देहादेरनित्यतोपलब्धा। तस्माद् भवन्मतेऽप्यात्मनोऽनित्यता दुर्वारेत्यत आह नेति।
नानित्यताऽस्मत्पक्षे तु चैतन्यादेर्विशेषिणः।
लक्षणस्य निवृत्तौ तु स्यान्न तच्चेतने क्वचित्॥२३८॥
अन्यथाभाववतोऽप्यात्मनः प्रसज्यत इति शेषः। तत् कथमित्यत आह चैतन्यादेरिति। अस्मन्मत इति वर्तते। अनित्यतेति च। तुशब्दोऽवधारणे। अस्मन्मते चैतन्यादेर्लक्षणस्य निवृत्तावेव विशेषिणो लक्षणवतोऽर्थस्यानित्यता स्यात्। नतु जैनानामिवान्यथाभावमात्रेण।
एतदुक्तं भवति यस्य वस्तुनो यल्लक्षणं तन्निवृत्तिरूपोऽन्यथाभाव एव तदनित्यतानिबन्धनम्, नान्यथाभावमात्रमिति।
एवन्तर्हि शब्दादिलक्षणाभावाद् गगनादीनां महाप्रलये विनाशः स्यात्, चेष्टाश्रयत्वाभावाच्छरीरस्य सुप्त्यादौ विलयो भवेदित्यत उक्तम् विशेषिणो लक्षणस्येति। विशेषवतो लक्षणस्य, नतु लक्षणमात्रस्येत्यर्थः। किमतो यद्येवमित्यत आह नेति। तदिति सामान्येन वाक्यार्थं परामृशति। अनित्यत्वकारणत्वेनोक्तं विशेषिणो लक्षणस्य निवर्तनं चेतने क्वचिदपि न स्यात्। अतस्तस्यानित्यताऽपि न स्यात्। यद्वा तदिति लक्षणपरामर्शः। चेतने वर्तमानं क्वचिन्न निवर्तत इति शेषः।
॥ यावल्लक्ष्यभाविलक्षणनिवृत्तेरेवानित्यताकारणत्वम्॥
विशेषिणो लक्षणस्य निवृत्तौ लक्षस्यानित्यता स्यादित्युक्तम्। तद् विशदयति ओतेति।
ओतप्रोतात्मकत्वं तु पटे देहेऽङ्गसंस्थितिः।
इत्यादिलक्षणस्यैव निवृत्तौ स्यादनित्यता।
औतप्रोतात्मकत्वं नाम तन्तूनां संयोगविशेषः पटे लक्षणमिति शेषः। अङ्गसंस्थितिः करचरणाद्यङ्गानां सन्निवेशविशेषः। आदिशब्दः प्रकारवचनः। अनित्यता लक्ष्यस्येति शेषः। यावल्लक्ष्यभाविनां लक्षणानां निवृत्तिरेव लक्ष्यानित्यत्वनिमित्तम्। तादृशं चाऽत्मनश्चैतन्यम्। तच्च कदाऽपि न निवर्तते इति कथं तस्य विनाशप्रसङ्ग इति।
॥ आत्मनः स्वप्रभत्वाङ्गीकारेऽपि अनित्यत्वप्रसङ्गः॥
यदुक्तमात्मा स्वप्रभ इति, तदप्यसत्। स्वप्रभावतः प्रदीपादेरिव रूपस्पर्शापत्तेः। रूपादिमत्वाच्च विनाशित्वापत्तेः। यद् रूपादिमत् तदनित्यमिति परेणैव व्याप्तेरङ्गीकृतत्वादिति।
॥ सिद्धान्ते आत्मनो रूपादिमत्त्वेऽपि प्राकृतरूपाद्यभावात् नानित्यताप्रसङ्गः॥
ननु सिद्धान्तेऽप्यात्मनो रूपादिमत्त्वमङ्गीक्रियत एव, रूपादिमतोऽनित्यत्वमिति व्याप्तिश्च। “रूपादिमत्त्वाच्च विपर्ययो दर्शनात्” इत्युक्तत्वात्। तत् कथमनित्यत्वपरिहार इत्यत आह भौतिकं त्विति।
भौतिकं त्वेव रूपादि व्याप्तं नाशेन नो मते॥२३९॥
तुशब्दो विशेषार्थः। स एव भौतिकमिति विवृतः। न रूपादिमात्रमित्येवार्थः। नच भौतिकं रूपादिकमात्मन्यस्ति। तस्मान्नानित्यताप्रसङ्ग इति भावः।
॥ जैनमते आत्मनोऽनित्यत्वप्रसङ्गस्य दुष्परिहरत्वम्॥
यथा भवद्भिरन्यथाभावो विशेष्यते, यावल्लक्ष्यभाविविशेषलक्षणव्यावृत्तिरूपोऽन्यथाभावोऽनित्यत्वव्याप्त इति। रूपादिमत्त्वं च भौतिकत्वेन। तथाऽस्मन्मतेऽपि विशेषणप्रक्षेपे नोक्तदोष इत्यत आह नैवमिति।
नैवं तस्यान्यथाभावो यस्यानित्यत्वमीरितम्।
रूपादियुक्तस्य तथा जगन्नाशित्वसिद्धये।
व्याप्त्या तयाऽन्यथाभावादात्मनोऽनित्यता भवेत्॥२४०॥
तस्य क्षपणकस्य मते नैवमन्यथाभावो रूपादिमत्त्वं च विशेष्यते। किन्तु सामान्यमेवानित्यत्वव्याप्ततयाऽङ्गीक्रियते ततो नोक्तदोषपरिहार इत्यर्थः।
तत् कथमित्यत आह अन्यथेति। भूभूधरादेर्जगतो नाशित्वसिद्धये यस्यान्यथाभावः, तस्यानित्यत्वमीरितं क्षपणकेन। तथाशब्दः समुच्चये। रूपादियुक्तस्याप्यनित्यत्वमीरितमिति। यद्वा यद् रूपादियुक् तत् तथाऽनित्यमीरितमिति योजना। तस्येत्यस्य यस्येत्यनेनान्वयः। अन्यथा तु यच्छब्दश्रवणात् तच्छब्दाध्याहारः। पूर्ववाक्यात् तस्येत्यनुवर्तते वा। एतच्चोपपादययिष्यते। (८२०)
उक्तमुपसंहरति व्याप्त्येति। यदन्यथाभावि तदनित्यम्, यच्च रूपादिमत् तदनित्यमिति व्याप्त्या। अन्यथाभावादित्युपलक्षणम्। रूपादिमत्त्वाच्चेत्यपि द्रष्टव्यम्।
स्यादेतत्। सम्प्रतिपन्नव्याप्तिकव्याप्यारोपे अनिष्टव्यापकारोपस्तकः। अत्र च नचेद् व्याप्तिः सम्मता कथन्तर्हि तर्कत्वम्? मैवम्। व्याप्यवद् व्याप्तेरपि पराभ्युपगतत्वेऽपि तर्कत्वाविरोधात्। एवमेव क्वचिदाश्रयस्योभयासम्मतावपि न दोषः। वक्ष्यति चैतत् “परन्यायैस्तु दूषणम्” इति। (९५७)
॥ मोक्षस्य सन्ततोर्ध्वगतिरूपत्ववादभङ्गः॥
क्षपणकोक्तं प्रमेयान्तरं निराकर्तुं सूत्रम् “अन्त्यावस्थितेश्र्चोभयनित्यत्वादविशेषात्” इति। तत्रान्त्यावस्थितेश्चेत्येतावत् तावद् व्याख्याति नित्येति।
ॐ अन्त्यावस्थितेश्र्चोभयनित्यत्वादविशेषात् ॐ॥३६॥
नित्योर्ध्वगतिरप्येषा या मुक्तिरिति कथ्यते।
अलोकाकाशमाप्तस्य कथं न विकृतिश्च सा॥२४१॥
अपिशब्दः प्रमेयान्तरनिराकरणसमुच्चयार्थः। चशब्दः परिमाणपर्यायेण सह समुच्चये। या एषा नित्योर्ध्वगतिर्मुक्तिरिति जैनैः कथ्यते, सा च कथमात्मनो विकृतिर्नो भवेत्? भवेदेव। तत् कथम्? अलोकाकाशमाप्तस्य। प्राक् लोकाकाशस्थो ह्ययमात्मा निरन्तरोर्ध्वगत्याऽलोकाकाशमाप्नोति। तथाचान्यथाभावादात्मनोऽनित्यत्वापत्तिरिति भावः। अनेनान्त्या या अवस्थितिः सन्ततोर्ध्वगतिलक्षणा, ततश्चाऽत्मनोऽनित्यत्वापत्तिरिति सूत्रखण्डस्यार्थ उक्तो भवति।
नन्वन्यथाभावमात्रमनित्यत्वस्य प्रयोजकमिति न तावद् भवदीयः पक्ष इत्युक्तम्। नापि मदीयः पक्षः। तत् कथं प्रदेशविशेषसंयोगमात्ररूपान्यथात्वेन मुक्तात्मनोऽनित्यत्वप्रसञ्जनमित्यतो जैनपक्षोऽयमिति समर्थयितुं तावत् पृच्छति कीदृशश्चेति।
कीदृशश्चान्यथाभावो नाशहेतुतयेष्यते।
संस्थानापगमश्चेत् स नहि भूसागरादिषु।
यः कश्चिदन्यथाभावो यदि मुक्तिश्च तादृशी॥२४२॥
क्षपणकेन हि क्षित्यादेः सर्वस्य नित्यत्वाद्यनेकान्तं समर्थयमानेन द्रव्यपर्यायाभ्यां नित्यत्वमनित्यत्वं चेत्युक्तम्। द्रव्याकारस्य कदाऽप्यनपायान्नित्यत्वम्। पर्यायोऽन्यथाभावः तस्मादनित्यत्वमिति। तत्र वक्तव्यम्। कीदृशोऽत्रान्यथाभावो नाशं प्रति हेतुतयेष्यते? किं संस्थानादिलक्षणापगमरूपो वा, साधारणो वेति भावः।
आद्यं शङ्कते संस्थानेति। संस्थानग्रहणं लक्षणोपलक्षणम्। नाशहेतुतयेष्यत इति सम्बन्धः। प्रतिषेधति स नेति। वक्तुं शक्यत इति शेषः। कुतो नेत्यत आह स नहीति। यावल्लक्ष्यभाविलक्षणापगमलक्षणोऽन्यथाभावो भूसागरादिषु पक्षैकदेशभूतेषु नहीदानीं प्रमितः, ततो हेतोः सन्दिग्धासिद्धत्वं स्यादित्यर्थः। प्रमितत्वे तु तस्यानित्यत्वेऽपि संशयो नास्तीत्यनुमानं व्यर्थमापद्यते।
तर्हि द्वितीयोऽस्त्विति शङ्कते यः कश्चिदिति। पूर्ववदेव सम्बन्धः। अविवक्षितविशेष इत्यर्थः। एवन्तर्हि मुक्तात्मनोऽप्यनित्यत्वापादनं सुस्थितमिति भावेनाऽह मुक्तिश्चेति। तादृशी अन्यथाभावस्वरूपा। एवमप्यात्मनो नित्यत्वे भूभूधरादीनामपि नित्यत्वं स्यात्। अन्यथा हेतोरनैकान्त्यात्। तदिदमुक्तं सूत्रकृता “उभयनित्यत्वात्” इति।
अवयवोपचयापचयलक्षणोऽन्यथाभावोऽनित्यत्वे हेतुरिति चेत्, न। स्फटिकादौ पक्षैकदेशे सन्दिग्धत्वात्। रूपादिमत्त्वं सविशेषणमुपादीयते चेत् को दोष इति चेत्, न। परस्य वैयर्थ्यप्रसङ्गात्। नहि परो रूपादिमत् किञ्चिन्नित्यमभ्युपैति। आत्मनस्तु प्रभया रूपादिमत्त्वमापादितमेव। यद्वा आत्मनो रूपादिमत्त्वं स्वसिद्धान्त एव। रूपादिमतोऽनित्यत्वमिति व्याप्त्यङ्गीकारे पूर्वोक्तानित्यत्वप्रसङ्गो व्याख्यातव्यः।
॥ स्थावराणामनात्मकत्ववादभङ्गः॥
क्षपणकोक्तमर्थान्तरं दूषयितुमनुवदति देहेति।
देहमाने विकारः स्यादिति स्थास्नूननात्मनः।
आह हस्त्यादिदेहेषु ह्यपि स्यादन्यथाभवः॥२४३॥
देहमाने देहमानत्वे। प्रमिते सतीति शेषः। विकारः स्यात्, स्थावराणां सात्मकत्वाङ्गीकृतावात्मन इति शेषः। इति, स मा भूदित्येवमर्थम्। स्थास्नून् वृक्षादीन्। अनात्मनः आत्मानधिष्ठितान्। आह क्षपणकः।
अत्र क्षपणकः स्थावराननात्मन आहेत्येतावत्येव वक्तव्ये यदात्मनो देहपरिमाणत्वस्य प्रमितत्वाद् वृक्षादीनामपि सात्मकत्वे तत्परिमाणत्वापत्तावङ्कुरावस्थायामणुमात्रस्य महावृक्षावस्थायां च महतो विकारित्वं विकारित्वादनित्यत्वं च प्रसज्येत तन्मा प्रासाङ्क्षीदित्येतदर्थमिति हेतुकथनम्, तत् पूर्वोक्तप्रमेयदृढीकरणार्थम्। यदि विकारित्वमात्रमनित्यत्वे प्रयोजकं जैनो नाभ्युपेयात्, तदा विकारित्वेनानित्यत्वप्रसङ्गाद् बिभ्यता स्थावराणामनात्मत्वं यत् तेनाभ्युपगतम्, तदनुपपन्नं स्यात्। नहि स्थावराणां सात्मकतायामात्मनो लक्षणापगमो भवति। किन्त्वन्यथाभावमात्रमिति। यद्वा दूषणसौकार्यार्थं हेत्वनुवादः।
तदिदं विकारित्वापत्तिभयात् स्थावरणामनात्मत्वाङ्गीकरणमयुक्तम्। तथासति हस्त्यादिशरीराणामाप्यनात्मत्वस्याङ्गीकार्यत्वप्रसङ्गात्। तत् कथमित्यत आह हस्त्यादीति। पिपीलिकादिदेहस्थस्य तत्परिमाणस्य हस्त्यादिदेहेषु प्राप्तेष्वन्यथाभावः स्यात्, हि तस्मादिति। अथवा शरीरमात्रस्य अनात्मकत्वमापाद्य तदुपपादनमिदं क्रियते। हस्त्यादिसर्वदेहेष्वपि आत्मनोऽन्यथाभावः स्यात्। उत्पत्तिसमये देहानां हस्तवितस्त्यादिमात्रपरिमाणत्वात्। यौवने तूत्कृष्टपरिमाणत्वादिति। अनेन “अविशेषात्” इति सूत्रखण्डस्यार्थ उक्तो भवति।
॥ स्थावराणां सात्मकत्वे बाधकोद्धरः॥
ननुच विषमोऽयमुपन्यासः। अल्पैव हि हस्त्यादिदेहेष्वात्मनो विकृतिः। वृक्षादौ तु महती। ततो वृक्षादीनामनात्मत्वे हस्त्यादीनामपि तदापादनमनुचितमित्यत आह अणुदेहस्येति।
अणुदेहस्य जीवस्य गजत्वे विकृतिर्हि या।
देहव्याप्तौ विशेषः कस्तस्याः स्थास्नुतनौ च नुः॥२४४॥
अणुदेहस्य पिपीलिकादिदेहस्य जीवस्य गजत्वे प्राप्ते। यद्वोत्पत्तिसमये अणुदेहस्य हस्तवितस्त्यादिपरिमितदेहस्य महागजत्वे प्राप्ते देहव्याप्तौ या यावती विकृतिः, स्थास्नुतनौ च नुः पुरुषस्य या विकृतिः, तस्याः तस्याश्च परस्परं को विशेषः? न कोऽपि।
अयमर्थः आत्मनः किं महती विकृतिरनित्यत्वहेतुत्वादनभ्युपगन्तव्या, किंवा विकृतिमात्रम्? नाऽद्यः, महत्त्वस्य अपरिनिष्ठितत्वात् परिनिष्ठाकल्पने केषुचिद् वृक्षादिषु तदभावात्। तदविरोधेनापि परिनिष्ठाङ्गीकारे हस्त्यादावपि तद्भावात्। द्वितीये तूभयोर्विकारित्वेनाविशेषाद् वृक्षादिवद् हस्त्यादावप्यनात्मत्वमङ्गीकार्यम्। हस्त्यादिवद् वृक्षादीनामपि सात्मकत्वं न परित्याज्यमिति। एतेन “अविशेषात्” इत्यस्य अर्थान्तरमुक्तं वेदितव्यम्।
॥ वृक्षादीनां इन्द्रियवत्त्वप्रतिपादनपूर्वकं सात्मकत्वसमर्थनम्॥
स्यादेतत्। न वयं विकारित्वापत्तिभयाद् वृक्षादीनामनात्मकत्वमाचक्ष्महे। किन्तु सात्मकत्वे प्रमाणाभावात्, बाधकप्रमाणसद्भावाच्च। वृक्षादीनां देहत्वे तद्व्यापकमिन्द्रियवत्त्वमपि स्यात्। नच तदस्ति। तत्कार्यस्य श्रवणादेरभावात्। सोऽपि तज्ज्ञापकस्याभावात्। अदेहत्वे च न सात्मकत्वम्, शिलादिवदित्यत आह गीतादिति।
गीतात् पुष्पफलावाप्तिः स्पर्शात् कार्श्यं रसात् स्थितिः।
अपि वृक्षस्य दृश्यन्त इति नानात्मता भवेत्।
गीतात् तावद् वृक्षस्यापि पुष्पफलावाप्तिर्दृश्यते। तया श्रवणमनुमीयते, विमतः श्रवणवान् गीतसान्निध्ये सति लब्धविकासत्वात्; राजादिवदिति। नचायं स्वभाव एव। राजादेरपि तत्प्रसङ्गात्। श्रवणेन च श्रोत्रसद्भावोऽनुमीयते। एवं शीतोष्णस्पर्शविशेषात् कार्श्यं दृश्यते। तेन सुकुमारशरीरवत् स्पर्शज्ञानमनुमीयते। तेन च त्वगिन्द्रियसत्त्वम्। तथोदकादिरसात् स्थितिरशुष्यतोऽवस्थानं दृश्यते। तेन सम्मतदेहवद् रसज्ञानम्, ततो रसनेन्द्रियसद्भावोऽनुमीयते। एवं कमनीयकान्तावलोकनेनोत्कोरकत्वं तिलकवृक्षस्योपलभ्यते। तेन दर्शनकामौ। ततो नयनमनसी सिद्ध्यतः। धूपोपयोगेन चातिशयदर्शनाद् घ्राणसिद्धिरिति प्रसिद्धशरीराविशेषात् स्थावराणामनात्मता न सिद्ध्येत्।
॥ नैयायिकोक्तसात्मकत्वानुमानदूषणम्॥
केचित्, मूले निषिक्तानामपामुपरि सर्पणादाध्यात्मिकवायुसम्बन्धमनुमाय सात्मकत्वमनुमिमते। तदसत्। भस्मगुलिकादौ व्यभिचारात्। एतेन “अविशेषात्” इत्येतत् प्रकारान्तरेण व्याख्यातं भवति।
॥ उक्तार्थानामुत्सूत्रितत्वशङ्कानिरासः॥
“वक्ति स्वप्रभम्” इत्यादिकमुत्सूत्रितं कस्माद् वर्णितमिति मन्दाशङ्कां निवारयितुं सूत्रारूढं करोति एवञ्चेति।
एवञ्चाऽत्माकार्त्स्न्यमिति तत एवाऽह वेदवित्॥२४५॥
इति त्रिसूत्रीमिति शेषः। तत एव तदर्थमेव। उक्तस्यार्थस्य प्रतिपादनार्थमेव। एवमन्यत्रापि सूत्रानुपन्यासेन व्याख्यानेऽपि नैवमाशङ्कनीयमिति ज्ञापयितुमिदमभिहितमिति॥*॥ इति नैकस्मिन्नधिकरणम्॥१०॥
अथ पत्युरधिकरणम्॥११॥
॥ पाशुपतमतानुवादः॥
पत्युरसामञ्जस्यात्। इह महादेवं पुरस्कृत्य प्रवर्तमानानां मतमपाक्रियते। ते चतुर्विधाः शैवाः पाशुपताः कालामुखा महाव्र्ताश्चेति। तेषां सत्यप्यवान्तरभेदे साधारणमेव प्रमेयं वेदवादस्य अतिविरुद्धत्वादपाकर्तुमनुवदति सर्वज्ञत्वादिकैरिति।
सर्वज्ञत्वादिकैः सर्वैगुणैर्युक्तं सदाशिवम्।
जगद्विचित्ररचनाकर्तारं दोषवर्जितम्॥२४६॥
आहुः पाशुपताः………………।
पशुपतेरिमे पाशुपता इति चतुर्विधा अपि गृह्यन्ते। ते सदाशिवं जगद्विचित्ररचनाकर्तारमाहुः। ततो “जन्माद्यस्य यतः” इत्युक्तमसदिति। अज्ञानादिदोषयुक्तं कथं जगत्कर्तारमाहुरित्यत उक्तम् दोषवर्जितमिति। सार्वज्ञ्याद्यभावेऽज्ञानादिवर्जनं चेतनस्य नोपपद्यत इत्यतः सर्वज्ञत्वादिकैः सर्वैर्गुणैर्युक्तमित्युक्तम्। यद्वा सर्वज्ञत्वादिकैः सर्वैर्गुणैर्युक्तं दोषवर्जितमिति प्रधानलक्षणविरुद्धार्थोपन्यासः। जगद्विचित्ररचनाकर्तारमिति श्रौतब्रह्मलक्षणविरुद्धार्थोक्तिरित्यवगन्तव्यम्।
॥ श्रुतिभिः शिवस्य पारतन्त्र्यादिदोषवत्त्वप्रतिपादनपूर्वकं तस्य जन्मादिकारणत्वोक्तिप्रत्याख्यानम्॥
तदेतद् दूषयितुं “पत्युरसामञ्जस्यात्” इति सूत्रतात्पर्यमाह तच्चेति।
ॐ पत्युरसामञ्जस्यात् ॐ॥३७॥
………………तच्च बहुश्रुतिविरोधतः।
नोपादेयं मतं ह्यस्य देवस्य स्तुहि गर्तगम्॥२४७॥
उत्पिपेष शिरस्तस्य गृणीषे सत्पतिं पदम्।
यद् विष्णोरुपमं हन्तुं रुद्रमाकृष्यते मया॥२४८॥
धनुर्यं कामये तं तमुग्रं मा शिश्नदेवताः।
घ्नञ्छिश्नदेवानेकोऽसावासीन्नारायणः परः॥२४९॥
तस्माद् रुद्रः सम्प्रसादश्चाभूतां वैष्णवं मखम्।
यज्ञेन यज्ञमयजन्ताबधन्न् पुरुषं पशुम्॥२५०॥
यो भूतानामधिपती रुद्रस्तन्तिचरो वृषा।
इत्यादिश्रुतिसामर्थ्यात् पारतन्त्र्यं जनिर्मृतिः॥२५१॥
पराधीनपदप्राप्तिरज्ञत्वं प्रलयेऽभवः।
प्रतीयन्ते सदोषत्वान्नेशः पशुपतिस्ततः॥२५२॥
चशब्दः पूर्वमतैः सह समुच्चयार्थः। हिशब्दो हेतौ। तत् पशुपतेः सर्वजगत्कारणत्वादिकं मतं नोपादेयम्। कुतः? पत्युः पशुपतेः, असामञ्जस्यात् दोषित्वात्। तदनङ्गीकारे च बहुश्रुतिविरोध इति योजना। कास्ताः श्रुतय इत्यतस्ता उदाहरति अस्येति। अनेन
“अस्य देवस्य मीळ्हुषो वया विष्णोरेषस्य प्रभृथे हविर्भिः।
विदे हि रुद्रो रुद्रियं महित्वं यासिष्टं वर्तिरश्विनाविरावत्”
इति श्रुतिमुपादत्ते। स्तुहि गर्तगमित्यनेन,
“स्तुहि श्रुतं गर्तसदं युवानं मृगं न भीममुपहत्नुमुग्रम्।
मृळा जरित्रे रुद्र स्तवानोऽन्यं ते अस्मन्निपन्तु सेनाः” इति।
उत्पिपेषेत्यनेन “रुद्रस्य त्वेव धनुरार्त्निः शिर उत्पिपेष” इति।
गृणीषेत्यनेन
“कुमारश्चित् पितरं वन्दमानं प्रति नानाम रुद्रोपयन्तम्।
भूरेर्दातारं सत्पत्तिं गृणीषे स्तुतस्त्वं भेषजा रास्यस्म” इति।
पदमित्यनेन
“तव श्रिये मरुतो मर्जयन्त रुद्र यत्ते जनिम चारु चित्रम्।
पदं यद् विष्णोरुपमं निधायि तेन पासि गुह्यं नाम गोनाम्” इति।
हन्तुमित्यनेन “अहं रुद्राय धनुरातनोमि ब्रह्मद्विषे शरवे हन्तवा उ” इति।
यं कामय इत्यनेन “यं कामये तं तमुग्रं कृणोमि तं ब्रह्माणं तमृषिं तं सुमेधाम्” इति।
मा इत्यनेन “मा शिश्नदेवाँ अपि गुर्ऋतं नः” इति।
घ्नन्नित्यनेन “घ्र्ञ्छिश्नदेवाँ अभिवर्पसा भूत्” इति।
एकोऽसावित्यनेन “एको नारायण आसीन्न ब्रह्मा नच शङ्करः” इति।
तस्मादित्यनेन “स रुष्टः स प्रसन्नो यद् रुष्टो यत् प्रसन्नस्तस्माद् रुद्रसम्प्रसादावभूताम्” इति।
वैष्णवमित्यनेन “तेषां मखं वैष्णवं यश आर्छत्” इति।
“यज्ञेन” इति “अबधन्न्” इति, “यो भूतानाम्” इति प्रसिद्धम्।
कथमेताभिः श्रुतिभिः पशुपतेर्निर्दोषत्वं विरुद्धमित्यतस्तासां तात्पर्यमाह इत्यादीति। अभवः अभावः। प्रतीयन्ते पशुपतेरिति शेषः।
“अस्य देवस्य” इत्यनेन पराधीनपदप्राप्तिः प्रतीयते। मीळ्हुषः सेचकस्य, एषस्य इच्छारूपस्य, अस्य विष्णोर्देवस्य, प्रभृथे प्रभरणे पूजायामिति यावत्। हविर्भिः कृते सति वयाः बन्धको रुद्रः, रुद्रियं महित्वं रौद्रं पदम्, विदे विविदे लेभे। हि यथा तथा हे अश्विनौ युवामपि इरावत् अन्नवत्, वर्ति वर्तनम्, यासिष्टं अयासिष्ट प्राप्तवन्तौ स्थ इति।
“स्तुहि” इत्यनेन स्तावकतया पारतन्त्र्यम्। हे रुद्र त्वं श्रुतं प्रसिद्धम्, गर्तसदं हृदयगुहानिवासम्, युवानम्, मृगं न भीमं सिंहमिव भीषणम्, उग्रं उग्राणां दैत्यानां उपहत्नुं उपहन्तारं नृहरिं स्तुहि स्तौषि। स एवं स्तवानः स्तुवंस्त्वम्, जरित्रे स्तोत्रे, त्वां स्तुवन्तं माम्। मृळ मृडय सुखय। ते सेनाश्चास्मदन्यमेव निवपन्तु घ्नन्त्विति।
“रुद्रस्य” इत्यनेनाज्ञत्वम्, पारतन्त्र्यम्, मृतिश्च। आरोपितं धनुर्हनाववष्टभ्यावस्थितस्य रुद्रस्य शिरो ज्यायां वम्र्रिूपेणेन्द्रेण छिन्नायामुत्क्षिप्ता धनुरार्त्निरुत्पिपेष चिच्छेदेति।
“कुमारः” इत्यनेनापि पारतन्त्र्यम्, जनिश्च। हे रुद्र कुमारः पुत्रो भवान् जगद्व्यामोहनाय कैलासमुपयन्तम्, त्वां वन्दमानं पितरं कृष्णं प्रति ननाम। तेन स्तुतस्त्वं भूरेः पुरुषार्थस्य दातारं सत्पतिं गृणीषे स्तौषि स्तुतवानसि। एवम्भूतस्त्वमस्माभिः स्तुतः अस्मेऽस्मभ्यं भेषजा भेषजानि संसारव्याधिनिरसनानि ज्ञानानि रासि ददासि देहीति।
“तव श्रिये” इत्यनेन पराधीनपदप्राप्तिः, जनिः, पारतन्त्र्यं च। हे रुद्र यत् येभ्यः, ते जनिम जन्म अभूत्, ते मरुतो ब्रह्माणः अतीतवर्तमानाः, तव श्रिये सम्पदे, चारु सुन्दरम्, चित्रमाश्चर्यम्, उपमं उप समीपे मा लक्ष्मीर्यस्य संवहनकर्त्री तत् तथोक्तम्, यद् विष्णोः पदम्, मर्जयन्तः शोधितवन्तः क्षालितवन्तः, तत् त्वया हृदि निधायि न्यधायि। तेन कारणेन त्वं गोनां गवां वाचां मध्ये गुह्यं नाम नारायणादिकं पासि जपोपदेशादिना पालयसीति।
“अहम्” इत्यनेन मृतिः। अहं ब्रह्मद्विषे ब्रह्मद्विषां दैत्यानाम्, शरवे हिंसकाय हिंसकम्, रुद्राय रुद्रम्, हन्तवै हन्तुमेव प्रलये धनुरातनोमि विस्तारयामीति।
“यम्” इत्यनेन पराधीनपदप्राप्तिः। अहं यंयं रुद्रं कर्तुं कामये तन्तमुग्रं रुद्रं कृणोमि करोमि। एवं तं ब्रह्माणं तमृषिं तं सुमेधां सुमधसं करोमीति।
“मा” इत्यनेनाज्ञत्वम्। अतीतानागतवर्तमाना गुह्याभिमानिनो देवा रुद्रा अपि नोऽस्माकमुपास्यं ऋतं ज्ञानरूपं ब्रह्म मा गुर्न ज्ञातवन्त इति।
“घन्न्” इत्यनेन मृतिः। गुह्याभिमानिदेवान् घ्नन्नीश्वरो वर्पसा बलेन सर्वमभ्यभूदभिभूतवानिति।
“एकः” इत्यनेन प्रलयेऽभावः जनिश्च।
“तस्मात्” इत्यनेन जनिः। परमेश्वररोषजो रुद्र इत्यर्थः। सम्प्रसादो ब्रह्मा।
“तेषाम्” इत्यादिवाक्यैः पारतन्त्र्यम्। तेषां देवानां यशः, वैष्णवं मखं विष्णुमखे पशुत्वेन नियुक्तं रुद्रमार्छत् प्राप्तवदिति। देवा यज्ञेन रुद्रेण पशुना यज्ञं विष्णुमयजन्तेति। देवाः पुरुषं रुद्रं पशुमबध्नन्निति। यो भूतानाधिपती रुद्रः स विष्णोराज्ञारूपायां तन्त्यां चरति वृषा प्रसिद्धतन्त्यामिवेति।
एतासां श्रुतीनामेतदर्थत्वोपपादनं त्वाचार्येणैवान्यत्रोदाहृतेभ्यो वाक्येभ्यः, टीकातश्चावगन्तव्यम्। अत एव सामर्थ्यादित्युक्तम्।
सूत्रार्थमुपसंहरति सदोषत्वादिति। ततः श्रुतिबलेन सदोषत्वात् पशुपतिः ईशो जगत्कर्ता न भवति। दोषिणो यज्ञदत्तस्येव जगत्कर्तृत्वानुपपत्तेरिति।
॥ शिवस्याशरीरत्वात् जगता कार्यकर्तृभावरूपसम्बन्धानुपपत्तेश्च न तस्य कर्तृत्वम्॥
युक्त्यन्तरेण शिवस्य जगत्कर्तृत्वमपाकर्तुं सूत्रम् “सम्बन्धानुपपत्तेश्च” इति। तस्यार्थमाह अशरीरत्वत इति।
ॐ सम्बन्धानुपपत्तेश्च ॐ॥३८॥
अशरीरत्वतस्तस्य सम्बन्धो जगता क्वचित्।
कर्तृत्वेन न युज्येत…………………..॥२५३॥
तस्य शिवस्य। अशरीरस्यापि गगनादेर्जगता सम्बन्धदर्शनात् कथमेतदित्यतः सम्बन्धमेव व्याख्याति क्वचित् कार्येकर्तृत्वेनेति। कार्यकर्तृत्वलक्षणः सम्बन्धो न युज्यत इत्यर्थः। क्वचिदित्यनेन कुतः सर्वकर्तृत्वमिति सूचयति। अयमत्र प्रयोगः शिवो न कर्ता, अशरीरत्वात्; सुप्तप्रलीनवदिति।
॥ उक्तानुमाने बाधकोद्धारः॥
ननु शिवः सिद्धः, नवा? न द्वितीयः, आश्रयासिद्धेः। आद्ये तु कर्तृत्वेनैव सिद्ध इति धर्मिग्राहकमानविरोधः। किञ्च भवन्मतेऽपि शिवस्य कर्तृत्वम्, शरीरित्वं चाङ्गीक्रियत एव। तथाचापसिद्धन्तान्यतरासिद्धी स्यातामिति।
उच्यते। इदमत्राऽकूतम् पशुपतेर्जगत्कारणत्वं वदन् प्रष्टव्यः। किं पाशुपतादिशास्त्राण्यनुमानानि वाऽऽश्रित्येदमुच्यते, उत श्रुत्यादिकम्? आद्ये त्वतिप्रसङ्गोऽयमुच्यते। यदि पाशुपताद्याश्रित्येदमुच्यते तर्हि तस्याशरीरत्वमपि ततः सिद्धमिति तदप्यङ्गीकार्यं स्यात्। तथाच कर्तृत्वानुपपत्तिरिति। अत एव न युज्येतेति लिङ्प्रयोगः। द्वितीये तु वक्ष्यत इति।(८३३) एवञ्च न कश्चिद् दोषः। शिवस्वरूपस्य अस्माकं श्रुत्यादितः सिद्धेराश्रयासिद्ध्यभावात्। परसिद्धेनाशरीरत्वेन कर्तृत्वाभावापादनाद् धर्मिग्राहकविरोधाद्यभावात्। एतेन पाशुपतादिविरोधात् श्रुतयोऽन्यथा योज्या इति निरस्तम्।
॥ कर्तृत्वशरीरित्वयोर्व्याप्त्युपपादनम्॥
नन्वशरीरस्यापि कर्तृत्वे बाधकाभावाद् व्याप्तिविधुरोऽयं प्रसङ्गः। कारकप्रयोक्तृत्वं हि कर्तृत्वं न शरीरित्वमित्यत आह देहिन इति।
………………देहिनो ज्ञानदृष्टितः॥२५३॥
सत्यं कारकप्रयोक्तृत्वमेव कर्तृत्वम्, न शरीरित्वमिति। तच्च न प्रयत्नेन विना सम्भवति। नचेच्छामन्तरेण प्रयत्नः। नच ज्ञानाद् विनेच्छा। नच शरीराद् ऋते ज्ञानम्। देहिनामेव जाग्रतां ज्ञानदर्शनात्। अदेहिनां सुप्तप्रलीनानां चादर्शनात्। ततः कर्तृत्वस्य व्यापकं शरीरं शिवाद् व्यावर्तमानं तदपि व्यावर्तयतीति।
ननु ज्ञानजन्मन्येव शरीरस्योपयोगः, ज्ञानस्येन्द्रियजन्यत्वात्। इन्द्रियाणां च शरीरसंयोगनियमात्। नित्यज्ञानश्च भगवाञ्छिव इति किं तस्य शरीरेणेति। एवन्तर्हि प्रयत्नजन्मन्येवेच्छा उपयोगिनीति नित्यप्रयत्नस्येच्छाऽपि न स्यात्। तथेच्छोत्पत्तावेव ज्ञानमुपयुज्यत इति नित्येच्छस्य ज्ञानमपि न स्यात्।
अथ न प्रयत्नमात्रं कर्तृत्वम्। अपितर्हि? ज्ञानेच्छे अपि। परिदृष्टसामर्थ्यकारकप्रयोक्तृत्वं कर्तृत्वमिति हि वृद्धा इति चेत्। तथाऽपीच्छात्यागे बाधकाभावात्। कुतश्चैवं कल्पनीयम्? कुलालादौ तथा दर्शनादिति चेत्। किं तत्र शरीरं न दृष्टम्? दृष्टमप्यनुपयुक्तमिति चेत्, किं नियमाभावादेवमाश्रीयते, अन्यत्रोपक्षयाद् वा? नाऽद्यः, व्यभिचाराभावात्। शरीरप्रेरणेऽपरं शरीरं नास्तीति चेत्, न। तेनैव सशरीरत्वात्। न द्वितीयः, निरस्तत्वात्। अन्यथा ज्ञानादीनामप्यनुपयोगप्रसङ्गः। कुतश्चास्य नित्यज्ञानत्वसिद्धिः? आगमादिति चेत्, न। परस्पराश्रयप्रसङ्गात्। सिद्धे ह्यागमप्रामाण्ये नित्यज्ञानेश्वरसिद्धिः, तत्सिद्धौ चाऽगमस्य तत्प्रणीतत्वेन प्रामाण्यसिद्धिरिति।
॥ विश्वस्यैव शिवशरीरत्वे शिवस्य विश्वसम्बन्धिसुखदुःखाद्यनुभवप्रसङ्गः॥
उक्तदोषपरिहारमाशय तन्निरासाय सूत्रम् “करणवच्चेन्न भोगादिभ्यः” इति। तन्नेत्यन्तं तावद् व्याचष्टे नचेति।
ॐ करणवच्चेन्न भोगादिभ्यः ॐ॥४०॥
नच देहादिवद् विश्वमस्य स्याद् भोगसम्भवात्।
यदुक्तमशरीरत्वाच्छिवस्य कर्तृत्वानुपपत्तिरिति, तदसत्। कुलालादयो हि कर्तारो दण्डादिकं साक्षात्प्रयत्नेनाधिष्ठातुमनीशानाः, तदधिष्ठानाय साक्षात्प्रयत्नाधिष्ठेयं शरीरमपेक्षन्ते। अस्य तु विश्र्वं कारकचक्रमेव देहवत् स्यात् साक्षात्प्रयत्नाधिष्ठेयं स्यात्। ततः किमपरेण शरीरेण? अत एव भगवान् विश्वमूर्तिरिति गीयते। नचाऽऽदिसृष्टेः प्राक् कारकाभावः। मायादेरनादेर्विद्यमानत्वात्। अन्यथा सृष्ट्यनुपपत्तेरिति। आदिपदेनेन्द्रियाणां वक्ष्यमाणस्याधिष्ठानस्य च सङ्ग्रहः। तदिदं नोपपद्यत इत्यर्थः।
कुतो नेत्यतः सौत्रहेतुं व्याख्याति भोगेति। यदि शिवस्य कारकग्रामः साक्षात्प्रयत्नाधिष्ठेयः स्यात्, तदा स तस्य सुखदुःखानुभवलक्षणभोगहेतुः स्यात्। साक्षात्प्रयत्नधिष्ठेयेऽस्मदादिशरीरे तथा दर्शनात्। कर्मार्जितस्यैव तथात्वमिति चेत्, न। साक्षात्प्रयत्नाधिष्ठेयत्वेन तथाभावस्याप्यापत्तेर्भोगादिमतश्च नेश्वरत्वम्। अतः शिवस्य भोगादिप्रसङ्गान्नेयं कल्पना युक्तेति।
॥ सृष्टिकाले भूतानां प्रलीनत्वेन पृथिव्याद्यधिष्ठानानुपपत्तेश्च शिवस्य न जगत्कर्तृत्वम् ॥
हेत्वन्तरेण शिवस्य विश्वकर्तृत्वं निराकुर्वत् “अधिष्ठानानुपपत्तेश्च” इति सूत्रं व्याचष्टे अधिष्ठान इति।
ॐ अधिष्ठानानुपपत्तेश्च ॐ॥३९॥
अधिष्ठाने स्थितः कर्ता कार्यं कुर्वन् प्रतीयते
यः कर्ता कुलालादिः स पृथिव्यादावधिष्ठाने स्थित एव घटादिकार्यं कुर्वन् प्रतीयते। नतु निरधिष्ठानः कश्चित् किञ्चित् कुर्वाणः। अनेन व्यतिरेकाविनाभावेन निरधिष्ठानत्वस्याकर्तृत्वेन व्याप्तिरुपपादिता भवति।
ततः किमित्यत आह नास्येति।
नास्याधिष्ठानयोगोऽस्ति भूतानां प्रलये तदा॥२५४॥
अस्य शिवस्य। तदा आदिसृष्टिसमये। कुतो नास्ति? प्रागुत्पन्नानां पृथिव्यादीनां महाभूतानां प्रलये सति। तस्मात् कर्तृत्वमपि तस्य नोपपद्यत इति शेषः।
ननु कारकाणामेव अधिष्ठानत्वं भविष्यति। मैवम्। साधिष्ठानस्य चेतनस्य भोगादिप्रसक्तेरुक्तत्वात्। नन्वयं निरधिष्ठानत्वहेतुः कर्तुर्विपक्षात् कुलालादिवाकर्तुः सपक्षाद् घटादेरपि व्यावृत्तत्वादसाधारणः। मैवम्। गगनादौ सपक्षे वृत्तेः।
॥ सूत्रद्वयस्य व्युत्क्रमेण व्याख्याने निमित्तम्॥
नन्विदं सूत्रद्वयं व्युत्क्रमेण कुतो व्याख्यातम्? सम्बन्धानुपपत्त्यधिष्ठानानुपपत्त्योरुभयोरपि परिहारः “करणवच्चेत्” इत्यनेन निरस्यत इति ज्ञापनार्थम्। यदि खलु यथाक्रममेव व्याख्यायेत, तदा सन्निहिताधिष्ठानानुपपत्तिपरिहारनिरासकमेवेदं ज्ञायेत। व्युत्क्रमेण तु उभयमध्ये व्याख्याने सत्युभयसम्बन्धि विज्ञायत इति। अत एव भाष्ये “अधिष्ठानादिरूपम्” इत्युक्तम्, अत्र तु देहादिवदिति।
॥ शिवस्य देहवत्त्वेऽन्तवत्त्वप्रसङ्गः, देहाभावे ज्ञानाभावप्रसङ्गः॥
ननु युक्तं कुलालस्याधिष्ठानसापेक्षत्वं शरीरित्वात्। शरीरं हि गुरुत्वात् प्रसक्तपतनं तत्प्रतिबन्धाय स्पर्शवदधिष्ठानमपेक्षते। अनवस्थितशरीरस्य कर्तृत्वायोगात्। ईश्वरस्य तु शरीरविधुरस्य किमधिष्ठानेन? इहेदं जातमित्यादिव्यवहारस्तु गगनादिकमाश्रित्योपपत्स्यत इत्यत आह अदेहश्चेदिति।
ॐ अन्तवत्त्वमसर्वज्ञता वा ॐ॥४१॥
अदेहश्चेदसर्वज्ञः शिलाकाष्ठादिवत् सदा।
देही चेदन्तवानेव यज्ञदत्तनिदर्शनात्॥२५५॥
सदेत्यनेन व्याप्तिमुपपादयति। अत एव शिलाकाष्ठादिवदित्यनेकदृष्टान्तोपादानम्। तथाच कुतः सार्वज्ञ्यम्, कुतश्च सर्वकर्तृत्वमिति भावः। स्यादेतत्। न सर्वथा सदाशिवोऽशरीरः। किन्तु लीलया शरीराण्यपि गृह्णाति। ततो नायं दोषः। नच भोगादिप्राप्तिः। लीलया गृहीतस्य विग्रहस्य तदहेतुत्वादित्यत आह देही चेदिति। अन्तवान् मरणवान् स्यात्। उपलक्षणं चैतत्। दुःखादिमांश्च स्यादित्यपि द्रष्टव्यम्।
नन्वसौ विग्रहो न तद्धेतुरित्युक्तम्। मैवम्। शरीरं न भोगायतनं चेत्यस्य व्याहतत्वात्। शरीरत्वेनैव तदनुमानाच्च। तदिदमाह एवेति। एतेन “अन्तवत्त्वमसर्वज्ञता वा” इति सूत्रं व्याख्यातं भवति। पाठक्रमादर्थक्रमो गरीयानित्यतो व्युत्क्रमेण व्याख्यानम्।
॥ विष्णोर्विश्वकर्तृत्वेऽपि प्रागुक्तदोषानाशय परिहारकथनम्॥
नन्वेवं शिवस्य जगत्कारणत्वमपाकुर्वतां कोऽभिप्रायः? किमकर्तृकमेवेदं विश्वमिति, किंवा विष्णुकर्तृकमिति। नाऽद्यः, कार्यस्याकर्तृकत्वे विरोधात्, अपसिद्धान्तप्रसक्तेश्च। न द्वितीयः, विष्णावपि कर्तर्यभ्युपगम्यमाने दोषाणामेषां समानत्वेन व्याहतत्वात्। तथाहि यदुक्तमसामञ्जस्यं शिवस्य तत् तावद् विष्णावपि समम्। “जनितोत विष्णोः” इत्यादौ जन्मादिदोषश्रवणात्। सम्बन्धानुपपत्त्यादिकं तु स्फुटमेवेत्यत आह नचेति।
नचैतदखिलं विष्णौ श्रुतिप्रामाण्यगौरवात्।
एतदखिलं दोषजातं विष्णावपि विश्वस्य कर्तर्यभ्युपगते समानमिति न वाच्यम्। कुतः? श्रुत्यैव सकलदोषपरिहारेण विष्णोर्विश्वकारणत्वस्य प्रतिपादितत्वात्। ननु पशुपतेरप्येवमागमैरनुमानैश्च जगत्कारणता प्रतिपादितैव। ततः को विशेष इत्यत आह श्रुतीति। पाशुपतादितोऽपि श्रुतीनां प्रामाण्यस्य गुरुत्वात्।
एतदुक्तं भवति पाशुपतादिकं हि शिवे जगत्कर्तरि सर्वज्ञे सिद्धे तत्प्रणीतत्वेन प्रमाणत्वेन निश्चीयेत। निश्चिते च तत्प्रामाण्ये शिवस्यैवंविधस्य सिद्धिरित्यन्योन्याश्रयतया दुरवधारणप्रामाण्यम्। अन्यतः शिवस्यैवंविधतासिद्धावलमनेन। नचान्यत् तादृशं प्रमाणमस्ति। अनुमानानां दूषितत्वात्। नचैवं श्रुतिप्रामाण्यम्। अपौरुषेयत्वेन करणदोषाणां बाधकप्रत्ययस्य चाभावे सति तस्य निष्कम्पमेव स्वतो निश्चितत्वात्। अतो निश्चितप्रमाणभावया श्रुत्या विधूतावद्यगन्धं विष्णोर्जगत्कारणत्वं सिद्ध्यत्येवेति।
॥ श्रुतिभिः विष्णोर्दोषराहित्यादिप्रतिपादनम् ॥
कास्ताः श्रुतय इत्यतस्ता उदाहरति मन इति।
मनोबुद्ध्यङ्गितां विष्णोर्लक्षयामो य एव सः॥२५६॥
स एव देहो विज्ञानमैश्वर्यं शक्तिरूर्जिता।
देहो विष्णोर्न ते विष्णो वासुदेवोऽग्रतो भवेत्॥२५७॥
एको नारायण आसीन्न ब्रह्मा नच शङ्करः।
अजस्य नाभावध्येकमर्पितं मात्रया परः॥२५८॥
सद्देहः सुखगन्धश्च ज्ञानभाः सत्पराक्रमः।
ज्ञानज्ञानः सुखसुखः स विष्णुः परमोऽक्षरः॥२५९॥
आनन्दः एक एवाग्र आसीन्नारायणः प्रभुः।
प्रित्यं तस्य शिरो मोदप्रमोदौ च भुजौ हरेः॥२६०॥
आनन्दो मध्यतो ब्रह्म पुच्छं नान्यदभूत् क्वचित्।
मनसोऽस्याभवद् ब्रह्मा ललाटादपि शङ्करः॥२६१॥
पक्षयोर्गरुडः शेषो मुखादासीत् सरस्वती।
सहस्रशीर्षा पुरुषः सहस्राक्षः सहस्रपात्॥२६२॥
इत्यादिश्रुतिसन्दर्भबलान्नित्यगुणात्मनः।
विष्णोर्देहाज्जगत् सर्वमाविरासीदितीयते॥२६३॥
अनेन “बुद्धिमनोङ्गप्रत्यङ्गवत्तां भगवतो लक्षयामहे। बुद्धिमान् मनोवानङ्गवान् प्रत्यङ्गवान्” इति श्रुतिमुपादत्ते। “य एव” इत्यनेन “यदात्मको भगवांस्तदात्मिका व्यक्तिः किमात्मको भगवान् ज्ञानात्मक ऐश्वर्यात्मकः शक्त्यात्मकः” इति। ऊर्जिता बलवती, सर्वत्राप्रतिबद्धा। एतदात्मको भगवांस्ततस्तस्य देहोऽप्येतदात्मक इति श्रुतिलब्धोऽर्थः। “न ते विष्णो” इत्यनेन “न ते विष्णो जायमानो न जातो देव महिम्नः परमन्तमाप” इति। “वासुदेवः” इत्यनेन “वासुदेवो वा इदमग्र आसीत्” इति। “मात्रया” इत्यनेन “परो मात्रया तन्वा वृधान न ते महित्वमन्वश्नुवन्ति” इति।
कथमेताभिः श्रुतिभिरभिप्रेतार्थसिद्धिरित्यतस्तासां तात्पर्यमाह इत्यादीति। नित्यश्चासौ गुणात्मा चेति तथोक्तः, तस्मात्। तत्र “बुद्धि” इति श्रुत्या विष्णोर्देहवत्त्वमवगम्यते। अङ्गं देहः, प्रत्यङ्गानि हस्तादीनि, लक्षयामहे ज्ञापयामः। कथम्? बुद्धिमानित्यादि। “यदात्मको भगवान्” इत्यनया भगवतो देहस्य ज्ञानादिगुणात्मकत्वम्। व्यक्तिः देहः। “न ते विष्णो” इत्यनया भगवतो देहस्य ज्ञानादिगुणात्मकत्वम्, अनादिनित्यत्वम्। जातादिभिरप्राप्यमहित्वस्यान्यथाऽनुपपत्तेः।
“वासुदेवः” इति श्रुतिद्वयेनानादिनित्यदेहत्वम्। “अजस्य” इत्यनया देहवत्त्वम्, तस्याप्यजत्वम्। “परो मात्रया” इत्यनया देशकालगुणैरपरिच्छिन्नतनुत्वम्। “सद्देहः” इत्यादिश्रुतिद्वयेन जन्मादिदोषरहितगुणात्मदेहवत्त्वम्। सद्देहो जन्मादिदोषरहितदेहः। सुखगन्धः सुगन्धः। ज्ञानभा नतु तैजसभाः। ज्ञानज्ञान इत्यादेरतिशयितज्ञान इत्यादिरित्यर्थः। प्रियादिशब्दाः सुखविशेषवाचिनः। अन्यत् प्राकृतादिकम्। “मनसः” इत्यादिश्रुतिद्वयेन देहवत्त्वम्, ततो जगतो जन्म च। “ब्राह्मणोऽस्य” इत्यादिवाक्यशेषात्। पक्षयोः पार्श्वयोः।
अत्र कासुचित् श्रुतिषु विवक्षिथार्थो न स्फुटं प्रतीयते। किन्तूपपत्तिसाध्य इत्याशयवतोक्तम् बलादिति। आविरासीदित्यनेन सत्कार्यवादं सूचयति। ईयते ज्ञायते। अत्र सकलजगत्कारणत्वस्यैव श्रुतिसिद्धत्वे सर्वदोषपरिहारः सिद्धत्येव। नहि दोषेषु सत्सु तत् सम्भवति। तथाऽपि दोषाभावोऽपि श्रौतोऽस्ति किमुपपत्तिगवेषणयेत्याशयेन सोऽपि दर्शितः। तत्र देहवत्त्वेन देहाभावप्रयुक्तानि दूषणानि प्रत्युक्तानि। तस्य च देहस्य ज्ञानानन्दादिगुणात्मकत्वेन जननादिदोषपरिहारोऽपि सिद्धः। “जनितोत” इत्यादिवाक्यं तु बह्वीभिर्निरवकाशादिभिः श्रुतिभिः विरुद्धमन्यथा व्याख्येयम्। तदिदमुक्तम् सन्दर्भबलादिति।
॥ विष्णोर्ज्ञानानन्दादिविग्रहत्वोक्तौ बाधकोद्धारः॥
स्यादेतत्। देहो ज्ञानानन्दादिगुणात्मा, अनादिनित्यश्चेत्येतच्छशो विषाणवानितिवद् विरुद्धम्। यो देहः स भौतिको जन्मादिमानिति नियमदर्शनात्। ततो विष्णोर्देहमङ्गीकृत्य तस्याभौतिकत्वाद्यङ्गीकारे शशस्यापि विषाणित्वमङ्गीकार्यमित्यतो देहस्याभौतिकत्वादिना विरोधं तावदपाकरोति मानवत्त्वादिति।
मानवत्त्वाद् विरोधः को नामानं क्वचिदिष्यते।
अविरोधो विरोधश्च मानेनैव हि गम्यते
अत उक्तं समस्तं च वासुदेवस्य युज्यते॥।२६४॥
क इत्याक्षेपे। नास्ति विरोधः इत्यर्थः। इदानीं शशविषाणप्रतिबन्धीं मोचयति नेति। अङ्गीकुर्मः शशविषाणमपि, यदि परमेश्वरविग्रहस्याऽनन्दाद्यात्मकत्वमिव प्रामाणिकं स्यात्। नचैवम्। नह्यप्रामाणिकं केनापि कदाऽपि क्वचिदप्येष्टुं शक्यत इति।
ननु प्रामाणिकत्वेऽपि विरोधाभावः कथमित्यत आह अविरोध इति। ययोः क्वचित् सहदर्शनं तयोरविरोधः। ययोस्तु नियमेन व्यधिकरणतयैव दर्शनं तयोर्विरोध इत्येवं सहदर्शनासहदर्शनलक्षणेन मानेन वस्तूनामविरोधविरोधाववगन्तव्यौ। तन्नियामकस्यान्यस्याभावात्। अतः प्रमाणेन सहदृष्टेऽर्थे विरोधः कथं स्यात्? व्याघातादिति।
उपसंहरति अत इति। प्रमाणैः सहदृष्टेऽर्थे विरोधस्यानाशङ्कनीयत्वात्। उक्तम्, उदाहृताभिः श्रुतिभिः। समस्तं चिदानन्दाद्यात्मकनिरवद्यविग्रहेण जगत्कारणत्वम्। एतच्च “अरूपवदेव” इत्यादिना वक्ष्यमाणं शिष्यहितैषिणाऽऽचार्येणात्रोक्तमिति ज्ञातव्यम्।
॥ विष्णोः शिवादिसर्वनामवत्त्वं श्रुतिभिरुपपाद्य शिवादिश्रुतीनां तत्परत्वसमर्थनम्॥
नन्वेतदस्माकमपि समानम्। तथाहि यद्यपि पाशुपतादिकमशक्यावधारणप्रमाणभावम्, तथाऽपि “ज्ञात्वा शिवं शान्तिमत्यन्तमेति”, “एको रुद्रो न द्वितीयाय तस्थे”, “स इमान् लोकानीशत ईशनीभिः” इत्याद्याः श्रुतयस्तावच्छिवस्य जगज्जन्मदिहेतुतामाचक्षते, शिवादिनामोपेतत्वात्। नच तथाविधस्यासमञ्जसत्वं सम्भवतीत्युदाहृताः श्रुतयोऽन्यथा योज्याः। अतः सम्बन्धानुपपत्त्यादिकं श्रुतिरेवाऽभासयिष्यति। तद्धटकं वा किमपि कल्पयिष्यतीत्यत आह शिवादीति।
शिवादिनामयुक्ताश्च श्रुतयो विष्णुवाचकाः।
नामानि सर्वाणि च यमेको यो देवनामधाः।
विष्णुनामानि नान्यस्य सर्वनामा हरिः स्वयम्॥२६५॥
न नारायणनामानि तदन्येष्वपरे हरौ।
इत्यादिश्रुतयस्तत्र मानं चोक्तः समन्वयः॥२६६॥
भवेदेवं यद्येताः श्रुतयः शिवपराः स्युः। नचैवम्। किन्तु शिवादिनामयुक्ता अपि विष्णुविषया एव। नन्वेतत् कुतः? एवंसत्यस्माभिरपि वक्तुं शक्यत एव। “एको नारायणः” इत्याद्या अपि श्रुतयः शिवपरा इति। मैवम्। शिवादिनाम्नां विष्णौ शक्तिमत्त्वात्। नारायणादिनाम्नां शिवे शक्त्यभवात्।
अत्रापि किं मानमित्यत आह नामानीति। अनेन “नामानि विश्र्वाभि न सन्ति लोके” इत्यादिकां श्रुतिमुपादत्ते। “एकः” इत्यनेन “यो देवानां नामधा एक एव” इति। नामानि धत्त इति नामधाः। नान्यस्य वाचकानि। न तदन्येषु वर्तन्ते। अपरे शिवादिशब्दाः। उक्तः समन्वयश्च तत्र मानमिति सम्बन्धः। समन्वयग्रहणेनैतदपि परिहृतम्। एता अपि श्रुतीरहं शिवादिविषयतया व्याख्यास्यामीति। उपक्रमादिभिर्लिङ्गादिभिश्च भगवत्परतया निश्चितत्वादिति।
॥ शैवपुराणानामप्रामाण्यप्रतिपादनम्, वैष्णवपुराणानामप्रमाण्यशङ्कापरिहारश्च॥
मा भूच्छ्रुतिभिः शिवस्य जगत्कारणत्वावधारणम्। शैवपुराणैस्तु भविष्यति। नच तान्यपि विष्णुपराणि। उपक्रमादिबलेन शिवविषयतया निश्चितत्वादित्यत आह पुराणानीति।
पुराणानि पुराणाद्यैर्विरुद्धत्वान्न तत् प्रमा।
तद्विरुद्धेषु नो मानं पूर्वापरविरोधतः॥२६७॥
समब्राह्मविरोधाच्च नियमाद् वैष्णवेष्वपि।
मोहार्थमुक्तितश्चेव विष्णुरेको गुणार्णवः॥२६८॥
पुराणाद्यैः वैष्णवैः। विरुद्धत्वात्, प्राक् प्राबल्यचिन्तायाः सत्प्रतिपक्षत्वात्। तदुत्तरं बाधितत्वाच्च। तत् तत्र, शिवस्य जगत्कारणत्वे।
न केवलं वैष्णवादिपुराणादिविरुद्धत्वादप्रमाणं शैवपुराणम्। किन्तु शैवप्रमाणविरुद्धत्वादपीत्याह तदिति। तद्विरुद्धेषु शैवपुराणादिविरुद्धेषु शिवजगत्कारणादिषु नो मानम्। शैवपुराणमिति शेषः। कथं शैवपुराणस्य शैवपुराणविरोध इत्यत आह पूर्वेति। एतच्चान्यत्र दर्शितम्।
किञ्च शैववैष्णवपक्षपातशून्यब्राह्मपुराणविरुद्धत्वाच्च शैवपुराणं विमतेऽर्थे न मानमित्याह समेति। इदमप्यन्यत्र दर्शितम्। एवन्तर्हि वैष्णवानामपि पुराणादीनामप्रामाण्यं स्यात्। तेषामपि शैवब्राह्मपुराणविरुद्धत्वात्, पूर्वापरविरोधाच्चेत्यत आह नियमादिति। एकप्रकारत्वात्। पूर्वापरविरोधाभावात्। शैवादिपुराणानामेतत्प्रतिबन्धकत्वाद्यसामर्थ्यादित्यपरेर्थः। तेषां नाप्रामाण्यमिति शेषः।
ननु वैष्णवेष्वपि पुराणादिषु शिवादीनां जगत्कारणत्वादिकम्, विष्णुना तदीयस्तुत्यादिकरणं च प्रतीयत एव। तत् कथं नियम उच्यत इत्यत आह मोहार्थमिति। शिवादीनां जगत्कारणत्वादेरयोग्यजनव्यामोहनार्थमेवोक्तितः , चशब्दाद् विष्णुना शिवस्तुत्यादेर्मोहार्थं कृतस्यानुवादतश्च नियमो न विरुद्ध इति।
कथं शैवपुराणादीनां प्रतिरोधकत्वाद्यसामर्थ्यमित्यत आह मोहार्थमिति। शैवपुराणादीनां मोहार्थमेव उक्तितः कृतत्वात्। चशब्देन वैष्णवानां तत्वज्ञानार्थमेव कृतत्वात्। अत्रचार्थेऽन्यत्र प्रमाणान्युक्तानि। अधिकरणार्थमुपसंहरति विष्णुरिति। तस्मादिति सिद्धमिति शेषः।